М. Абдух ілімінің негізгі көзқарастарын ашып талдап көрсету

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:

Жоспары

Кіріспе . . . 3

І. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары

а. Кәләм ілімінің исламдағы орны . . . 5-7

ә. Кәләм ілімінің негізгі мәселелері . . . 8-11

б. Матуридия және Ашария мектептерінің ерекшеліктері . . . 12-27

ІІ. Мухаммад Абдух ілімінің ерекшеліктері

а. ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдай . . . 28-49

ә. Джамаладдин Афғани және Мухаммад Абдух . . . 50-65

б. Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастары мен ізбасарлары. . 66-74

Қорытынды . . . 75-76

Пайдаланылған әдебиетер тізімі . . . 77

Кіріспе

Диплом жұмысының өзектілігі: Ислам діні реформатрларының бірі болып есептелетін Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастарын шет елдік ғалымдар зерттегенімен, Қазақстанда бұл тақырыпқа қатысты ғылыми тұжырымдамалар жоқтың қасы. Сол себепті мен өзімнің диплом жұмысыма зерттеу объектісі ретінде «Мухаммад Абдухтың жаңа кәлам іліміндегі орны» деген тақырыпты алдым. Мен диплом жұмысымда Мухаммад Абдухтың кәлам іліміне қатысты көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен сол кезеңдегі діни, саяси-әлеуметтік жағдайлар мен мектептерді талдап көрсетіп өттім.

Диплом жұмысының мақсат мен міндеттері: Диплом жұмысының негізгі мақсаты М. Абдух ілімінің негізгі көзқарастарын ашып талдап көрсету. Сонымен қатар М. Абдух ілімінің сенімдік матуридия және әшария ақида мазхабтарымен салыстыру. Осы мақсатқа жету үшін мен өз алдыма мынандай міндеттер қойдым:

Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары;
Кәләм ілімінің исламдағы орны мен кәләм ілімінің негізгі мәселелері;
Мухаммад Абдух ілімінің ерекшеліктері;
ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдай;
Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастары.

Диплом жұмысының құрылымы: Бұл диплом жұмысы кіріспе бөлімінен, негізгі бөлімді құрайтын екі тараудан, қорытынды бөлімі мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.

Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Жалпы қазіргі таңдағы ислам дініндегі ағымдар жайлы ғылыми тұжырымдамалар мен құнды еңбектер жазып жүрген ғалымдар көп болғанымен, олардың шығу себептері мен алғашқы түп тамырлары қайдан келгендігі жайында еңбектер жазып жүрген ғалымдар жоқтың қасы. Менің диплом жұмысым осы ағымдардың келіп шығуына себепші болған ХІХ ғасырдағы ислам әлеміндегі саяси-әлеуметтік және діни жағдайлар мен сол тұстағы өмір сүрген дін реформаторларының көзқарастары, соның ішінде М. Абдухтың жаңа кәләм іліміндегі орны жайлы тереңірек зерттеуге тырыстым.

І. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары

а. Кәләм ілімінің исламдағы орны

Калам ғылымының анықтамасы

Калам ғылымының қарастыратын мәселесі мен мақсаты бойынша екі түрлі анықтама беріледі. а) қарастыратын мәселесі бойынша аныктамасы: Сайид Шариф Журжани (816/1413 ж қайтыс болған) тоқтаған анықтама: «Калам ғылымы Ұлы Алланың заты мен сипаттары бастама мен жаратылыс (мабда) және нәтиже (ма’ад) бойынша жаратылғандардың ахуалдары туралы ислам заңдылықтарына сүйене отырып баяндайтын ғылымы».

Хадистерде ислам дініндегі иманның негіздері алты тақырыпта топтастырылған. Бұлар «аманту»-да айтылады. Ғалымдар тарапынан бұл негіздер үшке түсірілген: Аллаға, пайғамбарлық пен елшілікке және ақыретке иман. Осылар үш негіз немесе үш принцип (усул-у саласа) деп аталады. Періштелер мен кітаптарға иман пайғамбарларға иманның құрамына кіреді. Қаза мен тағдырға иман болса Алланың әрекеттерінің құрамына кіреді. Бұл анықтамада үш негіз туралы айтылғанда Алла мен ақырет баяндалып, пайғамбарлық пен елшілік те Алла Тағаланың әрекеттерінің ішінде көрсетілген. Сондай-ақ пайғамбарлық пен елшілікке негізделгендіктен ақыретті айтумен ғана шектелген. «Ислам заңы» сөзінің айтылуымен дін философиясы анықтамадан тыс қалады [1] .

Дін философиясы Алланың заты, бастам мен нәтижеге байланысты жаратылғандардың ахуалдары туралы ислам заңдылықтары тұрғысынан сөз қозғамайды. Бұл мәселелерде исламға сәйкес келсе де келмесе де ақылға сүйенеді. Калам ғылымы болса исламның негіздері болып табылатын пайғамбардың жіберіліуі, кітаптардың түсірілуі, өлгеннен кейін қайта тірілту секілді нақты мәлім болған және қабылданған негіздерге орай жаратылғандардың ахуалы туралы баяндайды. Уахиге сүйене отырып ақылдық заңдылықтардың қателікке ұрынуына жол бермейді. Бастама мен нәтиженің баяндалуымен позитивистік ғылымдар мен анықамаға кірмейді. Нақты ғылымдар бастама мен нәтижеге байланысты заттың ахуалынан сөз қозғамайды. Бірақ тәжірибеден өтіп бақыланған оқиға мен зат арасындағы тұрақты өлшемдерді зерттейді. Нақты ғылымдардың зерттеу аясы тәжірибеден өткен зат пен оқиғадан тысқары шықпайды.

ә) Мақсатына қарай анықтама: Калам нақты дәлелдерді (хужжат) келтіре отырып және шүбәларды жоя отырып діни сенімдерді (ақида) дәлелдеуге әрдайым күш жұмсайтын ғылым болып табылады.

Нақты дәлелдер дегенде айтылмақшы болған нәрсе нақылмен күшейтілген ақли дәлелдер болып табылады. Шүбә дегеніміз дәлелге ұқсайтын бірақ шын мәнінде дәлел болмаған кейбір адасқан және бұрыс көзқарастар мен теориялар. Діни ақидалар да біз негізгі үкім деп атайтын итиқадқа қатысты үкімдер болып табылады және тек иман деген мағынаны ғана білдіретін және сеніммен байланысты үкімдер жатады. Алла бар, Алла бір, барлық нәрсені біледі, құдіретті секілді. Калам ғылымы әсіресе осы сенімдік үкімдерді анықтап, оларды қорғау үшін пайда болған. Бұлар да бұрыннан келе жатқан және мәңгілік болатын шындықтар.

Анықтамадағы «күш жұмсайтын» сөзімен егесіне толықтай күш жұмсауға мүмкіндік бере алмаған, мүмкіндік берді деп қабылдаған күнде де діни сенімдерді дәлелдеуге лайықты емес логика мен жадал секілді кейбір ғылымдар, «әрдайым» сөзімен де каламмен бірге болмаған кезде күш жұмсай алмайтын тафсир мен хадис секілді ғылымдар осы анықтамадан тыс қалады[2] .

Кәләм ғылымының мәртебесі

Кәләм ғылымы ғылымдардың ең атақтысы ( ашраф-ул ’Улум) және ең қадірлісі. Ғазалидің тілімен айтқанда кәләм дәрежесі ең жоғарғы ғылымға жатады. Барлық кәләмшылар да осы ғылымның ең қадірлі екендігі жөнінде ортақ пікірді бөліскен. Бір ғылымның құндылығы мен даңқы, қарастыратын мәселелерінің ауқымдылығымен, дәлеледерінің күштілігімен, мақсатының даңқтылығымен тікелей байланысты болады. Кәлам ғылымы осы мәселелердің барлығын да басқа ғылымдардан жоғары тұрады. Себебі оның тақырыбы:

1) Барлық нәрсені қамтитын мәлімет болуы тұрғысынан ең ауқымды.

2) Алланың заты мен сипаттарымен байланысты болғандықтан да ең атақты мәселе болып табылады.

3) Дәлелдерді нақылмен күшейтілген нақты дәлеледер болғандықтан да ең күшті дәлелге ие.

4) Екі дүниедегі бақытқа қол жеткізу мақсаты мақсаттардың ең жоғарғысы, ең даңқтысы.

5) Сонымен қатар қарастыратын мәселелері барлық пайғамбарлардың уағыздарында айтылған ортақ мәңгілік шындықтар болғаны үшін және олардың өзгермейтіндігі үшін Кәләм ғылымы шынайы ғылым болу қасиеттеріне ие. Міне сол себепті Кәләм ғылымы аталған ұлылықтарға ие болғандықтан ғылымдардың ең құрметтісі әрі басшысы (раис - ул улум ) болып табылады [3] .

ә. Кәләм ілімінің негізгі мәселелері

Әрбір ғылымның проблемелары сол ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі мақсаты болып табылады. Сондай-ақ негізгі мақсаттарға жету үшін және оларды білу үшін қолданылатын принциптер мен құралдар болады. Бірақ бұлар сол ғылымның ақиқатына кірмейді. Дегенмен негізгі мақсаттар принциптер мен құралдарды ( немесе себептерді ) аса қажет еткендіктен және онымен тығыз байланыста болғандықтан бұл принциптер де сол ғылымның бір бөлігі деп табылған. Кәлам ғылымының проблемаларына мыналар жатады:

1) Бұл ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі мақсатқа мыналар жатады: Бұларға діни сенімдер (ақидалар) жатады. Алла бар, бір, барлық нәрсені Ол жаратты, Хз. Мұхаммед Алланың елшісі, өлгеннен кейін тірілу ақиқат деген секілді. Діни сенімдерді Алла Тағалаға нпқты әрі айқын түрде баяндаған. Хз. Пайғамбар да осыларды адамдарға жеткізген.

2) Принциптер мен себептер. Бұлар діни ақидаларды (сенімдер) дәлелдеуге себеп болатын және жарайтын принциптер мен себептер болып табылады. Әлем жаратылған (хадис), әрбір жаратылған нәрсенің жаратушысы бар; әрбір шығарманың авторы бар секілді принциптер мен теориялар жатады. Бұлардың бір бөлігі дәлелді дәлелді керек етпейтін нақты мәліметтер ( бадиһи) мен дұрыстығы нақты міндетті мәліметтер ( йақинийат ) болып табылады. Дәлелдеуге жарайтын дәлелдердің барлығы да проблемалардың қатарына жатады.

Кәләм ғылымы ғылымдардың ең ұлығы болуына байланысты, негізгі мақсатында болған секілді қарастыратын проблемаларында да басқа ғылымдарға мұқтаж болмауы үшін кәләмшылар діни ақидаларды дәлелдеуге себеп болатын барлық теориялық және логикалық мәселелерді осы ғылымның проблемаларының құрамына енгізген [4] .

Кәләм ғылымының принциптері мен құралдары негізгі мақсаттарды құрайтын діни сенімдер ( ақидалар ) секілді тұрақты болмай, уақыт ішінде ғылымдардың дамуы мен заманның талаптарына орай өзгеруі мүмкін. Уақытысында кәләмшылар әлемнің кейіннен пайда болғандығын дәлелдеу үшін «денелер өткінші қасиеттерден ада емес», «денелер атомдардан құралады» деген гипотезаларды бірер принцип ретінде қабылдаған. Әлемнің кейіннен бар болуы ( худус ), Алланың бар екендігін дәлелдеу шін керекті принцип ( құрал, себеп ) еді. Қазір де солай. Тек әлемнің кейіннен пайда болуы бұл күндерде физика мен химия көрсеткен нақты әрі айқынырақ дәлелдермен де дәлелденеді. Қазір кейбір философтар қабылдаған «табиғат заңдары тәжірибемен тұрақты болғаны үшін мүмкін, бірақ міндетті емес» пікірі синтементалдық мұғжизаның мүмкіндігі үшін бір принцип болады.

Алғашқы кәләмшылардың кәләм ғылымдеріндегі принциптер басқа, кейігі буын кәләмшыларының кәләм ғылымдеріндегі принциптер мен қпғидалар басқа болатын. Қазір жаңа Кәләм ғылымында да принциптер мен құралдар басқаша болады. Егер кәләмшылардың кәләм туралы кітаптарында діни сенімдерді дәлелдеуге немесе діни сенімдерді күдіктен арылтуға жарамаған әлсіз мәселелер айтылған болса, онда тек кітаптағы пайдаларды көбейту мақсатында кәләмның проблемалары басқа ғылымдардың проблемаларымен араластырылған деген сөз.

Әрбір ғылым пайдалы болған кезде ғана оқытылады. Пайдаларын білу адамды сол ғылымды үйренуге көбірек итермелейді. Кәләм ғылымының пайдалары өте көп, өте маңызды және өте ұлы болып табылады. Бұл ғылымның басты басты пайдалары мынадай:

1) Адамды иманында еліктеушіліктен құтқарып, нақты дәлелдермен күшейтілген іргесі шайқалмайтын әрі нақты иман дәрежесіне жеткізеді. Осы ғылымның арқасында адам иманын нақты дәлелдерге (бурһан) сүйене отырып йақин және ақиқат (тахқиқ) дәрежесіне жеткізеді.

2) Дұрыс жолды іздегендерге (мустаршидин) мәселелерді дәлелдерімен түсіндіре отырып дұрыс жолды көрсетеді. Нақты дәлелдерді келтіре отырып қарсы шығатындардың аузын жабады.

3) Діни ақидаларды адасқан және бұрыс жолдағылардың алға тартатын күмандарымен күйзеліске ұшыраудан сақтайды.

4) Басқа да барлық діни ғылымдар Кәләм ғылымына жүгінеді. Өйткені Алланың бар екендігі және пайғамбарлардың жіберілгендігі осы ғылым арқылы дәлелденбейінше тафсир, хадис, ислам құқығы (фиқх) , этика (ахлақ) секілді діни ғылымдардың болуы мүмкін емес. Сол себепті Кәләм ғылымы басқа шариғат ғылымдарының негізі болып табылады. Негіз болмаса шатыр да болмайды.

5) Амалдарда ниеттің бекемдігі дұрыс және күшті иман арқылы болады. Тек қана нақты әрі күшті иман жеміс береді, жақсы ниетпен жақсы амалдар да күшті әрі бекем иманнан пайда болады. Күшті әрі бекем иманды да кәләм ғылымы бағыштайды.

Осы бес пайдаға тағы да бір пайда келіп қосылады. Ол да дүние мен ақыретті бақытқа ( са’дат-и дарайни) қол жеткізу. Адамның осы дүние мен ақыретте бақытқа жетуі Кәлам ғылымының ең үлкен мақсаты болып табылады. Екі дүниедегі бақыт - күшті иман, жақсы амал мен әдеп арқылы дүниедегі істердің көркем бір жүйемен жүзеге асырылуы, адамдардың бір- бірімен арадағы жақсы қарым- қатынастар арқасында бақытты өмір сүруі, ақыретте болса күпірлік пн дінсіздік - әдепсіздік атаулыға (фиск - у фужур) берілетін қорқынышты азаптан құтылу [5] .

«Күмәнсіз әрі шынайы түрде Иеміз Алла деп кейін дұрыс жолда жүргендер бар. Міне солар үшін ешқандай қорқыныш жоқ және олар қайғырмайтын болады». (әл-Ахкаф, 13)

Калам ғылымының қарастыратын мәселесі

Басынан бері калам ғылымының қарастыратын мәселесінің ауқымы уақыт өте келе кеңейтілді. Алғашқы каламшылар мен Қазы Армауидің пікірінше калам ғылымының қарастыратын мәселесі Алла Тағаланың заты мен сипаттары болып табылады. «Амантуде» көрсетілген иманның алты негізі иманның ең негізі болып табылатын Аллаға, пайғамбарлардың жіберілуіне және ақыретке иман келтіруге негізделеді. Бұлардың ішінен Аллаға иман «негіздердің негізі» (асл-ул усул) болып табылады. Пайғамбардың жіберілуі мен өлгеннен соң қайта тірілту (ба’с) Алланың әрекеттеріне жатады.

Ислам әлемінде философияның кең таралуының арқасында қарастыратын мәселесінің ауқымын кеңейте отырып калам ғылымын басқа ғылымдарға тәуелді болудан құтқару керек болды. Сол себепті Имам Ғазали (505/ ж. қайтыс болған) мен оның ізімен жүрген кәләмшылар қабылдаған көзқарас бойынша кәләм ғылымының қарастыратын мәселесі кеңейтіле отырып «бар болуына байланысты ол бар» (маужуд мин хайсу һуа маужд немесе «маужуд бима һуа маужуд») делінді. Яғни калам болмыстар мен олардың халдері туралы тек олардың бар болуына байланысты ислам негіздеріне сүйене отырып баяндайды. Философияда исламға сәйкес келсін келмесін тек ақыл тұрғысынан болмыстыр туралы сөз қозғалады. Басқа ғылымдар да болмысты дәл қазіргі күйінде жан-жақты зерттейді.

Ғазалиден кейін өмір сүрген кейінгі буын кәләмшылары кәләм ғылымының тақырыптарын ары қарай кеңейте отырып «Кәләм мәлім (ма’лум) болған нәрселерді қарастырады» деді. Ислам сенімін (ақаид) дәлелдеуге жарайтын кез келген белгілі болған, білуге болатын, адамзатыың ғылымы қол жеткізе алатын барлық нәрсе кәләмның қарастыратын мәселелерінің қатарына жатты. Яғни діни сенімдердің дәлелдеуіне жақын немесе ұзақ байланысы бар барлық нәрсе кәләм ғылымының қарастыратын мәселесінің құрамына енді. Мәлім болғандарға не сыртқы әлемде бар болған нәрсемен байланысы бар нәрселер мен дәлелдер, аналогия түрлері мен жоқ болғандар (ма’дум) секілді сыртқы әлемде бар болмай тек санада болатын нәрселер жатады. Осылайша мәлімнің құрамына діни сенімдер мен оларды тікелей дәлелдеуге жарайтын немесе сенімге себеп болатын мәселенің дәлелденуіне қатысы бар барлық нәрсе кіреді [6] .

б. Матуридия және Ашария мектептерінің ерекшеліктері

Имам Матуриди мен имам Әшғари бір дәуірде өмір сүріп, бір бағытта еңбек еткен. Бірақ имам Әшғари Исламды іштен ірітпек болған дұшпандармен бірге күн кешті. Ол өмір сүрген Басра қаласы Мұғтазила мәзһабының отаны еді. Мұғтазила мәзһабының өкілдері мен фиқһ-хадис ғұламалары арасындағы қақтығыстың майданы осы Ирак өңірі болатын. Ал Матуриди өмір сүрген Мауараннаһр өлкесі сүнниттік ғалымдар мен Мұғтазила мәзһабының өкілдері арасындағы пікірталастан біршама алыс еді.

Дегенмен, Мамун, Муғтасым, Уасиқ секілді халифтердің дәуірінде Мұғтазилиттік сенімнің мемлекеттік идеологияға айналуына байланысты, олардың пікірлері халифаттың барлық өңірлеріне тарап жатты. Мауараннаһр өлкесінде Мұғтазила мәзһабы басым күшке ие болмағанмен, олардың пікірлерін уағыздаушылар бірлі-жарым болса да бар еді. Имам Матуриди Мұғтазила мәзһабының ондай өкілдерімен пікірталас жүргізгендігі белгілі. Имам Әшғари мен имам Матуридидің пікірталас майдандары бір болғандықтан, олардың ортақ ұстанымдары ғана емес, шариғатты түсіндіру тәсілдері де бір-біріне ұқсайтын. Десек те, екі имамның пікірталастағы кейбір әдістемелік ерекшеліктері мен ұстанымдағы айырмашылықтары болды. Бірақ зерттеушілердің көпшілігі имам Матуриди мен имам Әшғари пікірлерінде айта қаларлық өзгешелік болмағандығын білдіреді. Мысалы, Шейх Мұхаммед Абдуһ имам Әшғари мен имам Матуридидің арасындағы ерекшеліктер үлкен қарама-қайшылық туғызбайтынын айтқан.

Бірақ екі имамның кәләм іліміне қатысты көзқарастарына келер болсақ, олардың пікірлерінде азды-көпті айырмашылық барын байқаймыз. Екі имам да Құран Кәрімді зерттеу барысында ақыл мен қисынға мейлінше сүйенген. Олардың бірі екіншісіне қарағанда ақылға көп арқа сүйеді. Имам Әшғари Алла тағаланы Құран-хадис арқылы тануға көбірек мән берсе, имам Матуриди имам Ағзамның жолын ұстанып, Алланы ақылмен тануға бейімділік танытты.

Имам Әшғари ақыл-ой бір нәрсенің жаман-жақсысын шариғатсыз ажырата алмайды десе, имам Матуриди шынайы ақыл жақсы-жаманды өздігінен ажырата алатынын айтады [7] .

Имам Матуриди ақиқатқа жету үшін ақылды қолданғанда, әсіре сілтеп жібермей, ақыл мен қисынға орнымен жүгінеді. Ал имам Әшғари мен оның ізбасарлары нақылға (Құран мен Сүннетке) көп мән беруімен өзгеше. Осыған орай, Матуридилікті Мұғтазила мен Әшғарилік арасындағы ақида мәзһабы деп түюге негіз бар. Ал Әшғарилік - Мұғтазила мен фиқһ-хадис ғалымдарының арасындағы мәзһаб.

Имам Матуриди ақылға шариғаттың шеңберінде жүгінді. Нақылмен бірге, ақылды да ақиқатты танудың қайнар көзі деп білді. Имам Әшғари да ақиқатқа дәлел келтіруде нақылға ақылды сүйеніш еткен. Бірақ ол ақылды ақиқатты танудағы нақылға көмекші құрал ғана деп түсінді. Ал имам Матуриди ақылды да сенім мәселелеріне қатысты дәлел келтірудің дербес қайнар көзі деп білді, бірақ мұғтазилиттер секілді нақылсыз жалаң ақылмен ақиқатты табуға бас қойып қателікке ұрынбады. Ақыл бойлай алмайтын жайттарды мойындады. Аят, хадис негізінде ақылмен әрекет етуді үндеген имам Матуриди Құран Кәрімге түсіндірме жасағанда, мағынасы айқын білдірілмеген аяттарға мағынасы анық аяттар негізінде жорамал жасау тәсілін қолданды. Оның пікірінше, егер адамның ақылы діни мәтіндерді тәуил жасауға күші жетпесе, оларға иман келтіріп қана тоқтаған жөн. Сахабалар мен табиғиндердің мағынасы анық емес діни мәтіндерге қатысты ұстанымдары да осындай еді. Имам Матуриди Құран Кәрімді мүмкіндігінше аяттармен тәпсірлеуге тырысты. Себебі Құран Кәрім аяттарында қарама-қайшылық кездеспейді: «Егер Құран Алладан басқаға тиесілі болса, онда көп қарама-қайшылық табатын еді» («Ниса» сүресі, 82-аят) .

Имам Матуридидің мағынасы анық емес аяттарға түсіндірме жасауы, фиқһшылар мен хадисшілердің ұстанымына қайшы келсе де, сол дәуірдің заманауи қажеттілігі еді. Ислам қанатын кеңге жайған сайын, ескі діндер мен мәдениеттердің ықпалына ұшырай бастады. Ислам ғұламалары мутәшәббиһ аяттарға түсіндірме жасамағанмен, дүбәра сенімдегі кейбір ғалымсымақтар Исламдағы мағынасы анық емес мәтіндерді өз білгендерінше белгілі бір ғылыми тәсілсіз жорамалдай бастады. Олардың азғын пікірлерінен дінді құтқару мақсатында имам Матуриди мутәшаббиһ аяттарды Ислами негіздерге қайшы келмейтіндей тұрпатта жорамалдап, халық сенімінің бұзылуына тосқауыл қойды [8] .

Сүнниттік ақида мен кәләм мектебін құрушы екі мектеп те алдымен нақылға (аят пен хадис) сүйеніп, одан кейін ақылға мән береді. Олар ақида саласында ақылға мүлдем мән бермеген фиқһ-хадис ғалымдары мен ақылды шектен тыс қанаттандырып жіберген Мұғтазила ағымының ортасынан орын тепті.

Әшғарилік пен Матуридиліктің арасындағы ең басты өзгешеліктер мыналар:

• Имам Матуриди бойынша Алла пендесіне күші жетпейтін нәрсені жүктемейді және оны күші жетпейтін іске жауапты қылмайды. Себебі, Құранда былай дейді: «Алла кісіге шамасы келмейтінді жүктемейді . . . », («Бақара» сүресі, 286-аят) . Ал Имам Әшғари пікірінше, Алла қаласа, пендеге күші жетпейтін нәрсені бұйырып, оған жауапты етуі мүмкін;

• Имам Матуриди адамның ақылымен Алланың бар және бір екенін білуі парыз десе, имам Әшғари парыз емес деді. Матуриди бойынша діни үгіт-насихат болсын-болмасын, адам Алланы ақылымен тауып, сенуі керек. Мысалы, тау басында өмір сүрген адам біздің сеніміміз бойынша Алланың бар екендігін ақылымен тауып, оған сенуі керек. Бірақ оған дінді ешкім үйретпегендіктен мұндай жағдайда ондай пенде діни міндеттерден жауапқа тартылмайды. Әшғарилер бойынша діни үгіт-насихат жасалмаған жердегі адамдар Алланы ақылымен тауып, оған иман келтіруге міндетті емес;

• Имам Матуриди «иман кемімейді де артпайды да» десе, имам Әшғари «иманның кемуі де, кемелденуі де мүмкін» деді;

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.