Қазақ тіліндегі көптік тұлға мен көптік мағына және олардың ғылыми стильдегі қолданысы
Кіріспе
І тарау
Қазақ тіліндегі көптік категориясы
мен көптік жалғау категориясы.
1.1 Көптік тұлға
1.2 Көптік мағына
ІІ тарау
Көптік мағына беретін тұлғалардың
ғылыми стильдегі көрінісі.
2.1 Ғылыми әдебиеттің алғашқы
үлгілеріндегі көптік жалғауының
қолданылу ерекшеліктері.
2.2 Қазіргі ғылыми әдебиет пен баспасөз
тіліндегі көптік форманың қолданысы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І тарау
Қазақ тіліндегі көптік категориясы
мен көптік жалғау категориясы.
1.1 Көптік тұлға
1.2 Көптік мағына
ІІ тарау
Көптік мағына беретін тұлғалардың
ғылыми стильдегі көрінісі.
2.1 Ғылыми әдебиеттің алғашқы
үлгілеріндегі көптік жалғауының
қолданылу ерекшеліктері.
2.2 Қазіргі ғылыми әдебиет пен баспасөз
тіліндегі көптік форманың қолданысы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тілдердің қайсысында болмасын,сыртқы тілдік факторлардың ырқына көнбей, өз табиғи қалпын бұзбай сақтайтын лексика - семантикалық заңдылықтар бар.Қазақ тілінің табиғатында сан есіммен, сондай - ақ көптік, жалпылық мағыналық жүк арқалаған сөздермен тіркескен анықтаушы сөздерге көптік жалғауы жалғанбайтыны белгілі.
Бірақ осы ерекшелік әдеби тіліміздің барлық стиль жүйелерінде бірдей ескеріле бермейді. Әсіресе мерзімді баспасөз бен ғылыми әдебиет стилінде бұл ереже сақталмай, нормадан ауытқу жиірек кездеседі. Зерттеушілердің айтуынша, бұл-орыс тілінің, соның ішінде аударма процесінің тікелей ықпалы. Кеңес дәуірінің алғашқы жылдарында байқалған осы құбылыс қазірге дейін жалғасып келеді.
Қазақ тіліндегі зат есімдер нақтылы лексикалық мағынасына қарай сөйлем ішінде не жекеше, не көпше түрде қолданылады. Зат есімдерді жекеше, көпше деп аталатын екі топқа бөлуге негіз болатын ең басты грамматикалық белгі ретінде көптік жалғауын атаймыз. Бірақ қазақ тіліндегі көптік тұлға мен көптік мағына дегендер бір-бірімен тепе-тең түсінік емес. Көптік мағынаның өрісі көптік түлғамен салыстырғанда әлдеқайда кең. Себебі тіліміздегі әрбір зат есім ешқандай сыртқы морфологиялық көрсеткішсіз-ақ екі бірдей грамматикалық мағынада (жекеше де, көпше де) жұмсала алады. Оның үстіне зат есімнің бәрі бірдей көптік жалғауын талғаусыз қабылдай бермейді.
Кейбір функционалдық стиль материалдарынан қазіргі тіл колданысындағы көптік тұлғаның қызметі біршама активтенгенін көруге болады. Осыған орай дипломдық жүмысымыздың мақсаты - ғылыми әдебиет тілі мен баспасөз беттерінде жиі кездесетін мағынасында көптік үғымы бар сөздерге және сын есім анықтап түрған сөздерге көптік жалғауы жалғанып қолданылатын фактілерді талдап, ондай колданыстардың себебін анықтау болып табылады. Бұл максатка жету үшін келесі міндеттерді шешу қажеттілігі туындайды:
-тілдегі көптік мағына мен көптік тұлғаның қолданысындағы айырмашылықтарды анықтау;
- ғылыми стильге тән негізгі ерекшеліктерді көрсету;
- ғылыми стильдің алғашқы үлгілеріндегі (XIX ғасырдың ІІ жартысы мен
XX ғасырдың басы) көптік жалғаулардың қолданылу ерекшеліктерін
көрсету;
- қазіргі ғылыми әдебиет пен баспасөз материалдарындағы көптік
тұлғаның қолданысындағы ауытқуларды анықтау;
- баспасөз және ғылыми стиль материалдарындағы көптік жалғаудың
қолданысындағы әдеби нормадан ауытқу себептерін көрсету.
Ғылыми әдебиет стиліне тән тілдік ресурстар ғылымның дамуымен, ғылыми әдебиеттің молаюымен байланысты. Ғылыми әдебиет тілі стилінің ерекшеліктеріне зерттеушілер мыналарды жатқызады:
1. Ғылым әдетте зерттеу объектілерінің, табиғаттың, қоғам дамуының т.б заңдылықтарын айқындау үшін керекті талдау, топтастыру, салғастыру материалдарына негізделген қорытындылар жасауды керек етеді. Олар ғылым түрінің ерекшеліктеріне қарай кейбіреуі сол ғылым (химия, физика, математика) мамандарына арналса, бірқатары, әсіресе қоғамдық ғылымдар жайындағы әдебиеттер, оқулық, оқу құралдары көпшілікке арналады. Сонымен қатар олардың тілінде елеулі айырмашылықтар болады.
2. Ғылыми әдебиеттер қағидалары, тұжырымдары әдетте, зерттеу жұмыстарында тәжірибеде бар объективті шындықты уағыздайды. Сондықтан оның тілі жинақы, стилі «қатаң», сөздері, сөз тіркестері, сөйлем қүпылыстары дәлме-дәл болуға тиіс. Ғылыми прозаның тірегі - логикалық объективті байлам, бірізділік және дәлділік. Ғылыми стильдің сондай ерекшелігін басқа стильдермен, мысалы көркем әдебиет тілі стилімен салыстырғанда, анығырақ пайымдауға болады. В. Г. Белинский ол екеуінің айырмашылығын аз сөзбен былайша дәл айқындайды: «ғылым дәлелдейді, ал жазушы суреттейді, философ аллогизмдер аркылы сөйлейді, бірақ екеуінің де айтатыны бір нәрсе».
Ғылыми стильдің лингвистикалық сипаттары дегенде, ғылыми прозадағы авторлық баяндаулардың сөйлем құрылысы өзара тығыз байланысты, көбінесе күрделі болып келеді. Әдетте сабақтас сөйлемдердің басыңқы сыңарлары айтылған ойдың негізгі бөлшегі болса, мұнда сөйлемнің бағыныңқы сыңарларына да ерекше мағыналық қызмет жүктеледі. Жай сөйлем арқылы айтылатын ойға қатысты деректер мен мағлұматтар бірыңғай сөйлем мүшелері орайында жан-жақты қамтылып, сөйлемдер көбінесе жайылма түрінде жүмсалады.
Ғылыми стильге тән дәлділік әрбір ойға қатысты тек әдеби тілде бар сөздерді, әсіресе терминдерді, өз орнында, тура мағынасында қолдануды талап етеді. Бүл стиль сөз байлығына диалектизм, жаргон қарапайым сөздердің енбеуі былай тұрсын, тіпті оларды ауытқу орайында қолданылуы кездесе бермейді. Онда шартты белгілер мен қысқартулар көп.
Осылай ықшамдылыққа, әрі дәлділікке қүрылған ғылыми еңбек авторлары әдеби тіл нормаларын барынша берік сақтауға тырысады. Ғылыми стильде тілдің эмоциялық, экспрессивтік әсерлі болуы емес, нақты, тұжырымы дәл болуы көзделеді. Соған сәйкес ғылыми терминдер, термин емес сөздер, тағы басқа тілдік амалдар нақты,тура мағыналарында жұмсалады. Ғылыми стиль, әдебиет тілі әдетте дәлелдер мен қорытындыларға негізделгендіктен, әсірелеу, шенеу, мысқыл сияқтылар ол стильге тән емес.
Осы айтылғандар ғылым саласының ерекшіліктеріне, ғылыми еңбектің мазмұнына, пікірталастарының сыр-сипаты, ерекшіліктеріне лайық өзгеше де болуы мүмкін. Бірақ шын ғылыми еңбек тілінің стилі табиғаттың, қоғам өмірінің объективті заңдылықтарын уағыздайтын болса, ол әрине, ой-пікірді мүлтіксіз, дәл айтуға бейімделеді.
Қазіргі тіліміздегі көптік тұлғаның тіл заңдылығындағы тұрақты, қалыпты мағыналық, тілдік көрінісі кеңейген. Бұл құбылыстың алғашқы нышандарын ғылыми әдебиеттің алғашқы үлгілері саналатын XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдын басындағы нұсқалар мен ұңғыш қазақ газеттерінде жарияланған ғылымға қатысты алғашқы материалдардың тілінен де көптеп кездестіруге болады.
Бұл құбылысқа қатысты негізгі екі факторды атауға болады: бірі –сан есімнен жасалған анықтауыш компонентке көп, бірнеше, түрлі, шақты сияқты семантикалық құрылымында көптік мағына бар сөздерге тіркескен анықталушы компоненттің көптік жалғауымен түрленіп, қолданысқа түсуіне ресми, қоғамдық-саяси мәтіндердің орыс тілінен аударылуы болса , екіншісі- екі немесе үш тілде жасалған ақпаратты арнаулы әдебиетте (ғылыми, ресми, қоғамдық саяси мазмұндағы материалдар) түпнұсқаның барлық мазмұндық-құрылымдық белгілерінің сақталуын талап етілуі болып табылады.
Сонымен, тілімізде көптік тұлғаны қолданудың мынадай ерекшелік
Белгілері айқындалады:ресми, ғылыми стильдің мазмұндық-стильдік ерекшеліктерінеқарай қызметінің кеңеюі және қазақ тілінің құрылымдық қалыпты нормаларына қайшы келетін, стильдік жүгі жоқ сөзбе-сөз(калька) аудармалардыңболуы.Соңғы жайт қазақ әдеби тілінің лексика-грамматикалық нормасы талаптары тұрғысынан мұқият қадағалап отыруды қажет етеді. Себебі әдеби нормадан жөнсіз ауытқу тіліміздің бітім- тұлғасының өзіндік ерекшелітеріне нұқсан келтіреді. Бұл құбылыс бара-бара ғылыми әдебиет стилі мен газет тілінде дағдыға айналуы мүмкін. Сондықтан ғылыми стиль – қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің негізгі көрсеткіш болғандықтан, әдеби тіл нормаларының басты өлшем шарттарының толық жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Тілдік норманың шарттарын ұлттық тілдің табиғи құрылымдық өзіндік ішкі заңдылықтары болып саналады. Ғылыми мәтіндерде осы ұлттық тілдің табиғи сипаты толық сақталып, басқа стильдерден өзгешеленетін айырым белгілерімен ажыратылып тұруға тиіс. Морфологиялық тұлғалардың да тілдік норма талаптарын ескере отырып қолданылуында стильдік ұқыптылықты қажет ететін қосымшалардың бірі – көптік жалғау.
Тілдердің қайсысында болмасын,сыртқы тілдік факторлардың ырқына көнбей, өз табиғи қалпын бұзбай сақтайтын лексика - семантикалық заңдылықтар бар.Қазақ тілінің табиғатында сан есіммен, сондай - ақ көптік, жалпылық мағыналық жүк арқалаған сөздермен тіркескен анықтаушы сөздерге көптік жалғауы жалғанбайтыны белгілі.
Бірақ осы ерекшелік әдеби тіліміздің барлық стиль жүйелерінде бірдей ескеріле бермейді. Әсіресе мерзімді баспасөз бен ғылыми әдебиет стилінде бұл ереже сақталмай, нормадан ауытқу жиірек кездеседі. Зерттеушілердің айтуынша, бұл-орыс тілінің, соның ішінде аударма процесінің тікелей ықпалы. Кеңес дәуірінің алғашқы жылдарында байқалған осы құбылыс қазірге дейін жалғасып келеді.
Қазақ тіліндегі зат есімдер нақтылы лексикалық мағынасына қарай сөйлем ішінде не жекеше, не көпше түрде қолданылады. Зат есімдерді жекеше, көпше деп аталатын екі топқа бөлуге негіз болатын ең басты грамматикалық белгі ретінде көптік жалғауын атаймыз. Бірақ қазақ тіліндегі көптік тұлға мен көптік мағына дегендер бір-бірімен тепе-тең түсінік емес. Көптік мағынаның өрісі көптік түлғамен салыстырғанда әлдеқайда кең. Себебі тіліміздегі әрбір зат есім ешқандай сыртқы морфологиялық көрсеткішсіз-ақ екі бірдей грамматикалық мағынада (жекеше де, көпше де) жұмсала алады. Оның үстіне зат есімнің бәрі бірдей көптік жалғауын талғаусыз қабылдай бермейді.
Кейбір функционалдық стиль материалдарынан қазіргі тіл колданысындағы көптік тұлғаның қызметі біршама активтенгенін көруге болады. Осыған орай дипломдық жүмысымыздың мақсаты - ғылыми әдебиет тілі мен баспасөз беттерінде жиі кездесетін мағынасында көптік үғымы бар сөздерге және сын есім анықтап түрған сөздерге көптік жалғауы жалғанып қолданылатын фактілерді талдап, ондай колданыстардың себебін анықтау болып табылады. Бұл максатка жету үшін келесі міндеттерді шешу қажеттілігі туындайды:
-тілдегі көптік мағына мен көптік тұлғаның қолданысындағы айырмашылықтарды анықтау;
- ғылыми стильге тән негізгі ерекшеліктерді көрсету;
- ғылыми стильдің алғашқы үлгілеріндегі (XIX ғасырдың ІІ жартысы мен
XX ғасырдың басы) көптік жалғаулардың қолданылу ерекшеліктерін
көрсету;
- қазіргі ғылыми әдебиет пен баспасөз материалдарындағы көптік
тұлғаның қолданысындағы ауытқуларды анықтау;
- баспасөз және ғылыми стиль материалдарындағы көптік жалғаудың
қолданысындағы әдеби нормадан ауытқу себептерін көрсету.
Ғылыми әдебиет стиліне тән тілдік ресурстар ғылымның дамуымен, ғылыми әдебиеттің молаюымен байланысты. Ғылыми әдебиет тілі стилінің ерекшеліктеріне зерттеушілер мыналарды жатқызады:
1. Ғылым әдетте зерттеу объектілерінің, табиғаттың, қоғам дамуының т.б заңдылықтарын айқындау үшін керекті талдау, топтастыру, салғастыру материалдарына негізделген қорытындылар жасауды керек етеді. Олар ғылым түрінің ерекшеліктеріне қарай кейбіреуі сол ғылым (химия, физика, математика) мамандарына арналса, бірқатары, әсіресе қоғамдық ғылымдар жайындағы әдебиеттер, оқулық, оқу құралдары көпшілікке арналады. Сонымен қатар олардың тілінде елеулі айырмашылықтар болады.
2. Ғылыми әдебиеттер қағидалары, тұжырымдары әдетте, зерттеу жұмыстарында тәжірибеде бар объективті шындықты уағыздайды. Сондықтан оның тілі жинақы, стилі «қатаң», сөздері, сөз тіркестері, сөйлем қүпылыстары дәлме-дәл болуға тиіс. Ғылыми прозаның тірегі - логикалық объективті байлам, бірізділік және дәлділік. Ғылыми стильдің сондай ерекшелігін басқа стильдермен, мысалы көркем әдебиет тілі стилімен салыстырғанда, анығырақ пайымдауға болады. В. Г. Белинский ол екеуінің айырмашылығын аз сөзбен былайша дәл айқындайды: «ғылым дәлелдейді, ал жазушы суреттейді, философ аллогизмдер аркылы сөйлейді, бірақ екеуінің де айтатыны бір нәрсе».
Ғылыми стильдің лингвистикалық сипаттары дегенде, ғылыми прозадағы авторлық баяндаулардың сөйлем құрылысы өзара тығыз байланысты, көбінесе күрделі болып келеді. Әдетте сабақтас сөйлемдердің басыңқы сыңарлары айтылған ойдың негізгі бөлшегі болса, мұнда сөйлемнің бағыныңқы сыңарларына да ерекше мағыналық қызмет жүктеледі. Жай сөйлем арқылы айтылатын ойға қатысты деректер мен мағлұматтар бірыңғай сөйлем мүшелері орайында жан-жақты қамтылып, сөйлемдер көбінесе жайылма түрінде жүмсалады.
Ғылыми стильге тән дәлділік әрбір ойға қатысты тек әдеби тілде бар сөздерді, әсіресе терминдерді, өз орнында, тура мағынасында қолдануды талап етеді. Бүл стиль сөз байлығына диалектизм, жаргон қарапайым сөздердің енбеуі былай тұрсын, тіпті оларды ауытқу орайында қолданылуы кездесе бермейді. Онда шартты белгілер мен қысқартулар көп.
Осылай ықшамдылыққа, әрі дәлділікке қүрылған ғылыми еңбек авторлары әдеби тіл нормаларын барынша берік сақтауға тырысады. Ғылыми стильде тілдің эмоциялық, экспрессивтік әсерлі болуы емес, нақты, тұжырымы дәл болуы көзделеді. Соған сәйкес ғылыми терминдер, термин емес сөздер, тағы басқа тілдік амалдар нақты,тура мағыналарында жұмсалады. Ғылыми стиль, әдебиет тілі әдетте дәлелдер мен қорытындыларға негізделгендіктен, әсірелеу, шенеу, мысқыл сияқтылар ол стильге тән емес.
Осы айтылғандар ғылым саласының ерекшіліктеріне, ғылыми еңбектің мазмұнына, пікірталастарының сыр-сипаты, ерекшіліктеріне лайық өзгеше де болуы мүмкін. Бірақ шын ғылыми еңбек тілінің стилі табиғаттың, қоғам өмірінің объективті заңдылықтарын уағыздайтын болса, ол әрине, ой-пікірді мүлтіксіз, дәл айтуға бейімделеді.
Қазіргі тіліміздегі көптік тұлғаның тіл заңдылығындағы тұрақты, қалыпты мағыналық, тілдік көрінісі кеңейген. Бұл құбылыстың алғашқы нышандарын ғылыми әдебиеттің алғашқы үлгілері саналатын XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдын басындағы нұсқалар мен ұңғыш қазақ газеттерінде жарияланған ғылымға қатысты алғашқы материалдардың тілінен де көптеп кездестіруге болады.
Бұл құбылысқа қатысты негізгі екі факторды атауға болады: бірі –сан есімнен жасалған анықтауыш компонентке көп, бірнеше, түрлі, шақты сияқты семантикалық құрылымында көптік мағына бар сөздерге тіркескен анықталушы компоненттің көптік жалғауымен түрленіп, қолданысқа түсуіне ресми, қоғамдық-саяси мәтіндердің орыс тілінен аударылуы болса , екіншісі- екі немесе үш тілде жасалған ақпаратты арнаулы әдебиетте (ғылыми, ресми, қоғамдық саяси мазмұндағы материалдар) түпнұсқаның барлық мазмұндық-құрылымдық белгілерінің сақталуын талап етілуі болып табылады.
Сонымен, тілімізде көптік тұлғаны қолданудың мынадай ерекшелік
Белгілері айқындалады:ресми, ғылыми стильдің мазмұндық-стильдік ерекшеліктерінеқарай қызметінің кеңеюі және қазақ тілінің құрылымдық қалыпты нормаларына қайшы келетін, стильдік жүгі жоқ сөзбе-сөз(калька) аудармалардыңболуы.Соңғы жайт қазақ әдеби тілінің лексика-грамматикалық нормасы талаптары тұрғысынан мұқият қадағалап отыруды қажет етеді. Себебі әдеби нормадан жөнсіз ауытқу тіліміздің бітім- тұлғасының өзіндік ерекшелітеріне нұқсан келтіреді. Бұл құбылыс бара-бара ғылыми әдебиет стилі мен газет тілінде дағдыға айналуы мүмкін. Сондықтан ғылыми стиль – қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің негізгі көрсеткіш болғандықтан, әдеби тіл нормаларының басты өлшем шарттарының толық жүзеге асуын қамтамасыз етеді. Тілдік норманың шарттарын ұлттық тілдің табиғи құрылымдық өзіндік ішкі заңдылықтары болып саналады. Ғылыми мәтіндерде осы ұлттық тілдің табиғи сипаты толық сақталып, басқа стильдерден өзгешеленетін айырым белгілерімен ажыратылып тұруға тиіс. Морфологиялық тұлғалардың да тілдік норма талаптарын ескере отырып қолданылуында стильдік ұқыптылықты қажет ететін қосымшалардың бірі – көптік жалғау.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология.-Алматы, 1967.
2.НұрғалиеваМ. Көптікжалғау туралы. -Алматы, 1971.
3.Мелиоранский П.М. Грамматика казах-киргизкого языка.
Ч II. Синтаксис. - СПб., 1897.
4.Дмитриев Н.К. Категория числа / Исследования по сравнительной
грамматике тюрских языков. Ч.ІІ. Морфология. - М., 1965.
5.Щербак А.М. Форма числа у имен в тюркских языках / Вопросы языкознания, 1970, №3.
6.Кононов А.Н. Показатель собирательности-множествешюсти в
тюрских языках. - Л., 1969.
7.Гузев В.Г., Насилов Д.М. К интерпретации категории числа имен
существительных в тюркских языках / Вопросы языкознания, М.,1975, №3.
8.Кенесбаев С.К., Искаков А.И., Мусабаев Г.Т., Сыздыкова Р. О нормах
казахского литературного языка // Вопросы развития литературных
языков народов СССР. - Алматы, 1964.
9.Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (ХYIII - XIXғ.ғ.). – Алматы,
Ана тілі, 1993.
10.Әбілқасымов Б. XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі
(Баспа нұсқалар тілі негізінде). -Алматы: Ғылым, 1982.
11.Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі.-Алматы, Ғылым, 1968
12.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, Ана тілі, 1991.
13.Русская грамматика. Морфология. - М., 1980.
14.Демесінова Н. Баспасөз тілінде көптік жалғауының қолданылу
ерекшеліктері / Өрелі өнер (жинақ). –Алматы, Ғылым, 1976.
15. Мұсақұлов Т. Қазақ-орыс терминологиялық сөздігі. Биология
терминдері. - Алматы, 1962.
16. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. -Алматы, 1973.
17.Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, Ана тілі, 1996.
18.Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – Алматы,
Ғылым, 1984.
19.Амирова Ж.Р. Влияние русского языка на формирование научного
стиля казахского языка. Автореферат кандидатской диссертации.-
Алматы,1982.
20.Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М. Қазақ әдеби тілінің
мәселелері. – Алматы, Мектеп, 1961.
21.Қазақ грамматикасы. Морфология. – Астана, 2002.
22.Балақаев М., т.б. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы, 1974, 2005.
23.Қанабекова М.Қ. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы, 2004.
1.Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология.-Алматы, 1967.
2.НұрғалиеваМ. Көптікжалғау туралы. -Алматы, 1971.
3.Мелиоранский П.М. Грамматика казах-киргизкого языка.
Ч II. Синтаксис. - СПб., 1897.
4.Дмитриев Н.К. Категория числа / Исследования по сравнительной
грамматике тюрских языков. Ч.ІІ. Морфология. - М., 1965.
5.Щербак А.М. Форма числа у имен в тюркских языках / Вопросы языкознания, 1970, №3.
6.Кононов А.Н. Показатель собирательности-множествешюсти в
тюрских языках. - Л., 1969.
7.Гузев В.Г., Насилов Д.М. К интерпретации категории числа имен
существительных в тюркских языках / Вопросы языкознания, М.,1975, №3.
8.Кенесбаев С.К., Искаков А.И., Мусабаев Г.Т., Сыздыкова Р. О нормах
казахского литературного языка // Вопросы развития литературных
языков народов СССР. - Алматы, 1964.
9.Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы (ХYIII - XIXғ.ғ.). – Алматы,
Ана тілі, 1993.
10.Әбілқасымов Б. XIX ғасырдың екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі
(Баспа нұсқалар тілі негізінде). -Алматы: Ғылым, 1982.
11.Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі.-Алматы, Ғылым, 1968
12.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, Ана тілі, 1991.
13.Русская грамматика. Морфология. - М., 1980.
14.Демесінова Н. Баспасөз тілінде көптік жалғауының қолданылу
ерекшеліктері / Өрелі өнер (жинақ). –Алматы, Ғылым, 1976.
15. Мұсақұлов Т. Қазақ-орыс терминологиялық сөздігі. Биология
терминдері. - Алматы, 1962.
16. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. -Алматы, 1973.
17.Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы, Ана тілі, 1996.
18.Балақаев М.Б. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – Алматы,
Ғылым, 1984.
19.Амирова Ж.Р. Влияние русского языка на формирование научного
стиля казахского языка. Автореферат кандидатской диссертации.-
Алматы,1982.
20.Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М. Қазақ әдеби тілінің
мәселелері. – Алматы, Мектеп, 1961.
21.Қазақ грамматикасы. Морфология. – Астана, 2002.
22.Балақаев М., т.б. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы, 1974, 2005.
23.Қанабекова М.Қ. Қазақ тілінің стилистикасы. – Алматы, 2004.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақ тіліндегі көптік тұлға мен көптік мағына және
олардың ғылыми стильдегі қолданысы
Ғылыми жетекші:
Аға
оқытушы:Қанабекова М.Қ.
Сарапшылар:
Ф.Ғ.К. доц. Отарбекова Ж.К.
Ф.Ғ.К., Қаз ҰПУ-дың доц.
Исмаилова Ж.
Кафедрада талқыланып,
қорғауға жіберілді.
Хаттама № ____________
____ ________ 2008
Кафедра ммеңгерушісі,
ф.ғ.д. доцент Ермекова Т.Н.
Алматы - 2008
Мазмұны
Кіріспе
І тарау
Қазақ тіліндегі көптік категориясы
мен көптік жалғау категориясы.
1.1 Көптік тұлға
1.2 Көптік мағына
ІІ тарау
Көптік мағына беретін тұлғалардың
ғылыми стильдегі көрінісі.
2.1 Ғылыми әдебиеттің алғашқы
үлгілеріндегі көптік жалғауының
қолданылу ерекшеліктері.
2. Қазіргі ғылыми әдебиет пен баспасөз
тіліндегі көптік форманың қолданысы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тілдердің қайсысында болмасын,сыртқы тілдік факторлардың ырқына көнбей,
өз табиғи қалпын бұзбай сақтайтын лексика - семантикалық заңдылықтар
бар.Қазақ тілінің табиғатында сан есіммен, сондай - ақ көптік, жалпылық
мағыналық жүк арқалаған сөздермен тіркескен анықтаушы сөздерге көптік
жалғауы жалғанбайтыны белгілі.
Бірақ осы ерекшелік әдеби тіліміздің барлық стиль жүйелерінде бірдей
ескеріле бермейді. Әсіресе мерзімді баспасөз бен ғылыми әдебиет стилінде
бұл ереже сақталмай, нормадан ауытқу жиірек кездеседі. Зерттеушілердің
айтуынша, бұл-орыс тілінің, соның ішінде аударма процесінің тікелей ықпалы.
Кеңес дәуірінің алғашқы жылдарында байқалған осы құбылыс қазірге дейін
жалғасып келеді.
Қазақ тіліндегі зат есімдер нақтылы лексикалық мағынасына қарай сөйлем
ішінде не жекеше, не көпше түрде қолданылады. Зат есімдерді жекеше, көпше
деп аталатын екі топқа бөлуге негіз болатын ең басты грамматикалық белгі
ретінде көптік жалғауын атаймыз. Бірақ қазақ тіліндегі көптік тұлға мен
көптік мағына дегендер бір-бірімен тепе-тең түсінік емес. Көптік мағынаның
өрісі көптік түлғамен салыстырғанда әлдеқайда кең. Себебі тіліміздегі әрбір
зат есім ешқандай сыртқы морфологиялық көрсеткішсіз-ақ екі бірдей
грамматикалық мағынада (жекеше де, көпше де) жұмсала алады. Оның үстіне зат
есімнің бәрі бірдей көптік жалғауын талғаусыз қабылдай бермейді.
Кейбір функционалдық стиль материалдарынан қазіргі тіл колданысындағы
көптік тұлғаның қызметі біршама активтенгенін көруге болады. Осыған орай
дипломдық жүмысымыздың мақсаты - ғылыми әдебиет тілі мен баспасөз
беттерінде жиі кездесетін мағынасында көптік үғымы бар сөздерге және сын
есім анықтап түрған сөздерге көптік жалғауы жалғанып қолданылатын
фактілерді талдап, ондай колданыстардың себебін анықтау болып табылады. Бұл
максатка жету үшін келесі міндеттерді шешу қажеттілігі туындайды:
-тілдегі көптік мағына мен көптік тұлғаның қолданысындағы
айырмашылықтарды анықтау;
ғылыми стильге тән негізгі ерекшеліктерді көрсету;
ғылыми стильдің алғашқы үлгілеріндегі (XIX ғасырдың ІІ жартысы мен
XX ғасырдың басы) көптік жалғаулардың қолданылу ерекшеліктерін
көрсету;
қазіргі ғылыми әдебиет пен баспасөз материалдарындағы көптік
тұлғаның қолданысындағы ауытқуларды анықтау;
баспасөз және ғылыми стиль материалдарындағы көптік жалғаудың
қолданысындағы әдеби нормадан ауытқу себептерін көрсету.
Ғылыми әдебиет стиліне тән тілдік ресурстар ғылымның дамуымен, ғылыми
әдебиеттің молаюымен байланысты. Ғылыми әдебиет тілі стилінің
ерекшеліктеріне зерттеушілер мыналарды жатқызады:
1. Ғылым әдетте зерттеу объектілерінің, табиғаттың, қоғам дамуының т.б
заңдылықтарын айқындау үшін керекті талдау, топтастыру, салғастыру
материалдарына негізделген қорытындылар жасауды керек етеді. Олар ғылым
түрінің ерекшеліктеріне қарай кейбіреуі сол ғылым (химия, физика,
математика) мамандарына арналса, бірқатары, әсіресе қоғамдық ғылымдар
жайындағы әдебиеттер, оқулық, оқу құралдары көпшілікке арналады. Сонымен
қатар олардың тілінде елеулі айырмашылықтар болады.
2. Ғылыми әдебиеттер қағидалары, тұжырымдары әдетте, зерттеу
жұмыстарында тәжірибеде бар объективті шындықты уағыздайды. Сондықтан оның
тілі жинақы, стилі қатаң, сөздері, сөз тіркестері, сөйлем қүпылыстары
дәлме-дәл болуға тиіс. Ғылыми прозаның тірегі - логикалық объективті
байлам, бірізділік және дәлділік. Ғылыми стильдің сондай ерекшелігін басқа
стильдермен, мысалы көркем әдебиет тілі стилімен салыстырғанда, анығырақ
пайымдауға болады. В. Г. Белинский ол екеуінің айырмашылығын аз сөзбен
былайша дәл айқындайды: ғылым дәлелдейді, ал жазушы суреттейді, философ
аллогизмдер аркылы сөйлейді, бірақ екеуінің де айтатыны бір нәрсе.
Ғылыми стильдің лингвистикалық сипаттары дегенде, ғылыми прозадағы
авторлық баяндаулардың сөйлем құрылысы өзара тығыз байланысты, көбінесе
күрделі болып келеді. Әдетте сабақтас сөйлемдердің басыңқы сыңарлары
айтылған ойдың негізгі бөлшегі болса, мұнда сөйлемнің бағыныңқы сыңарларына
да ерекше мағыналық қызмет жүктеледі. Жай сөйлем арқылы айтылатын ойға
қатысты деректер мен мағлұматтар бірыңғай сөйлем мүшелері орайында жан-
жақты қамтылып, сөйлемдер көбінесе жайылма түрінде жүмсалады.
Ғылыми стильге тән дәлділік әрбір ойға қатысты тек әдеби тілде бар
сөздерді, әсіресе терминдерді, өз орнында, тура мағынасында қолдануды талап
етеді. Бүл стиль сөз байлығына диалектизм, жаргон қарапайым сөздердің
енбеуі былай тұрсын, тіпті оларды ауытқу орайында қолданылуы кездесе
бермейді. Онда шартты белгілер мен қысқартулар көп.
Осылай ықшамдылыққа, әрі дәлділікке қүрылған ғылыми еңбек
авторлары әдеби тіл нормаларын барынша берік сақтауға тырысады. Ғылыми
стильде тілдің эмоциялық, экспрессивтік әсерлі болуы емес,
нақты, тұжырымы дәл болуы көзделеді. Соған сәйкес ғылыми терминдер, термин
емес сөздер, тағы басқа тілдік амалдар нақты,тура мағыналарында
жұмсалады. Ғылыми стиль, әдебиет тілі әдетте дәлелдер мен
қорытындыларға негізделгендіктен, әсірелеу, шенеу, мысқыл сияқтылар ол
стильге тән емес.
Осы айтылғандар ғылым саласының ерекшіліктеріне, ғылыми еңбектің
мазмұнына, пікірталастарының сыр-сипаты, ерекшіліктеріне лайық өзгеше де
болуы мүмкін. Бірақ шын ғылыми еңбек тілінің стилі табиғаттың, қоғам
өмірінің объективті заңдылықтарын уағыздайтын болса, ол әрине, ой-пікірді
мүлтіксіз, дәл айтуға бейімделеді.
Қазіргі тіліміздегі көптік тұлғаның тіл заңдылығындағы тұрақты, қалыпты
мағыналық, тілдік көрінісі кеңейген. Бұл құбылыстың алғашқы нышандарын
ғылыми әдебиеттің алғашқы үлгілері саналатын XIX ғасырдың екінші жартысы
мен XX ғасырдын басындағы нұсқалар мен ұңғыш қазақ газеттерінде жарияланған
ғылымға қатысты алғашқы материалдардың тілінен де көптеп кездестіруге
болады.
Бұл құбылысқа қатысты негізгі екі факторды атауға болады: бірі –сан
есімнен жасалған анықтауыш компонентке көп, бірнеше, түрлі, шақты сияқты
семантикалық құрылымында көптік мағына бар сөздерге тіркескен анықталушы
компоненттің көптік жалғауымен түрленіп, қолданысқа түсуіне ресми, қоғамдық-
саяси мәтіндердің орыс тілінен аударылуы болса , екіншісі- екі немесе үш
тілде жасалған ақпаратты арнаулы әдебиетте (ғылыми, ресми, қоғамдық саяси
мазмұндағы материалдар) түпнұсқаның барлық мазмұндық-құрылымдық
белгілерінің сақталуын талап етілуі болып табылады.
Сонымен, тілімізде көптік тұлғаны қолданудың мынадай ерекшелік
Белгілері айқындалады:ресми, ғылыми стильдің мазмұндық-стильдік
ерекшеліктерінеқарай қызметінің кеңеюі және қазақ тілінің құрылымдық
қалыпты нормаларына қайшы келетін, стильдік жүгі жоқ сөзбе-сөз(калька)
аудармалардыңболуы.Соңғы жайт қазақ әдеби тілінің лексика-грамматикалық
нормасы талаптары тұрғысынан мұқият қадағалап отыруды қажет етеді. Себебі
әдеби нормадан жөнсіз ауытқу тіліміздің бітім- тұлғасының өзіндік
ерекшелітеріне нұқсан келтіреді. Бұл құбылыс бара-бара ғылыми әдебиет
стилі мен газет тілінде дағдыға айналуы мүмкін. Сондықтан ғылыми стиль –
қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің негізгі көрсеткіш болғандықтан, әдеби
тіл нормаларының басты өлшем шарттарының толық жүзеге асуын қамтамасыз
етеді. Тілдік норманың шарттарын ұлттық тілдің табиғи құрылымдық өзіндік
ішкі заңдылықтары болып саналады. Ғылыми мәтіндерде осы ұлттық тілдің
табиғи сипаты толық сақталып, басқа стильдерден өзгешеленетін айырым
белгілерімен ажыратылып тұруға тиіс. Морфологиялық тұлғалардың да тілдік
норма талаптарын ескере отырып қолданылуында стильдік ұқыптылықты қажет
ететін қосымшалардың бірі – көптік жалғау.
I ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КӨПТІК КАТЕГОРИЯСЫ МЕН КӨПТІК
ЖАЛҒАУ КАТЕГОРИЯСЫ
Тілімізде көптік категориясы да, көптік жалғау категориясы да бар.
Көптік категориясы деген ұғым тым жалпы ұғым да, көптік жалғау категориясы
одан гөрі әлдеқайда жалқы ұғым. Мысалы, көптік категориясы тілімізде үш
түрлі жолмен беріледі: лексикалық тәсіл, морфологиялық тәсіл, синтаксистік
тәсіл.
Сөз атаулының қай-қайсысы болса да жалпыланған, жинақталған ұғымды
білдіреді. Мысалы: ағаш, шөп, жылқы, ет, қағаз деген әрбір сөз саралауға
болатын біртектес көптеген заттарды жинақтай атап, жалпылама ұғымның
сипатын беріп түр. Осындай мағынасы жалпылама ұғымды білдіретін сөздердің
өздері де біркелкі емес. Олардың ішінде ешқандай қосымша формаларсыз-ақ
тұрып, тікелей көптік ұғымды білдіретін сөздер де бар. Мұндай сөздерге жеке
даралап санауға келмейтін заттардың аттары (су, сүт, сорпа, қымыз, тұз, ұн,
жарма т.б.), ру, халық, үлт, ел аттары (қазақ, қырғыз, орыс, қыпшақ,
найман), әр түрлі жәндіктер, аң-хайуанат аттары (көбелек, құрт-құмырсқа,
түлкі, қоян, торғай т.б.), өсімдік аттары (шөп, арпа, сұлы, жусан, бидай,
тары т.б.), қоғамдық өмірдегі әр алуан әлеуметтік үғымдардың аттары
(социализм, дін, мәдениет, әдебиет, астрономия т.б.), адамның ішкі
құбылыстарының, дүниедегі сын-сипаттардың, іс-әрекеттердің аттары (алданыш,
ермек, қуаныш, ақыл, жалқау, жүріс т.б.) жатады.
Көптік ұғымды осылайша сөздің тікелей өз лексикалық мағынасы арқылы
білдіру лексикалық тәсіл деп аталады.
Сан есімдер (реттік сан мен болжамдық саннан басқалары), сондай-ақ көп,
аз, әлденеше, бірнеше, бірталай, қыруар тәрізді сөздер зат есімдерден бұрын
анықтауыш болып тұрып, ешқандай қосымша формасыз-ақ көптік ұғымды білдіре
береді. Мысалы: бес кісі, отыз қой, жеті оқушы, елу дәптер т.б.
Көптік ұғымдардың осылайша сөз (синтаксистік) тіркестері арқылы берілу
жолы синтаксистік тәсіл деп аталады. Сөздердің қосарлануы арқылы жинақтау,
топтау, жалпылау ұғымдары айтылатыны мәлім. Мысалы: бала-шага, қатын-калаш,
кәрі-жас, жора-жолдас, ыдыс-аяқ, туған-туысқан, көрші-қолаң т.б. Қос сөздер
синтаксистік тәсіл арқылы туған күрделі сөздер болғандықтан, олардың көптік
ұғымды білдіруін лексика-синтаксистік тәсіл деп атауға болады.
Көптік ұғымдардың сөздерге тиісті қосымшалар қосылу арқылы берілу жолы
морфологиялык тәсіл деп аталады. Қазақ тілінде де көптік үғымды білдіру
үшін жалғанатын үш түрлі морфологиялық форма бар. Олардың бірі: -ыз, (-із,-
з) формасы, екіншісі -қ(-к) формасы, үшіншісі -лар (-лер,-дар,-дер,-тар,-
тер) формасы.
1. Алғашқы аталған -з(-ыз,-із) формасы қазіргі қазақ тілімізде көне
заманнан сақталған сарқыншақ ретінде бірең-сараң сөздерде ғана үшырасады,
оның атқаратын қызметі де, мағынасы да жоғарыдағыдан өзгеше. Мысалы, жіктеу
есімдігінің бірінші жағы мен және біз, екінші жағы сен және сіз екені аян.
Осы біз, сіз дегендердегі -з (-із) формасы қазіргі кезде өз алдына
қолданылмайтын, өлі форма ретінде сақталып, тек біз,сіз,көз,егіз сияқтанған
бірең-сараң сөздерде ғана кездесіп, олардың бөлінбейтін бөлшегіне айналған.
Бұл -з(-ыз,-із) формасы әуелде көптік жалғауы емес, жұп, егіз, екеу болып
келетін заттардың (дене мүшелерінің) аттарына жалғанатын қосымша болған.
Ал онымен төркіні бір болса да, қазақ тілінде одан мағынасы да, қызметі
де басқа -з(-ыз,-із) формасы бар. Бүл форма оңаша тәуелдеудегі екінші
жақтың сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, іс-ің-із), ортақ тәуелдеудегі
бірінші жаққа (мысалы: ат-ым-ыз, іс-ім-із), екінші жақтың сыпайы түріне
(мысалы: ат-ың-ыз, аттар-ың-ыз, іс-ің-із, істер-ің-із) қосылатын тірі форма
ретінде қалыптасқан. Сонымен катар бұл форма (-з,-ыз,-із) қазақ тілінде
жіктік жалғауының екінші жағының жекеше және көпше түрлеріндегі сыпайы
форманың көрсеткіші болып кызмет етеді. Мысалы: сіз бар-ды-ң-ыз (кел-ді-ң-
із), сіздер бар-ды-ң-ыз-дар (кел-ді-ң-із-дер), сондай-ақ бұл форма
жіктелетін есімнің көпше түрінің бірінші жағына да қатысады, мысалы: біз
оқушы-мыз (әнші-міз); біздер оқушылар-мыз(әншілер-міз).
Етістік ашық райының жедел өткен шағының (мысалы: біз бардық, келдік)бұйрық
райының (біз барайық, келейік), шартты райының көпше түрінің (бізбарсақ,
келсек) бірінші жағына косылатын жіктік жалғау әрқашан -к(-қ)болып келеді.
Бұл форма да -к(-қ)ерте кездегі көптік мағынаны білдіретін морфологиялық
формалардың бірі болғанға ұқсайды.
Қазіргі тілімізде көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма
-лар
(-лер,-дар,-дер,-тар,-тер) екені белгілі. Осы себептен бұл форма заңды
түрде көптік жалғауы деп аталады. Бүл жалғау сөздің соңғы буыны мен
соңғы дыбысының әуеніне қарай өзгеріп, -лар,-лер,-дар,-дер,-тар,-
тер
формаларының бірінде жүмсалады.
1.1 Көптік тұлға
Қазақ тіліндегі зат есімдер нақтылы лексикалық мағынасына орай сөйлем
ішінде не жекеше, не көпше түрде қолданылады. Зат есімдерді жекеше, көпше
деп аталатын екі топқа, екі категорияға айыра көрсетуге негіз боларлық ең
басты грамматикалық сыртқы белгі оларға көптік жалғауының жалғануы 1,51.
Зат есімдердің көпшілігі тікелей атау формада тұрып, белгілі бір
бірыңғай заттардың бәріне тән жалпы атау ретінде жұмсалуымен қатар, тиісті
заттың бір данасын ғана атауы есебінде қолданылады. Мысалы: кісі, сөз,
бала, үй, көл т.б. Егер осы атаулар арқылы аталатын заттар біреу емес,
бірнеше, яғни көп екенін білдіргіміз келсе, осы зат есімдерге көптік
жалғауын жалғау оған көптік мағына үстеудің бірден-бір ғана жолы емес.
Жалпы, көптік мағына тудырудың тіліміздегі барша тәсілін шартты түрде
морфологиялық, лексикалық, синтаксистік деп аталатын негізгі үш топтың
төңірегіне жинақтап көрсетуге болады.
Морфологиялық тәсіл немесе көптік түлғаның арнаулы қосымша арқылы
жасалу тәсілі, негізінен, көптік жалғауының қызметіне байланысты. Қазақ
тілінде көптік жалғауы -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер тәрізді алты
түрлі фонетикалық варианттарда ұшырайды.Олар дыбыс үндестігі бойынша
жалғанады. Көптік жалғауы жалғанған зат есімдер көптік мағынамен қоса
өзінің бастапқы лексикалық мәніне орай сөйлем ішінде мынадай мағыналық
реңктерге ие болады.
1 . Атап отырған нәрселеріміздің санап көрсетуге болатын өз алдына
дербес бөлшектерден тұратындығын көрсетеді. Мысалы: өзендер, кітаптар,
ыдыстар, жануарлар, таулар, койлар. Көптік жалғауын бұл ретте қолдану
көбіне сөз болып отырған заттардың біркелкі емес, әркелкі екендігін аңғарту
қажеттігінен туады. Келтірілген мысалдардан көптік жалғауы мұндағы өзен,
кітап, ыдыс, жануар, тау, қой дегендердің үғым санының молдығынан гөрі
олардың түрлерінің көптігін білдіру максатында жұмсалғандығын көреміз.
2. Көптік жалғауы сан жағынан бөлшектеп көрсетуге келмейтін бір текті
нәрселердің жиынтығын білдіретін атауларға жалғанған кезде де
жоғарыдағы секілді ол заттың жай ғана көптігін емес, түрінің, сортының әр
түрлі екендігін аңғартады. Мысалы: тастар, тәттілер, нандар. Егер мұндай
зат есімдер әр түрлілікті, әр сорттылықты көрсетпей, бірыңғай, біртекті
нәрселердің жиынтығын көрсететін болса, онда олар әрдайым көптік жалғауы
жалғанбай айтылады.
Сонымен бірге көптік жалғауы өзі жалғанған зат есімдерге молшылық,
қисапсыз көптік секілді мағынаны да үстей алады. Мүндай зат есімдердің
негізгі лексикалық мәнінің, көбінесе, сан жағынан бөлшектеп көрсетуге
келмейтін нәрселерді білдіруі шарт. Мысалы: сулар, үгінділер.
Көптік жалғауы зат есімге жалғанғанда пайда болатын бұдан кейінгі басты
мағыналық реңк белгілі бір адамдардың тобын, жиынтығын
білдіру. Мысалы: жастар, ғалымдар, қырғыздар.
5. Көптік жалғауы туыстық жақындықты білдіретін зат
есімдердің тәуелденген түріне жалғанған кезде, ондай сөздер біреудің
есімін сый тұтуды, қүрмет көрсетуді білдіреді. Мысалы: әжемдер, апамдар,
атамдар.
6. Мезгіл мөлшеріне байланысты айтылатын кейбір зат есімдерге
көптік жалғауы топшылау, шамалау мағыналарын үстейді. Мысалы: қыс ортасында
- қыстың орталарында..
Басқа сөз таптарына жалғанған көптік жалғауының көптік мағынаның үстіне
сөз мағынасын заттандырушы қызмет атқаратындығын да айта кеткен орынды.
Мысалы: миллиондар, құрғырлар. Көптік жалғауының бұл жердегі қызметі жұрнақ
қызметімен пара-пар. Бұл айтылғандардан тыс көптік мағынаның морфологиялық
тәсіл арқылы пайда болуының бір жолы ретінде "адам" үғымындағы зат есімнің
көпше түрде жіктелу үлгісін (ағайынбыз, көмекшіміз) атауға болады. Сондай-
ак тәуелдік жалғауының ортақ түрінде жүмсалған сөзде де (досымыз, үйіміз)
көптік мағынаға нүсқау бар. Бұлар жайында зат есімнің жіктеу, тәуелдеу
категориясына байланысты сөз болмақ. Көптік мағына тудырудың лексикалык
тәсілі деп отырғанымыз зат есімнің жекеше, көпше болып бөлінуінің белгілі
бір жалғаудың қызметіне байланысты болмай, сөздін өз ішкі лексикалық
мағынасына байланысты болып келуі көзделеді.
1.2 Көптік мағына
Ана тілімізде зат есімнің көпше түрі жасалуының бұдан басқа да
тәсілдері бар. Яғни, атау формада тұрғанда, өзі арқылы аталатын заттың
біреуін емес, жиынын топтап, я қамтып атайтын зат есімдер де бар. Мысалы,
сүт, ұн, жүн, алма, жел, кұйын деген сияқты зат есімдерді алсақ, бұлардың
әрқайсысы белгілі бір жеке дара затты ғана атамай, оны тобымен атайды.
Осындай затты жеке даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат
есімдерді көптік мәнді есімдер деп атаймыз.
Көптік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек семантикаларында ғана емес,
демек, затты жекелеп атамай, топтап атауларында ғана емес, граматикалык
сипаттарында да бар.
Мысалы: аталған ұн, алтын, жел, ақыл тәрізді көптік мәнді есімдерді
алсақ, осылардың бәрі практикалық тілде көптік жалғауы жалғанбай жұмсалады.
Сондықтан өздеріне тән осындай семантикалық ерекшеліктері мен
граматикалық өзгешеліктеріне қарай, зат есімдердің бұл тобы өз алдына
категория деп танылып, көптік мәнді есімдер деп аталынып отыр.
Қазақ тілінде сөз тура мағынада жұмсалғанда көптік тұлғаны қажет
етпейтін сөздер бар. Бұлар - көпше, жекеше мағына дегенге көбіне талғаусыз
қарайтын сөздер. Ондай сөздердің басты-басты лексикалық топтары мынадай:
Белгілі бір әлеуметтік кәсіп түрінің атауышы болып келетін сөздер.
Бұған негізінде -шылъқ -шілік және —лық -лік, -дық -дік,
-тық -тік
жұрнақтарының жәрдемі арқылы жасалған зат есімдер жатады. Мысалы:
егіншілік, ақындық.
Осы аталған жұрнақтар арқылы жасалған мағынасы абстракциялы зат
есімдер. Мысалы, көпшілік, жоқшылық, достық.
Қос нәрселердің атын білдіретін зат есімдер де көптік жалғауынсыз
айтылады: етік, қолғап, сырға. Егер мүндай сөздерге көптік
жалғауы
жалғанған болса, онда олар осы атаулар арқылы ұғынылып отырған нәрсенің бір
ғана жұп емес, бірнеше жұптан тұратындығын білдіреді. Мәселен, бір жұп
қолғаптың екі сыңарын білдіру үшін қолғап сөзіне көптік жалғауын жалғаудың
еш қажеттілігі жоқ. Егер бұлай еткен болсақ, онда бұл сөзден қолғаптың
бірнеше түрі, бірнеше жұбы деген ұғым туған болар еді.
Адамның, жан-жануардың егіз дене мүшесінің атын білдіретін сөздердің
кейбір контексте қолданылуында да осыған ұқсастық бар, мәселен, аяқтарыңа
етік ки емес, аяғыңа етік ки, оның көздері бақырайды емес, оның көзі
бақырайды.
4. Көптік жалғауын керек етпейтін сөздердің бір тобы жалқы есімдер.
Бірақ жалқы есімдерге де көптік жалғауы жалғанатын кездері болады. Мысалы:
Мараттар Алматыдан кеше оралды.
Іс әрекеттің, кимылдың, процестің, күй-жайдың атауышы болып
келетін зат есімдер де көптік түлғада жұмсала бермейді. Мысалы: күйініш,
күлкі, электрлендіру.
Түрлі ғылым салаларының аты да үнемі көптік жалғауынсыз айтылады.
Мысалы: химия, геология, физика.
Қазақ тілінде көптік мағына тудырудың жоғарыда аталған амалдарының бірі
- синтаксистік тәсіл. Синтаксистік тәсіл деп көптік мағынаның сөздің
бойындағы морфологиялық, яки лексикалық белгілеріне байланысты болмай, оның
басқа сөздермен синтаксистік қарым-қатынасы арқылы көрінуін айтады. Сөзге
көптік мағына үстеудің басты синтаксистік жолдары дегенде мыналарды атауға
болады:
1. Заттың сан жағынан біреу емес, бірнешеу екендігін білдіру үшін оның
атауышы болып келетін сөздердің алдына есептік сан есім қойып айту тәсілі.
Мысалы: қырық қасқыр, алты аласы, бес бересі. Мүндайда заттың сан мөлшері
де көрінеді. Бірақ заттың көптігін аңғару үшін оның нақтылы санын көрсету
шарт емес екендігі түсінікті. Шақты, шамалы, жуық, тарта, қаралы тәрізді
көмекші сөздердің жәрдемімен жасалатын болжалды сан есімдер мен көп, аз
сөздерін зат есімге тіркестіріп айту арқылы да оның көптігін аңғартуға
болады. Мысалы: жүзге тарта, адам, он шақты кітап, көп күн, аз кісі. Сол
сиякты зат есімдер аныкталушы сөз ретінде барлық, бар, бәрі, бүкіл, күллі,
барша секілді жалпылауыш есімдіктермен тіркесіп келгенде де көптік мағынаны
білдіреді. Мысалы: барлық ұлт, барша халық, куллі қала..
Зат есімдермен синтаксистік байланыста жиі айтылатын сөздердің бір тобы
- біраз, бірқатар, бірталай, бірнеше, бірсыпыра тәрізді сөздер. Бұл сөздер
сан жағынан бөлшектеп көрсетуге болатын зат есімдерге анықтауыш болып
келгенде олардың мағынасында көптік ұғым тудырады. Мысалы: бірнеше дәптер,
біраз мал, бірқатар адам.
Зат есім жетегінде атаулы біткен тәрізді көмекші сөздер
айтылғанда зат есімдер көпше мағынаны көрсетеді. Мысалы: қыз біткен,
еркек атаулы.
Бірімен-бірі қосарланып айтылған зат есімдер де, әдетте, көптік
мағынаны білдіреді. Зат есімнің бұлайша жұмсалуының да екі түрі бар:
а) Мағына жағынан біріне-бірі жуық келетін екі зат есімнің
қосарлануы. Мысалы: құрал-сайман, жіп-шуда, ыдыс-аяқ, тамыр-таныс, ағайын-
туған, аға-жеңге. Бір сыңарының жеке алғанда мәні жоқ заттық
мағынадағы жүн-жұрқа, темір-терсек, бала-шаға, келін-кепшік, жігіт-желең
секілді жалпылауыш қос сөздердің де дені осыған жатады.
б) Мөлшер және бейнелеу мағынадағы зат есім түбірдің
екі рет қайталануы. Мысалы: үйір-үйір, қора-қора, сала-сала.
Мұның іргелі айтылған қосарланудан айырмашылығы бар. Өйткені мұнда
көптік мағынаға сол қайталап айтылатын зат есімнің өзі ғана ие болып
қоймайды, сонымен бірге ол арқылы анықталады, сөйлем ішінде оған тете
түрған екінші зат есім де көптік мағынаға ие болады. .Мәселен: қора-қора
кой дегеннен қораның да сондай-ақ қойдың да біреу емес екендігін ұғамыз.
Қос сөздің мына түрлері түбір күйінде жалпылау не жинақтау мағынаға ие
болғандықтан, көптік жалғауы жалғанбаса да көптік үғымды білдіре береді
2,44-45.
а) Мәндес қос сөздер: Қыз-қырқынды қасына алып Баян да алдынан
шыгып бара жатыр екен (Т.Мұстафин). Қыз-қырқын қос сөзі осы
мағыналас сөздерді түгел қамтып, қыздар және басқалар деген үғымды
білдіреді.
Асқар-нәрсе-қарасын жинастырады. Нәрсе-қара дегенде, Асқар мен
Кенжетайда үстеріндегі солдат киімінен басқа не төсек-орын, не басқа багаж
жоқ (С.Мұқанов).
б)Қарсы мәнді қос сөздер: Шаһар, базар ,жәрмеңке дегендерге улкенді-
кішілі, әйел-еркегі қатынасып жүретін. Әуелі Салиха қызды
көруге анталап келген кәрі-жас үй-ішін кернеді (М.Әуезов).
Қазақ тіліндегі көптік және көптік жалғау категорияларының қолданылу
ерекшеліктері жалпы түркі тілдеріне де тән. Мәселен, П.М.Мелиоранский қазақ
тіліндегі топтық мағынадағы сөздердің жекеше түрде ғана қолданылатынына
назар аударған 3,26. Зерттеуші Н.К. Дмитриев те мүндай ерекшеліктің көне
түркі тілдерінде де байқалатынын айтады 4,31-40.
Түрколог ғалымдар А.М.Щербак 5, А .Н. Кононов 6, В.Г.Гузев және т. б.
7 өз зерттеулерінде түркі тілдеріндегі зат есімнің
көптік категориясының ерекшеліктерін қарастырған. Түркі
тілдерінде көптік категориясы сөздердің өзара байланысын үйымдастыруда
қолданылмайды. Бұл категорияның көрсеткіштерін реляциондық функциялы
аффикстердің құрамына қосудың қажеті жоқ. Сондықтан түркі әдебиетінде
атрибутивтік сөз тіркестерінде көптік категориясының
келісімдік қасиеттері дәлелденбеген. Сонымен қатар түркі тілдерінің
сферасында заттардың көптік сипаттарын көрсететін грамматикалық әдістер
бар, соған қарағанда барлық зерттеушілердің көпік тұлғаның Іаг аффиксы
көмегімен жасалатыны туралы пікірлері бір жерден шыққан. Сонымен заттардың
санын анықтайтын түркі грамматикалық құралдары олардағы формальдық
келісімдік функцияның жоқтығымен флективтік тілдерден ерекшеленеді. Мұның
бәрі жоғарыда айтылған аксиомалардың түркі тілдерінде қолданылуын
көрсетеді. Соған қарағанда осы құралдардың іске асырылу механизмі
флективтік тілдерден өзгеше болуы керек. Осындай көшірулерді пайдалану
түркі әдебиетінде де орын алған.Сонымен түркі тіл білімінде көптік
категориясын зерттеу кезінде флективтік тілдерден келген аксиомалардан бас
тартып, осы категория жайындағы мәнді зерттеулерді өз функцияларымыздан
жалғастыру керек.
Берілген түркі тіліндегі санды атау механизмнің интерпретациясы осы
механизмнің маңызды және универсалды қасиеттерін ашуға бағытталған талпыныс
болып табылады. Жоғарыда айтылғанның бәрі түркі тілдерінің агглютинативтік
тіл қатарына жататындығына және тіл қүрылымының ерекшелігіне байланысты
айтылады. Осы механизм нақтылы тілдерде әр түрлі деңгейде іске асырылуы
мүмкін, осыдан кейбір тілдердің грамматикасынан ежелгі түркі
ерекшеліктерін көруге болады. Түркі тіліне көп ғасырлар бойы басқа
халықтардың тілдерінің әсері тиіп жүрді. Мұндай өзгерістер олардың
грамматикалық формаларының семантика сферасына әсер етіп, олардың
функционалдық қасиеттерін өзгертпей қоймайды.
Сондықтан авторлар әр тілдегі көптік тұлғаны бейнелеу
механизмі сипатталғанымен ерекшеленетіндігін құптайды. Бірақ оны шынайы
сипаттау оның нақтылы табиғатын айғақтамай және тіл дамуының нақтылы
жағдайлар иәтижесінде пайда болған идиоэтникалық әлпетін таппай
мүмкін емес.Неғұрлым түркі тілі ескерткіші көне болса, соғұрлым бұл
механизмді табу механизмі көп болады. Зерттеушілердің үйғаруынша
көне түркі тілі ескерткіштері орхон-енисей тілдерінде көптік жалғаулар
өте аз кездеседі. Соған қарамастан заттардың көптік түлғаларын бейнелейтін
ежелгі түркі механизмі зат есім формасының Ііг немесе Іаг көрсеткіштерінсіз
есептік көпшілікті бейнелеу кезінде қолданылады.
Қазақ тіліндегі көптік тұлға мен көптік мағына бір-бірімен тепе-тең түсінік
емес екендігін айттық. Көптік тұлғамен салыстырғанда көптік мағына дегеннің
өрісі әлдеқайда кең. Өйткені тіліміздегі әрбір зат есім ешкандай сыртқы
морфологиялық көрсеткішсіз-ақ екі бірдей грамматикалық мағынада жекеше де,
көпше де жұмсала алады. Оның үстіне зат есімнің бәрі бірдей көптік жалғауын
талғаусыз қабылдай бермейді.Осы сияқты қасиеттерін ескерсек, көптік жалғауы
жалғанбаған сөздің бәрін жекеше деп танитын дәстүрдің көптік категориясы
мен жекешелік категориясын бір-бірінен оқшаулап тұратын принцип тұрғысынан
карағанда тым жеткіліксіз екенін көреміз. Қазақ тіліндегі аталған
категориялардың бұл сияқты ерекшелігін ескерудің аударма ісінде де
практикалық мәні бар.
ІІ ТАРАУ
КӨПТІК МАҒЫНА БЕРЕТІН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ
СТИЛЬДЕГІ КӨРІНІСІ
Қазақ әдеби тілінің нақты күйін көрсететін талаптардың қатарында оның
нормаларының қатаң сақталуын атауға болады. Тіл нормаларының бірізділікке
түсуі тілдің өңделуіне тікелей байланысты.
Өңделу дегеніміз - әдеби тілдің қалыптасу процесіндегі басты рөл
атқаратын негізгі лингвистикалық категориялардың бірі. Адам өзін қоршаған
әлемде кездесетін заттардың бәрін дерліктей табиғи күйінде емес, өңдеп
пайдаланатыны сияқты, тілдің лексикалық материалын да міндетті түрде,
белгілі бір дәрежеде өңдеп қолданады. Лингвистика ғылымында тілді өңдеу
үғымына, әдетте, жалпыхалықтық тілдегі лексикалық қорды мөлшерлеу, оны
әдеби талаптарға сай іріктеп қолданысқа түсіру, графиканы негіздеу, әліпби
жасау, мағынасы күңгірт сөздердің мағынасын айқындау, көпнүсқалы сөздерге
мағыналық жүктемелер беру, қүлаққа жағымсыз естілетін сөздерді фонетикалық
өңдеу, олардың айтуға ауырларын түлғалық өңдеу, диалектология мәселелерінің
басын ашу, омонимдер мен синонимдерді классификациялау, кейбір сөздердің
метафоралық мағыналарын анықтау, кірме және көнерген сөздер мен
неологизмдерді саралау, түрақты тіркестерді реттеу және мағыналарын
орнықтыру, лексикология мәселелерінің жүмыстарын жүргізу... сияқты,
бүлардан басқа да қыруар жүмыстарды сыйғызады.
Тілдің нормалануы тілдік қүралдарды қолданып, сөйлеудің және жазудың
қағидаларын тағайындау, ақпарат алмасу үрдісінде ол қағидаларды қолдану
реттіліктері туралы ережелердің болуын және олардың тіл қолдануда
орындалуының қамтамасыз ететінін білдіреді.Бұл жерде, әдеби тілдің белгісі
ретіндегі тілдің нормалануы туралы сөз болғанда мәселе, сол әдеби тілдің
ережелер жүйесінің, екінші сөзбен айтқанда, грамматикалық қалыптарының
жасалуы және олардың қатаң сақталуы жөнінде болып отыр деп түсіну керек.
Тіл нормасы деп тіл жүйесінің қоғамдағы ақпарат алмасу үрдісінде
іріктелген және бекітілген, мейлінше орныққан, жаппай қолданыстағы
қалыптарының жиынтығын айтамыз. Қоғам саналы түрде белгілеген, қабылдаған
және сұрыпталған норма, тілдік қүралдардың және оларды қолдану ережелерінің
орнықты және бірізділікке түскен жиынтығы, әдеби тілдің үлттық сипатының
арнаулы белгісі болып табылады.
Нормалылық тілде екі бағытта көрініс береді: біріншіден, тілде реалды
пайдаланылып жүрген лексемалардың, сөз формаларының тілдік қүрылымдардың
жиынтығы ретіндегі норма; екіншіден, тілдік қүралдарды іріктеу
процестерінің және пайдаланылу ережелерінің жиынтығы ретіндегі норма.
Тілдердің кайсысын алып қарасақ та, сыртқы тілдік факторларға көнбей,
өз табиғи қалпын бүзбай сақтайтын лексикалық-семантикалық заңдылықтар бар.
Қазақ тілінде сан есіммен, сондай-ақ көптік, жалпылық мағыналық жүк
арқалаған сөздермен тіркескен анықтаушы сөздерге көптік жалғауы
жалғанбайтындығы белгілі.
Қазіргі тіл қолданысында көптік түлғаның қызметі біршама активтенген
және оның тіл заңдылығындағы түрақты, қалыпты мағыналық, тілдік көрінісі
кеңейген. Бұл кұбылысқа қатысты екі фактордың әсері қатар, бір-бірімен
ілесе жүретінін атап айту қажет: ең алдымен, сан есімнен жасалған анықтауыш
компонентке көп, бірнеше, түрлі, шақты сияқты семантикалық қүрылымында
көптік мағына бар сөздерге тіркескен анықталушы компоненттің көптік
жалғауымен түрленіп, қолданысқа түсуіне ғылыми, қоғамдық-саяси мазмұндағы
мәтіндердің өзге тілден аударылуы әсер етеді. Ақпаратты арнаулы әдебиеттің
ғылыми, ресми, қоғамдық-саяси мазмүндағы түрінде түпнүсқа мәтіннің барлық
мазмүндық-қүрылымдық белгілерінің сақталуы талап етіледі. Яғни екі және үш
тілде жасалған ресми мәтінде ешбір ауытқушылық болмауға тиіс. Бұл талап
құрылым жүйесі әр басқа тілдерге де жеңілдік жасайды. Осыдан барып ресми,
саяси-әлеуметтік мазмүнға ие мәтіндерде орыс тілінде көптік түлғамен
берілген сөз тізбегінің
құрылымын бұзбай қазақшаға айналдыру бар. Мұндай материалдарды аударуда
қазақ тілінің нормасы екінші орынға шығады да, мәтіннің негізгі мазмұны
түпңұсқамен дәлме-дәл етіп жеткізуге айрықша мән беріледі. Мысалы:
Предлагается разработка 5 типовых конструкций.. – 5 типтік нұсқауларды
талдау ұсынлады. (ПЧАЖ, 1994, № 4) деген сөйлемнің дұрыс қазақы қалыбы 5
типтік нұсқау болуға тиіс, бірақ екі тілдегі мәтіннің түпнұсқасын бірдей,
барлық жағынан дәл келуін мақсат еткен, мәтінді қазақшалап отырған адам тіл
нормасына қайшы келетін жайттарғ(нұқсан,кемшіліктерге) Назар аудармайды.
Екіншіден, саяси-ресми құжаттар мен басқа да мәтіндердің мазмұнында көптік
тұлғалы сөздердің негізгі мағынасы ұғымның, түсініктің санын ғана білдіріп
қоймайды, сонымен қатар заттың, ұғым мен түсініктің түрлерінің көп
екендігін көрсетеді.
Демек, қазақ әдеби тілінде көптік тұлғаның жаңа белгілері
бар. Аударма процесінің, әсіресе калька жасаудың нәтижесінде қалыптасқан,
жоғарыда бяндалған тілдік көрінісі аталған тұлғаның мағыналық шеңберінің
кеңейгендігіне дәлел болады. Бұл ретте өзге тілге иек арта отырып аударудың
екі жағы бар екендігі көзге түседі: біріншісі – көптік тұлғаның ғылыми
стильдік мазмұндық – стильдік ерекшеліктеріне қарай қызмтінің кеңеюі, бұл
тіл дамундағы объективті заңдылық; екінші – қазақ тілінің нормаларына қайшы
келетін, стильдік жүгі жоқ калька аудармалар. Соңғы жайт қазақ әдеби
тілінің лексикалық-грамматикалық нормалары талаптары тұрғысынан мұқият
қадағалап отыруды қажет етеді.
.
2.1 Ғылыми әдебиеттің алғашқы үлгілеріндегі көптік жалғауының
қолданылу ерекшеліктері
Тіл тарихын зерттеуші ғалымдарымыз қазіргі қазақ жазба әдеби тілінің
қалыптасуында, оның стильдік тармақтарының сараланып, әрі қарай жетілуінде
XIX ғасырдың екінші жартысының орны ерекше болғанын атап көрсетеді 8,172.
Бұл кезеңде Ыбырай мен Абай сынды жазба әдеби тілдің негізін қалаушы
тұлғалардың оқу-ағарту сипатындағы шығармалары дүниеге келді. Қазақ тілінде
алғаш кітап бастыру мен тұңғыш баспасөздің жарық көруі де әдеби тілдің
стильдік тармақтарының дамуына әсер етті. XIX ғасырдың екінші жартысында
қазақ жазба әдеби тілінің функционалдық стильдері бір-біріне ықпал етіп,
әсерлерін тигізіп отырды. Сондықтан ғылыми-көпшілік стиль жеке-дара түрде
дамымай, өзімен қатарлас туған қоғамдық-публицистикалық стильге сүйене
отырып қалыптасты. Көбіне олар бір-бірінен ажыратылмай, бірдей түлға
тәсілдерді пайдаланып та отырды.
Ана тіліміздің бес-алты ғасырлық тарихын зерттеуші Р. Сыздықованың
айтуынша, тек қана қазақ тілінде емес, ортаазиялық әдеби тілдегі
(түркіше) мүсылманша діни мазмүнды кітаптар да қазақ арасына молынан
тарай бастады. Тіпті бұл кезде христиан дінінің миссионерлік әдебиеті де
қазақ тілінде баспа бетін көрді. Орыс ғалымдары тарапынан қазақ тілінің
грамматикалық кұрылысын зерттеу басталды. XIX ғасырдың екінші жартысында
жиырмадан астам орысша-қазақша және қазақша-орысша сөздіктер шықты. Қазақ
көркем әдебиетінің жаңа кезеңі басталды. Төл жазба әдебиеті туды. Араб,
парсы, шағатай, орыс тілдерінен аударылып ауызша да, жазбаша түрде де
тараған аударма әдебиеті дүниеге келді. Қазақтың әр алуан жанрдағы, әр
түрлі мазмұндағы жазба әдебиеті жанданып, түрлері көбейе бастады. XIX
ғасырдың екінші жартысы -- қазақ тілінің статистикасы (сол тұстағы қалыпты
жай-күйі) мен динамикасына (дамуына) қоғам өмірінің тікелей қатты әсер
еткен дәуірі болды. Сөз болып отырған кезеңде қазақ әдебиетінің жанрлары
көбейіп, түрлене түсуіне орай жазба тілдің жаңа стильдері пайда бола
бастады 9,212-215. Бұл жаңа стильдердің ішінде ғылыми-көпшілік әдебиеттер
стилін де атауға болады.
Ғылыми әдебиет стилінің алғаш пайда болуы ғылымның дамуымен байланысты.
Ғылымы ерте дамыған елдерде ғылыми әдебиет жанры да ерте қалыптасады.
Мәселен, Еуропадағы ең алғашқы ғылыми-көпшілік әдебиет үлгілеріне Лукреций
Кардың О природе вещей (Заттардың табиғаты жайында) еңбегі мен
М.В.Ломоносовтың Письмо о пользе стекла (Әйнектің пайдасы туралы хат)
еңбегі жатады. Ресейде ең алғашқы ғылым жөніндегі әдебиет ХҮІІІ ғасырдың
бірінші ширегінде пайда болған. Алғашқы орыс журналдары да (Примечания к
Санкт-Петербургским ведомостям 1722-1742 жж., Ежемесячные сочинения, к
пользе и увеселению служащие 1755-1764 жж. ) көпшілікке арналған әрі
ғылыми мазмүнды болған. Ал қазақ тілінде бірінші кітап XIX ғасырдың 60-
жылдарында баспа жүзін көрген болса, ғылыми әдебиет тарихы да одан әрі
кетпейді деп мәлімдейді қазақ әдеби тілінің тарихын зерттеуші
Б.Әбілқасымов. Ғалым ғылымға қатысты әдебиеттің алғашқы нышаны ретінде
қазақ арасында қолжазба күйінде тараған, кейін кейбіреуі басылып та шыққан
Шежіре аталатын жазбалардың некен-саяқ болғанын жоққа шығаруға
болмайтынын айтады 10,65. Бұл шежірелер құрылысы, баяндау стилі, көлемі
жағынан әр түрлі болып келген. Ата-бабалардың аттарын хронологиялық
тәртіппен түзген схема іспеттес қысқа түрлері де, тарихи шығарма түрінде
келетін күрделі туындылар да болған 11,112.
Бұл деректерге қарағанда, он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысында қазақ
тілінде көпшілікке (ең болмағанда сауатты оқырманға) арналған жалпы ғылым-
білімнен де, кейбір ғылым салаларынан да мәлім беретін, баяндау, түсіндіру,
насихаттау сипатындағы әдебиет жанрының пайда болғанын байқаймыз. Р.
Сыздықова бүл жанрды жартылай ғылыми стиль немесе жартылай ғылыми мазмүнды
әдебиет деп атайды 9,227;239.
Ал Б.Әбілқасымов ғылыми әдебиет дегеннен гөрі ғылыми-көпшілік
әдебиет деп атағанды жөн көреді. Себебі бұл тұстағы ғылыми әдебиеттерде
белгілі бір ғылым нәтижелері сөз болмайды, жалпы ғылым негіздерін, сол
кездегі ғылымның қол жеткізген табыстарын қарапайым халыққа түсінікті
тілмен жеткізу мақсаты көзделеді. Ғалымның көрсетуінше, Н.И.Ильиминскийдің
1861 жылы Қазанда бастырып шығарған Самоучитель русской грамоты для
киргизов деген кітабының соңында берілген мәтіндерді қазақша ғылыми-
көпшілік әдебиет үлгілерінің тұңғыш нұсқасы деп санауға болады. Кітаптың
соңғы 50 бетінде табиғат, география, тарих, өсімдіктер, жануарлар дүниесі
және басқа да ғылым жаңалықтары туралы қысқа-қысқа орысша-қазақша екі тілде
әңгімелер, дәрігерлік кеңестер берілген 10,40.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы жазба (баспа)
нұсқалардың ішінен ғылыми-көпшілік әдебиет үлгілерін молынан кездестіруге
болады. Олар ғылым мен техника жетістіктерін баяндайтын мақалалар мен
мәтіндер түрінде де, жеке кітапшалар түрінде де кездеседі. Сол сияқты жеке
ғылым салаларынан жазылған материалдар бар. Сонымен қатар әр алуан
азаматтық сипаттағы оқу кұралдары мен грамматика кітаптары,
Хрестоматиялар мен Жол бастаушы нұсқалар (Руководства), кейбір
мүсылманша (Шариат-ул-ислам) және христиан дініне қатысты шығармалар да
баршылық. Бірақ біз бұл кезеңде ғылымның көптеген салаларының
қазақыланбағанын ескеруіміз керек.
XIX ғасырдың екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазақ тіліндегі көптік тұлға мен көптік мағына және
олардың ғылыми стильдегі қолданысы
Ғылыми жетекші:
Аға
оқытушы:Қанабекова М.Қ.
Сарапшылар:
Ф.Ғ.К. доц. Отарбекова Ж.К.
Ф.Ғ.К., Қаз ҰПУ-дың доц.
Исмаилова Ж.
Кафедрада талқыланып,
қорғауға жіберілді.
Хаттама № ____________
____ ________ 2008
Кафедра ммеңгерушісі,
ф.ғ.д. доцент Ермекова Т.Н.
Алматы - 2008
Мазмұны
Кіріспе
І тарау
Қазақ тіліндегі көптік категориясы
мен көптік жалғау категориясы.
1.1 Көптік тұлға
1.2 Көптік мағына
ІІ тарау
Көптік мағына беретін тұлғалардың
ғылыми стильдегі көрінісі.
2.1 Ғылыми әдебиеттің алғашқы
үлгілеріндегі көптік жалғауының
қолданылу ерекшеліктері.
2. Қазіргі ғылыми әдебиет пен баспасөз
тіліндегі көптік форманың қолданысы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Тілдердің қайсысында болмасын,сыртқы тілдік факторлардың ырқына көнбей,
өз табиғи қалпын бұзбай сақтайтын лексика - семантикалық заңдылықтар
бар.Қазақ тілінің табиғатында сан есіммен, сондай - ақ көптік, жалпылық
мағыналық жүк арқалаған сөздермен тіркескен анықтаушы сөздерге көптік
жалғауы жалғанбайтыны белгілі.
Бірақ осы ерекшелік әдеби тіліміздің барлық стиль жүйелерінде бірдей
ескеріле бермейді. Әсіресе мерзімді баспасөз бен ғылыми әдебиет стилінде
бұл ереже сақталмай, нормадан ауытқу жиірек кездеседі. Зерттеушілердің
айтуынша, бұл-орыс тілінің, соның ішінде аударма процесінің тікелей ықпалы.
Кеңес дәуірінің алғашқы жылдарында байқалған осы құбылыс қазірге дейін
жалғасып келеді.
Қазақ тіліндегі зат есімдер нақтылы лексикалық мағынасына қарай сөйлем
ішінде не жекеше, не көпше түрде қолданылады. Зат есімдерді жекеше, көпше
деп аталатын екі топқа бөлуге негіз болатын ең басты грамматикалық белгі
ретінде көптік жалғауын атаймыз. Бірақ қазақ тіліндегі көптік тұлға мен
көптік мағына дегендер бір-бірімен тепе-тең түсінік емес. Көптік мағынаның
өрісі көптік түлғамен салыстырғанда әлдеқайда кең. Себебі тіліміздегі әрбір
зат есім ешқандай сыртқы морфологиялық көрсеткішсіз-ақ екі бірдей
грамматикалық мағынада (жекеше де, көпше де) жұмсала алады. Оның үстіне зат
есімнің бәрі бірдей көптік жалғауын талғаусыз қабылдай бермейді.
Кейбір функционалдық стиль материалдарынан қазіргі тіл колданысындағы
көптік тұлғаның қызметі біршама активтенгенін көруге болады. Осыған орай
дипломдық жүмысымыздың мақсаты - ғылыми әдебиет тілі мен баспасөз
беттерінде жиі кездесетін мағынасында көптік үғымы бар сөздерге және сын
есім анықтап түрған сөздерге көптік жалғауы жалғанып қолданылатын
фактілерді талдап, ондай колданыстардың себебін анықтау болып табылады. Бұл
максатка жету үшін келесі міндеттерді шешу қажеттілігі туындайды:
-тілдегі көптік мағына мен көптік тұлғаның қолданысындағы
айырмашылықтарды анықтау;
ғылыми стильге тән негізгі ерекшеліктерді көрсету;
ғылыми стильдің алғашқы үлгілеріндегі (XIX ғасырдың ІІ жартысы мен
XX ғасырдың басы) көптік жалғаулардың қолданылу ерекшеліктерін
көрсету;
қазіргі ғылыми әдебиет пен баспасөз материалдарындағы көптік
тұлғаның қолданысындағы ауытқуларды анықтау;
баспасөз және ғылыми стиль материалдарындағы көптік жалғаудың
қолданысындағы әдеби нормадан ауытқу себептерін көрсету.
Ғылыми әдебиет стиліне тән тілдік ресурстар ғылымның дамуымен, ғылыми
әдебиеттің молаюымен байланысты. Ғылыми әдебиет тілі стилінің
ерекшеліктеріне зерттеушілер мыналарды жатқызады:
1. Ғылым әдетте зерттеу объектілерінің, табиғаттың, қоғам дамуының т.б
заңдылықтарын айқындау үшін керекті талдау, топтастыру, салғастыру
материалдарына негізделген қорытындылар жасауды керек етеді. Олар ғылым
түрінің ерекшеліктеріне қарай кейбіреуі сол ғылым (химия, физика,
математика) мамандарына арналса, бірқатары, әсіресе қоғамдық ғылымдар
жайындағы әдебиеттер, оқулық, оқу құралдары көпшілікке арналады. Сонымен
қатар олардың тілінде елеулі айырмашылықтар болады.
2. Ғылыми әдебиеттер қағидалары, тұжырымдары әдетте, зерттеу
жұмыстарында тәжірибеде бар объективті шындықты уағыздайды. Сондықтан оның
тілі жинақы, стилі қатаң, сөздері, сөз тіркестері, сөйлем қүпылыстары
дәлме-дәл болуға тиіс. Ғылыми прозаның тірегі - логикалық объективті
байлам, бірізділік және дәлділік. Ғылыми стильдің сондай ерекшелігін басқа
стильдермен, мысалы көркем әдебиет тілі стилімен салыстырғанда, анығырақ
пайымдауға болады. В. Г. Белинский ол екеуінің айырмашылығын аз сөзбен
былайша дәл айқындайды: ғылым дәлелдейді, ал жазушы суреттейді, философ
аллогизмдер аркылы сөйлейді, бірақ екеуінің де айтатыны бір нәрсе.
Ғылыми стильдің лингвистикалық сипаттары дегенде, ғылыми прозадағы
авторлық баяндаулардың сөйлем құрылысы өзара тығыз байланысты, көбінесе
күрделі болып келеді. Әдетте сабақтас сөйлемдердің басыңқы сыңарлары
айтылған ойдың негізгі бөлшегі болса, мұнда сөйлемнің бағыныңқы сыңарларына
да ерекше мағыналық қызмет жүктеледі. Жай сөйлем арқылы айтылатын ойға
қатысты деректер мен мағлұматтар бірыңғай сөйлем мүшелері орайында жан-
жақты қамтылып, сөйлемдер көбінесе жайылма түрінде жүмсалады.
Ғылыми стильге тән дәлділік әрбір ойға қатысты тек әдеби тілде бар
сөздерді, әсіресе терминдерді, өз орнында, тура мағынасында қолдануды талап
етеді. Бүл стиль сөз байлығына диалектизм, жаргон қарапайым сөздердің
енбеуі былай тұрсын, тіпті оларды ауытқу орайында қолданылуы кездесе
бермейді. Онда шартты белгілер мен қысқартулар көп.
Осылай ықшамдылыққа, әрі дәлділікке қүрылған ғылыми еңбек
авторлары әдеби тіл нормаларын барынша берік сақтауға тырысады. Ғылыми
стильде тілдің эмоциялық, экспрессивтік әсерлі болуы емес,
нақты, тұжырымы дәл болуы көзделеді. Соған сәйкес ғылыми терминдер, термин
емес сөздер, тағы басқа тілдік амалдар нақты,тура мағыналарында
жұмсалады. Ғылыми стиль, әдебиет тілі әдетте дәлелдер мен
қорытындыларға негізделгендіктен, әсірелеу, шенеу, мысқыл сияқтылар ол
стильге тән емес.
Осы айтылғандар ғылым саласының ерекшіліктеріне, ғылыми еңбектің
мазмұнына, пікірталастарының сыр-сипаты, ерекшіліктеріне лайық өзгеше де
болуы мүмкін. Бірақ шын ғылыми еңбек тілінің стилі табиғаттың, қоғам
өмірінің объективті заңдылықтарын уағыздайтын болса, ол әрине, ой-пікірді
мүлтіксіз, дәл айтуға бейімделеді.
Қазіргі тіліміздегі көптік тұлғаның тіл заңдылығындағы тұрақты, қалыпты
мағыналық, тілдік көрінісі кеңейген. Бұл құбылыстың алғашқы нышандарын
ғылыми әдебиеттің алғашқы үлгілері саналатын XIX ғасырдың екінші жартысы
мен XX ғасырдын басындағы нұсқалар мен ұңғыш қазақ газеттерінде жарияланған
ғылымға қатысты алғашқы материалдардың тілінен де көптеп кездестіруге
болады.
Бұл құбылысқа қатысты негізгі екі факторды атауға болады: бірі –сан
есімнен жасалған анықтауыш компонентке көп, бірнеше, түрлі, шақты сияқты
семантикалық құрылымында көптік мағына бар сөздерге тіркескен анықталушы
компоненттің көптік жалғауымен түрленіп, қолданысқа түсуіне ресми, қоғамдық-
саяси мәтіндердің орыс тілінен аударылуы болса , екіншісі- екі немесе үш
тілде жасалған ақпаратты арнаулы әдебиетте (ғылыми, ресми, қоғамдық саяси
мазмұндағы материалдар) түпнұсқаның барлық мазмұндық-құрылымдық
белгілерінің сақталуын талап етілуі болып табылады.
Сонымен, тілімізде көптік тұлғаны қолданудың мынадай ерекшелік
Белгілері айқындалады:ресми, ғылыми стильдің мазмұндық-стильдік
ерекшеліктерінеқарай қызметінің кеңеюі және қазақ тілінің құрылымдық
қалыпты нормаларына қайшы келетін, стильдік жүгі жоқ сөзбе-сөз(калька)
аудармалардыңболуы.Соңғы жайт қазақ әдеби тілінің лексика-грамматикалық
нормасы талаптары тұрғысынан мұқият қадағалап отыруды қажет етеді. Себебі
әдеби нормадан жөнсіз ауытқу тіліміздің бітім- тұлғасының өзіндік
ерекшелітеріне нұқсан келтіреді. Бұл құбылыс бара-бара ғылыми әдебиет
стилі мен газет тілінде дағдыға айналуы мүмкін. Сондықтан ғылыми стиль –
қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің негізгі көрсеткіш болғандықтан, әдеби
тіл нормаларының басты өлшем шарттарының толық жүзеге асуын қамтамасыз
етеді. Тілдік норманың шарттарын ұлттық тілдің табиғи құрылымдық өзіндік
ішкі заңдылықтары болып саналады. Ғылыми мәтіндерде осы ұлттық тілдің
табиғи сипаты толық сақталып, басқа стильдерден өзгешеленетін айырым
белгілерімен ажыратылып тұруға тиіс. Морфологиялық тұлғалардың да тілдік
норма талаптарын ескере отырып қолданылуында стильдік ұқыптылықты қажет
ететін қосымшалардың бірі – көптік жалғау.
I ТАРАУ
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КӨПТІК КАТЕГОРИЯСЫ МЕН КӨПТІК
ЖАЛҒАУ КАТЕГОРИЯСЫ
Тілімізде көптік категориясы да, көптік жалғау категориясы да бар.
Көптік категориясы деген ұғым тым жалпы ұғым да, көптік жалғау категориясы
одан гөрі әлдеқайда жалқы ұғым. Мысалы, көптік категориясы тілімізде үш
түрлі жолмен беріледі: лексикалық тәсіл, морфологиялық тәсіл, синтаксистік
тәсіл.
Сөз атаулының қай-қайсысы болса да жалпыланған, жинақталған ұғымды
білдіреді. Мысалы: ағаш, шөп, жылқы, ет, қағаз деген әрбір сөз саралауға
болатын біртектес көптеген заттарды жинақтай атап, жалпылама ұғымның
сипатын беріп түр. Осындай мағынасы жалпылама ұғымды білдіретін сөздердің
өздері де біркелкі емес. Олардың ішінде ешқандай қосымша формаларсыз-ақ
тұрып, тікелей көптік ұғымды білдіретін сөздер де бар. Мұндай сөздерге жеке
даралап санауға келмейтін заттардың аттары (су, сүт, сорпа, қымыз, тұз, ұн,
жарма т.б.), ру, халық, үлт, ел аттары (қазақ, қырғыз, орыс, қыпшақ,
найман), әр түрлі жәндіктер, аң-хайуанат аттары (көбелек, құрт-құмырсқа,
түлкі, қоян, торғай т.б.), өсімдік аттары (шөп, арпа, сұлы, жусан, бидай,
тары т.б.), қоғамдық өмірдегі әр алуан әлеуметтік үғымдардың аттары
(социализм, дін, мәдениет, әдебиет, астрономия т.б.), адамның ішкі
құбылыстарының, дүниедегі сын-сипаттардың, іс-әрекеттердің аттары (алданыш,
ермек, қуаныш, ақыл, жалқау, жүріс т.б.) жатады.
Көптік ұғымды осылайша сөздің тікелей өз лексикалық мағынасы арқылы
білдіру лексикалық тәсіл деп аталады.
Сан есімдер (реттік сан мен болжамдық саннан басқалары), сондай-ақ көп,
аз, әлденеше, бірнеше, бірталай, қыруар тәрізді сөздер зат есімдерден бұрын
анықтауыш болып тұрып, ешқандай қосымша формасыз-ақ көптік ұғымды білдіре
береді. Мысалы: бес кісі, отыз қой, жеті оқушы, елу дәптер т.б.
Көптік ұғымдардың осылайша сөз (синтаксистік) тіркестері арқылы берілу
жолы синтаксистік тәсіл деп аталады. Сөздердің қосарлануы арқылы жинақтау,
топтау, жалпылау ұғымдары айтылатыны мәлім. Мысалы: бала-шага, қатын-калаш,
кәрі-жас, жора-жолдас, ыдыс-аяқ, туған-туысқан, көрші-қолаң т.б. Қос сөздер
синтаксистік тәсіл арқылы туған күрделі сөздер болғандықтан, олардың көптік
ұғымды білдіруін лексика-синтаксистік тәсіл деп атауға болады.
Көптік ұғымдардың сөздерге тиісті қосымшалар қосылу арқылы берілу жолы
морфологиялык тәсіл деп аталады. Қазақ тілінде де көптік үғымды білдіру
үшін жалғанатын үш түрлі морфологиялық форма бар. Олардың бірі: -ыз, (-із,-
з) формасы, екіншісі -қ(-к) формасы, үшіншісі -лар (-лер,-дар,-дер,-тар,-
тер) формасы.
1. Алғашқы аталған -з(-ыз,-із) формасы қазіргі қазақ тілімізде көне
заманнан сақталған сарқыншақ ретінде бірең-сараң сөздерде ғана үшырасады,
оның атқаратын қызметі де, мағынасы да жоғарыдағыдан өзгеше. Мысалы, жіктеу
есімдігінің бірінші жағы мен және біз, екінші жағы сен және сіз екені аян.
Осы біз, сіз дегендердегі -з (-із) формасы қазіргі кезде өз алдына
қолданылмайтын, өлі форма ретінде сақталып, тек біз,сіз,көз,егіз сияқтанған
бірең-сараң сөздерде ғана кездесіп, олардың бөлінбейтін бөлшегіне айналған.
Бұл -з(-ыз,-із) формасы әуелде көптік жалғауы емес, жұп, егіз, екеу болып
келетін заттардың (дене мүшелерінің) аттарына жалғанатын қосымша болған.
Ал онымен төркіні бір болса да, қазақ тілінде одан мағынасы да, қызметі
де басқа -з(-ыз,-із) формасы бар. Бүл форма оңаша тәуелдеудегі екінші
жақтың сыпайы түріне (мысалы: ат-ың-ыз, іс-ің-із), ортақ тәуелдеудегі
бірінші жаққа (мысалы: ат-ым-ыз, іс-ім-із), екінші жақтың сыпайы түріне
(мысалы: ат-ың-ыз, аттар-ың-ыз, іс-ің-із, істер-ің-із) қосылатын тірі форма
ретінде қалыптасқан. Сонымен катар бұл форма (-з,-ыз,-із) қазақ тілінде
жіктік жалғауының екінші жағының жекеше және көпше түрлеріндегі сыпайы
форманың көрсеткіші болып кызмет етеді. Мысалы: сіз бар-ды-ң-ыз (кел-ді-ң-
із), сіздер бар-ды-ң-ыз-дар (кел-ді-ң-із-дер), сондай-ақ бұл форма
жіктелетін есімнің көпше түрінің бірінші жағына да қатысады, мысалы: біз
оқушы-мыз (әнші-міз); біздер оқушылар-мыз(әншілер-міз).
Етістік ашық райының жедел өткен шағының (мысалы: біз бардық, келдік)бұйрық
райының (біз барайық, келейік), шартты райының көпше түрінің (бізбарсақ,
келсек) бірінші жағына косылатын жіктік жалғау әрқашан -к(-қ)болып келеді.
Бұл форма да -к(-қ)ерте кездегі көптік мағынаны білдіретін морфологиялық
формалардың бірі болғанға ұқсайды.
Қазіргі тілімізде көптік мағынаны білдіретін негізгі морфологиялық форма
-лар
(-лер,-дар,-дер,-тар,-тер) екені белгілі. Осы себептен бұл форма заңды
түрде көптік жалғауы деп аталады. Бүл жалғау сөздің соңғы буыны мен
соңғы дыбысының әуеніне қарай өзгеріп, -лар,-лер,-дар,-дер,-тар,-
тер
формаларының бірінде жүмсалады.
1.1 Көптік тұлға
Қазақ тіліндегі зат есімдер нақтылы лексикалық мағынасына орай сөйлем
ішінде не жекеше, не көпше түрде қолданылады. Зат есімдерді жекеше, көпше
деп аталатын екі топқа, екі категорияға айыра көрсетуге негіз боларлық ең
басты грамматикалық сыртқы белгі оларға көптік жалғауының жалғануы 1,51.
Зат есімдердің көпшілігі тікелей атау формада тұрып, белгілі бір
бірыңғай заттардың бәріне тән жалпы атау ретінде жұмсалуымен қатар, тиісті
заттың бір данасын ғана атауы есебінде қолданылады. Мысалы: кісі, сөз,
бала, үй, көл т.б. Егер осы атаулар арқылы аталатын заттар біреу емес,
бірнеше, яғни көп екенін білдіргіміз келсе, осы зат есімдерге көптік
жалғауын жалғау оған көптік мағына үстеудің бірден-бір ғана жолы емес.
Жалпы, көптік мағына тудырудың тіліміздегі барша тәсілін шартты түрде
морфологиялық, лексикалық, синтаксистік деп аталатын негізгі үш топтың
төңірегіне жинақтап көрсетуге болады.
Морфологиялық тәсіл немесе көптік түлғаның арнаулы қосымша арқылы
жасалу тәсілі, негізінен, көптік жалғауының қызметіне байланысты. Қазақ
тілінде көптік жалғауы -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер тәрізді алты
түрлі фонетикалық варианттарда ұшырайды.Олар дыбыс үндестігі бойынша
жалғанады. Көптік жалғауы жалғанған зат есімдер көптік мағынамен қоса
өзінің бастапқы лексикалық мәніне орай сөйлем ішінде мынадай мағыналық
реңктерге ие болады.
1 . Атап отырған нәрселеріміздің санап көрсетуге болатын өз алдына
дербес бөлшектерден тұратындығын көрсетеді. Мысалы: өзендер, кітаптар,
ыдыстар, жануарлар, таулар, койлар. Көптік жалғауын бұл ретте қолдану
көбіне сөз болып отырған заттардың біркелкі емес, әркелкі екендігін аңғарту
қажеттігінен туады. Келтірілген мысалдардан көптік жалғауы мұндағы өзен,
кітап, ыдыс, жануар, тау, қой дегендердің үғым санының молдығынан гөрі
олардың түрлерінің көптігін білдіру максатында жұмсалғандығын көреміз.
2. Көптік жалғауы сан жағынан бөлшектеп көрсетуге келмейтін бір текті
нәрселердің жиынтығын білдіретін атауларға жалғанған кезде де
жоғарыдағы секілді ол заттың жай ғана көптігін емес, түрінің, сортының әр
түрлі екендігін аңғартады. Мысалы: тастар, тәттілер, нандар. Егер мұндай
зат есімдер әр түрлілікті, әр сорттылықты көрсетпей, бірыңғай, біртекті
нәрселердің жиынтығын көрсететін болса, онда олар әрдайым көптік жалғауы
жалғанбай айтылады.
Сонымен бірге көптік жалғауы өзі жалғанған зат есімдерге молшылық,
қисапсыз көптік секілді мағынаны да үстей алады. Мүндай зат есімдердің
негізгі лексикалық мәнінің, көбінесе, сан жағынан бөлшектеп көрсетуге
келмейтін нәрселерді білдіруі шарт. Мысалы: сулар, үгінділер.
Көптік жалғауы зат есімге жалғанғанда пайда болатын бұдан кейінгі басты
мағыналық реңк белгілі бір адамдардың тобын, жиынтығын
білдіру. Мысалы: жастар, ғалымдар, қырғыздар.
5. Көптік жалғауы туыстық жақындықты білдіретін зат
есімдердің тәуелденген түріне жалғанған кезде, ондай сөздер біреудің
есімін сый тұтуды, қүрмет көрсетуді білдіреді. Мысалы: әжемдер, апамдар,
атамдар.
6. Мезгіл мөлшеріне байланысты айтылатын кейбір зат есімдерге
көптік жалғауы топшылау, шамалау мағыналарын үстейді. Мысалы: қыс ортасында
- қыстың орталарында..
Басқа сөз таптарына жалғанған көптік жалғауының көптік мағынаның үстіне
сөз мағынасын заттандырушы қызмет атқаратындығын да айта кеткен орынды.
Мысалы: миллиондар, құрғырлар. Көптік жалғауының бұл жердегі қызметі жұрнақ
қызметімен пара-пар. Бұл айтылғандардан тыс көптік мағынаның морфологиялық
тәсіл арқылы пайда болуының бір жолы ретінде "адам" үғымындағы зат есімнің
көпше түрде жіктелу үлгісін (ағайынбыз, көмекшіміз) атауға болады. Сондай-
ак тәуелдік жалғауының ортақ түрінде жүмсалған сөзде де (досымыз, үйіміз)
көптік мағынаға нүсқау бар. Бұлар жайында зат есімнің жіктеу, тәуелдеу
категориясына байланысты сөз болмақ. Көптік мағына тудырудың лексикалык
тәсілі деп отырғанымыз зат есімнің жекеше, көпше болып бөлінуінің белгілі
бір жалғаудың қызметіне байланысты болмай, сөздін өз ішкі лексикалық
мағынасына байланысты болып келуі көзделеді.
1.2 Көптік мағына
Ана тілімізде зат есімнің көпше түрі жасалуының бұдан басқа да
тәсілдері бар. Яғни, атау формада тұрғанда, өзі арқылы аталатын заттың
біреуін емес, жиынын топтап, я қамтып атайтын зат есімдер де бар. Мысалы,
сүт, ұн, жүн, алма, жел, кұйын деген сияқты зат есімдерді алсақ, бұлардың
әрқайсысы белгілі бір жеке дара затты ғана атамай, оны тобымен атайды.
Осындай затты жеке даралап атамай, оның жиынын тобымен атайтын зат
есімдерді көптік мәнді есімдер деп атаймыз.
Көптік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек семантикаларында ғана емес,
демек, затты жекелеп атамай, топтап атауларында ғана емес, граматикалык
сипаттарында да бар.
Мысалы: аталған ұн, алтын, жел, ақыл тәрізді көптік мәнді есімдерді
алсақ, осылардың бәрі практикалық тілде көптік жалғауы жалғанбай жұмсалады.
Сондықтан өздеріне тән осындай семантикалық ерекшеліктері мен
граматикалық өзгешеліктеріне қарай, зат есімдердің бұл тобы өз алдына
категория деп танылып, көптік мәнді есімдер деп аталынып отыр.
Қазақ тілінде сөз тура мағынада жұмсалғанда көптік тұлғаны қажет
етпейтін сөздер бар. Бұлар - көпше, жекеше мағына дегенге көбіне талғаусыз
қарайтын сөздер. Ондай сөздердің басты-басты лексикалық топтары мынадай:
Белгілі бір әлеуметтік кәсіп түрінің атауышы болып келетін сөздер.
Бұған негізінде -шылъқ -шілік және —лық -лік, -дық -дік,
-тық -тік
жұрнақтарының жәрдемі арқылы жасалған зат есімдер жатады. Мысалы:
егіншілік, ақындық.
Осы аталған жұрнақтар арқылы жасалған мағынасы абстракциялы зат
есімдер. Мысалы, көпшілік, жоқшылық, достық.
Қос нәрселердің атын білдіретін зат есімдер де көптік жалғауынсыз
айтылады: етік, қолғап, сырға. Егер мүндай сөздерге көптік
жалғауы
жалғанған болса, онда олар осы атаулар арқылы ұғынылып отырған нәрсенің бір
ғана жұп емес, бірнеше жұптан тұратындығын білдіреді. Мәселен, бір жұп
қолғаптың екі сыңарын білдіру үшін қолғап сөзіне көптік жалғауын жалғаудың
еш қажеттілігі жоқ. Егер бұлай еткен болсақ, онда бұл сөзден қолғаптың
бірнеше түрі, бірнеше жұбы деген ұғым туған болар еді.
Адамның, жан-жануардың егіз дене мүшесінің атын білдіретін сөздердің
кейбір контексте қолданылуында да осыған ұқсастық бар, мәселен, аяқтарыңа
етік ки емес, аяғыңа етік ки, оның көздері бақырайды емес, оның көзі
бақырайды.
4. Көптік жалғауын керек етпейтін сөздердің бір тобы жалқы есімдер.
Бірақ жалқы есімдерге де көптік жалғауы жалғанатын кездері болады. Мысалы:
Мараттар Алматыдан кеше оралды.
Іс әрекеттің, кимылдың, процестің, күй-жайдың атауышы болып
келетін зат есімдер де көптік түлғада жұмсала бермейді. Мысалы: күйініш,
күлкі, электрлендіру.
Түрлі ғылым салаларының аты да үнемі көптік жалғауынсыз айтылады.
Мысалы: химия, геология, физика.
Қазақ тілінде көптік мағына тудырудың жоғарыда аталған амалдарының бірі
- синтаксистік тәсіл. Синтаксистік тәсіл деп көптік мағынаның сөздің
бойындағы морфологиялық, яки лексикалық белгілеріне байланысты болмай, оның
басқа сөздермен синтаксистік қарым-қатынасы арқылы көрінуін айтады. Сөзге
көптік мағына үстеудің басты синтаксистік жолдары дегенде мыналарды атауға
болады:
1. Заттың сан жағынан біреу емес, бірнешеу екендігін білдіру үшін оның
атауышы болып келетін сөздердің алдына есептік сан есім қойып айту тәсілі.
Мысалы: қырық қасқыр, алты аласы, бес бересі. Мүндайда заттың сан мөлшері
де көрінеді. Бірақ заттың көптігін аңғару үшін оның нақтылы санын көрсету
шарт емес екендігі түсінікті. Шақты, шамалы, жуық, тарта, қаралы тәрізді
көмекші сөздердің жәрдемімен жасалатын болжалды сан есімдер мен көп, аз
сөздерін зат есімге тіркестіріп айту арқылы да оның көптігін аңғартуға
болады. Мысалы: жүзге тарта, адам, он шақты кітап, көп күн, аз кісі. Сол
сиякты зат есімдер аныкталушы сөз ретінде барлық, бар, бәрі, бүкіл, күллі,
барша секілді жалпылауыш есімдіктермен тіркесіп келгенде де көптік мағынаны
білдіреді. Мысалы: барлық ұлт, барша халық, куллі қала..
Зат есімдермен синтаксистік байланыста жиі айтылатын сөздердің бір тобы
- біраз, бірқатар, бірталай, бірнеше, бірсыпыра тәрізді сөздер. Бұл сөздер
сан жағынан бөлшектеп көрсетуге болатын зат есімдерге анықтауыш болып
келгенде олардың мағынасында көптік ұғым тудырады. Мысалы: бірнеше дәптер,
біраз мал, бірқатар адам.
Зат есім жетегінде атаулы біткен тәрізді көмекші сөздер
айтылғанда зат есімдер көпше мағынаны көрсетеді. Мысалы: қыз біткен,
еркек атаулы.
Бірімен-бірі қосарланып айтылған зат есімдер де, әдетте, көптік
мағынаны білдіреді. Зат есімнің бұлайша жұмсалуының да екі түрі бар:
а) Мағына жағынан біріне-бірі жуық келетін екі зат есімнің
қосарлануы. Мысалы: құрал-сайман, жіп-шуда, ыдыс-аяқ, тамыр-таныс, ағайын-
туған, аға-жеңге. Бір сыңарының жеке алғанда мәні жоқ заттық
мағынадағы жүн-жұрқа, темір-терсек, бала-шаға, келін-кепшік, жігіт-желең
секілді жалпылауыш қос сөздердің де дені осыған жатады.
б) Мөлшер және бейнелеу мағынадағы зат есім түбірдің
екі рет қайталануы. Мысалы: үйір-үйір, қора-қора, сала-сала.
Мұның іргелі айтылған қосарланудан айырмашылығы бар. Өйткені мұнда
көптік мағынаға сол қайталап айтылатын зат есімнің өзі ғана ие болып
қоймайды, сонымен бірге ол арқылы анықталады, сөйлем ішінде оған тете
түрған екінші зат есім де көптік мағынаға ие болады. .Мәселен: қора-қора
кой дегеннен қораның да сондай-ақ қойдың да біреу емес екендігін ұғамыз.
Қос сөздің мына түрлері түбір күйінде жалпылау не жинақтау мағынаға ие
болғандықтан, көптік жалғауы жалғанбаса да көптік үғымды білдіре береді
2,44-45.
а) Мәндес қос сөздер: Қыз-қырқынды қасына алып Баян да алдынан
шыгып бара жатыр екен (Т.Мұстафин). Қыз-қырқын қос сөзі осы
мағыналас сөздерді түгел қамтып, қыздар және басқалар деген үғымды
білдіреді.
Асқар-нәрсе-қарасын жинастырады. Нәрсе-қара дегенде, Асқар мен
Кенжетайда үстеріндегі солдат киімінен басқа не төсек-орын, не басқа багаж
жоқ (С.Мұқанов).
б)Қарсы мәнді қос сөздер: Шаһар, базар ,жәрмеңке дегендерге улкенді-
кішілі, әйел-еркегі қатынасып жүретін. Әуелі Салиха қызды
көруге анталап келген кәрі-жас үй-ішін кернеді (М.Әуезов).
Қазақ тіліндегі көптік және көптік жалғау категорияларының қолданылу
ерекшеліктері жалпы түркі тілдеріне де тән. Мәселен, П.М.Мелиоранский қазақ
тіліндегі топтық мағынадағы сөздердің жекеше түрде ғана қолданылатынына
назар аударған 3,26. Зерттеуші Н.К. Дмитриев те мүндай ерекшеліктің көне
түркі тілдерінде де байқалатынын айтады 4,31-40.
Түрколог ғалымдар А.М.Щербак 5, А .Н. Кононов 6, В.Г.Гузев және т. б.
7 өз зерттеулерінде түркі тілдеріндегі зат есімнің
көптік категориясының ерекшеліктерін қарастырған. Түркі
тілдерінде көптік категориясы сөздердің өзара байланысын үйымдастыруда
қолданылмайды. Бұл категорияның көрсеткіштерін реляциондық функциялы
аффикстердің құрамына қосудың қажеті жоқ. Сондықтан түркі әдебиетінде
атрибутивтік сөз тіркестерінде көптік категориясының
келісімдік қасиеттері дәлелденбеген. Сонымен қатар түркі тілдерінің
сферасында заттардың көптік сипаттарын көрсететін грамматикалық әдістер
бар, соған қарағанда барлық зерттеушілердің көпік тұлғаның Іаг аффиксы
көмегімен жасалатыны туралы пікірлері бір жерден шыққан. Сонымен заттардың
санын анықтайтын түркі грамматикалық құралдары олардағы формальдық
келісімдік функцияның жоқтығымен флективтік тілдерден ерекшеленеді. Мұның
бәрі жоғарыда айтылған аксиомалардың түркі тілдерінде қолданылуын
көрсетеді. Соған қарағанда осы құралдардың іске асырылу механизмі
флективтік тілдерден өзгеше болуы керек. Осындай көшірулерді пайдалану
түркі әдебиетінде де орын алған.Сонымен түркі тіл білімінде көптік
категориясын зерттеу кезінде флективтік тілдерден келген аксиомалардан бас
тартып, осы категория жайындағы мәнді зерттеулерді өз функцияларымыздан
жалғастыру керек.
Берілген түркі тіліндегі санды атау механизмнің интерпретациясы осы
механизмнің маңызды және универсалды қасиеттерін ашуға бағытталған талпыныс
болып табылады. Жоғарыда айтылғанның бәрі түркі тілдерінің агглютинативтік
тіл қатарына жататындығына және тіл қүрылымының ерекшелігіне байланысты
айтылады. Осы механизм нақтылы тілдерде әр түрлі деңгейде іске асырылуы
мүмкін, осыдан кейбір тілдердің грамматикасынан ежелгі түркі
ерекшеліктерін көруге болады. Түркі тіліне көп ғасырлар бойы басқа
халықтардың тілдерінің әсері тиіп жүрді. Мұндай өзгерістер олардың
грамматикалық формаларының семантика сферасына әсер етіп, олардың
функционалдық қасиеттерін өзгертпей қоймайды.
Сондықтан авторлар әр тілдегі көптік тұлғаны бейнелеу
механизмі сипатталғанымен ерекшеленетіндігін құптайды. Бірақ оны шынайы
сипаттау оның нақтылы табиғатын айғақтамай және тіл дамуының нақтылы
жағдайлар иәтижесінде пайда болған идиоэтникалық әлпетін таппай
мүмкін емес.Неғұрлым түркі тілі ескерткіші көне болса, соғұрлым бұл
механизмді табу механизмі көп болады. Зерттеушілердің үйғаруынша
көне түркі тілі ескерткіштері орхон-енисей тілдерінде көптік жалғаулар
өте аз кездеседі. Соған қарамастан заттардың көптік түлғаларын бейнелейтін
ежелгі түркі механизмі зат есім формасының Ііг немесе Іаг көрсеткіштерінсіз
есептік көпшілікті бейнелеу кезінде қолданылады.
Қазақ тіліндегі көптік тұлға мен көптік мағына бір-бірімен тепе-тең түсінік
емес екендігін айттық. Көптік тұлғамен салыстырғанда көптік мағына дегеннің
өрісі әлдеқайда кең. Өйткені тіліміздегі әрбір зат есім ешкандай сыртқы
морфологиялық көрсеткішсіз-ақ екі бірдей грамматикалық мағынада жекеше де,
көпше де жұмсала алады. Оның үстіне зат есімнің бәрі бірдей көптік жалғауын
талғаусыз қабылдай бермейді.Осы сияқты қасиеттерін ескерсек, көптік жалғауы
жалғанбаған сөздің бәрін жекеше деп танитын дәстүрдің көптік категориясы
мен жекешелік категориясын бір-бірінен оқшаулап тұратын принцип тұрғысынан
карағанда тым жеткіліксіз екенін көреміз. Қазақ тіліндегі аталған
категориялардың бұл сияқты ерекшелігін ескерудің аударма ісінде де
практикалық мәні бар.
ІІ ТАРАУ
КӨПТІК МАҒЫНА БЕРЕТІН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ
СТИЛЬДЕГІ КӨРІНІСІ
Қазақ әдеби тілінің нақты күйін көрсететін талаптардың қатарында оның
нормаларының қатаң сақталуын атауға болады. Тіл нормаларының бірізділікке
түсуі тілдің өңделуіне тікелей байланысты.
Өңделу дегеніміз - әдеби тілдің қалыптасу процесіндегі басты рөл
атқаратын негізгі лингвистикалық категориялардың бірі. Адам өзін қоршаған
әлемде кездесетін заттардың бәрін дерліктей табиғи күйінде емес, өңдеп
пайдаланатыны сияқты, тілдің лексикалық материалын да міндетті түрде,
белгілі бір дәрежеде өңдеп қолданады. Лингвистика ғылымында тілді өңдеу
үғымына, әдетте, жалпыхалықтық тілдегі лексикалық қорды мөлшерлеу, оны
әдеби талаптарға сай іріктеп қолданысқа түсіру, графиканы негіздеу, әліпби
жасау, мағынасы күңгірт сөздердің мағынасын айқындау, көпнүсқалы сөздерге
мағыналық жүктемелер беру, қүлаққа жағымсыз естілетін сөздерді фонетикалық
өңдеу, олардың айтуға ауырларын түлғалық өңдеу, диалектология мәселелерінің
басын ашу, омонимдер мен синонимдерді классификациялау, кейбір сөздердің
метафоралық мағыналарын анықтау, кірме және көнерген сөздер мен
неологизмдерді саралау, түрақты тіркестерді реттеу және мағыналарын
орнықтыру, лексикология мәселелерінің жүмыстарын жүргізу... сияқты,
бүлардан басқа да қыруар жүмыстарды сыйғызады.
Тілдің нормалануы тілдік қүралдарды қолданып, сөйлеудің және жазудың
қағидаларын тағайындау, ақпарат алмасу үрдісінде ол қағидаларды қолдану
реттіліктері туралы ережелердің болуын және олардың тіл қолдануда
орындалуының қамтамасыз ететінін білдіреді.Бұл жерде, әдеби тілдің белгісі
ретіндегі тілдің нормалануы туралы сөз болғанда мәселе, сол әдеби тілдің
ережелер жүйесінің, екінші сөзбен айтқанда, грамматикалық қалыптарының
жасалуы және олардың қатаң сақталуы жөнінде болып отыр деп түсіну керек.
Тіл нормасы деп тіл жүйесінің қоғамдағы ақпарат алмасу үрдісінде
іріктелген және бекітілген, мейлінше орныққан, жаппай қолданыстағы
қалыптарының жиынтығын айтамыз. Қоғам саналы түрде белгілеген, қабылдаған
және сұрыпталған норма, тілдік қүралдардың және оларды қолдану ережелерінің
орнықты және бірізділікке түскен жиынтығы, әдеби тілдің үлттық сипатының
арнаулы белгісі болып табылады.
Нормалылық тілде екі бағытта көрініс береді: біріншіден, тілде реалды
пайдаланылып жүрген лексемалардың, сөз формаларының тілдік қүрылымдардың
жиынтығы ретіндегі норма; екіншіден, тілдік қүралдарды іріктеу
процестерінің және пайдаланылу ережелерінің жиынтығы ретіндегі норма.
Тілдердің кайсысын алып қарасақ та, сыртқы тілдік факторларға көнбей,
өз табиғи қалпын бүзбай сақтайтын лексикалық-семантикалық заңдылықтар бар.
Қазақ тілінде сан есіммен, сондай-ақ көптік, жалпылық мағыналық жүк
арқалаған сөздермен тіркескен анықтаушы сөздерге көптік жалғауы
жалғанбайтындығы белгілі.
Қазіргі тіл қолданысында көптік түлғаның қызметі біршама активтенген
және оның тіл заңдылығындағы түрақты, қалыпты мағыналық, тілдік көрінісі
кеңейген. Бұл кұбылысқа қатысты екі фактордың әсері қатар, бір-бірімен
ілесе жүретінін атап айту қажет: ең алдымен, сан есімнен жасалған анықтауыш
компонентке көп, бірнеше, түрлі, шақты сияқты семантикалық қүрылымында
көптік мағына бар сөздерге тіркескен анықталушы компоненттің көптік
жалғауымен түрленіп, қолданысқа түсуіне ғылыми, қоғамдық-саяси мазмұндағы
мәтіндердің өзге тілден аударылуы әсер етеді. Ақпаратты арнаулы әдебиеттің
ғылыми, ресми, қоғамдық-саяси мазмүндағы түрінде түпнүсқа мәтіннің барлық
мазмүндық-қүрылымдық белгілерінің сақталуы талап етіледі. Яғни екі және үш
тілде жасалған ресми мәтінде ешбір ауытқушылық болмауға тиіс. Бұл талап
құрылым жүйесі әр басқа тілдерге де жеңілдік жасайды. Осыдан барып ресми,
саяси-әлеуметтік мазмүнға ие мәтіндерде орыс тілінде көптік түлғамен
берілген сөз тізбегінің
құрылымын бұзбай қазақшаға айналдыру бар. Мұндай материалдарды аударуда
қазақ тілінің нормасы екінші орынға шығады да, мәтіннің негізгі мазмұны
түпңұсқамен дәлме-дәл етіп жеткізуге айрықша мән беріледі. Мысалы:
Предлагается разработка 5 типовых конструкций.. – 5 типтік нұсқауларды
талдау ұсынлады. (ПЧАЖ, 1994, № 4) деген сөйлемнің дұрыс қазақы қалыбы 5
типтік нұсқау болуға тиіс, бірақ екі тілдегі мәтіннің түпнұсқасын бірдей,
барлық жағынан дәл келуін мақсат еткен, мәтінді қазақшалап отырған адам тіл
нормасына қайшы келетін жайттарғ(нұқсан,кемшіліктерге) Назар аудармайды.
Екіншіден, саяси-ресми құжаттар мен басқа да мәтіндердің мазмұнында көптік
тұлғалы сөздердің негізгі мағынасы ұғымның, түсініктің санын ғана білдіріп
қоймайды, сонымен қатар заттың, ұғым мен түсініктің түрлерінің көп
екендігін көрсетеді.
Демек, қазақ әдеби тілінде көптік тұлғаның жаңа белгілері
бар. Аударма процесінің, әсіресе калька жасаудың нәтижесінде қалыптасқан,
жоғарыда бяндалған тілдік көрінісі аталған тұлғаның мағыналық шеңберінің
кеңейгендігіне дәлел болады. Бұл ретте өзге тілге иек арта отырып аударудың
екі жағы бар екендігі көзге түседі: біріншісі – көптік тұлғаның ғылыми
стильдік мазмұндық – стильдік ерекшеліктеріне қарай қызмтінің кеңеюі, бұл
тіл дамундағы объективті заңдылық; екінші – қазақ тілінің нормаларына қайшы
келетін, стильдік жүгі жоқ калька аудармалар. Соңғы жайт қазақ әдеби
тілінің лексикалық-грамматикалық нормалары талаптары тұрғысынан мұқият
қадағалап отыруды қажет етеді.
.
2.1 Ғылыми әдебиеттің алғашқы үлгілеріндегі көптік жалғауының
қолданылу ерекшеліктері
Тіл тарихын зерттеуші ғалымдарымыз қазіргі қазақ жазба әдеби тілінің
қалыптасуында, оның стильдік тармақтарының сараланып, әрі қарай жетілуінде
XIX ғасырдың екінші жартысының орны ерекше болғанын атап көрсетеді 8,172.
Бұл кезеңде Ыбырай мен Абай сынды жазба әдеби тілдің негізін қалаушы
тұлғалардың оқу-ағарту сипатындағы шығармалары дүниеге келді. Қазақ тілінде
алғаш кітап бастыру мен тұңғыш баспасөздің жарық көруі де әдеби тілдің
стильдік тармақтарының дамуына әсер етті. XIX ғасырдың екінші жартысында
қазақ жазба әдеби тілінің функционалдық стильдері бір-біріне ықпал етіп,
әсерлерін тигізіп отырды. Сондықтан ғылыми-көпшілік стиль жеке-дара түрде
дамымай, өзімен қатарлас туған қоғамдық-публицистикалық стильге сүйене
отырып қалыптасты. Көбіне олар бір-бірінен ажыратылмай, бірдей түлға
тәсілдерді пайдаланып та отырды.
Ана тіліміздің бес-алты ғасырлық тарихын зерттеуші Р. Сыздықованың
айтуынша, тек қана қазақ тілінде емес, ортаазиялық әдеби тілдегі
(түркіше) мүсылманша діни мазмүнды кітаптар да қазақ арасына молынан
тарай бастады. Тіпті бұл кезде христиан дінінің миссионерлік әдебиеті де
қазақ тілінде баспа бетін көрді. Орыс ғалымдары тарапынан қазақ тілінің
грамматикалық кұрылысын зерттеу басталды. XIX ғасырдың екінші жартысында
жиырмадан астам орысша-қазақша және қазақша-орысша сөздіктер шықты. Қазақ
көркем әдебиетінің жаңа кезеңі басталды. Төл жазба әдебиеті туды. Араб,
парсы, шағатай, орыс тілдерінен аударылып ауызша да, жазбаша түрде де
тараған аударма әдебиеті дүниеге келді. Қазақтың әр алуан жанрдағы, әр
түрлі мазмұндағы жазба әдебиеті жанданып, түрлері көбейе бастады. XIX
ғасырдың екінші жартысы -- қазақ тілінің статистикасы (сол тұстағы қалыпты
жай-күйі) мен динамикасына (дамуына) қоғам өмірінің тікелей қатты әсер
еткен дәуірі болды. Сөз болып отырған кезеңде қазақ әдебиетінің жанрлары
көбейіп, түрлене түсуіне орай жазба тілдің жаңа стильдері пайда бола
бастады 9,212-215. Бұл жаңа стильдердің ішінде ғылыми-көпшілік әдебиеттер
стилін де атауға болады.
Ғылыми әдебиет стилінің алғаш пайда болуы ғылымның дамуымен байланысты.
Ғылымы ерте дамыған елдерде ғылыми әдебиет жанры да ерте қалыптасады.
Мәселен, Еуропадағы ең алғашқы ғылыми-көпшілік әдебиет үлгілеріне Лукреций
Кардың О природе вещей (Заттардың табиғаты жайында) еңбегі мен
М.В.Ломоносовтың Письмо о пользе стекла (Әйнектің пайдасы туралы хат)
еңбегі жатады. Ресейде ең алғашқы ғылым жөніндегі әдебиет ХҮІІІ ғасырдың
бірінші ширегінде пайда болған. Алғашқы орыс журналдары да (Примечания к
Санкт-Петербургским ведомостям 1722-1742 жж., Ежемесячные сочинения, к
пользе и увеселению служащие 1755-1764 жж. ) көпшілікке арналған әрі
ғылыми мазмүнды болған. Ал қазақ тілінде бірінші кітап XIX ғасырдың 60-
жылдарында баспа жүзін көрген болса, ғылыми әдебиет тарихы да одан әрі
кетпейді деп мәлімдейді қазақ әдеби тілінің тарихын зерттеуші
Б.Әбілқасымов. Ғалым ғылымға қатысты әдебиеттің алғашқы нышаны ретінде
қазақ арасында қолжазба күйінде тараған, кейін кейбіреуі басылып та шыққан
Шежіре аталатын жазбалардың некен-саяқ болғанын жоққа шығаруға
болмайтынын айтады 10,65. Бұл шежірелер құрылысы, баяндау стилі, көлемі
жағынан әр түрлі болып келген. Ата-бабалардың аттарын хронологиялық
тәртіппен түзген схема іспеттес қысқа түрлері де, тарихи шығарма түрінде
келетін күрделі туындылар да болған 11,112.
Бұл деректерге қарағанда, он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысында қазақ
тілінде көпшілікке (ең болмағанда сауатты оқырманға) арналған жалпы ғылым-
білімнен де, кейбір ғылым салаларынан да мәлім беретін, баяндау, түсіндіру,
насихаттау сипатындағы әдебиет жанрының пайда болғанын байқаймыз. Р.
Сыздықова бүл жанрды жартылай ғылыми стиль немесе жартылай ғылыми мазмүнды
әдебиет деп атайды 9,227;239.
Ал Б.Әбілқасымов ғылыми әдебиет дегеннен гөрі ғылыми-көпшілік
әдебиет деп атағанды жөн көреді. Себебі бұл тұстағы ғылыми әдебиеттерде
белгілі бір ғылым нәтижелері сөз болмайды, жалпы ғылым негіздерін, сол
кездегі ғылымның қол жеткізген табыстарын қарапайым халыққа түсінікті
тілмен жеткізу мақсаты көзделеді. Ғалымның көрсетуінше, Н.И.Ильиминскийдің
1861 жылы Қазанда бастырып шығарған Самоучитель русской грамоты для
киргизов деген кітабының соңында берілген мәтіндерді қазақша ғылыми-
көпшілік әдебиет үлгілерінің тұңғыш нұсқасы деп санауға болады. Кітаптың
соңғы 50 бетінде табиғат, география, тарих, өсімдіктер, жануарлар дүниесі
және басқа да ғылым жаңалықтары туралы қысқа-қысқа орысша-қазақша екі тілде
әңгімелер, дәрігерлік кеңестер берілген 10,40.
XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы жазба (баспа)
нұсқалардың ішінен ғылыми-көпшілік әдебиет үлгілерін молынан кездестіруге
болады. Олар ғылым мен техника жетістіктерін баяндайтын мақалалар мен
мәтіндер түрінде де, жеке кітапшалар түрінде де кездеседі. Сол сияқты жеке
ғылым салаларынан жазылған материалдар бар. Сонымен қатар әр алуан
азаматтық сипаттағы оқу кұралдары мен грамматика кітаптары,
Хрестоматиялар мен Жол бастаушы нұсқалар (Руководства), кейбір
мүсылманша (Шариат-ул-ислам) және христиан дініне қатысты шығармалар да
баршылық. Бірақ біз бұл кезеңде ғылымның көптеген салаларының
қазақыланбағанын ескеруіміз керек.
XIX ғасырдың екінші ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz