М. Абдух ілімінің негізгі көзқарастарын ашып талдап көрсету
Кіріспе ... ... .
І. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары
а. Кәләм ілімінің исламдағы орны ... ... ...5.7
ә. Кәләм ілімінің негізгі мәселелері ... ... ..8.11
б. Матуридия және Ашария мектептерінің ерекшеліктері ... ... ... ... 12.27
ІІ. Мухаммад Абдух ілімінің ерекшеліктері
а. ХІХ ғасырдағы әлеуметтік.саяси жағдай...
ә. Джамаладдин Афғани және Мухаммад Абдух ... ... ... ... ... ... ... ...50.65
б. Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастары мен ізбасарлары..66.74
Қорытынды ... ... ... ... ... ..75.76
Пайдаланылған әдебиетер тізімі ... ... ... ... ... .77
І. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары
а. Кәләм ілімінің исламдағы орны ... ... ...5.7
ә. Кәләм ілімінің негізгі мәселелері ... ... ..8.11
б. Матуридия және Ашария мектептерінің ерекшеліктері ... ... ... ... 12.27
ІІ. Мухаммад Абдух ілімінің ерекшеліктері
а. ХІХ ғасырдағы әлеуметтік.саяси жағдай...
ә. Джамаладдин Афғани және Мухаммад Абдух ... ... ... ... ... ... ... ...50.65
б. Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастары мен ізбасарлары..66.74
Қорытынды ... ... ... ... ... ..75.76
Пайдаланылған әдебиетер тізімі ... ... ... ... ... .77
Ислам діні реформатрларының бірі болып есептелетін Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастарын шет елдік ғалымдар зерттегенімен, Қазақстанда бұл тақырыпқа қатысты ғылыми тұжырымдамалар жоқтың қасы. Сол себепті мен өзімнің диплом жұмысыма зерттеу объектісі ретінде «Мухаммад Абдухтың жаңа кәлам іліміндегі орны» деген тақырыпты алдым. Мен диплом жұмысымда Мухаммад Абдухтың кәлам іліміне қатысты көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен сол кезеңдегі діни, саяси-әлеуметтік жағдайлар мен мектептерді талдап көрсетіп өттім.
Диплом жұмысының мақсат мен міндеттері: Диплом жұмысының негізгі мақсаты М. Абдух ілімінің негізгі көзқарастарын ашып талдап көрсету. Сонымен қатар М. Абдух ілімінің сенімдік матуридия және әшария ақида мазхабтарымен салыстыру. Осы мақсатқа жету үшін мен өз алдыма мынандай міндеттер қойдым:
1. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары;
2. Кәләм ілімінің исламдағы орны мен кәләм ілімінің негізгі мәселелері;
3. Мухаммад Абдух ілімінің ерекшеліктері;
4. ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдай;
5. Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастары.
Диплом жұмысының құрылымы: Бұл диплом жұмысы кіріспе бөлімінен, негізгі бөлімді құрайтын екі тараудан, қорытынды бөлімі мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Жалпы қазіргі таңдағы ислам дініндегі ағымдар жайлы ғылыми тұжырымдамалар мен құнды еңбектер жазып жүрген ғалымдар көп болғанымен, олардың шығу себептері мен алғашқы түп тамырлары қайдан келгендігі жайында еңбектер жазып жүрген ғалымдар жоқтың қасы.
Диплом жұмысының мақсат мен міндеттері: Диплом жұмысының негізгі мақсаты М. Абдух ілімінің негізгі көзқарастарын ашып талдап көрсету. Сонымен қатар М. Абдух ілімінің сенімдік матуридия және әшария ақида мазхабтарымен салыстыру. Осы мақсатқа жету үшін мен өз алдыма мынандай міндеттер қойдым:
1. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары;
2. Кәләм ілімінің исламдағы орны мен кәләм ілімінің негізгі мәселелері;
3. Мухаммад Абдух ілімінің ерекшеліктері;
4. ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдай;
5. Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастары.
Диплом жұмысының құрылымы: Бұл диплом жұмысы кіріспе бөлімінен, негізгі бөлімді құрайтын екі тараудан, қорытынды бөлімі мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Жалпы қазіргі таңдағы ислам дініндегі ағымдар жайлы ғылыми тұжырымдамалар мен құнды еңбектер жазып жүрген ғалымдар көп болғанымен, олардың шығу себептері мен алғашқы түп тамырлары қайдан келгендігі жайында еңбектер жазып жүрген ғалымдар жоқтың қасы.
1. А.Асалыогу, Д.Шәуенов, «Кәләм ғылымына кіріспе» Түркістан 2011.
2. С. Өзбекұлы, М. Исахан, Ислам және кәләмдық мазхабтар, Алматы, 2009.
3. И. Х. Измирли, Жаңа кәләм ілімі, Анкара, 1981.
4. Ebû ZEHRA, «İslâm’da Siyasî ve İtikadî Mezhepler Tarihi» Ankara 1968.
5. Сабри Хизметли, «Мазхаптар тарихы», Туркистан 2000.
6. А. Асалыоглу, «Ислам мәзхабтар тарихы», Түркістан 2011.
7. Ө. Ханафи, «Матуридиде Дини Чоғылжылық», Стамбул 1999.
8. Әбу Мансур ал-Матуриди. «Китабу-т Таухит».
9. Әбул-Хайыр Мухаммад Әйюб Әли, «Ақидатул – Ислам уәл- имам әл-Матруди», Докка 1983.
10. Ө. Ханафи, «Матуридиде билги проблеми», Стамбул 1998.
11. В. Акюз, Дөрт мезхеп имамы, Стамбул, 1999.
12. Е.Сейітұлы, «Матуриди ақидасы», «Көкжиек» баспасы, Алматы 2011.
13. Бәкір Топалоғлұ, «Келам ілімі».
14. Матуриди, Китабут Таухид, Анкара, 2003.
15. М. Зақзұқ, Әйгілі ислам ойшылдары энциклопедиясы, Каир, 2004.
16. Ислам философиясы, Астана: Аударма, 2005.
17. С. Сейтбеков, Иман негіздері, Алматы, «Көкжиек», 2008.
18. Әлемдік философиялық мұра, Қазіргі мұсылман философиясы, Алматы: «Жазушы», 2008.
19. Ислам энциклопедиясы, Стамбул, 2003.
20. О. Қарабиық, Ислам діні және өзгертілген діндер, топтар, Алматы 2010.
21. Құран кәрім және қазақша мағынасы.
2. С. Өзбекұлы, М. Исахан, Ислам және кәләмдық мазхабтар, Алматы, 2009.
3. И. Х. Измирли, Жаңа кәләм ілімі, Анкара, 1981.
4. Ebû ZEHRA, «İslâm’da Siyasî ve İtikadî Mezhepler Tarihi» Ankara 1968.
5. Сабри Хизметли, «Мазхаптар тарихы», Туркистан 2000.
6. А. Асалыоглу, «Ислам мәзхабтар тарихы», Түркістан 2011.
7. Ө. Ханафи, «Матуридиде Дини Чоғылжылық», Стамбул 1999.
8. Әбу Мансур ал-Матуриди. «Китабу-т Таухит».
9. Әбул-Хайыр Мухаммад Әйюб Әли, «Ақидатул – Ислам уәл- имам әл-Матруди», Докка 1983.
10. Ө. Ханафи, «Матуридиде билги проблеми», Стамбул 1998.
11. В. Акюз, Дөрт мезхеп имамы, Стамбул, 1999.
12. Е.Сейітұлы, «Матуриди ақидасы», «Көкжиек» баспасы, Алматы 2011.
13. Бәкір Топалоғлұ, «Келам ілімі».
14. Матуриди, Китабут Таухид, Анкара, 2003.
15. М. Зақзұқ, Әйгілі ислам ойшылдары энциклопедиясы, Каир, 2004.
16. Ислам философиясы, Астана: Аударма, 2005.
17. С. Сейтбеков, Иман негіздері, Алматы, «Көкжиек», 2008.
18. Әлемдік философиялық мұра, Қазіргі мұсылман философиясы, Алматы: «Жазушы», 2008.
19. Ислам энциклопедиясы, Стамбул, 2003.
20. О. Қарабиық, Ислам діні және өзгертілген діндер, топтар, Алматы 2010.
21. Құран кәрім және қазақша мағынасы.
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары
а. Кәләм ілімінің исламдағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-7
ә. Кәләм ілімінің негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..8-11
б. Матуридия және Ашария мектептерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... 12-27
ІІ. Мухаммад Абдух ілімінің ерекшеліктері
а. ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 28-49
ә. Джамаладдин Афғани және Мухаммад
Абдух ... ... ... ... ... ... ... .. .50-65
б. Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастары мен ізбасарлары..66-74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 5-76
Пайдаланылған әдебиетер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
77
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі: Ислам діні реформатрларының бірі болып
есептелетін Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастарын шет елдік ғалымдар
зерттегенімен, Қазақстанда бұл тақырыпқа қатысты ғылыми тұжырымдамалар
жоқтың қасы. Сол себепті мен өзімнің диплом жұмысыма зерттеу объектісі
ретінде Мухаммад Абдухтың жаңа кәлам іліміндегі орны деген тақырыпты
алдым. Мен диплом жұмысымда Мухаммад Абдухтың кәлам іліміне қатысты
көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен сол кезеңдегі діни, саяси-
әлеуметтік жағдайлар мен мектептерді талдап көрсетіп өттім.
Диплом жұмысының мақсат мен міндеттері: Диплом жұмысының негізгі
мақсаты М. Абдух ілімінің негізгі көзқарастарын ашып талдап көрсету.
Сонымен қатар М. Абдух ілімінің сенімдік матуридия және әшария ақида
мазхабтарымен салыстыру. Осы мақсатқа жету үшін мен өз алдыма мынандай
міндеттер қойдым:
1. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары;
2. Кәләм ілімінің исламдағы орны мен кәләм ілімінің негізгі
мәселелері;
3. Мухаммад Абдух ілімінің ерекшеліктері;
4. ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдай;
5. Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастары.
Диплом жұмысының құрылымы: Бұл диплом жұмысы кіріспе бөлімінен,
негізгі бөлімді құрайтын екі тараудан, қорытынды бөлімі мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралған.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Жалпы қазіргі таңдағы ислам
дініндегі ағымдар жайлы ғылыми тұжырымдамалар мен құнды еңбектер жазып
жүрген ғалымдар көп болғанымен, олардың шығу себептері мен алғашқы түп
тамырлары қайдан келгендігі жайында еңбектер жазып жүрген ғалымдар жоқтың
қасы. Менің диплом жұмысым осы ағымдардың келіп шығуына себепші болған ХІХ
ғасырдағы ислам әлеміндегі саяси-әлеуметтік және діни жағдайлар мен сол
тұстағы өмір сүрген дін реформаторларының көзқарастары, соның ішінде М.
Абдухтың жаңа кәләм іліміндегі орны жайлы тереңірек зерттеуге тырыстым.
І. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары
а. Кәләм ілімінің исламдағы орны
Калам ғылымының анықтамасы
Калам ғылымының қарастыратын мәселесі мен мақсаты бойынша екі түрлі
анықтама беріледі. а)
қарастыратын мәселесі бойынша аныктамасы: Сайид Шариф Журжани (8161413 ж
қайтыс болған) тоқтаған анықтама: Калам ғылымы Ұлы Алланың заты мен
сипаттары бастама мен жаратылыс (мабда) және нәтиже (ма’ад) бойынша
жаратылғандардың ахуалдары туралы ислам заңдылықтарына сүйене отырып
баяндайтын ғылымы.
Хадистерде ислам дініндегі иманның негіздері алты тақырыпта
топтастырылған. Бұлар аманту-да айтылады. Ғалымдар тарапынан бұл негіздер
үшке түсірілген: Аллаға, пайғамбарлық пен елшілікке және ақыретке иман.
Осылар үш негіз немесе үш принцип (усул-у саласа) деп аталады. Періштелер
мен кітаптарға иман пайғамбарларға иманның құрамына кіреді. Қаза мен
тағдырға иман болса Алланың әрекеттерінің құрамына кіреді. Бұл анықтамада
үш негіз туралы айтылғанда Алла мен ақырет баяндалып, пайғамбарлық пен
елшілік те Алла Тағаланың әрекеттерінің ішінде көрсетілген. Сондай-ақ
пайғамбарлық пен елшілікке негізделгендіктен ақыретті айтумен ғана
шектелген. Ислам заңы сөзінің айтылуымен дін философиясы анықтамадан тыс
қалады [1].
Дін философиясы Алланың заты, бастам мен нәтижеге байланысты
жаратылғандардың ахуалдары туралы ислам заңдылықтары тұрғысынан сөз
қозғамайды. Бұл мәселелерде исламға сәйкес келсе де келмесе де ақылға
сүйенеді. Калам ғылымы болса исламның негіздері болып табылатын
пайғамбардың жіберіліуі, кітаптардың түсірілуі, өлгеннен кейін қайта
тірілту секілді нақты мәлім болған және қабылданған негіздерге орай
жаратылғандардың ахуалы туралы баяндайды. Уахиге сүйене отырып ақылдық
заңдылықтардың қателікке ұрынуына жол бермейді. Бастама мен нәтиженің
баяндалуымен позитивистік ғылымдар мен анықамаға кірмейді. Нақты ғылымдар
бастама мен нәтижеге байланысты заттың ахуалынан сөз қозғамайды. Бірақ
тәжірибеден өтіп бақыланған оқиға мен зат арасындағы тұрақты өлшемдерді
зерттейді. Нақты ғылымдардың зерттеу аясы тәжірибеден өткен зат пен
оқиғадан тысқары шықпайды.
ә) Мақсатына қарай анықтама: Калам нақты дәлелдерді (хужжат) келтіре
отырып және шүбәларды жоя отырып діни сенімдерді (ақида) дәлелдеуге әрдайым
күш жұмсайтын ғылым болып табылады.
Нақты дәлелдер дегенде айтылмақшы болған нәрсе нақылмен күшейтілген
ақли дәлелдер болып табылады. Шүбә дегеніміз дәлелге ұқсайтын бірақ шын
мәнінде дәлел болмаған кейбір адасқан және бұрыс көзқарастар мен теориялар.
Діни ақидалар да біз негізгі үкім деп атайтын итиқадқа қатысты үкімдер
болып табылады және тек иман деген мағынаны ғана білдіретін және сеніммен
байланысты үкімдер жатады. Алла бар, Алла бір, барлық нәрсені біледі,
құдіретті секілді. Калам ғылымы әсіресе осы сенімдік үкімдерді анықтап,
оларды қорғау үшін пайда болған. Бұлар да бұрыннан келе жатқан және
мәңгілік болатын шындықтар.
Анықтамадағы күш жұмсайтын сөзімен егесіне толықтай күш жұмсауға
мүмкіндік бере алмаған, мүмкіндік берді деп қабылдаған күнде де діни
сенімдерді дәлелдеуге лайықты емес логика мен жадал секілді кейбір
ғылымдар, әрдайым сөзімен де каламмен бірге болмаған кезде күш жұмсай
алмайтын тафсир мен хадис секілді ғылымдар осы анықтамадан тыс қалады[2].
Кәләм ғылымының мәртебесі
Кәләм ғылымы ғылымдардың ең атақтысы ( ашраф-ул ’Улум) және ең
қадірлісі. Ғазалидің тілімен айтқанда кәләм дәрежесі ең жоғарғы ғылымға
жатады. Барлық кәләмшылар да осы ғылымның ең қадірлі екендігі жөнінде ортақ
пікірді бөліскен. Бір ғылымның құндылығы мен даңқы, қарастыратын
мәселелерінің ауқымдылығымен, дәлеледерінің күштілігімен, мақсатының
даңқтылығымен тікелей байланысты болады. Кәлам ғылымы осы мәселелердің
барлығын да басқа ғылымдардан жоғары тұрады. Себебі оның тақырыбы:
1) Барлық нәрсені қамтитын мәлімет болуы тұрғысынан ең ауқымды.
2) Алланың заты мен сипаттарымен байланысты болғандықтан да ең атақты
мәселе болып табылады.
3) Дәлелдерді нақылмен күшейтілген нақты дәлеледер болғандықтан да ең
күшті дәлелге ие.
4) Екі дүниедегі бақытқа қол жеткізу мақсаты мақсаттардың ең
жоғарғысы, ең даңқтысы.
5) Сонымен қатар қарастыратын мәселелері барлық пайғамбарлардың
уағыздарында айтылған ортақ мәңгілік шындықтар болғаны үшін және олардың
өзгермейтіндігі үшін Кәләм ғылымы шынайы ғылым болу қасиеттеріне ие. Міне
сол себепті Кәләм ғылымы аталған ұлылықтарға ие болғандықтан ғылымдардың ең
құрметтісі әрі басшысы (раис – ул улум ) болып табылады [3].
ә. Кәләм ілімінің негізгі мәселелері
Әрбір ғылымның проблемелары сол ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі
мақсаты болып табылады. Сондай-ақ негізгі мақсаттарға жету үшін және оларды
білу үшін қолданылатын принциптер мен құралдар болады. Бірақ бұлар сол
ғылымның ақиқатына кірмейді. Дегенмен негізгі мақсаттар принциптер мен
құралдарды ( немесе себептерді ) аса қажет еткендіктен және онымен тығыз
байланыста болғандықтан бұл принциптер де сол ғылымның бір бөлігі деп
табылған. Кәлам ғылымының проблемаларына мыналар жатады:
1) Бұл ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі мақсатқа мыналар жатады:
Бұларға діни сенімдер (ақидалар) жатады. Алла бар, бір, барлық нәрсені Ол
жаратты, Хз. Мұхаммед Алланың елшісі, өлгеннен кейін тірілу ақиқат деген
секілді. Діни сенімдерді Алла Тағалаға нпқты әрі айқын түрде баяндаған. Хз.
Пайғамбар да осыларды адамдарға жеткізген.
2) Принциптер мен себептер. Бұлар діни ақидаларды (сенімдер)
дәлелдеуге себеп болатын және жарайтын принциптер мен себептер болып
табылады. Әлем жаратылған (хадис), әрбір жаратылған нәрсенің жаратушысы
бар; әрбір шығарманың авторы бар секілді принциптер мен теориялар жатады.
Бұлардың бір бөлігі дәлелді дәлелді керек етпейтін нақты мәліметтер (
бадиһи) мен дұрыстығы нақты міндетті мәліметтер ( йақинийат ) болып
табылады. Дәлелдеуге жарайтын дәлелдердің барлығы да проблемалардың
қатарына жатады.
Кәләм ғылымы ғылымдардың ең ұлығы болуына байланысты, негізгі
мақсатында болған секілді қарастыратын проблемаларында да басқа ғылымдарға
мұқтаж болмауы үшін кәләмшылар діни ақидаларды дәлелдеуге себеп болатын
барлық теориялық және логикалық мәселелерді осы ғылымның проблемаларының
құрамына енгізген [4].
Кәләм ғылымының принциптері мен құралдары негізгі мақсаттарды
құрайтын діни сенімдер ( ақидалар ) секілді тұрақты болмай, уақыт ішінде
ғылымдардың дамуы мен заманның талаптарына орай өзгеруі мүмкін. Уақытысында
кәләмшылар әлемнің кейіннен пайда болғандығын дәлелдеу үшін денелер
өткінші қасиеттерден ада емес , денелер атомдардан құралады деген
гипотезаларды бірер принцип ретінде қабылдаған. Әлемнің кейіннен бар болуы
( худус ), Алланың бар екендігін дәлелдеу шін керекті принцип ( құрал,
себеп ) еді. Қазір де солай. Тек әлемнің кейіннен пайда болуы бұл күндерде
физика мен химия көрсеткен нақты әрі айқынырақ дәлелдермен де дәлелденеді.
Қазір кейбір философтар қабылдаған табиғат
заңдары тәжірибемен тұрақты болғаны үшін мүмкін, бірақ міндетті емес
пікірі синтементалдық мұғжизаның мүмкіндігі үшін бір принцип болады.
Алғашқы кәләмшылардың кәләм ғылымдеріндегі принциптер басқа, кейігі
буын кәләмшыларының кәләм ғылымдеріндегі принциптер мен қпғидалар басқа
болатын. Қазір жаңа Кәләм ғылымында да принциптер мен құралдар басқаша
болады. Егер кәләмшылардың кәләм туралы кітаптарында діни сенімдерді
дәлелдеуге немесе діни сенімдерді күдіктен арылтуға жарамаған әлсіз
мәселелер айтылған болса, онда тек кітаптағы пайдаларды көбейту мақсатында
кәләмның проблемалары басқа ғылымдардың проблемаларымен араластырылған
деген сөз.
Әрбір ғылым пайдалы болған кезде ғана оқытылады. Пайдаларын білу
адамды сол ғылымды үйренуге көбірек итермелейді. Кәләм ғылымының пайдалары
өте көп, өте маңызды және өте ұлы болып табылады. Бұл ғылымның басты басты
пайдалары мынадай:
1) Адамды иманында еліктеушіліктен құтқарып, нақты дәлелдермен
күшейтілген іргесі шайқалмайтын әрі нақты иман дәрежесіне жеткізеді. Осы
ғылымның арқасында адам иманын нақты дәлелдерге (бурһан) сүйене отырып
йақин және ақиқат (тахқиқ) дәрежесіне жеткізеді.
2) Дұрыс жолды іздегендерге (мустаршидин) мәселелерді дәлелдерімен
түсіндіре отырып дұрыс жолды көрсетеді. Нақты дәлелдерді келтіре отырып
қарсы шығатындардың аузын жабады.
3) Діни ақидаларды адасқан және бұрыс жолдағылардың алға тартатын
күмандарымен күйзеліске ұшыраудан сақтайды.
4) Басқа да барлық діни ғылымдар Кәләм ғылымына жүгінеді. Өйткені
Алланың бар екендігі және пайғамбарлардың жіберілгендігі осы ғылым арқылы
дәлелденбейінше тафсир, хадис, ислам құқығы (фиқх) , этика (ахлақ) секілді
діни ғылымдардың болуы мүмкін емес. Сол себепті Кәләм ғылымы басқа шариғат
ғылымдарының негізі болып табылады. Негіз болмаса шатыр да болмайды.
5) Амалдарда ниеттің бекемдігі дұрыс және күшті иман арқылы болады.
Тек қана нақты әрі күшті иман жеміс береді, жақсы ниетпен жақсы амалдар да
күшті әрі бекем иманнан пайда болады. Күшті әрі бекем иманды да кәләм
ғылымы бағыштайды.
Осы бес пайдаға тағы да бір пайда келіп қосылады. Ол да дүние мен
ақыретті бақытқа ( са’дат-и дарайни) қол жеткізу. Адамның осы дүние мен
ақыретте бақытқа жетуі Кәлам ғылымының ең үлкен мақсаты болып табылады. Екі
дүниедегі бақыт – күшті иман, жақсы амал мен әдеп арқылы дүниедегі істердің
көркем бір жүйемен жүзеге асырылуы, адамдардың бір- бірімен арадағы жақсы
қарым- қатынастар арқасында бақытты өмір сүруі, ақыретте болса күпірлік пн
дінсіздік - әдепсіздік атаулыға (фиск – у фужур) берілетін қорқынышты
азаптан құтылу [5].
Күмәнсіз әрі шынайы түрде Иеміз Алла деп кейін дұрыс жолда жүргендер
бар. Міне солар үшін ешқандай қорқыныш жоқ және олар қайғырмайтын болады.
(әл-Ахкаф, 13)
Калам ғылымының қарастыратын мәселесі
Басынан бері калам ғылымының қарастыратын мәселесінің ауқымы уақыт өте
келе кеңейтілді. Алғашқы каламшылар мен Қазы Армауидің пікірінше калам
ғылымының қарастыратын мәселесі Алла Тағаланың заты мен сипаттары болып
табылады. Амантуде көрсетілген иманның алты негізі иманның ең негізі
болып табылатын Аллаға, пайғамбарлардың жіберілуіне және ақыретке иман
келтіруге негізделеді. Бұлардың ішінен Аллаға иман негіздердің негізі
(асл-ул усул) болып табылады. Пайғамбардың жіберілуі мен өлгеннен соң қайта
тірілту (ба’с) Алланың әрекеттеріне жатады.
Ислам әлемінде философияның кең таралуының арқасында қарастыратын
мәселесінің ауқымын кеңейте отырып калам ғылымын басқа ғылымдарға тәуелді
болудан құтқару керек болды. Сол себепті Имам Ғазали (5051111 ж. қайтыс
болған) мен оның ізімен жүрген кәләмшылар қабылдаған көзқарас бойынша кәләм
ғылымының қарастыратын мәселесі кеңейтіле отырып бар болуына байланысты ол
бар (маужуд мин хайсу һуа маужд немесе маужуд бима һуа маужуд) делінді.
Яғни калам болмыстар мен олардың халдері туралы тек олардың бар болуына
байланысты ислам негіздеріне сүйене отырып баяндайды. Философияда исламға
сәйкес келсін келмесін тек ақыл тұрғысынан болмыстыр туралы сөз қозғалады.
Басқа ғылымдар да болмысты дәл қазіргі күйінде жан-жақты зерттейді.
Ғазалиден кейін өмір сүрген кейінгі буын кәләмшылары кәләм ғылымының
тақырыптарын ары қарай кеңейте отырып Кәләм мәлім (ма’лум) болған
нәрселерді қарастырады деді. Ислам сенімін (ақаид) дәлелдеуге жарайтын кез
келген белгілі болған, білуге болатын, адамзатыың ғылымы қол жеткізе алатын
барлық нәрсе кәләмның қарастыратын мәселелерінің қатарына жатты. Яғни діни
сенімдердің дәлелдеуіне жақын немесе ұзақ байланысы бар барлық нәрсе кәләм
ғылымының қарастыратын мәселесінің құрамына енді. Мәлім болғандарға не
сыртқы әлемде бар болған нәрсемен байланысы бар нәрселер мен дәлелдер,
аналогия түрлері мен жоқ болғандар (ма’дум) секілді сыртқы әлемде бар
болмай тек санада болатын нәрселер жатады. Осылайша мәлімнің құрамына діни
сенімдер мен оларды тікелей дәлелдеуге жарайтын немесе сенімге себеп
болатын мәселенің дәлелденуіне қатысы бар барлық нәрсе кіреді [6].
б. Матуридия және Ашария мектептерінің ерекшеліктері
Имам Матуриди мен имам Әшғари бір дәуірде өмір сүріп, бір бағытта
еңбек еткен. Бірақ имам Әшғари Исламды іштен ірітпек болған дұшпандармен
бірге күн кешті. Ол өмір сүрген Басра қаласы Мұғтазила мәзһабының отаны
еді. Мұғтазила мәзһабының өкілдері мен фиқһ-хадис ғұламалары арасындағы
қақтығыстың майданы осы Ирак өңірі болатын. Ал Матуриди өмір сүрген
Мауараннаһр өлкесі сүнниттік ғалымдар мен Мұғтазила мәзһабының өкілдері
арасындағы пікірталастан біршама алыс еді.
Дегенмен, Мамун, Муғтасым, Уасиқ секілді халифтердің дәуірінде
Мұғтазилиттік сенімнің мемлекеттік идеологияға айналуына байланысты,
олардың пікірлері халифаттың барлық өңірлеріне тарап жатты. Мауараннаһр
өлкесінде Мұғтазила мәзһабы басым күшке ие болмағанмен, олардың пікірлерін
уағыздаушылар бірлі-жарым болса да бар еді. Имам Матуриди Мұғтазила
мәзһабының ондай өкілдерімен пікірталас жүргізгендігі белгілі. Имам Әшғари
мен имам Матуридидің пікірталас майдандары бір болғандықтан, олардың ортақ
ұстанымдары ғана емес, шариғатты түсіндіру тәсілдері де бір-біріне
ұқсайтын. Десек те, екі имамның пікірталастағы кейбір әдістемелік
ерекшеліктері мен ұстанымдағы айырмашылықтары болды. Бірақ зерттеушілердің
көпшілігі имам Матуриди мен имам Әшғари пікірлерінде айта қаларлық
өзгешелік болмағандығын білдіреді. Мысалы, Шейх Мұхаммед Абдуһ имам Әшғари
мен имам Матуридидің арасындағы ерекшеліктер үлкен қарама-қайшылық
туғызбайтынын айтқан.
Бірақ екі имамның кәләм іліміне қатысты көзқарастарына келер болсақ,
олардың пікірлерінде азды-көпті айырмашылық барын байқаймыз. Екі имам да
Құран Кәрімді зерттеу барысында ақыл мен қисынға мейлінше сүйенген. Олардың
бірі екіншісіне қарағанда ақылға көп арқа сүйеді. Имам Әшғари Алла тағаланы
Құран-хадис арқылы тануға көбірек мән берсе, имам Матуриди имам Ағзамның
жолын ұстанып, Алланы ақылмен тануға бейімділік танытты.
Имам Әшғари ақыл-ой бір нәрсенің жаман-жақсысын шариғатсыз ажырата
алмайды десе, имам Матуриди шынайы ақыл жақсы-жаманды өздігінен ажырата
алатынын айтады [7].
Имам Матуриди ақиқатқа жету үшін ақылды қолданғанда, әсіре сілтеп
жібермей, ақыл мен қисынға орнымен жүгінеді. Ал имам Әшғари мен оның
ізбасарлары нақылға (Құран мен Сүннетке) көп мән беруімен өзгеше. Осыған
орай, Матуридилікті Мұғтазила мен Әшғарилік арасындағы ақида мәзһабы деп
түюге негіз бар. Ал Әшғарилік – Мұғтазила мен фиқһ-хадис ғалымдарының
арасындағы мәзһаб.
Имам Матуриди ақылға шариғаттың шеңберінде жүгінді. Нақылмен бірге,
ақылды да ақиқатты танудың қайнар көзі деп білді. Имам Әшғари да ақиқатқа
дәлел келтіруде нақылға ақылды сүйеніш еткен. Бірақ ол ақылды ақиқатты
танудағы нақылға көмекші құрал ғана деп түсінді. Ал имам Матуриди ақылды да
сенім мәселелеріне қатысты дәлел келтірудің дербес қайнар көзі деп білді,
бірақ мұғтазилиттер секілді нақылсыз жалаң ақылмен ақиқатты табуға бас
қойып қателікке ұрынбады. Ақыл бойлай алмайтын жайттарды мойындады. Аят,
хадис негізінде ақылмен әрекет етуді үндеген имам Матуриди Құран Кәрімге
түсіндірме жасағанда, мағынасы айқын білдірілмеген аяттарға мағынасы анық
аяттар негізінде жорамал жасау тәсілін қолданды. Оның пікірінше, егер
адамның ақылы діни мәтіндерді тәуил жасауға күші жетпесе, оларға иман
келтіріп қана тоқтаған жөн. Сахабалар мен табиғиндердің мағынасы анық емес
діни мәтіндерге қатысты ұстанымдары да осындай еді. Имам Матуриди Құран
Кәрімді мүмкіндігінше аяттармен тәпсірлеуге тырысты. Себебі Құран Кәрім
аяттарында қарама-қайшылық кездеспейді: Егер Құран Алладан басқаға тиесілі
болса, онда көп қарама-қайшылық табатын еді (Ниса сүресі, 82-аят).
Имам Матуридидің мағынасы анық емес аяттарға түсіндірме жасауы,
фиқһшылар мен хадисшілердің ұстанымына қайшы келсе де, сол дәуірдің
заманауи қажеттілігі еді. Ислам қанатын кеңге жайған сайын, ескі діндер мен
мәдениеттердің ықпалына ұшырай бастады. Ислам ғұламалары мутәшәббиһ
аяттарға түсіндірме жасамағанмен, дүбәра сенімдегі кейбір ғалымсымақтар
Исламдағы мағынасы анық емес мәтіндерді өз білгендерінше белгілі бір ғылыми
тәсілсіз жорамалдай бастады. Олардың азғын пікірлерінен дінді құтқару
мақсатында имам Матуриди мутәшаббиһ аяттарды Ислами негіздерге қайшы
келмейтіндей тұрпатта жорамалдап, халық сенімінің бұзылуына тосқауыл қойды
[8].
Сүнниттік ақида мен кәләм мектебін құрушы екі мектеп те алдымен
нақылға (аят пен хадис) сүйеніп, одан кейін ақылға мән береді. Олар ақида
саласында ақылға мүлдем мән бермеген фиқһ-хадис ғалымдары мен ақылды шектен
тыс қанаттандырып жіберген Мұғтазила ағымының ортасынан орын тепті.
Әшғарилік пен Матуридиліктің арасындағы ең басты өзгешеліктер мыналар:
• Имам Матуриди бойынша Алла пендесіне күші жетпейтін нәрсені жүктемейді
және оны күші жетпейтін іске жауапты қылмайды. Себебі, Құранда былай дейді:
Алла кісіге шамасы келмейтінді жүктемейді..., (Бақара сүресі, 286-аят).
Ал Имам Әшғари пікірінше, Алла қаласа, пендеге күші жетпейтін нәрсені
бұйырып, оған жауапты етуі мүмкін;
• Имам Матуриди адамның ақылымен Алланың бар және бір екенін білуі парыз
десе, имам Әшғари парыз емес деді. Матуриди бойынша діни үгіт-насихат
болсын-болмасын, адам Алланы ақылымен тауып, сенуі керек. Мысалы, тау
басында өмір сүрген адам біздің сеніміміз бойынша Алланың бар екендігін
ақылымен тауып, оған сенуі керек. Бірақ оған дінді ешкім үйретпегендіктен
мұндай жағдайда ондай пенде діни міндеттерден жауапқа тартылмайды.
Әшғарилер бойынша діни үгіт-насихат жасалмаған жердегі адамдар Алланы
ақылымен тауып, оған иман келтіруге міндетті емес;
• Имам Матуриди иман кемімейді де артпайды да десе, имам Әшғари иманның
кемуі де, кемелденуі де мүмкін деді;
• Имам Матуриди қазір мүмін болған адамды мұсылман дейміз, бірақ та өлер ал-
дында кәпір болса, күпірлікке кірген болып табылады десе, Имам Әшғари
күпірлікпен өлген адам өмір бойы кәпір болған болып саналады дейді.
Өмірінің соңында мүмін болып өлген адамға да осылай (өмір бойы мүмін
болған) дейміз деді;
• Имам Матуриди: Иншалла мүмінмін деуге болмайды (бұлай деу өзінің
иманына шүбә келтірушілік) десе, имам Әшғари бұлай деп айтуға болады
деп ұқты. (Осы себептен де, Матуридия мәзһабындағылар: Дінің не? деп
сұрағандарға, Әлһамду-лилла, мұсылманмын деп жауап береді. Ал, Әшғария
мәзһабындағылар: Иншалла, мұсылманмын деп жауап береді;
• Имам Матуриди иман мен Ислам бір десе, имам Әшғари екеуі екі басқа
нәрсе, Ислам сеніммен бойұсыну болса, иман сенімін амалмен дәлелдеу деп
білді;
• Әшғарилер жан алқымға келгенде жасалған тәубе қабыл емес десе, Матуриди-
лер мұндай тәубенің қабыл екендігін білдіреді. Бірақ, жан алқымға
келгендегі иманның жарамсыздығын айтады;
• Әшғарилер бойынша бір нәрсенің жақсы немесе жаман (хусн-қубх) екенін ақыл
біле алмайды. Бұлардың жақсы немесе жаман екендігі Алланың әмірі мен
тыйымдары нәтижесінде анықталады.
• Матуридилер бойынша жақсы мен жаманды ақылмен білуге жол ашық. Алла бір
нәрсенің жақсы болғандығы үшін әмір етіп, жаман болған нәрсеге тыйым
салған;
• Әшғарилер бойынша Алланың жаса-ғандарынан себеп іздестірілмейді және бір
хикметпен байланысы да жоқ. Өйткені Алла жасағандарынан жауапты емес.
• Матуридилер бойынша Алланың жаса-ған нәрселерінің бір хикметі бар және
себепке сүйенеді. Өйткені, Алланың әрбір ісінде бір хикмет бар. Ол бәрін
біледі және Хәкім;
• Имам Әшғари Алла тағаланың адамдарға дінді түсіндіруші пайғамбарлар
жіберуі уәжіп емес десе, имам Матуриди пайғамбарлардың жіберілуі Алланың
Хикмет сипатының қажеттерінен деді [9].
Негізінен екі ғұлама да өз пікірлеріне Құран Кәрім және ақыл мен қисын
тұрғысынан нақты дәлелдер келтіре алған. Осылардың кейбіріне тоқталып өтер
болсақ.
Имам Матуридидің пікірінше, пайғам-бардың ер адам болуы міндетті. Ол
өзінің пікіріне Құран Кәрімнен мынандай дәлел келтірді:
1. (Мұхаммед с.ғ.с.) сенен бұрын да уахи етіп тек ер адамдарды ғана
елші етіп жібердік. Егер білмесеңдер, білім иелері-нен сұраңдар (Нахыл
сүресі, 43-аят).
2. Сенен бұрын да кенттердің халқынан өздеріне уахи етіп, ер
адамдарды ғана жібердік (Юсуф сүресі, 109-аят).
3. Сенен бұрын да өздеріне уахи етіп, ер адамдарды ғана жіберген
едік (Әнбия сүресі, 7-аят). Сондай-ақ, ғалымның пікірінше, халиф, әкім,
әмірші, қолбасы және қазының да әйел затынан тағайындалғаны дұрыс емес.
Себебі әйел затының нәзіктігі бұл міндетті көтере алмайды. Бірақ әйел адам
пәтуа бере алады деді. Ал имам Әшғаридің көзқарасы бойынша, пайғамбар әйел
затынан да келуі мүмкін. Оның дәлелі ретінде Құран Кәрімнің мына аяттарын
ұсынады: Біз Мұсаның анасына уахи еттік (Таха сүресі, 38-аят), Мұсаның
анасына: Оны еміз де, оған бір нәрсе болады деп қорықсаң, онда оны дарияға
салып жібер. Қорықпа да күйінбе! Расында оны саған қайтарамыз да, оны
пайғамбарлардан қыламыз деп уахи еттік (Қасас сүресі, 7-аят). Бұл ойдың
иелері осы аяттардың әйел затына да Алладан уахи түсетінін білдіретіндігін,
ал уахидің келуі пайғамбарлық белгілерінің бірі екендігін айтқан. Сондай-
ақ, имам Әшғари ұстанымы әйел адам пәтуа бере беретіндігін, әкім және дін
уағызшысы да бола алатындығын алға тартқан. Себебі, жақсылыққа шақырып,
жамандықтан тыю – олардың да парызы.
Имам Әшғари осы пікірінің негізінде Құранда аттары аталған Мәриям,
Әсия, Сара, Хажар, Хабба және Мұсаның анасын пайғамбар болуы ықтимал деп
пайымдады. Имам Матуридидің Әшғари сеніміндегілердің жоғарыдағы дәлелдеріне
келіскісі келмеді. Имам Матуриди ...Мұсаның анасына уахи түсірдік аятын
пайғамбарларға берілетін уахи емес, Мәриям анамызға түскен иләһи аян деп
ұққан жөн екендігін білдірді. Мұнда Алла бір пайғамбарды өмірге әкелу үшін
оның анасына періште жіберіп отыр. Сол секілді Мұсаның (ғ.с.) анасына уахи
жібердік деген аятта да Мұса пайғамбардың (ғ.с.) анасына бір періште
жіберген болуы мүмкін деп ой түйеді. Имам Әшғари да Матуридидің бұл
пікіріне қарсы мынадай уәж айтты: Мәриям анамызға Жәбірейіл періште
жіберілген, бұл періште тек пайғамбарларға уахи түсіруші екендігі белгілі.
Олай болса, Мәриям анамыз – пайғамбар.
Екі имамның арасында пікір тартысын тудырған мәселелердің тағы бірі
Алланың заты және сипатымен астасып жатты. Имам Матуриди Алланың заты мен
сипаты бір деп білді. Ал Имам Әшғари оларды екі басқа нәрсе деп ұқты. Екі
имам да күн мен күннің шапағын мысал ретінде келтіреді. Имам Матуриди
Алланың заты күннің өзі болса, Алланың сипаттары күннің шапағы. Күннің
шапағы күннен шығады. Күн болмаса шапақ болмайды. Демек, екеуі бір нәрсе
деп түсінді. Ал имам Әшғари Алланың заты күн бола қойсын. Алланың сипаттары
күннің шапағы деп алалық. Бірақ шапақ дәл күннің өзі секілді емес. Күн де
дәл шапақ секілді емес. Демек, Алланың заты мен сипаты бір емес деп білді.
Сондықтан әшғариттер Алланың құдірет, қалау, ілім, хай (мәңгі тірі), есту,
көру, кәләм (сөйлеу) секілді сипаттары бар, бірақ Алланың бұл сипаттары
затынан мүлде басқа деп сенді.
Ал матуридиттер Алланың бұндай сипаттары бар, бірақ Алланың бұл
сипаттарын Оның затынан бөліп қарастырмаған жөн деген ұстанымда болды.
Имам Матуридидің тағы бір өзгеден ерекше пікірі – қиямет күні Алла
тағаланың дидары көріне ме, көрінбей ме деген мәселе. Шындығында, Құран
Кәрімде: Қиямет күні кейбір жүздер жарқырап, Раббыларына қарайды
(Қиямет сүресі, 22-аят), – деп бұйырылып, ақырет күні кейбір жүздердің
Оған қарайтындығы айтылған. Имам Матуриди Құранда баяндалғанындай қиямет
күні Алланың дидары көрінеді деп сенді.
Имам Матуриди Алланың көрінуі, бұл қиямет күніне тән ерекше жағдай.
Ақыретте Алла көрінсе, онда Ол заттан және мекеннен тұрады деп ойлау – бұл
дүниелік көзқарас. Ал қиямет күнгі жағдайдың қалай болатындығы бізге
беймәлім. Сондықтан Құранда қиямет күні Алланың көрінетіндігі туралы анық
айтылса, біз бұған сенуге тиістіміз деген ұстанымда болды. Әрі бізге
білінбейтін нәрселер жайында пікір айтпау туралы Құран Кәрімнің: Өзің
білмеген нәрсенің соңына түспе. Расында, құлақ, көз және жүрек – барлығы да
сұралады (Исра сүресі, 36-аят), – деген аятын негізге алды.
Имам Матуридидің пікірлері үлкен күнә жасаған адамның ақыреттегі
жағдайы қалай болады деген мәселе төңірегінде де шоғырланды. Ислам
ғұламаларының көпшілігі Аллаға иман келтірген адамның мәңгілік тозақта
қалмайтындығына сенген. Ал харижиттер үлкен-кіші күнә істеген адамды
мүміндік санаттан шығарып, кәпір-лер қатарына қосқан.
Имам Матуриди бұл жөніндегі ойын былайша сабақтайды: Күнәһар
мұсылмандардың ақыреттегі жағдайын Аллаға қалдырғанымыз жөн. Егер Алла
қаласа, рақым етіп, күнәһар пендесін ке-шіреді. Қаласа, күнәсіне қарай
азаптайды. Бірақ Өзіне иман келтірген адамды тозақта мәңгі азаптамайтыны
анық. Осылай ойла-ғанда адам үміт пен қорқыныш арасында күн кешеді.
Себебі, Алла кішкентай бір күнә үшін рақым етпей, пендесін азаптауы немесе
үлкен күнә жасаған пендесін кешіруі мүмкін. Алла Құран Кәрімде: Алла Өзіне
ортақ қосқанды жарылқамайды да, бұдан өзге күнә жасаушыларды кешіреді.
Кімде-кім Аллаға серік қосса, расында, үлкен күнә жасаған болады (Ниса
сүресі, 48-аят), – деп, Өзіне серік қосушыларды ғана кешірмейтінін айтқан.
Һижра жыл санауымен ІІІ-ІV ғасырларда Ислами ойды мазалаған аталмыш
мәселелер жайында имам Матуридидің жалпы көзқарастары осылар.
Бұл мәселелер ғұламалар арасында пікірталастардың тууына жол ашқан.
Ғалымдар бұндай мәселелер төңірегінде таласқа түсудің мұсылмандардың ешқай-
сысын күпірлікке апармайтындығы ту-расында бір ауыздан келіскен [10].
Осы тұста Абай Хәкімнің сенім тұрғы-сынан Имам Матуридидің ақидасын
ұстанғанын айта кеткен жөн. Оның Алла тағаланың сүбутия сипаттарына
байланысты айтқаны соның дәлелі болмақ. Әшғари мәзһабында Алла тағаланың
сүбути сипат-тары жетеу деп көрсетіледі. Ал Абай Алла тағаланың сүбути
сипаттарына Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, Сәміғ, Ирада, Кәлам, Тәкуинді
жатқызады.
Әшғари сеніміндегі Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, Сәміғ, Ирада, Кәлам
деген сипаттарға Тәкуинді қосып, Алла тағаланың сүбути сипаттары сегіз деп
білу матуридилік ұстаным.
Фиқһ (шариғат) пен Ақида екі бөлек пәндер. Фиқһ мұсылманның Алла
тағалаға жасайтын құлшылықтары туралы қағидалар-ды қарастырады, ал Ақида
Жаратушының өзі туралы (сипаттары) және Құран мен хадистерде келген ғайып
хабарларды (тозақ, жәннат, қабір азабы, т.б) қарастырады.
Имам Әбу Ханифа бастапқыда Ақида саласында кітап жазғанымен, оның
еңбек-тері негізінен Фиқһ бағытында жүргізілді. Имам Матуриди болса,
үнемі Ақида бағытын тереңірек зерттеуді көздеді.
Ханафи мәзһабының ғалымдары Имам Матуридидің көзқарасы мен Имам Әбу
Ханифа көзқарасы толық үйлесетініне келіскен.
Шариғаттағы төрт имамның ақидала-рында ешқандай қарама-қайшылық жоқ.
Төрт имам да, Исламдағы барлық мужтаһид ғұламалар да шариғаттағы амал ету
мен Ақида дәлелдерін Құран және сүннеттен алады.
Имам Матуриди бүкіл күш-жігерін Әһли сүннәт мәзһабын қорғауға және
мұсылмандарды осы мәзһаб туы астында жинауға сарп еткен.
В.В.Бартольд Имам Матуридидің һижра жыл санауы бойынша 333944 жылы
Самарқанда қайтыс болғанын және мазарының Жакардиза ауданында екендігін
айтады.
Ал профессор Мұхаммед Әбу Зехра екі ғұламаның арасындағы қайшылықтарды
былайша жіктейді:
а) Имам Матуриди: Аллаһты тануда ақыл маңызды рөл атқарады деп
біледі. Әрине, ол Аллаһты тануда иллаһи ілімді (Құран мен сүннет) жоққа
шығармайды. Десекте, Аллаһ адамдардың өзін ақылмен тануын бұйырған. Бұл
туралы Құран-Кәрімде: Күдіксіз көктер мен жердің жаратылуында, адам
баласының пайдалы нәрселермен теңізде жүрген кемеде және Аллаһтың көктен
жаңбыр жаудырып, жер өлгеннен кейін онымен жандандырудың әрі онда әртүрлі
хайуанды таратуында, көк пен жердің арасындағы бағынышты бұлтты
басқаруында, әлбетте, ойлаған елге (Аллаһтың барлығына, бірлігіне) белгілер
бар (Бақара сүресі, 164-аят) деп, ақылмен ізденудің маңыздылығын
баяндаған. Яғни, еліктеушілік және мәжбүрліктен гөрі Аллаһты ақылмен саналы
түрде тану, иманымыздың шынайылығын көрсетеді.
Имам Матуриди Аллаһты тануда ақыл маңызды рөл атқарады деп
есептегенмен, исламдағы көптеген үкімдердің сырын ұғынуға тек ақылдың күші
жетпейтінін мойындайды. Мұндай жағдайда, Аллаһтың жәрдеміне сүйене отырып,
үкімдердің мәнін ұғынуға тура келеді деп пайымдайды.
ә) Имам Матуриди болмыстағы кейбір нәрселердің бойында жамандықтың
(кувһ-зат) болғанын және ақылды кейбір нәрселердегі жақсы мен жаманды айыра
алады деп түсінді. Осы орайда ол ақылды былай деп жіктеді: 1. Жақсыны
пайымдай алатын ақыл. 2. Жамандықты айыра алатын ақыл. 3. Жақсы және
жаманды айыра алмайтын ақыл.
Имам Матуридидің бұл көзқарасы бір қарағанда муғтазалиттердің ұстанымы
тәріздес. Себебі, олардың өкілдері: Ақылдың жақсы деп танығанын жасауға
міндеттісің. Ақылдың жаман деп танығанынан алыс болуға тиістісің деп
пайымдайтын. Имам Матуриди болса, бұл мәселеде имам Ағзамның ойларына
жүгінді. Бұл тұрғыда ол: Ақыл бір нәрсенің жақсы немесе жаман болғанын
анықтаған болса да, амал ету үшін үкімді Аллаһ береді. Сондықтан, ақыл діни
жауапкершілік мәселесінде кемелді емес. Себебі, діни мәселелердің төресі
Аллаһ болып табылады деді. Ал, имам Әшғари: Жақсы мен жаманды тек
Аллаһтың үкімі айырып бере алады. Сондықтан, жамандық пен жақсылықты
шариғатпен ғана бағамдауға болады деп ұқты.
б) Имам Матуридидің Аллаһтың іс-әрекеттері хақындағы көзқарасында өзге
каламдық мектептің өкілдеріне қарағанда біршама ерекшеліктері бар. Имам
Әшғари: Аллаһ тағаланың жасаған іс-әрекетінен себеп іздеуге болмайды.
Өйткені, Аллаһ жасаған іс-әрекеті үшін жауапқа тартылмайды. Жасаған іс-
әрекеті үшін жауапқа тек адамдар ғана тартылады деп білді. Муғтазила
өкілдері болса: Аллаһ тағала әртүрлі мұрат-мақсаттарды көздеп, белгілі бір
себептердің негізінде іс-әрекет етеді. Өйткені, Ол хикмет иесі. Аллаһ
себепсіз ештеңені жаратпайды. Әрбір нәрсені тосыннан емес, белгілі-бір
жүйемен жаратады деп пайымдады. Тағы бірде олар: Аллаһ лайықты
болғандардың ішінде өте лайықтысын жасайды. Аллаһтың лайық болмағанды
жаратуы, Оның хикмет иесі екендігіне селкеу түсіреді. Сондықтан, өте
лайықты іс-әрекет ету Аллаһқа уәжіп деп түсінді.
Бұл мәселе бойынша имам Матуридидің ұстанымы әшғариттер мен
муғтазалиттердің пікірінен өзгеше. Оның пікірінше: Аллаһ бей-берекет
әрекет етпейді. Аллаһтың әрбір ісі хикметке толы. Себебі, Аллаһ тағаланың
үкімдері мен жүктемелері және бүкіл іс-әрекетімен хикметті мұрат еткен.
Бірақ, Аллаһ хикметті мәжбүр немесе зорығып жасамайды. Өйткені, Ол нені
қаласа, соған қол жеткізеді. Осы себептен де Аллаһтың тек өте лайықтыны
жасауы уәжіп деп айта алмаймыз. Аллаһ жаратылғандардың алдында белгілі бір
іс-әрекеттерді жасауға міндетті емес. Аллаһтан бір нәрсенің жасалуын уәжіп
көруіміз, Оны жауапқа тартуымызбен бірдей ұғым. Ал, Аллаһ мұндай
кемшіліктен ада.
Осы мәселе бойынша Әшғари мен Матуриди өкілдері арасында мынандай
келіспеушілік орын алды: Алғашқылары: Аллаһ тағала адамдарды жаратқан
кезде қаласа оларға міндет жүктемейтін еді. Сондай-ақ, Аллаһтың адамдарға
міндет жүктеуі Оның қалауынан басқа ешнәрсе емес десе, Матуриди өкілдері:
Аллаһ тағаланың адамдарға жүктеген міндеттерінде хикмет болғандықтан, мұны
қалаған. Аллаһ тағала хикметтен тысқары ештеңені қаламайды деп есептейді.
в) Ақли сунна сенімін құрайтын екі мәзһабтың арасындағы тағы бір
ерекшелік адамның іс-әрекеттері хақында болатын. Бұл туралы муғтазалиттер
адам өз іс-әрекетіне жауапты болуы үшін, адам Аллаһтың берген күш-
қабілетінің негізінде іс-әрекет етеді деп білді. Ал, әшғариттер болса,
адамның іс-әрекеттері Аллаһ тарапынан жаратылып, бірақ, іс-әрекеттерді
иелену қабілетінің адамда болғандығын айтты. Яғни, адамның жазалануы
немесе сый-сияпатқа бөленуі, осы іс-әрекеттерді иелену қабілетіне
байланысты деп пайымдады.
Әл-Матуриди болса Аллаһ тағаланың бүтін болмысты жаратқанын,
болмыстағы әрбір нәрсе Аллаһтың жаратылысы екендігін және бұл мәселеде
Аллаһтан басқа ешкім ешнәрсені жарата алмайтындығын алға тартты. Оның
пікірінше, Аллаһ тағала адамның таңдауына қарай қарымтасын береді. Яғни,
жақсылықты қалауына қарай сауап, жамандықты қалауына қарай жаза беру -
Аллаһтың хикметі. Бұл біржағынан Аллаһтың әділеттілігін көрсетеді.
Сондықтан, адамның іс-әрекетін Аллаһ жаратады деп білді. Бұл пікіріне
Құран-Кәрімнен: Сізді де, жасағандарыңызды да жаратқан Аллаһ деп
Саффат сүресінің 96-аятын дәлел ретінде алға тартады [11].
Имам Матуриди адамның қабілеті бар және осы қабілетімен бірге қалау
құқығына ие. Адам осы қабілеті және қалауымен не жаза, не сауап алады
деді. Имам Әшғари қабілеттілік деп Аллаһ тарапынан жаратылған іс-әрекет пен
адамның қалауының бірігуі, яғни, қабілетті де Аллаһ бергендіктен, адамның
бұл қабілетке әсері болмайды деп ұқты. Имам Әшғаридің бұл пікірін кейбір
ғұламалар адамның бүкіл іс-әрекетін жаратушы һәм жасаттырушы (қалауы жоқ)
Аллаһ деген Жәбарияның (Мұхаммед ибн Абдулкерим аш-Шахристани, әл-Миләл
уән-Нихәл (діндер және мәзһабтар тарихы) 78-79 бет) ұстанымына ұқсатты.
Ал, Матуридидің пікірінше, адамдағы қабілеттілік Аллаһтың адамға берген күш-
қуатымен болады. Осы қабілетпен адам Аллаһтың жаратқан іс-әрекеттерін
иеленеді немесе иелене алмайды. Адам, өз қабілетімен іс-әрекет етуге
ерікті. Қаласа жасайды, қаламаса жасай алмайды деп түсінді.
Хақтың заты мен сипаты
г) Екі имамның арасындағы ең үлкен мәселелердің бірі Аллаһтың заты мен
сипаты турасындағы пікір қайшылығы еді. Имам Матуриди Аллаһтың заты мен
сипаты бір деп білді. Ал, имам Әшғари екеуі екі басқа нәрсе деп ұқты. Екеуі
де күн мен оның шапағын мысалға келтірді. Имам Матуриди: Аллаһтың заты
күннің өзі болса, Аллаһтың сипаттары күннің шапағы. Күннің шапағы күннен
шығады. Күн болмаса шапақ болмайды. Демек, екеуі бір нәрсе деген ойды
ұстанды. Ал, имам Әшғари: Аллаһтың заты күн бола қойсын. Аллаһтың
сипаттары күннің шапағы деп те алайық. Бірақ, шапақ дәл күннің өзі секілді
емес. Күн де дәл шапақ секілді емес. Демек, Аллаһтың заты мен сипаты бірдей
емес деп білді. Осы себептен де әшғариттер Аллаһтың құдірет, қалау, ілім,
хай (мәңгі тірі), есту, көру, қалам (сөйлеу) секілді сипаттары бар деп,
Аллаһтың бұл сипаттары затынан мүлде басқа болғанын айтты.
Муғтазалиттер болса, Аллаһтың затынан басқа ештеңе жоқ екенін алға
тартқан болатын. Олардың пікірінше, Құранда өтетін ғалым, хаким, есту, көру
сөздері Аллаһ тағаланың есімдері болып табылды. Ал, матуридиттер болса
Аллаһтың мұндай сипаттары бар екендігін, бірақ, Аллаһтың бұл сипаттарын
Оның затынан бөліп қарастыруға болмайтындығын айтты. Имам Матуридидің бұл
пікірі әшғариттерден көрі, муғтазалиттерге жақын еді. Себебі, муғтазалиттер
Аллаһтың сипаттары жоқ, Оның құдіреттілігі затында десе, әшғариттер
Аллаһтың сипаттары бар және бұл сипаттар Оның затынан тыс күшке ие
екендігін алға тартты. Ал, Матуриди Аллаһтың сипаттарын мойындағанмен, бұл
сипаттар Аллаһтың затымен бір деп білді.
Құран кімнің сөзі? деген мәселеде, муғтазалиттер Құранды жаратылған
десе (док. Бәкір Топалоғлұ, Келам ілімі 184-187 беттер), әшғариттер
Құранды жаратылмаған деген болатын. Ал, имам Матуриди болса, Құран
жаратылмаған, бірақ, Құранды Аллаһтың калам сипаты деп пайымдады.
Имам Матуриди Аллаһтың бүкіл сипаттарын мойындай отырып, Аллаһта зат
(материя), уақыт, мекен ұғымдардың жоқ екендігін алға тартты. Әйтседе, ол
Құран-Кәрімде өтетін Аллаһтың жүзі, қол бар деген мәселелерге исламдық
сенімге қайшы емес негізде жақсы жағынан жорамал (тәуил) жасады.
д) Имам Матуридидің өзгелерден тағы бір ерекше пікірі қиямет күні
Аллаһ тағаланың жүзі көріне ме, көрінбей ме? деген мәселеде болатын.
Әсілі, Құран Кәрімде: Қиямет күні кейбір жүздер жарқырап, Раббына қарайды
(Қиямет сүресі, 22-23-аяттар) деп бұйырылып, ақирет күні кейбір
адамдардың Оған қарайтындығы айтылған. Имам Матуриди Құранда
баяндалғанындай қиямет күні Аллаһтың жүзі көрінеді деп сенді. Муғтазила
өкілдері қиямет күні Аллаһтың жүзі көрінбейді деген болатын (Ебу Мансур
Абдулкааһир ел-Бағдади, Мәзхабтар арасындағы айырмашылықтар. 82-83 б.).
Өйткені, олардың пікірінше көрінген нәрсенің мекені болады деп білетін.
Осылай ойлаған болсақ, Аллаһтың да мекені бар болып шығады. Сондықтан,
Аллаһтың жүзі бар деген пікір дұрыс емес деп ұқты.
Имам Матуриди болса, қиямет күні Аллаһтың көрінуі, бұл қияметтік хал.
Ақиретте Аллаһ көрінсе, демек, ол заттан және мекеннен тұрады деп ойлау,
бұл дүниелік көзқарас. Ал, қиямет күнгі жағдайдың қалай болатындығы бізге
беймәлім. Сондықтан, Құранда қиямет күні Аллаһтың көрінетіндігі туралы анық
айтылса, біз бұған сенуге тиістіміз деген ұстанымда болды. Әрі бізге
білінбейтін нәрселер хақында пікір айтпау туралы Құран-Кәрімнің: Өзің
білмеген нәрсенің соңына түспе. Расында, құлақ, көз және жүрек олардың
барлығы одан сұралады (Исра сүресі, 36-аят ) дегенін алып, Аллаһ
ақиретте көрінбейді деген муғтазалиттерді сынға алды [12].
Кім кәпір, кім мұсылман?
е) Имам Матуридидің келесі пікірлерінің бірі үлкен күнә жасаған
адамның ақиреттегі жағдайы қалай болады? деген мәселеде ерекшеленді. Ислам
ғұламаларының көпшілігі Аллаһқа иман келтірген мүміннің мәңгілік тозақта
қалмайтындығына сенген болатын. Ал, харижиттер болса, үлкен-кіші күнә
істеген адамды мүміндік санаттан шығарып, кәпір деген-ді. муғтазалиттер
болса, үлкен күнә жасаған адамды мүмін емес, мұсылман (сыртқы пішінімен
Аллаһтың дінінде болып көріну) деп санады. Сондай-ақ, үлкен күнә жасаған
мұсылман тәубе етпеген болса, мәңгілік тозақта қалады. Бірақ, мұндай кісі
кәпірлерге қарағанда, тартар азабы жеңілдеу болады деп ойлады.
Бұдан аңғаратынымыз, харижиттер мен муғтазалиттер амал етуді иманның
бір бөлшегі деп ұғады. Ал, әшғариттер мен матуридиттер болса, амалды
иманмен тұтас деп қарастырмайды. Осы себептен де, олар үлкен күнә жасаған
мұсылманды діннен шықты деп айтпайтын. Мұндай адам тек есепке тартылып,
жазаланады. Бәлкім Аллаһтың рахымымен кешіріліп, жазаланбауы да мүмкін
деген көзқарасты ұстанады.
Аллаһ тағала Құран-Кәрімде күнә әрекет үшін тек соған сай жазаның
берілетіндігін ғана баяндаған. Бұл хақында: Кім бір жақсылық жасаса, оған
он есе қарымтасы беріледі. Және біреу жамандық істесе, соған сай ғана жаза
беріледі де олар зұлымдыққа ұшырамайды (Әнғам сүресі, 160-аят) деп
бұйырады. Аллаһты терістемеген, Оған серік қоспаған адамның жасаған
күнәсінің жазасы кәпір мен Аллаһқа серік қосушылардың көретін жазасынан
жеңіл болатындығы шүбәсіз. Аллаһ тағала мәңгілік азапты кәпірлер үшін
дайындаған. Егер, Аллаһ өзіне сенген адамның үлкен күнәсі үшін кәпірлерге
берілетін жазаны берген болса, онда ол кісінің көрген жазасы жасаған
күнәсінен басым болып шығады. Бұлай болса, Аллаһтың әділеттілігіне нұқсан
келмек. Ал, Аллаһ әділетсіздік пен зұлымдық жасаудан мүлде ада. Демек,
харижиттер мен муғтазалиттердің үлкен күнә жасаған мүмін болса да тозақта
мәңгілік азап шегеді деген пікірі асыра сілтеушілік. Әсілі, адам Аллаһтың
барлығы мен бірілігіне куә келтірсе, мына дүниедегі үлкен сынақтың бірінен
аман-есен өткен болып саналады. Себебі, ол адам мына жарық дүниенің жұмбақ
сырын ұғынып, діннің басты талабын қанағаттандырса, кәпірліктен жаны таза
болады. Демек, Аллаһтың зұлымдық жасамайтындығын ескерсек, мұндай адамды
мәңгілік тозақтық дей алмаймыз.
Имам Матуриди өз ойын былайша сабақтайды: Күнәһар мұсылмандардың
ақиреттегі жағдайын Аллаһқа қалдырғанымыз жөн. Егер, Аллаһ қаласа рахым
етіп, күнәһар пендесін кешіреді. Қаласа күнәсіне қарай азап шектіртеді.
Бірақ, өзіне иман келтірген адамды мәңгілік тозақта азаптамасы анық. Осылай
ойлағанда адам үміт пен үрейдің арасында күн кешеді. Себебі, Аллаһ
кішкентай бір күнә үшін рахым етпей, пендесін азаптауы немесе үлкен күнә
жасаған пендесін кешіруі деп мүмкін. Аллаһ Құран-Кәрімде: Аллаһ өзіне
ортақ қосқанды жарылқамайды да, бұдан өзге күнә жасаушыларды кешіреді.
Кімде-кім Аллаһқа серік қосса, расында, үлкен күнә жасаған болады (Ниса
сүресі, 48-аят) деп бұйырып, Аллаһқа серік қосушыларды ғана кешірмейтінін
айтқан (проф.док. Мұхаммед Әбу Зехра. Исламда саяси, итикади, фикһи
мәзһабтар тарихы. 188-196 беттер).
Ислам тарихшылары мұсылмандық калам ілімі өкілдерінің рационалдық
ойлау, шешендік өнер, логика мен пікірталас әдістемесінің дамуына елеулі
еңбек сіңіргенін айтады. Батыс зерттеушілері каламшылардың Аллаһ тағаланың
заты мен сипаты хақындағы пікірлерінің Спиноза (1632-1677) арқылы Еуропаға
таралып, мұндағы қайта өрлеуге әсер еткенін алға тартады. Мысалы, Вилзердің
айтуына қарағанда муғтазалие пікірлері христиан схолостикасының пайда
болуына ықпал еткен. Батыс әлемінің дамуына ғана емес Мүржия, Жабирия,
Қадария, Муғтазила, Сифатия секілді мұсылмандық сенімге селкеу түсірген
ағымдардың каламдық пікірлеріне тоқтау салып, Құран мен сүннет негізінде
рационалдық (ақыл) тұрғыдан ойлануға басымдық беріп, Исламдағы ғылымның
дамуына жол ашып, ақли сунна сенімінің нығая түсуіне өлшеусіз үлес қосқан
бабамыз әл-Матуриди сөз жоқ, түркі әлемінің ұлы перзенті һәм біздің
мақтанышымыз [13].
ІІ. М. Абдух ілімінің ерекшеліктері
а. ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдай
Үндістандағы модернизм
Саид Ахмад хан, Әмір Али және Мухаммад Иқбал
Үнді ислам тарихының алғашқы модернисті Саид ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары
а. Кәләм ілімінің исламдағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-7
ә. Кәләм ілімінің негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..8-11
б. Матуридия және Ашария мектептерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... 12-27
ІІ. Мухаммад Абдух ілімінің ерекшеліктері
а. ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 28-49
ә. Джамаладдин Афғани және Мухаммад
Абдух ... ... ... ... ... ... ... .. .50-65
б. Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастары мен ізбасарлары..66-74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 5-76
Пайдаланылған әдебиетер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
77
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі: Ислам діні реформатрларының бірі болып
есептелетін Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастарын шет елдік ғалымдар
зерттегенімен, Қазақстанда бұл тақырыпқа қатысты ғылыми тұжырымдамалар
жоқтың қасы. Сол себепті мен өзімнің диплом жұмысыма зерттеу объектісі
ретінде Мухаммад Абдухтың жаңа кәлам іліміндегі орны деген тақырыпты
алдым. Мен диплом жұмысымда Мухаммад Абдухтың кәлам іліміне қатысты
көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен сол кезеңдегі діни, саяси-
әлеуметтік жағдайлар мен мектептерді талдап көрсетіп өттім.
Диплом жұмысының мақсат мен міндеттері: Диплом жұмысының негізгі
мақсаты М. Абдух ілімінің негізгі көзқарастарын ашып талдап көрсету.
Сонымен қатар М. Абдух ілімінің сенімдік матуридия және әшария ақида
мазхабтарымен салыстыру. Осы мақсатқа жету үшін мен өз алдыма мынандай
міндеттер қойдым:
1. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары;
2. Кәләм ілімінің исламдағы орны мен кәләм ілімінің негізгі
мәселелері;
3. Мухаммад Абдух ілімінің ерекшеліктері;
4. ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдай;
5. Мухаммад Абдухтың кәләмдық көзқарастары.
Диплом жұмысының құрылымы: Бұл диплом жұмысы кіріспе бөлімінен,
негізгі бөлімді құрайтын екі тараудан, қорытынды бөлімі мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен құралған.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Жалпы қазіргі таңдағы ислам
дініндегі ағымдар жайлы ғылыми тұжырымдамалар мен құнды еңбектер жазып
жүрген ғалымдар көп болғанымен, олардың шығу себептері мен алғашқы түп
тамырлары қайдан келгендігі жайында еңбектер жазып жүрген ғалымдар жоқтың
қасы. Менің диплом жұмысым осы ағымдардың келіп шығуына себепші болған ХІХ
ғасырдағы ислам әлеміндегі саяси-әлеуметтік және діни жағдайлар мен сол
тұстағы өмір сүрген дін реформаторларының көзқарастары, соның ішінде М.
Абдухтың жаңа кәләм іліміндегі орны жайлы тереңірек зерттеуге тырыстым.
І. Мухаммад Абдух ілімінің қалыптасуының алғышарттары
а. Кәләм ілімінің исламдағы орны
Калам ғылымының анықтамасы
Калам ғылымының қарастыратын мәселесі мен мақсаты бойынша екі түрлі
анықтама беріледі. а)
қарастыратын мәселесі бойынша аныктамасы: Сайид Шариф Журжани (8161413 ж
қайтыс болған) тоқтаған анықтама: Калам ғылымы Ұлы Алланың заты мен
сипаттары бастама мен жаратылыс (мабда) және нәтиже (ма’ад) бойынша
жаратылғандардың ахуалдары туралы ислам заңдылықтарына сүйене отырып
баяндайтын ғылымы.
Хадистерде ислам дініндегі иманның негіздері алты тақырыпта
топтастырылған. Бұлар аманту-да айтылады. Ғалымдар тарапынан бұл негіздер
үшке түсірілген: Аллаға, пайғамбарлық пен елшілікке және ақыретке иман.
Осылар үш негіз немесе үш принцип (усул-у саласа) деп аталады. Періштелер
мен кітаптарға иман пайғамбарларға иманның құрамына кіреді. Қаза мен
тағдырға иман болса Алланың әрекеттерінің құрамына кіреді. Бұл анықтамада
үш негіз туралы айтылғанда Алла мен ақырет баяндалып, пайғамбарлық пен
елшілік те Алла Тағаланың әрекеттерінің ішінде көрсетілген. Сондай-ақ
пайғамбарлық пен елшілікке негізделгендіктен ақыретті айтумен ғана
шектелген. Ислам заңы сөзінің айтылуымен дін философиясы анықтамадан тыс
қалады [1].
Дін философиясы Алланың заты, бастам мен нәтижеге байланысты
жаратылғандардың ахуалдары туралы ислам заңдылықтары тұрғысынан сөз
қозғамайды. Бұл мәселелерде исламға сәйкес келсе де келмесе де ақылға
сүйенеді. Калам ғылымы болса исламның негіздері болып табылатын
пайғамбардың жіберіліуі, кітаптардың түсірілуі, өлгеннен кейін қайта
тірілту секілді нақты мәлім болған және қабылданған негіздерге орай
жаратылғандардың ахуалы туралы баяндайды. Уахиге сүйене отырып ақылдық
заңдылықтардың қателікке ұрынуына жол бермейді. Бастама мен нәтиженің
баяндалуымен позитивистік ғылымдар мен анықамаға кірмейді. Нақты ғылымдар
бастама мен нәтижеге байланысты заттың ахуалынан сөз қозғамайды. Бірақ
тәжірибеден өтіп бақыланған оқиға мен зат арасындағы тұрақты өлшемдерді
зерттейді. Нақты ғылымдардың зерттеу аясы тәжірибеден өткен зат пен
оқиғадан тысқары шықпайды.
ә) Мақсатына қарай анықтама: Калам нақты дәлелдерді (хужжат) келтіре
отырып және шүбәларды жоя отырып діни сенімдерді (ақида) дәлелдеуге әрдайым
күш жұмсайтын ғылым болып табылады.
Нақты дәлелдер дегенде айтылмақшы болған нәрсе нақылмен күшейтілген
ақли дәлелдер болып табылады. Шүбә дегеніміз дәлелге ұқсайтын бірақ шын
мәнінде дәлел болмаған кейбір адасқан және бұрыс көзқарастар мен теориялар.
Діни ақидалар да біз негізгі үкім деп атайтын итиқадқа қатысты үкімдер
болып табылады және тек иман деген мағынаны ғана білдіретін және сеніммен
байланысты үкімдер жатады. Алла бар, Алла бір, барлық нәрсені біледі,
құдіретті секілді. Калам ғылымы әсіресе осы сенімдік үкімдерді анықтап,
оларды қорғау үшін пайда болған. Бұлар да бұрыннан келе жатқан және
мәңгілік болатын шындықтар.
Анықтамадағы күш жұмсайтын сөзімен егесіне толықтай күш жұмсауға
мүмкіндік бере алмаған, мүмкіндік берді деп қабылдаған күнде де діни
сенімдерді дәлелдеуге лайықты емес логика мен жадал секілді кейбір
ғылымдар, әрдайым сөзімен де каламмен бірге болмаған кезде күш жұмсай
алмайтын тафсир мен хадис секілді ғылымдар осы анықтамадан тыс қалады[2].
Кәләм ғылымының мәртебесі
Кәләм ғылымы ғылымдардың ең атақтысы ( ашраф-ул ’Улум) және ең
қадірлісі. Ғазалидің тілімен айтқанда кәләм дәрежесі ең жоғарғы ғылымға
жатады. Барлық кәләмшылар да осы ғылымның ең қадірлі екендігі жөнінде ортақ
пікірді бөліскен. Бір ғылымның құндылығы мен даңқы, қарастыратын
мәселелерінің ауқымдылығымен, дәлеледерінің күштілігімен, мақсатының
даңқтылығымен тікелей байланысты болады. Кәлам ғылымы осы мәселелердің
барлығын да басқа ғылымдардан жоғары тұрады. Себебі оның тақырыбы:
1) Барлық нәрсені қамтитын мәлімет болуы тұрғысынан ең ауқымды.
2) Алланың заты мен сипаттарымен байланысты болғандықтан да ең атақты
мәселе болып табылады.
3) Дәлелдерді нақылмен күшейтілген нақты дәлеледер болғандықтан да ең
күшті дәлелге ие.
4) Екі дүниедегі бақытқа қол жеткізу мақсаты мақсаттардың ең
жоғарғысы, ең даңқтысы.
5) Сонымен қатар қарастыратын мәселелері барлық пайғамбарлардың
уағыздарында айтылған ортақ мәңгілік шындықтар болғаны үшін және олардың
өзгермейтіндігі үшін Кәләм ғылымы шынайы ғылым болу қасиеттеріне ие. Міне
сол себепті Кәләм ғылымы аталған ұлылықтарға ие болғандықтан ғылымдардың ең
құрметтісі әрі басшысы (раис – ул улум ) болып табылады [3].
ә. Кәләм ілімінің негізгі мәселелері
Әрбір ғылымның проблемелары сол ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі
мақсаты болып табылады. Сондай-ақ негізгі мақсаттарға жету үшін және оларды
білу үшін қолданылатын принциптер мен құралдар болады. Бірақ бұлар сол
ғылымның ақиқатына кірмейді. Дегенмен негізгі мақсаттар принциптер мен
құралдарды ( немесе себептерді ) аса қажет еткендіктен және онымен тығыз
байланыста болғандықтан бұл принциптер де сол ғылымның бір бөлігі деп
табылған. Кәлам ғылымының проблемаларына мыналар жатады:
1) Бұл ғылымның ақиқатын құрайтын негізгі мақсатқа мыналар жатады:
Бұларға діни сенімдер (ақидалар) жатады. Алла бар, бір, барлық нәрсені Ол
жаратты, Хз. Мұхаммед Алланың елшісі, өлгеннен кейін тірілу ақиқат деген
секілді. Діни сенімдерді Алла Тағалаға нпқты әрі айқын түрде баяндаған. Хз.
Пайғамбар да осыларды адамдарға жеткізген.
2) Принциптер мен себептер. Бұлар діни ақидаларды (сенімдер)
дәлелдеуге себеп болатын және жарайтын принциптер мен себептер болып
табылады. Әлем жаратылған (хадис), әрбір жаратылған нәрсенің жаратушысы
бар; әрбір шығарманың авторы бар секілді принциптер мен теориялар жатады.
Бұлардың бір бөлігі дәлелді дәлелді керек етпейтін нақты мәліметтер (
бадиһи) мен дұрыстығы нақты міндетті мәліметтер ( йақинийат ) болып
табылады. Дәлелдеуге жарайтын дәлелдердің барлығы да проблемалардың
қатарына жатады.
Кәләм ғылымы ғылымдардың ең ұлығы болуына байланысты, негізгі
мақсатында болған секілді қарастыратын проблемаларында да басқа ғылымдарға
мұқтаж болмауы үшін кәләмшылар діни ақидаларды дәлелдеуге себеп болатын
барлық теориялық және логикалық мәселелерді осы ғылымның проблемаларының
құрамына енгізген [4].
Кәләм ғылымының принциптері мен құралдары негізгі мақсаттарды
құрайтын діни сенімдер ( ақидалар ) секілді тұрақты болмай, уақыт ішінде
ғылымдардың дамуы мен заманның талаптарына орай өзгеруі мүмкін. Уақытысында
кәләмшылар әлемнің кейіннен пайда болғандығын дәлелдеу үшін денелер
өткінші қасиеттерден ада емес , денелер атомдардан құралады деген
гипотезаларды бірер принцип ретінде қабылдаған. Әлемнің кейіннен бар болуы
( худус ), Алланың бар екендігін дәлелдеу шін керекті принцип ( құрал,
себеп ) еді. Қазір де солай. Тек әлемнің кейіннен пайда болуы бұл күндерде
физика мен химия көрсеткен нақты әрі айқынырақ дәлелдермен де дәлелденеді.
Қазір кейбір философтар қабылдаған табиғат
заңдары тәжірибемен тұрақты болғаны үшін мүмкін, бірақ міндетті емес
пікірі синтементалдық мұғжизаның мүмкіндігі үшін бір принцип болады.
Алғашқы кәләмшылардың кәләм ғылымдеріндегі принциптер басқа, кейігі
буын кәләмшыларының кәләм ғылымдеріндегі принциптер мен қпғидалар басқа
болатын. Қазір жаңа Кәләм ғылымында да принциптер мен құралдар басқаша
болады. Егер кәләмшылардың кәләм туралы кітаптарында діни сенімдерді
дәлелдеуге немесе діни сенімдерді күдіктен арылтуға жарамаған әлсіз
мәселелер айтылған болса, онда тек кітаптағы пайдаларды көбейту мақсатында
кәләмның проблемалары басқа ғылымдардың проблемаларымен араластырылған
деген сөз.
Әрбір ғылым пайдалы болған кезде ғана оқытылады. Пайдаларын білу
адамды сол ғылымды үйренуге көбірек итермелейді. Кәләм ғылымының пайдалары
өте көп, өте маңызды және өте ұлы болып табылады. Бұл ғылымның басты басты
пайдалары мынадай:
1) Адамды иманында еліктеушіліктен құтқарып, нақты дәлелдермен
күшейтілген іргесі шайқалмайтын әрі нақты иман дәрежесіне жеткізеді. Осы
ғылымның арқасында адам иманын нақты дәлелдерге (бурһан) сүйене отырып
йақин және ақиқат (тахқиқ) дәрежесіне жеткізеді.
2) Дұрыс жолды іздегендерге (мустаршидин) мәселелерді дәлелдерімен
түсіндіре отырып дұрыс жолды көрсетеді. Нақты дәлелдерді келтіре отырып
қарсы шығатындардың аузын жабады.
3) Діни ақидаларды адасқан және бұрыс жолдағылардың алға тартатын
күмандарымен күйзеліске ұшыраудан сақтайды.
4) Басқа да барлық діни ғылымдар Кәләм ғылымына жүгінеді. Өйткені
Алланың бар екендігі және пайғамбарлардың жіберілгендігі осы ғылым арқылы
дәлелденбейінше тафсир, хадис, ислам құқығы (фиқх) , этика (ахлақ) секілді
діни ғылымдардың болуы мүмкін емес. Сол себепті Кәләм ғылымы басқа шариғат
ғылымдарының негізі болып табылады. Негіз болмаса шатыр да болмайды.
5) Амалдарда ниеттің бекемдігі дұрыс және күшті иман арқылы болады.
Тек қана нақты әрі күшті иман жеміс береді, жақсы ниетпен жақсы амалдар да
күшті әрі бекем иманнан пайда болады. Күшті әрі бекем иманды да кәләм
ғылымы бағыштайды.
Осы бес пайдаға тағы да бір пайда келіп қосылады. Ол да дүние мен
ақыретті бақытқа ( са’дат-и дарайни) қол жеткізу. Адамның осы дүние мен
ақыретте бақытқа жетуі Кәлам ғылымының ең үлкен мақсаты болып табылады. Екі
дүниедегі бақыт – күшті иман, жақсы амал мен әдеп арқылы дүниедегі істердің
көркем бір жүйемен жүзеге асырылуы, адамдардың бір- бірімен арадағы жақсы
қарым- қатынастар арқасында бақытты өмір сүруі, ақыретте болса күпірлік пн
дінсіздік - әдепсіздік атаулыға (фиск – у фужур) берілетін қорқынышты
азаптан құтылу [5].
Күмәнсіз әрі шынайы түрде Иеміз Алла деп кейін дұрыс жолда жүргендер
бар. Міне солар үшін ешқандай қорқыныш жоқ және олар қайғырмайтын болады.
(әл-Ахкаф, 13)
Калам ғылымының қарастыратын мәселесі
Басынан бері калам ғылымының қарастыратын мәселесінің ауқымы уақыт өте
келе кеңейтілді. Алғашқы каламшылар мен Қазы Армауидің пікірінше калам
ғылымының қарастыратын мәселесі Алла Тағаланың заты мен сипаттары болып
табылады. Амантуде көрсетілген иманның алты негізі иманның ең негізі
болып табылатын Аллаға, пайғамбарлардың жіберілуіне және ақыретке иман
келтіруге негізделеді. Бұлардың ішінен Аллаға иман негіздердің негізі
(асл-ул усул) болып табылады. Пайғамбардың жіберілуі мен өлгеннен соң қайта
тірілту (ба’с) Алланың әрекеттеріне жатады.
Ислам әлемінде философияның кең таралуының арқасында қарастыратын
мәселесінің ауқымын кеңейте отырып калам ғылымын басқа ғылымдарға тәуелді
болудан құтқару керек болды. Сол себепті Имам Ғазали (5051111 ж. қайтыс
болған) мен оның ізімен жүрген кәләмшылар қабылдаған көзқарас бойынша кәләм
ғылымының қарастыратын мәселесі кеңейтіле отырып бар болуына байланысты ол
бар (маужуд мин хайсу һуа маужд немесе маужуд бима һуа маужуд) делінді.
Яғни калам болмыстар мен олардың халдері туралы тек олардың бар болуына
байланысты ислам негіздеріне сүйене отырып баяндайды. Философияда исламға
сәйкес келсін келмесін тек ақыл тұрғысынан болмыстыр туралы сөз қозғалады.
Басқа ғылымдар да болмысты дәл қазіргі күйінде жан-жақты зерттейді.
Ғазалиден кейін өмір сүрген кейінгі буын кәләмшылары кәләм ғылымының
тақырыптарын ары қарай кеңейте отырып Кәләм мәлім (ма’лум) болған
нәрселерді қарастырады деді. Ислам сенімін (ақаид) дәлелдеуге жарайтын кез
келген белгілі болған, білуге болатын, адамзатыың ғылымы қол жеткізе алатын
барлық нәрсе кәләмның қарастыратын мәселелерінің қатарына жатты. Яғни діни
сенімдердің дәлелдеуіне жақын немесе ұзақ байланысы бар барлық нәрсе кәләм
ғылымының қарастыратын мәселесінің құрамына енді. Мәлім болғандарға не
сыртқы әлемде бар болған нәрсемен байланысы бар нәрселер мен дәлелдер,
аналогия түрлері мен жоқ болғандар (ма’дум) секілді сыртқы әлемде бар
болмай тек санада болатын нәрселер жатады. Осылайша мәлімнің құрамына діни
сенімдер мен оларды тікелей дәлелдеуге жарайтын немесе сенімге себеп
болатын мәселенің дәлелденуіне қатысы бар барлық нәрсе кіреді [6].
б. Матуридия және Ашария мектептерінің ерекшеліктері
Имам Матуриди мен имам Әшғари бір дәуірде өмір сүріп, бір бағытта
еңбек еткен. Бірақ имам Әшғари Исламды іштен ірітпек болған дұшпандармен
бірге күн кешті. Ол өмір сүрген Басра қаласы Мұғтазила мәзһабының отаны
еді. Мұғтазила мәзһабының өкілдері мен фиқһ-хадис ғұламалары арасындағы
қақтығыстың майданы осы Ирак өңірі болатын. Ал Матуриди өмір сүрген
Мауараннаһр өлкесі сүнниттік ғалымдар мен Мұғтазила мәзһабының өкілдері
арасындағы пікірталастан біршама алыс еді.
Дегенмен, Мамун, Муғтасым, Уасиқ секілді халифтердің дәуірінде
Мұғтазилиттік сенімнің мемлекеттік идеологияға айналуына байланысты,
олардың пікірлері халифаттың барлық өңірлеріне тарап жатты. Мауараннаһр
өлкесінде Мұғтазила мәзһабы басым күшке ие болмағанмен, олардың пікірлерін
уағыздаушылар бірлі-жарым болса да бар еді. Имам Матуриди Мұғтазила
мәзһабының ондай өкілдерімен пікірталас жүргізгендігі белгілі. Имам Әшғари
мен имам Матуридидің пікірталас майдандары бір болғандықтан, олардың ортақ
ұстанымдары ғана емес, шариғатты түсіндіру тәсілдері де бір-біріне
ұқсайтын. Десек те, екі имамның пікірталастағы кейбір әдістемелік
ерекшеліктері мен ұстанымдағы айырмашылықтары болды. Бірақ зерттеушілердің
көпшілігі имам Матуриди мен имам Әшғари пікірлерінде айта қаларлық
өзгешелік болмағандығын білдіреді. Мысалы, Шейх Мұхаммед Абдуһ имам Әшғари
мен имам Матуридидің арасындағы ерекшеліктер үлкен қарама-қайшылық
туғызбайтынын айтқан.
Бірақ екі имамның кәләм іліміне қатысты көзқарастарына келер болсақ,
олардың пікірлерінде азды-көпті айырмашылық барын байқаймыз. Екі имам да
Құран Кәрімді зерттеу барысында ақыл мен қисынға мейлінше сүйенген. Олардың
бірі екіншісіне қарағанда ақылға көп арқа сүйеді. Имам Әшғари Алла тағаланы
Құран-хадис арқылы тануға көбірек мән берсе, имам Матуриди имам Ағзамның
жолын ұстанып, Алланы ақылмен тануға бейімділік танытты.
Имам Әшғари ақыл-ой бір нәрсенің жаман-жақсысын шариғатсыз ажырата
алмайды десе, имам Матуриди шынайы ақыл жақсы-жаманды өздігінен ажырата
алатынын айтады [7].
Имам Матуриди ақиқатқа жету үшін ақылды қолданғанда, әсіре сілтеп
жібермей, ақыл мен қисынға орнымен жүгінеді. Ал имам Әшғари мен оның
ізбасарлары нақылға (Құран мен Сүннетке) көп мән беруімен өзгеше. Осыған
орай, Матуридилікті Мұғтазила мен Әшғарилік арасындағы ақида мәзһабы деп
түюге негіз бар. Ал Әшғарилік – Мұғтазила мен фиқһ-хадис ғалымдарының
арасындағы мәзһаб.
Имам Матуриди ақылға шариғаттың шеңберінде жүгінді. Нақылмен бірге,
ақылды да ақиқатты танудың қайнар көзі деп білді. Имам Әшғари да ақиқатқа
дәлел келтіруде нақылға ақылды сүйеніш еткен. Бірақ ол ақылды ақиқатты
танудағы нақылға көмекші құрал ғана деп түсінді. Ал имам Матуриди ақылды да
сенім мәселелеріне қатысты дәлел келтірудің дербес қайнар көзі деп білді,
бірақ мұғтазилиттер секілді нақылсыз жалаң ақылмен ақиқатты табуға бас
қойып қателікке ұрынбады. Ақыл бойлай алмайтын жайттарды мойындады. Аят,
хадис негізінде ақылмен әрекет етуді үндеген имам Матуриди Құран Кәрімге
түсіндірме жасағанда, мағынасы айқын білдірілмеген аяттарға мағынасы анық
аяттар негізінде жорамал жасау тәсілін қолданды. Оның пікірінше, егер
адамның ақылы діни мәтіндерді тәуил жасауға күші жетпесе, оларға иман
келтіріп қана тоқтаған жөн. Сахабалар мен табиғиндердің мағынасы анық емес
діни мәтіндерге қатысты ұстанымдары да осындай еді. Имам Матуриди Құран
Кәрімді мүмкіндігінше аяттармен тәпсірлеуге тырысты. Себебі Құран Кәрім
аяттарында қарама-қайшылық кездеспейді: Егер Құран Алладан басқаға тиесілі
болса, онда көп қарама-қайшылық табатын еді (Ниса сүресі, 82-аят).
Имам Матуридидің мағынасы анық емес аяттарға түсіндірме жасауы,
фиқһшылар мен хадисшілердің ұстанымына қайшы келсе де, сол дәуірдің
заманауи қажеттілігі еді. Ислам қанатын кеңге жайған сайын, ескі діндер мен
мәдениеттердің ықпалына ұшырай бастады. Ислам ғұламалары мутәшәббиһ
аяттарға түсіндірме жасамағанмен, дүбәра сенімдегі кейбір ғалымсымақтар
Исламдағы мағынасы анық емес мәтіндерді өз білгендерінше белгілі бір ғылыми
тәсілсіз жорамалдай бастады. Олардың азғын пікірлерінен дінді құтқару
мақсатында имам Матуриди мутәшаббиһ аяттарды Ислами негіздерге қайшы
келмейтіндей тұрпатта жорамалдап, халық сенімінің бұзылуына тосқауыл қойды
[8].
Сүнниттік ақида мен кәләм мектебін құрушы екі мектеп те алдымен
нақылға (аят пен хадис) сүйеніп, одан кейін ақылға мән береді. Олар ақида
саласында ақылға мүлдем мән бермеген фиқһ-хадис ғалымдары мен ақылды шектен
тыс қанаттандырып жіберген Мұғтазила ағымының ортасынан орын тепті.
Әшғарилік пен Матуридиліктің арасындағы ең басты өзгешеліктер мыналар:
• Имам Матуриди бойынша Алла пендесіне күші жетпейтін нәрсені жүктемейді
және оны күші жетпейтін іске жауапты қылмайды. Себебі, Құранда былай дейді:
Алла кісіге шамасы келмейтінді жүктемейді..., (Бақара сүресі, 286-аят).
Ал Имам Әшғари пікірінше, Алла қаласа, пендеге күші жетпейтін нәрсені
бұйырып, оған жауапты етуі мүмкін;
• Имам Матуриди адамның ақылымен Алланың бар және бір екенін білуі парыз
десе, имам Әшғари парыз емес деді. Матуриди бойынша діни үгіт-насихат
болсын-болмасын, адам Алланы ақылымен тауып, сенуі керек. Мысалы, тау
басында өмір сүрген адам біздің сеніміміз бойынша Алланың бар екендігін
ақылымен тауып, оған сенуі керек. Бірақ оған дінді ешкім үйретпегендіктен
мұндай жағдайда ондай пенде діни міндеттерден жауапқа тартылмайды.
Әшғарилер бойынша діни үгіт-насихат жасалмаған жердегі адамдар Алланы
ақылымен тауып, оған иман келтіруге міндетті емес;
• Имам Матуриди иман кемімейді де артпайды да десе, имам Әшғари иманның
кемуі де, кемелденуі де мүмкін деді;
• Имам Матуриди қазір мүмін болған адамды мұсылман дейміз, бірақ та өлер ал-
дында кәпір болса, күпірлікке кірген болып табылады десе, Имам Әшғари
күпірлікпен өлген адам өмір бойы кәпір болған болып саналады дейді.
Өмірінің соңында мүмін болып өлген адамға да осылай (өмір бойы мүмін
болған) дейміз деді;
• Имам Матуриди: Иншалла мүмінмін деуге болмайды (бұлай деу өзінің
иманына шүбә келтірушілік) десе, имам Әшғари бұлай деп айтуға болады
деп ұқты. (Осы себептен де, Матуридия мәзһабындағылар: Дінің не? деп
сұрағандарға, Әлһамду-лилла, мұсылманмын деп жауап береді. Ал, Әшғария
мәзһабындағылар: Иншалла, мұсылманмын деп жауап береді;
• Имам Матуриди иман мен Ислам бір десе, имам Әшғари екеуі екі басқа
нәрсе, Ислам сеніммен бойұсыну болса, иман сенімін амалмен дәлелдеу деп
білді;
• Әшғарилер жан алқымға келгенде жасалған тәубе қабыл емес десе, Матуриди-
лер мұндай тәубенің қабыл екендігін білдіреді. Бірақ, жан алқымға
келгендегі иманның жарамсыздығын айтады;
• Әшғарилер бойынша бір нәрсенің жақсы немесе жаман (хусн-қубх) екенін ақыл
біле алмайды. Бұлардың жақсы немесе жаман екендігі Алланың әмірі мен
тыйымдары нәтижесінде анықталады.
• Матуридилер бойынша жақсы мен жаманды ақылмен білуге жол ашық. Алла бір
нәрсенің жақсы болғандығы үшін әмір етіп, жаман болған нәрсеге тыйым
салған;
• Әшғарилер бойынша Алланың жаса-ғандарынан себеп іздестірілмейді және бір
хикметпен байланысы да жоқ. Өйткені Алла жасағандарынан жауапты емес.
• Матуридилер бойынша Алланың жаса-ған нәрселерінің бір хикметі бар және
себепке сүйенеді. Өйткені, Алланың әрбір ісінде бір хикмет бар. Ол бәрін
біледі және Хәкім;
• Имам Әшғари Алла тағаланың адамдарға дінді түсіндіруші пайғамбарлар
жіберуі уәжіп емес десе, имам Матуриди пайғамбарлардың жіберілуі Алланың
Хикмет сипатының қажеттерінен деді [9].
Негізінен екі ғұлама да өз пікірлеріне Құран Кәрім және ақыл мен қисын
тұрғысынан нақты дәлелдер келтіре алған. Осылардың кейбіріне тоқталып өтер
болсақ.
Имам Матуридидің пікірінше, пайғам-бардың ер адам болуы міндетті. Ол
өзінің пікіріне Құран Кәрімнен мынандай дәлел келтірді:
1. (Мұхаммед с.ғ.с.) сенен бұрын да уахи етіп тек ер адамдарды ғана
елші етіп жібердік. Егер білмесеңдер, білім иелері-нен сұраңдар (Нахыл
сүресі, 43-аят).
2. Сенен бұрын да кенттердің халқынан өздеріне уахи етіп, ер
адамдарды ғана жібердік (Юсуф сүресі, 109-аят).
3. Сенен бұрын да өздеріне уахи етіп, ер адамдарды ғана жіберген
едік (Әнбия сүресі, 7-аят). Сондай-ақ, ғалымның пікірінше, халиф, әкім,
әмірші, қолбасы және қазының да әйел затынан тағайындалғаны дұрыс емес.
Себебі әйел затының нәзіктігі бұл міндетті көтере алмайды. Бірақ әйел адам
пәтуа бере алады деді. Ал имам Әшғаридің көзқарасы бойынша, пайғамбар әйел
затынан да келуі мүмкін. Оның дәлелі ретінде Құран Кәрімнің мына аяттарын
ұсынады: Біз Мұсаның анасына уахи еттік (Таха сүресі, 38-аят), Мұсаның
анасына: Оны еміз де, оған бір нәрсе болады деп қорықсаң, онда оны дарияға
салып жібер. Қорықпа да күйінбе! Расында оны саған қайтарамыз да, оны
пайғамбарлардан қыламыз деп уахи еттік (Қасас сүресі, 7-аят). Бұл ойдың
иелері осы аяттардың әйел затына да Алладан уахи түсетінін білдіретіндігін,
ал уахидің келуі пайғамбарлық белгілерінің бірі екендігін айтқан. Сондай-
ақ, имам Әшғари ұстанымы әйел адам пәтуа бере беретіндігін, әкім және дін
уағызшысы да бола алатындығын алға тартқан. Себебі, жақсылыққа шақырып,
жамандықтан тыю – олардың да парызы.
Имам Әшғари осы пікірінің негізінде Құранда аттары аталған Мәриям,
Әсия, Сара, Хажар, Хабба және Мұсаның анасын пайғамбар болуы ықтимал деп
пайымдады. Имам Матуридидің Әшғари сеніміндегілердің жоғарыдағы дәлелдеріне
келіскісі келмеді. Имам Матуриди ...Мұсаның анасына уахи түсірдік аятын
пайғамбарларға берілетін уахи емес, Мәриям анамызға түскен иләһи аян деп
ұққан жөн екендігін білдірді. Мұнда Алла бір пайғамбарды өмірге әкелу үшін
оның анасына періште жіберіп отыр. Сол секілді Мұсаның (ғ.с.) анасына уахи
жібердік деген аятта да Мұса пайғамбардың (ғ.с.) анасына бір періште
жіберген болуы мүмкін деп ой түйеді. Имам Әшғари да Матуридидің бұл
пікіріне қарсы мынадай уәж айтты: Мәриям анамызға Жәбірейіл періште
жіберілген, бұл періште тек пайғамбарларға уахи түсіруші екендігі белгілі.
Олай болса, Мәриям анамыз – пайғамбар.
Екі имамның арасында пікір тартысын тудырған мәселелердің тағы бірі
Алланың заты және сипатымен астасып жатты. Имам Матуриди Алланың заты мен
сипаты бір деп білді. Ал Имам Әшғари оларды екі басқа нәрсе деп ұқты. Екі
имам да күн мен күннің шапағын мысал ретінде келтіреді. Имам Матуриди
Алланың заты күннің өзі болса, Алланың сипаттары күннің шапағы. Күннің
шапағы күннен шығады. Күн болмаса шапақ болмайды. Демек, екеуі бір нәрсе
деп түсінді. Ал имам Әшғари Алланың заты күн бола қойсын. Алланың сипаттары
күннің шапағы деп алалық. Бірақ шапақ дәл күннің өзі секілді емес. Күн де
дәл шапақ секілді емес. Демек, Алланың заты мен сипаты бір емес деп білді.
Сондықтан әшғариттер Алланың құдірет, қалау, ілім, хай (мәңгі тірі), есту,
көру, кәләм (сөйлеу) секілді сипаттары бар, бірақ Алланың бұл сипаттары
затынан мүлде басқа деп сенді.
Ал матуридиттер Алланың бұндай сипаттары бар, бірақ Алланың бұл
сипаттарын Оның затынан бөліп қарастырмаған жөн деген ұстанымда болды.
Имам Матуридидің тағы бір өзгеден ерекше пікірі – қиямет күні Алла
тағаланың дидары көріне ме, көрінбей ме деген мәселе. Шындығында, Құран
Кәрімде: Қиямет күні кейбір жүздер жарқырап, Раббыларына қарайды
(Қиямет сүресі, 22-аят), – деп бұйырылып, ақырет күні кейбір жүздердің
Оған қарайтындығы айтылған. Имам Матуриди Құранда баяндалғанындай қиямет
күні Алланың дидары көрінеді деп сенді.
Имам Матуриди Алланың көрінуі, бұл қиямет күніне тән ерекше жағдай.
Ақыретте Алла көрінсе, онда Ол заттан және мекеннен тұрады деп ойлау – бұл
дүниелік көзқарас. Ал қиямет күнгі жағдайдың қалай болатындығы бізге
беймәлім. Сондықтан Құранда қиямет күні Алланың көрінетіндігі туралы анық
айтылса, біз бұған сенуге тиістіміз деген ұстанымда болды. Әрі бізге
білінбейтін нәрселер жайында пікір айтпау туралы Құран Кәрімнің: Өзің
білмеген нәрсенің соңына түспе. Расында, құлақ, көз және жүрек – барлығы да
сұралады (Исра сүресі, 36-аят), – деген аятын негізге алды.
Имам Матуридидің пікірлері үлкен күнә жасаған адамның ақыреттегі
жағдайы қалай болады деген мәселе төңірегінде де шоғырланды. Ислам
ғұламаларының көпшілігі Аллаға иман келтірген адамның мәңгілік тозақта
қалмайтындығына сенген. Ал харижиттер үлкен-кіші күнә істеген адамды
мүміндік санаттан шығарып, кәпір-лер қатарына қосқан.
Имам Матуриди бұл жөніндегі ойын былайша сабақтайды: Күнәһар
мұсылмандардың ақыреттегі жағдайын Аллаға қалдырғанымыз жөн. Егер Алла
қаласа, рақым етіп, күнәһар пендесін ке-шіреді. Қаласа, күнәсіне қарай
азаптайды. Бірақ Өзіне иман келтірген адамды тозақта мәңгі азаптамайтыны
анық. Осылай ойла-ғанда адам үміт пен қорқыныш арасында күн кешеді.
Себебі, Алла кішкентай бір күнә үшін рақым етпей, пендесін азаптауы немесе
үлкен күнә жасаған пендесін кешіруі мүмкін. Алла Құран Кәрімде: Алла Өзіне
ортақ қосқанды жарылқамайды да, бұдан өзге күнә жасаушыларды кешіреді.
Кімде-кім Аллаға серік қосса, расында, үлкен күнә жасаған болады (Ниса
сүресі, 48-аят), – деп, Өзіне серік қосушыларды ғана кешірмейтінін айтқан.
Һижра жыл санауымен ІІІ-ІV ғасырларда Ислами ойды мазалаған аталмыш
мәселелер жайында имам Матуридидің жалпы көзқарастары осылар.
Бұл мәселелер ғұламалар арасында пікірталастардың тууына жол ашқан.
Ғалымдар бұндай мәселелер төңірегінде таласқа түсудің мұсылмандардың ешқай-
сысын күпірлікке апармайтындығы ту-расында бір ауыздан келіскен [10].
Осы тұста Абай Хәкімнің сенім тұрғы-сынан Имам Матуридидің ақидасын
ұстанғанын айта кеткен жөн. Оның Алла тағаланың сүбутия сипаттарына
байланысты айтқаны соның дәлелі болмақ. Әшғари мәзһабында Алла тағаланың
сүбути сипат-тары жетеу деп көрсетіледі. Ал Абай Алла тағаланың сүбути
сипаттарына Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, Сәміғ, Ирада, Кәлам, Тәкуинді
жатқызады.
Әшғари сеніміндегі Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, Сәміғ, Ирада, Кәлам
деген сипаттарға Тәкуинді қосып, Алла тағаланың сүбути сипаттары сегіз деп
білу матуридилік ұстаным.
Фиқһ (шариғат) пен Ақида екі бөлек пәндер. Фиқһ мұсылманның Алла
тағалаға жасайтын құлшылықтары туралы қағидалар-ды қарастырады, ал Ақида
Жаратушының өзі туралы (сипаттары) және Құран мен хадистерде келген ғайып
хабарларды (тозақ, жәннат, қабір азабы, т.б) қарастырады.
Имам Әбу Ханифа бастапқыда Ақида саласында кітап жазғанымен, оның
еңбек-тері негізінен Фиқһ бағытында жүргізілді. Имам Матуриди болса,
үнемі Ақида бағытын тереңірек зерттеуді көздеді.
Ханафи мәзһабының ғалымдары Имам Матуридидің көзқарасы мен Имам Әбу
Ханифа көзқарасы толық үйлесетініне келіскен.
Шариғаттағы төрт имамның ақидала-рында ешқандай қарама-қайшылық жоқ.
Төрт имам да, Исламдағы барлық мужтаһид ғұламалар да шариғаттағы амал ету
мен Ақида дәлелдерін Құран және сүннеттен алады.
Имам Матуриди бүкіл күш-жігерін Әһли сүннәт мәзһабын қорғауға және
мұсылмандарды осы мәзһаб туы астында жинауға сарп еткен.
В.В.Бартольд Имам Матуридидің һижра жыл санауы бойынша 333944 жылы
Самарқанда қайтыс болғанын және мазарының Жакардиза ауданында екендігін
айтады.
Ал профессор Мұхаммед Әбу Зехра екі ғұламаның арасындағы қайшылықтарды
былайша жіктейді:
а) Имам Матуриди: Аллаһты тануда ақыл маңызды рөл атқарады деп
біледі. Әрине, ол Аллаһты тануда иллаһи ілімді (Құран мен сүннет) жоққа
шығармайды. Десекте, Аллаһ адамдардың өзін ақылмен тануын бұйырған. Бұл
туралы Құран-Кәрімде: Күдіксіз көктер мен жердің жаратылуында, адам
баласының пайдалы нәрселермен теңізде жүрген кемеде және Аллаһтың көктен
жаңбыр жаудырып, жер өлгеннен кейін онымен жандандырудың әрі онда әртүрлі
хайуанды таратуында, көк пен жердің арасындағы бағынышты бұлтты
басқаруында, әлбетте, ойлаған елге (Аллаһтың барлығына, бірлігіне) белгілер
бар (Бақара сүресі, 164-аят) деп, ақылмен ізденудің маңыздылығын
баяндаған. Яғни, еліктеушілік және мәжбүрліктен гөрі Аллаһты ақылмен саналы
түрде тану, иманымыздың шынайылығын көрсетеді.
Имам Матуриди Аллаһты тануда ақыл маңызды рөл атқарады деп
есептегенмен, исламдағы көптеген үкімдердің сырын ұғынуға тек ақылдың күші
жетпейтінін мойындайды. Мұндай жағдайда, Аллаһтың жәрдеміне сүйене отырып,
үкімдердің мәнін ұғынуға тура келеді деп пайымдайды.
ә) Имам Матуриди болмыстағы кейбір нәрселердің бойында жамандықтың
(кувһ-зат) болғанын және ақылды кейбір нәрселердегі жақсы мен жаманды айыра
алады деп түсінді. Осы орайда ол ақылды былай деп жіктеді: 1. Жақсыны
пайымдай алатын ақыл. 2. Жамандықты айыра алатын ақыл. 3. Жақсы және
жаманды айыра алмайтын ақыл.
Имам Матуридидің бұл көзқарасы бір қарағанда муғтазалиттердің ұстанымы
тәріздес. Себебі, олардың өкілдері: Ақылдың жақсы деп танығанын жасауға
міндеттісің. Ақылдың жаман деп танығанынан алыс болуға тиістісің деп
пайымдайтын. Имам Матуриди болса, бұл мәселеде имам Ағзамның ойларына
жүгінді. Бұл тұрғыда ол: Ақыл бір нәрсенің жақсы немесе жаман болғанын
анықтаған болса да, амал ету үшін үкімді Аллаһ береді. Сондықтан, ақыл діни
жауапкершілік мәселесінде кемелді емес. Себебі, діни мәселелердің төресі
Аллаһ болып табылады деді. Ал, имам Әшғари: Жақсы мен жаманды тек
Аллаһтың үкімі айырып бере алады. Сондықтан, жамандық пен жақсылықты
шариғатпен ғана бағамдауға болады деп ұқты.
б) Имам Матуридидің Аллаһтың іс-әрекеттері хақындағы көзқарасында өзге
каламдық мектептің өкілдеріне қарағанда біршама ерекшеліктері бар. Имам
Әшғари: Аллаһ тағаланың жасаған іс-әрекетінен себеп іздеуге болмайды.
Өйткені, Аллаһ жасаған іс-әрекеті үшін жауапқа тартылмайды. Жасаған іс-
әрекеті үшін жауапқа тек адамдар ғана тартылады деп білді. Муғтазила
өкілдері болса: Аллаһ тағала әртүрлі мұрат-мақсаттарды көздеп, белгілі бір
себептердің негізінде іс-әрекет етеді. Өйткені, Ол хикмет иесі. Аллаһ
себепсіз ештеңені жаратпайды. Әрбір нәрсені тосыннан емес, белгілі-бір
жүйемен жаратады деп пайымдады. Тағы бірде олар: Аллаһ лайықты
болғандардың ішінде өте лайықтысын жасайды. Аллаһтың лайық болмағанды
жаратуы, Оның хикмет иесі екендігіне селкеу түсіреді. Сондықтан, өте
лайықты іс-әрекет ету Аллаһқа уәжіп деп түсінді.
Бұл мәселе бойынша имам Матуридидің ұстанымы әшғариттер мен
муғтазалиттердің пікірінен өзгеше. Оның пікірінше: Аллаһ бей-берекет
әрекет етпейді. Аллаһтың әрбір ісі хикметке толы. Себебі, Аллаһ тағаланың
үкімдері мен жүктемелері және бүкіл іс-әрекетімен хикметті мұрат еткен.
Бірақ, Аллаһ хикметті мәжбүр немесе зорығып жасамайды. Өйткені, Ол нені
қаласа, соған қол жеткізеді. Осы себептен де Аллаһтың тек өте лайықтыны
жасауы уәжіп деп айта алмаймыз. Аллаһ жаратылғандардың алдында белгілі бір
іс-әрекеттерді жасауға міндетті емес. Аллаһтан бір нәрсенің жасалуын уәжіп
көруіміз, Оны жауапқа тартуымызбен бірдей ұғым. Ал, Аллаһ мұндай
кемшіліктен ада.
Осы мәселе бойынша Әшғари мен Матуриди өкілдері арасында мынандай
келіспеушілік орын алды: Алғашқылары: Аллаһ тағала адамдарды жаратқан
кезде қаласа оларға міндет жүктемейтін еді. Сондай-ақ, Аллаһтың адамдарға
міндет жүктеуі Оның қалауынан басқа ешнәрсе емес десе, Матуриди өкілдері:
Аллаһ тағаланың адамдарға жүктеген міндеттерінде хикмет болғандықтан, мұны
қалаған. Аллаһ тағала хикметтен тысқары ештеңені қаламайды деп есептейді.
в) Ақли сунна сенімін құрайтын екі мәзһабтың арасындағы тағы бір
ерекшелік адамның іс-әрекеттері хақында болатын. Бұл туралы муғтазалиттер
адам өз іс-әрекетіне жауапты болуы үшін, адам Аллаһтың берген күш-
қабілетінің негізінде іс-әрекет етеді деп білді. Ал, әшғариттер болса,
адамның іс-әрекеттері Аллаһ тарапынан жаратылып, бірақ, іс-әрекеттерді
иелену қабілетінің адамда болғандығын айтты. Яғни, адамның жазалануы
немесе сый-сияпатқа бөленуі, осы іс-әрекеттерді иелену қабілетіне
байланысты деп пайымдады.
Әл-Матуриди болса Аллаһ тағаланың бүтін болмысты жаратқанын,
болмыстағы әрбір нәрсе Аллаһтың жаратылысы екендігін және бұл мәселеде
Аллаһтан басқа ешкім ешнәрсені жарата алмайтындығын алға тартты. Оның
пікірінше, Аллаһ тағала адамның таңдауына қарай қарымтасын береді. Яғни,
жақсылықты қалауына қарай сауап, жамандықты қалауына қарай жаза беру -
Аллаһтың хикметі. Бұл біржағынан Аллаһтың әділеттілігін көрсетеді.
Сондықтан, адамның іс-әрекетін Аллаһ жаратады деп білді. Бұл пікіріне
Құран-Кәрімнен: Сізді де, жасағандарыңызды да жаратқан Аллаһ деп
Саффат сүресінің 96-аятын дәлел ретінде алға тартады [11].
Имам Матуриди адамның қабілеті бар және осы қабілетімен бірге қалау
құқығына ие. Адам осы қабілеті және қалауымен не жаза, не сауап алады
деді. Имам Әшғари қабілеттілік деп Аллаһ тарапынан жаратылған іс-әрекет пен
адамның қалауының бірігуі, яғни, қабілетті де Аллаһ бергендіктен, адамның
бұл қабілетке әсері болмайды деп ұқты. Имам Әшғаридің бұл пікірін кейбір
ғұламалар адамның бүкіл іс-әрекетін жаратушы һәм жасаттырушы (қалауы жоқ)
Аллаһ деген Жәбарияның (Мұхаммед ибн Абдулкерим аш-Шахристани, әл-Миләл
уән-Нихәл (діндер және мәзһабтар тарихы) 78-79 бет) ұстанымына ұқсатты.
Ал, Матуридидің пікірінше, адамдағы қабілеттілік Аллаһтың адамға берген күш-
қуатымен болады. Осы қабілетпен адам Аллаһтың жаратқан іс-әрекеттерін
иеленеді немесе иелене алмайды. Адам, өз қабілетімен іс-әрекет етуге
ерікті. Қаласа жасайды, қаламаса жасай алмайды деп түсінді.
Хақтың заты мен сипаты
г) Екі имамның арасындағы ең үлкен мәселелердің бірі Аллаһтың заты мен
сипаты турасындағы пікір қайшылығы еді. Имам Матуриди Аллаһтың заты мен
сипаты бір деп білді. Ал, имам Әшғари екеуі екі басқа нәрсе деп ұқты. Екеуі
де күн мен оның шапағын мысалға келтірді. Имам Матуриди: Аллаһтың заты
күннің өзі болса, Аллаһтың сипаттары күннің шапағы. Күннің шапағы күннен
шығады. Күн болмаса шапақ болмайды. Демек, екеуі бір нәрсе деген ойды
ұстанды. Ал, имам Әшғари: Аллаһтың заты күн бола қойсын. Аллаһтың
сипаттары күннің шапағы деп те алайық. Бірақ, шапақ дәл күннің өзі секілді
емес. Күн де дәл шапақ секілді емес. Демек, Аллаһтың заты мен сипаты бірдей
емес деп білді. Осы себептен де әшғариттер Аллаһтың құдірет, қалау, ілім,
хай (мәңгі тірі), есту, көру, қалам (сөйлеу) секілді сипаттары бар деп,
Аллаһтың бұл сипаттары затынан мүлде басқа болғанын айтты.
Муғтазалиттер болса, Аллаһтың затынан басқа ештеңе жоқ екенін алға
тартқан болатын. Олардың пікірінше, Құранда өтетін ғалым, хаким, есту, көру
сөздері Аллаһ тағаланың есімдері болып табылды. Ал, матуридиттер болса
Аллаһтың мұндай сипаттары бар екендігін, бірақ, Аллаһтың бұл сипаттарын
Оның затынан бөліп қарастыруға болмайтындығын айтты. Имам Матуридидің бұл
пікірі әшғариттерден көрі, муғтазалиттерге жақын еді. Себебі, муғтазалиттер
Аллаһтың сипаттары жоқ, Оның құдіреттілігі затында десе, әшғариттер
Аллаһтың сипаттары бар және бұл сипаттар Оның затынан тыс күшке ие
екендігін алға тартты. Ал, Матуриди Аллаһтың сипаттарын мойындағанмен, бұл
сипаттар Аллаһтың затымен бір деп білді.
Құран кімнің сөзі? деген мәселеде, муғтазалиттер Құранды жаратылған
десе (док. Бәкір Топалоғлұ, Келам ілімі 184-187 беттер), әшғариттер
Құранды жаратылмаған деген болатын. Ал, имам Матуриди болса, Құран
жаратылмаған, бірақ, Құранды Аллаһтың калам сипаты деп пайымдады.
Имам Матуриди Аллаһтың бүкіл сипаттарын мойындай отырып, Аллаһта зат
(материя), уақыт, мекен ұғымдардың жоқ екендігін алға тартты. Әйтседе, ол
Құран-Кәрімде өтетін Аллаһтың жүзі, қол бар деген мәселелерге исламдық
сенімге қайшы емес негізде жақсы жағынан жорамал (тәуил) жасады.
д) Имам Матуридидің өзгелерден тағы бір ерекше пікірі қиямет күні
Аллаһ тағаланың жүзі көріне ме, көрінбей ме? деген мәселеде болатын.
Әсілі, Құран Кәрімде: Қиямет күні кейбір жүздер жарқырап, Раббына қарайды
(Қиямет сүресі, 22-23-аяттар) деп бұйырылып, ақирет күні кейбір
адамдардың Оған қарайтындығы айтылған. Имам Матуриди Құранда
баяндалғанындай қиямет күні Аллаһтың жүзі көрінеді деп сенді. Муғтазила
өкілдері қиямет күні Аллаһтың жүзі көрінбейді деген болатын (Ебу Мансур
Абдулкааһир ел-Бағдади, Мәзхабтар арасындағы айырмашылықтар. 82-83 б.).
Өйткені, олардың пікірінше көрінген нәрсенің мекені болады деп білетін.
Осылай ойлаған болсақ, Аллаһтың да мекені бар болып шығады. Сондықтан,
Аллаһтың жүзі бар деген пікір дұрыс емес деп ұқты.
Имам Матуриди болса, қиямет күні Аллаһтың көрінуі, бұл қияметтік хал.
Ақиретте Аллаһ көрінсе, демек, ол заттан және мекеннен тұрады деп ойлау,
бұл дүниелік көзқарас. Ал, қиямет күнгі жағдайдың қалай болатындығы бізге
беймәлім. Сондықтан, Құранда қиямет күні Аллаһтың көрінетіндігі туралы анық
айтылса, біз бұған сенуге тиістіміз деген ұстанымда болды. Әрі бізге
білінбейтін нәрселер хақында пікір айтпау туралы Құран-Кәрімнің: Өзің
білмеген нәрсенің соңына түспе. Расында, құлақ, көз және жүрек олардың
барлығы одан сұралады (Исра сүресі, 36-аят ) дегенін алып, Аллаһ
ақиретте көрінбейді деген муғтазалиттерді сынға алды [12].
Кім кәпір, кім мұсылман?
е) Имам Матуридидің келесі пікірлерінің бірі үлкен күнә жасаған
адамның ақиреттегі жағдайы қалай болады? деген мәселеде ерекшеленді. Ислам
ғұламаларының көпшілігі Аллаһқа иман келтірген мүміннің мәңгілік тозақта
қалмайтындығына сенген болатын. Ал, харижиттер болса, үлкен-кіші күнә
істеген адамды мүміндік санаттан шығарып, кәпір деген-ді. муғтазалиттер
болса, үлкен күнә жасаған адамды мүмін емес, мұсылман (сыртқы пішінімен
Аллаһтың дінінде болып көріну) деп санады. Сондай-ақ, үлкен күнә жасаған
мұсылман тәубе етпеген болса, мәңгілік тозақта қалады. Бірақ, мұндай кісі
кәпірлерге қарағанда, тартар азабы жеңілдеу болады деп ойлады.
Бұдан аңғаратынымыз, харижиттер мен муғтазалиттер амал етуді иманның
бір бөлшегі деп ұғады. Ал, әшғариттер мен матуридиттер болса, амалды
иманмен тұтас деп қарастырмайды. Осы себептен де, олар үлкен күнә жасаған
мұсылманды діннен шықты деп айтпайтын. Мұндай адам тек есепке тартылып,
жазаланады. Бәлкім Аллаһтың рахымымен кешіріліп, жазаланбауы да мүмкін
деген көзқарасты ұстанады.
Аллаһ тағала Құран-Кәрімде күнә әрекет үшін тек соған сай жазаның
берілетіндігін ғана баяндаған. Бұл хақында: Кім бір жақсылық жасаса, оған
он есе қарымтасы беріледі. Және біреу жамандық істесе, соған сай ғана жаза
беріледі де олар зұлымдыққа ұшырамайды (Әнғам сүресі, 160-аят) деп
бұйырады. Аллаһты терістемеген, Оған серік қоспаған адамның жасаған
күнәсінің жазасы кәпір мен Аллаһқа серік қосушылардың көретін жазасынан
жеңіл болатындығы шүбәсіз. Аллаһ тағала мәңгілік азапты кәпірлер үшін
дайындаған. Егер, Аллаһ өзіне сенген адамның үлкен күнәсі үшін кәпірлерге
берілетін жазаны берген болса, онда ол кісінің көрген жазасы жасаған
күнәсінен басым болып шығады. Бұлай болса, Аллаһтың әділеттілігіне нұқсан
келмек. Ал, Аллаһ әділетсіздік пен зұлымдық жасаудан мүлде ада. Демек,
харижиттер мен муғтазалиттердің үлкен күнә жасаған мүмін болса да тозақта
мәңгілік азап шегеді деген пікірі асыра сілтеушілік. Әсілі, адам Аллаһтың
барлығы мен бірілігіне куә келтірсе, мына дүниедегі үлкен сынақтың бірінен
аман-есен өткен болып саналады. Себебі, ол адам мына жарық дүниенің жұмбақ
сырын ұғынып, діннің басты талабын қанағаттандырса, кәпірліктен жаны таза
болады. Демек, Аллаһтың зұлымдық жасамайтындығын ескерсек, мұндай адамды
мәңгілік тозақтық дей алмаймыз.
Имам Матуриди өз ойын былайша сабақтайды: Күнәһар мұсылмандардың
ақиреттегі жағдайын Аллаһқа қалдырғанымыз жөн. Егер, Аллаһ қаласа рахым
етіп, күнәһар пендесін кешіреді. Қаласа күнәсіне қарай азап шектіртеді.
Бірақ, өзіне иман келтірген адамды мәңгілік тозақта азаптамасы анық. Осылай
ойлағанда адам үміт пен үрейдің арасында күн кешеді. Себебі, Аллаһ
кішкентай бір күнә үшін рахым етпей, пендесін азаптауы немесе үлкен күнә
жасаған пендесін кешіруі деп мүмкін. Аллаһ Құран-Кәрімде: Аллаһ өзіне
ортақ қосқанды жарылқамайды да, бұдан өзге күнә жасаушыларды кешіреді.
Кімде-кім Аллаһқа серік қосса, расында, үлкен күнә жасаған болады (Ниса
сүресі, 48-аят) деп бұйырып, Аллаһқа серік қосушыларды ғана кешірмейтінін
айтқан (проф.док. Мұхаммед Әбу Зехра. Исламда саяси, итикади, фикһи
мәзһабтар тарихы. 188-196 беттер).
Ислам тарихшылары мұсылмандық калам ілімі өкілдерінің рационалдық
ойлау, шешендік өнер, логика мен пікірталас әдістемесінің дамуына елеулі
еңбек сіңіргенін айтады. Батыс зерттеушілері каламшылардың Аллаһ тағаланың
заты мен сипаты хақындағы пікірлерінің Спиноза (1632-1677) арқылы Еуропаға
таралып, мұндағы қайта өрлеуге әсер еткенін алға тартады. Мысалы, Вилзердің
айтуына қарағанда муғтазалие пікірлері христиан схолостикасының пайда
болуына ықпал еткен. Батыс әлемінің дамуына ғана емес Мүржия, Жабирия,
Қадария, Муғтазила, Сифатия секілді мұсылмандық сенімге селкеу түсірген
ағымдардың каламдық пікірлеріне тоқтау салып, Құран мен сүннет негізінде
рационалдық (ақыл) тұрғыдан ойлануға басымдық беріп, Исламдағы ғылымның
дамуына жол ашып, ақли сунна сенімінің нығая түсуіне өлшеусіз үлес қосқан
бабамыз әл-Матуриди сөз жоқ, түркі әлемінің ұлы перзенті һәм біздің
мақтанышымыз [13].
ІІ. М. Абдух ілімінің ерекшеліктері
а. ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдай
Үндістандағы модернизм
Саид Ахмад хан, Әмір Али және Мухаммад Иқбал
Үнді ислам тарихының алғашқы модернисті Саид ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz