«Жолдастар» романындағы кейіпкер тілі және автор тілінің І.Жансүгіровтің қазақ тіліндегі лексикалық бірліктер мен грамматикалық бірліктер
КІРІСПЕ
1 «ЖОЛДАСТАР» РОМАНЫНЫҢ ЛЕКСИКАСЫ
1.1 «Жолдастар» романындағы диалект сөздер
1.2 «Жолдастар» романындағы көнерген сөздер
1.3 «Жолдастар» романындағы кірме сөздер
1.4 «Жолдастар» романындағы қарапайым.тұрмыстық лексиканың қолданылу ерекшеліктері
2 «ЖОЛДАСТАР» РОМАНЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 «Жолдастар» романындағы оқшау сөздердің қызметі
2.2 «Жолдастар» романындағы бірыңғай мүшелер мен қайталамалардың қызметі
2.3 Жай сөйлемдердің қоланылу ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
1 «ЖОЛДАСТАР» РОМАНЫНЫҢ ЛЕКСИКАСЫ
1.1 «Жолдастар» романындағы диалект сөздер
1.2 «Жолдастар» романындағы көнерген сөздер
1.3 «Жолдастар» романындағы кірме сөздер
1.4 «Жолдастар» романындағы қарапайым.тұрмыстық лексиканың қолданылу ерекшеліктері
2 «ЖОЛДАСТАР» РОМАНЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1 «Жолдастар» романындағы оқшау сөздердің қызметі
2.2 «Жолдастар» романындағы бірыңғай мүшелер мен қайталамалардың қызметі
2.3 Жай сөйлемдердің қоланылу ерекшеліктері
ҚОРЫТЫНДЫ
Ілияс Жансүгіров шығармашылық дерекнамасына көз салсақ, жазушылықпен айналысқан жиырма жыл өмірі қазақ кеңес әдебиетінің алғашқы кезеңдерімен тұстасады, яғни ол қазақ кеңес әдебиетінің іргетасын қалаушы ретінде жас әдебиеттің жетістіктері мен табыстарының бәріне Ілияс ортақ. Осы әдебиеттің барлық жанрында Ілиястың үлесі бар. Сонымен қатар, аз да болса сын, әдебеттану ғылымына да араласқаны белгілі.
І. Жансүгіров терең ой, үлкен сезім поэзиясын жасаумен бірге, проза жанрында замандастарынан қалыспаған. Соның дәлелі – «Жолдастар» романы. Бұл роман – қаламгердің проза жанрындағы тұңғыш туындысы. Қамтыған кезеңі тарихи тұрғыдан да аса маңызды революция жылдары. Роман халықтың тұрмыс жағдайын, революцияға дейінгі өмірі мен төңкеріске себепші болған жағдаяттарды толық қамтып, сол заманының қаһармандарының ерлігін, таптық күресті туғызған факторларды, қала мен ауыл тіршілігін бейнелейді. Революция жылдарындағы сөз қолданысының ерекшеліктері халықтың таным-түсінігін, білімі мен білігін, саяси, мәдени сауаттылығының айнасы болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, дипломдық жұмыс тақырыбы өзекті: «Жолдастар» романының тілі зерттеу нысаны болған емес.
Диплом жұмысының мақсат – міндеттері. «Жолдастар» романындағы кейіпкер тілі және автор тілінің І.Жансүгіровтің қазақ тіліндегі лексикалық бірліктер мен грамматикалық бірліктер мен құрылым-конструкцияларды қолдану ерекшеліктерін анықтауды мақсат ете отырып, төмендегідей міндеттерді атқару көзделді:
- Романдағы диалект сөздердің қолданысын анықтау;
- Автор тіліндегі және кейіпкер тіліндегі көнерген сөздердің қолданысының ерекшеліктерін анықтау;
- Автор тіліндегі және кейіпкер тіліндегі оқшау сөздердің мағыналық ерекшеліктері;
- Кірме сөздердің қолданылу ретімен, басымдылығының себебін сараптау;
- Қарапайым-тұрмыстық сөздердің түрлерін, қолдану ерекшеліктерін анықтау;
- Кейіпкер тіліндегі бірыңғай мүшелердің қолданылу ерекшеліктерін анықтау;
- Кейіпкер тіліндегі қайталамалардың стилдік қызметін анықтау;
- Романдағы жай сөйлемдердің стильдік қызметі;
- Романдағы синтаксистік конструкциялардың түрлерін анықтап, ажырату.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. І.Жансүгіровттің «Жолдастар» романының тілдік ерекшеліктері.
І. Жансүгіров терең ой, үлкен сезім поэзиясын жасаумен бірге, проза жанрында замандастарынан қалыспаған. Соның дәлелі – «Жолдастар» романы. Бұл роман – қаламгердің проза жанрындағы тұңғыш туындысы. Қамтыған кезеңі тарихи тұрғыдан да аса маңызды революция жылдары. Роман халықтың тұрмыс жағдайын, революцияға дейінгі өмірі мен төңкеріске себепші болған жағдаяттарды толық қамтып, сол заманының қаһармандарының ерлігін, таптық күресті туғызған факторларды, қала мен ауыл тіршілігін бейнелейді. Революция жылдарындағы сөз қолданысының ерекшеліктері халықтың таным-түсінігін, білімі мен білігін, саяси, мәдени сауаттылығының айнасы болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда, дипломдық жұмыс тақырыбы өзекті: «Жолдастар» романының тілі зерттеу нысаны болған емес.
Диплом жұмысының мақсат – міндеттері. «Жолдастар» романындағы кейіпкер тілі және автор тілінің І.Жансүгіровтің қазақ тіліндегі лексикалық бірліктер мен грамматикалық бірліктер мен құрылым-конструкцияларды қолдану ерекшеліктерін анықтауды мақсат ете отырып, төмендегідей міндеттерді атқару көзделді:
- Романдағы диалект сөздердің қолданысын анықтау;
- Автор тіліндегі және кейіпкер тіліндегі көнерген сөздердің қолданысының ерекшеліктерін анықтау;
- Автор тіліндегі және кейіпкер тіліндегі оқшау сөздердің мағыналық ерекшеліктері;
- Кірме сөздердің қолданылу ретімен, басымдылығының себебін сараптау;
- Қарапайым-тұрмыстық сөздердің түрлерін, қолдану ерекшеліктерін анықтау;
- Кейіпкер тіліндегі бірыңғай мүшелердің қолданылу ерекшеліктерін анықтау;
- Кейіпкер тіліндегі қайталамалардың стилдік қызметін анықтау;
- Романдағы жай сөйлемдердің стильдік қызметі;
- Романдағы синтаксистік конструкциялардың түрлерін анықтап, ажырату.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. І.Жансүгіровттің «Жолдастар» романының тілдік ерекшеліктері.
1. Жансүгіров І. Көп томдық шығармалар жинағы, ІІ том, Жолдастар романы. – Алматы: Қазығұрт, 2004.- 448 б.
2. Сыдықов Т. Ілияс Жансүгіров және дәстүр жалғастығы. – Алматы, 2011. – 488 б. 7
3. Кәрімов Х. Көркем тексті өнер туындысы ретінде зерттеудің өзекті мәселелері.// Көркем шығармалар тексін талдаудың мәселелері (ғылыми-теориялық конференция материалдары). – Алматы: Мектеп, 1993.- 401 б.
4. Нұрмұханов Х. Сөз және шеберлік. – Алматы: Ғылым, 2007. -288 б.
5. Қасенов Е. Тілдің қатысымдық және танымдық табиғаты. Жансүгіров поэзиясының тілі бойынша. – Алматы: Қазығұрт, 2013.- 248 б.
6. Нұрмағанбетов Ә. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні. – Алматы: Мектеп, 1985. - 159 б.
7. Диалектологиялық сөздік. Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. - 800 б.
8. Исаев С. Қазақ тілі. –Алматы: Қазығұрт, 1993.-171 б.
9. Jan Niecislaw Ignasu Baudouin de Courtenay. Delegation pour Adoption dune Langue. M., 2011.
10. Досмұхаметұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991.- 266 б.
11. Балақаев Б. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – Алматы: Ғылым, 1984. - 301 б.
12. Серебренников Б. Роль человеческого фактора в языке. // Язык и мышление. – Москва: Наследие, 2010.- 346 с.
13.Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). – Алматы: Ғылым, 2001. -207 б.
14. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Ана тілі, 1976.- 116 б.
15.Сүлейменова Б.А. Некоторые вопросы русских лексических заимствований в казахском языке. –В кн.: Исследования по истории казахского языка. – Алматы: Ғылым, 1965.-271 с.
16. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы, Санат, 1997. -256 б.
17. Балақаев М., Томанов М., Манасбаев Б., Жанпейісов Е. Қазақ тілінің стилистикасы. –Алматы: Қазығұрт, 2005.- 254 б.
18. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Жазушы, 1979.- 254 б.
19. Сыздықова Р. Сөз құдіреті. –Алматы: Санат, 2005. -271 б.
20. Joseph Vendryes. Traite de grammaire compatee des langues classiques. M., АНССР, 2010.
21. Ахметов Ә. Қазақ тіліндегі табу мен эвфемизмдер. Филол. ғылым. кандид. дәрежесін алу үшін жазылған дисс. – Алматы, 1973. -184 б.
22. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. - 101 б.
23. Серғалиев М. Сөз сарасы. – Алматы: Жазушы, 1989.- 198 б.
24. Серғалиев М. Синтаксистік синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1981. -167б.
25. Әбікенова Г.Т. М.Мағауин шығармаларындағы автор бейнесі мен кейіпкер бейнесінің берілу жолдары. – Астана: Мектеп, 2004.- 286 б
26. Шалабай Б. Көркем проза тілі. – Алматы: Ғылым, 1994.- 228 б.
27. Сейілхан А. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәденитанымдық мәні. Фил. ғыл. канд.... дис.: -Алматы, 2001, 130 б.
28. Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. – Алматы: Жазушы, 2009. - 300 б.
29. Ғабитова Ф. Алыптар тағдыры (күнделік дәптерінен) – Алматы: Жазушы, 1995.- 201 б.
30. Бердібаев Р. Роман және заман. – Алматы, Жазушы, 1967. -370 б.
31. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Санат, 2003.- 446 б.
32. Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы: Ана тілі, 2002.- 389 б.
33. Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Қазығұрт, 1998.-192 б.
34. Томанов М Қазіргі қазақ тіліндегі қаратпалар. – Алматы: Санат, 2003.- 401 б.
35. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ғылым, 2010.-411 б.
36. Амонжолов С. Қазақ әдеби тілінің синтаксисінің қысқаша курсы. –Алматы: Мектеп, 1994.-312 б.
37. Әміров Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1977.- 91 б.
38. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. Алматы: Жазушы, 1968. -264 б.
39. Шаяхметова М.Х. Қазақ тілінің бірыңғай мүшелерінің стильдік қызметі. – Алматы: Санат, 1985.- 62 б.
40. Кухаренко В.A. A Book Of Practice In Stylistics. Moskva: Higher School, 1986.-561с.
41. Будниченко Л. Экспрессивная пунктуация в публицистическом тексте (на материале языка газет) // СПб., Госуниверситет, 2003. -121 с.
42. Джусакинова Ш. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің табиғаты мен стилистикалық ерекшеліктері. Филол. ғыл. канд…дисс.: Алматы, 1994, 154 б.
43. Әлісжанов С.Қ. Ғылыми прозаның синтаксисі. – Алматы: Арыс, 2007. -304 б.
44. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 2007. -231б.
45. Бектаева Ш. Инверсияны көркем әдебиетте қолдану. Филол. ғыл. канд…дисс.: Алматы, 1969, 175 б.
46. Friedrich Wilhelm Christian Karl Ferdinand von Humboldt. M., The Eighteenth Century. М., 2012.
47. В.В.Виноградов. О языке художественной литературы. – Москва: Гослитиздат, 2001. - 656 с.
48. Г.О. Винокур. О языке художественной литературы. – Москва: Комкнига, 2006.- 566 с.
49. Г.А.Золотова. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса. –Москва: Эдиториал УРСС, 2001. - 368 с.
50. http://tapemark.narod.ru/les/608a.html
51. Шалабаев Б. Көркем проза тілін зерттеудің ғылыми – теориялық негіздері. Филол. ғыл. докт…дисс.автореф.: Алматы, 1997.-46 б.
52. Ferdinand de Saussure. Memoire sur le systeme primitive des voyelles dans les langues indo. M., 2013.
53. Vilhelm Ludvig Peter Thomsen. Der Ursprung der tussischen Staates. M.,RRN, 2011.
2. Сыдықов Т. Ілияс Жансүгіров және дәстүр жалғастығы. – Алматы, 2011. – 488 б. 7
3. Кәрімов Х. Көркем тексті өнер туындысы ретінде зерттеудің өзекті мәселелері.// Көркем шығармалар тексін талдаудың мәселелері (ғылыми-теориялық конференция материалдары). – Алматы: Мектеп, 1993.- 401 б.
4. Нұрмұханов Х. Сөз және шеберлік. – Алматы: Ғылым, 2007. -288 б.
5. Қасенов Е. Тілдің қатысымдық және танымдық табиғаты. Жансүгіров поэзиясының тілі бойынша. – Алматы: Қазығұрт, 2013.- 248 б.
6. Нұрмағанбетов Ә. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің төркіні. – Алматы: Мектеп, 1985. - 159 б.
7. Диалектологиялық сөздік. Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. - 800 б.
8. Исаев С. Қазақ тілі. –Алматы: Қазығұрт, 1993.-171 б.
9. Jan Niecislaw Ignasu Baudouin de Courtenay. Delegation pour Adoption dune Langue. M., 2011.
10. Досмұхаметұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991.- 266 б.
11. Балақаев Б. Қазақ әдеби тілі және оның нормалары. – Алматы: Ғылым, 1984. - 301 б.
12. Серебренников Б. Роль человеческого фактора в языке. // Язык и мышление. – Москва: Наследие, 2010.- 346 с.
13.Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). – Алматы: Ғылым, 2001. -207 б.
14. Белбаева М. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Ана тілі, 1976.- 116 б.
15.Сүлейменова Б.А. Некоторые вопросы русских лексических заимствований в казахском языке. –В кн.: Исследования по истории казахского языка. – Алматы: Ғылым, 1965.-271 с.
16. Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы, Санат, 1997. -256 б.
17. Балақаев М., Томанов М., Манасбаев Б., Жанпейісов Е. Қазақ тілінің стилистикасы. –Алматы: Қазығұрт, 2005.- 254 б.
18. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы: Жазушы, 1979.- 254 б.
19. Сыздықова Р. Сөз құдіреті. –Алматы: Санат, 2005. -271 б.
20. Joseph Vendryes. Traite de grammaire compatee des langues classiques. M., АНССР, 2010.
21. Ахметов Ә. Қазақ тіліндегі табу мен эвфемизмдер. Филол. ғылым. кандид. дәрежесін алу үшін жазылған дисс. – Алматы, 1973. -184 б.
22. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. - 101 б.
23. Серғалиев М. Сөз сарасы. – Алматы: Жазушы, 1989.- 198 б.
24. Серғалиев М. Синтаксистік синонимдер. – Алматы: Мектеп, 1981. -167б.
25. Әбікенова Г.Т. М.Мағауин шығармаларындағы автор бейнесі мен кейіпкер бейнесінің берілу жолдары. – Астана: Мектеп, 2004.- 286 б
26. Шалабай Б. Көркем проза тілі. – Алматы: Ғылым, 1994.- 228 б.
27. Сейілхан А. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәденитанымдық мәні. Фил. ғыл. канд.... дис.: -Алматы, 2001, 130 б.
28. Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. – Алматы: Жазушы, 2009. - 300 б.
29. Ғабитова Ф. Алыптар тағдыры (күнделік дәптерінен) – Алматы: Жазушы, 1995.- 201 б.
30. Бердібаев Р. Роман және заман. – Алматы, Жазушы, 1967. -370 б.
31. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Санат, 2003.- 446 б.
32. Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы: Ана тілі, 2002.- 389 б.
33. Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы: Қазығұрт, 1998.-192 б.
34. Томанов М Қазіргі қазақ тіліндегі қаратпалар. – Алматы: Санат, 2003.- 401 б.
35. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ғылым, 2010.-411 б.
36. Амонжолов С. Қазақ әдеби тілінің синтаксисінің қысқаша курсы. –Алматы: Мектеп, 1994.-312 б.
37. Әміров Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1977.- 91 б.
38. Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі. Алматы: Жазушы, 1968. -264 б.
39. Шаяхметова М.Х. Қазақ тілінің бірыңғай мүшелерінің стильдік қызметі. – Алматы: Санат, 1985.- 62 б.
40. Кухаренко В.A. A Book Of Practice In Stylistics. Moskva: Higher School, 1986.-561с.
41. Будниченко Л. Экспрессивная пунктуация в публицистическом тексте (на материале языка газет) // СПб., Госуниверситет, 2003. -121 с.
42. Джусакинова Ш. Қазақ тіліндегі сұраулы сөйлемдердің табиғаты мен стилистикалық ерекшеліктері. Филол. ғыл. канд…дисс.: Алматы, 1994, 154 б.
43. Әлісжанов С.Қ. Ғылыми прозаның синтаксисі. – Алматы: Арыс, 2007. -304 б.
44. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 2007. -231б.
45. Бектаева Ш. Инверсияны көркем әдебиетте қолдану. Филол. ғыл. канд…дисс.: Алматы, 1969, 175 б.
46. Friedrich Wilhelm Christian Karl Ferdinand von Humboldt. M., The Eighteenth Century. М., 2012.
47. В.В.Виноградов. О языке художественной литературы. – Москва: Гослитиздат, 2001. - 656 с.
48. Г.О. Винокур. О языке художественной литературы. – Москва: Комкнига, 2006.- 566 с.
49. Г.А.Золотова. Коммуникативные аспекты русского синтаксиса. –Москва: Эдиториал УРСС, 2001. - 368 с.
50. http://tapemark.narod.ru/les/608a.html
51. Шалабаев Б. Көркем проза тілін зерттеудің ғылыми – теориялық негіздері. Филол. ғыл. докт…дисс.автореф.: Алматы, 1997.-46 б.
52. Ferdinand de Saussure. Memoire sur le systeme primitive des voyelles dans les langues indo. M., 2013.
53. Vilhelm Ludvig Peter Thomsen. Der Ursprung der tussischen Staates. M.,RRN, 2011.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Ілияс Жансүгіров шығармашылық дерекнамасына көз
салсақ, жазушылықпен айналысқан жиырма жыл өмірі қазақ кеңес әдебиетінің
алғашқы кезеңдерімен тұстасады, яғни ол қазақ кеңес әдебиетінің іргетасын
қалаушы ретінде жас әдебиеттің жетістіктері мен табыстарының бәріне Ілияс
ортақ. Осы әдебиеттің барлық жанрында Ілиястың үлесі бар. Сонымен қатар, аз
да болса сын, әдебеттану ғылымына да араласқаны белгілі.
І. Жансүгіров терең ой, үлкен сезім поэзиясын жасаумен бірге, проза
жанрында замандастарынан қалыспаған. Соның дәлелі – Жолдастар романы. Бұл
роман – қаламгердің проза жанрындағы тұңғыш туындысы. Қамтыған кезеңі
тарихи тұрғыдан да аса маңызды революция жылдары. Роман халықтың тұрмыс
жағдайын, революцияға дейінгі өмірі мен төңкеріске себепші болған
жағдаяттарды толық қамтып, сол заманының қаһармандарының ерлігін, таптық
күресті туғызған факторларды, қала мен ауыл тіршілігін бейнелейді.
Революция жылдарындағы сөз қолданысының ерекшеліктері халықтың таным-
түсінігін, білімі мен білігін, саяси, мәдени сауаттылығының айнасы болып
табылады. Осы тұрғыдан алғанда, дипломдық жұмыс тақырыбы өзекті:
Жолдастар романының тілі зерттеу нысаны болған емес.
Диплом жұмысының мақсат – міндеттері. Жолдастар романындағы кейіпкер
тілі және автор тілінің І.Жансүгіровтің қазақ тіліндегі лексикалық
бірліктер мен грамматикалық бірліктер мен құрылым-конструкцияларды қолдану
ерекшеліктерін анықтауды мақсат ете отырып, төмендегідей міндеттерді атқару
көзделді:
- Романдағы диалект сөздердің қолданысын анықтау;
- Автор тіліндегі және кейіпкер тіліндегі көнерген сөздердің
қолданысының ерекшеліктерін анықтау;
- Автор тіліндегі және кейіпкер тіліндегі оқшау сөздердің мағыналық
ерекшеліктері;
- Кірме сөздердің қолданылу ретімен, басымдылығының себебін сараптау;
- Қарапайым-тұрмыстық сөздердің түрлерін, қолдану ерекшеліктерін
анықтау;
- Кейіпкер тіліндегі бірыңғай мүшелердің қолданылу ерекшеліктерін
анықтау;
- Кейіпкер тіліндегі қайталамалардың стилдік қызметін анықтау;
- Романдағы жай сөйлемдердің стильдік қызметі;
- Романдағы синтаксистік конструкциялардың түрлерін анықтап, ажырату.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. І.Жансүгіровттің Жолдастар
романының тілдік ерекшеліктері.
Диплом жұмысының дереккөздері. І.Жансүгіровтің Жолдастар романы;
Қасенов Е. Тілдің қатысымдық және танымдық табиғаты. Жансүгіров поэзиясының
тілі бойынша; Шаяхметова М.Х. Қазақ тілінің бірыңғай мүшелерінің стильдік
қызметі; Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі; Әміров Р. Ауызекі сөйлеу
тілінің синтаксистік ерекшеліктері.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында сипаттама,
салыстырмалы, концептілік талдау және жүйелеу, аналитикалық талдау әдістері
қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖОЛДАСТАР РОМАНЫНЫҢ ЛЕКСИКАСЫ
1.1 Жолдастар романындағы диалект сөздер
Ілияс Жансүгіров – ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық
әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы,
көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық, тәрбиелік
мәні зор.Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына
қанат бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік адамгершілік идеяларды
толғайды.
Ілияс Жансүгіров 1894 жылы бұрынғы Қапал уезі, Ақсу болысында
(қазіргі Тадықорган облысы, Ақсу ауданы) туған. Ескіше хат
танитын, шағатай тілдеріндегі кітаптарды жинайтын, аңыз-ертегілерді,
батырлық жырларды, тарихи оқиғаларды, әңгіме-шежірелерді жақсы білетін,
көкерегі ояу, көзі қарақты, әр түрлі өнерді ұстаған әңгімеші, домбырашы,
ұста, көшелі Жансүгір анасынан ерте қалған Ілиясты жетімсіретпей,
еркелетіп, жақсы үлгі көрсетіп, тәрбиелеп өсіреді. Халқымыздың құт-береке
дарыған, ежелден ақындық, батырлық, даналық мекені Жетісу өлкесінің
перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен бастап ән мен жырдың, өлең мен күйдің
небір асыл нұсқалары ұялаған. Өз үйінде, әкесінен хат таныған, одан соң
молда алдын көрген Ілияс біраз уақыт Карағаш деген жердегі татар
үлгісіндегі мектептен оқып, әр түрлі пәндерден сабақ алады. Бұдан кейін
тұрмыс жағдайы билеп шаруа күйттеп, тіршілік қарбаласына араласып кетеді.
Жастық қиял, арман толқулары, ауыл көріністері, табиғат суреттері оның
жүрегін қозғап, тіліне ұйқасты сөздер оралып, өлең шығара бастайды.
1920 ж. Ілияс Алматыға келіп, үш айлық мұғалімдер курсын бітіреді.
Артынан Ташкенттегі Қазақ ағарту институтының жанындағы қысқа мерзімді
курсты бес-алты ай оқығаннан кейін, денсаулығының нашарлауына байланысты
аулына қайтады.
Дауылды жылдардың тартысты тіршілігі жас мұғалімді өз толқынына тартады.
Қазақ ағарту институтында, Жетісу облысының Қосшы комитетінде губерниялық
оқу бөлімінде, Тілші газеті редакциясында қызмет істеу, экспедицияға
шығып фольклор үгілерін жинау кешегі ауыл жігітін ширатып шыңдайды. Жас
азаматтың кызметтен өзге уакыты түгелдей кітап, газет-журнал оқуға, өз
көкірегіндегі сырларды қағазға түсіруге жұмсалады. Алғашқы өлеңдері
Тілші, Кедей еркі, Лениншіл жас газеттерінде, Жаңа мектеп, Әйел
теңдігі журналдарында жарияланады. 1927 жылы Беташар атты үгіт өлеңі,
1928 жылы Сағанақ деген тұңғыш кітабы шығады.
1927-1937 жылдар арасында поэзия, проза, драматургия, сын, аударма
салаларында жиырмадан астам кітап шығарып, артына аса бай әдеби мұра
қалдырды. Оның лирикалық шығармалары, Дала, Күй, Күйші, Құлагер
поэмалары, Жолдастар романы, Кек, Турксиб, Исатай-Махамбет
пьесалары қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған өлмес туындылар. Он
жылдың ішінде осынша шығарма берген қалам қайраты, талант табандылығы
ғажап.
1928 жылы журналистика институтын бітіріп, елге оралған Ілияс Жансүгіров
Еңбекші қазақ газеті редакциясында қызмет істеп, қазақ баспассөзінің
қалыптасуына көп үлес қосты. Аршынды қаламгер, үлкен мәдениет қайраткері
Ілияс Жансүгіров 1934-1935 жылдарда Қазақстан көркем әдебиет баспасында
поэзия бөлімін басқарады, ССРО Жазушыларының I съезінде сөз сөйледі,
республиканың әлеуметтік өміріне белсене араласады. Жазушының М.Горькиймен
шығармашылық байланысы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен достығы оның
қаламгерлік жолында терең із қалдырған. Көзі тірісінде қазақ поэзиясының
өрен жүйрігі, ақындықтың Құлагері атанған Ілияс Жансүгіров кесепат-кесел
репрессияға ұшырап, 1938 жылы ату жазасына кесілді.
Ілияс Жансүгіров - қазақ әдебиетінің барлық жанрларында қалам тартып,
елеулі туындылар берген әмбебап дарын. Әсіресе, ол өзінің аса қуатты
суреткерлік талантын поэзия жанрында көрсетіп, күллі қазақ әдебиетінің
мақтанышына айналған туындылар берді.
Ілияс поэзиясы — ойға-қанат, сезімге нәр беретін, ешқашан ескірмейтін,
жас поэзия болса, арнасынан асқан асау өзендей дарын иесінің прозасы да
мәңгі ұрпақ жадынан өшпес мұра болып қалды. І. Жансүгіровтің проза
жанрындағы тырнақ алды туындысы – Жолдастар романы.
Ілияс проза жанрында да замандастарынан қалыспаған, уақыт талабын жіті
түсініп, ұлтын ұлықтайтын күрескерлік тұлғасын танытып, салты мен дәстүрін,
этнографиялық құндылықтарын қастерлеп, тарих тамырын бойлай таза, еркін,
поэтикалық кең көлемде суреттеп, уылжыған тілмен баяндап беруге, ел
бостандығы, халық бақыты, ұлттық арман жолындағы кескілескен айқастың от-
жалынына қақталған, шыңдалған, жаны кіршіксіз таза, арыстан қайратты, жанды
адамның, әдімі адам, үлгілі жаңа адамның бейнесін алғашқылардың бірі болып
жасап берді. Ілекеңнің проза жанрындағы басты кітабы – Жолдастар романына
ол үлкен дайындықпен келген [2, 30].
Жолдастар романы прологтан және Бастау, Ағын, Толқын, Тасқын
атты тараулардан тұрады. Жазушы аталмыш романда халық тұрмысы мен өмірінің
сан саласын қамтыған. Мәселен, ауыл өмірі, қала халқының тұрмыс-тіршілігі,
завод, шахта, пристань, темір жолда істейтін қара жұмысшылардың жай-күйі,
майданда қара жұмысқа жегілген қазақ жігіттерінің ерік-жігері бір романның
өн бойында сайрап тұр. Бірінші дүниежүзілік соғыстың кесапаты, 1916 жылғы
ұлт-азаттық көтерілісі, 1917 жылғы революциялардың қазақ даласына әсері –
бұл романның мазмұнын айқындайтын бағаналы оқиғалар. Оқиғаның болған
уақытынан-ақ шығармада көтерілген мәселелердің маңыздылығын, қомақтылығын
байқауға болады. Себебі бұл жылдары қазақ тарихындағы орасан өзгерістер
белең алған, әкелген зардабы мен қиындығын халық сан ғасырлар бойы
ұмытпайтын кезең еді.
Романдағы кейіпкерлердің саны да, олардың тұрмыс-тіршілігі, айналысатын
кәсіптері мен көзқарастары, ұлты мен таптық жағдайы да сан қилы. Бұрын
соңды қазақ әдебиетінде болмаған образдарды І.Жансүгіров Жолдастарда
суреттеді. Мәселен, Ілиясқа дейінгі әдебиетте көшпелі халық, ауыл өмірі
сипатталатын, ал Жолдастар романында қаланың тұрмысы, өндірісте,
құрылыста, параходта істеген жұмысшылардың күйі, майдандағы қазақ
жігіттерінің қара жұмыстағы хал-жағдайы арқылы жазушы тақырыптық шеңберді
кеңейтті, жаңа образдардың тууына түрткі болды.
Жолдастар романының негізгі идеясы – бостандықты, азаттықты дәріптеу.
Халықтың бостандыққа деген ерік-жігерін қайрау, күреске шақыру. Ұлы
күрестің жемісі – теңдік пен еркіндік екенін көрсету.
Оқиғалар идеяны арқау етіп, бірінен соң бірі туып отырады. Байдың малын
бағып, жалшылықта жүріп күн көрген жас жігіттердің тағдырын түйістіріп,
олардың жүріп өткен қиыншылыққа толы өмір жолының түбі революцияға қалай
келгенін жазушы еш боямасыз баяндайды. Романның бірінші бетін ашқан сәттен
бастап, қара халықтың ауыр тұрмысы суреттеледі.
Қазақ халқының революцияға келу және қатысу процесінің күрделі бір асуы
жоталанған бұл шығармада дәуірлік шындықты жазушы негізінен Сатан, Мәмбет,
Мардан образдары арқылы ашқан. Бірінші тарау Бастау толықтай Сатанға
арналған. Сатан – ең әуелі саудагер, бай Шалматайдың, одан соң Шаяхмет
байдың жалшысы болған ауыл пролетариатының өкілі. Сатанның жалшылықтан
шаршап, күн-көрінгеннің түртпегіне тойып, бостандықты аңсап, сол бастан
кешкен қиындықтар арқылы күрес жолына түскен азамат болса, одан кейінгі
тарауларда танысатын Мәмбет пен Мардан – кез келген жерде күн көру қамымен
еңбегін жалдап жүре берген жалдамалы жұмысшы. Бәрі де – еті тірі, пысық
жандар. Ілияс Жансүгіровтің кейіпкерлері революция жолында бірден тартысқа
түспейді, олар қиындық пен қасіретті, жаман мен жақсыны, жалшылық пен
кедейліктің ащы дәмін тартып, қоғам ағымына бірте-бірте баяулап қосылады.
Бұдан қорытатынымыз, Жолдастар - барынша реалистік көзқарас негізінде
жазылған, өмірдің шындығын бейнелейтін өз заманының үздігі.
Әр қаламгердің өзіне тән стилі, сөз саптау мәнері, ой-толғау әдістері
болады. Қаламгер ойын жетелейтін қуатты құрал – тіл, шұрайлы сөз. Шұрайлы
сөз – халықтың тіл байлығы. Сол сөз байлығын әр қаламгер өз тұрғысынан
қолданады.
І. Жансүгіровтің шеберлігі – қарапайым сөздермен өз ойын оқырманына
бейнелі, айқын, мәнерлі етіп жеткізуінде. Жазушы шығармалары мағынасы,
көркемдігі, тілі жағынан жатық, қазақы.
Көркем әдебиет қоғамдық өмір қалыптастырған әлеуметтік топтардың
қоғамдағы алатын орнын, өзара қарым-қатынастар мен өзіндік ерекшеліктерін
көрсетуде бірінші кезекте сол топтардың тіліне тән тілдік элементтерге иек
артады. Мұндай тілдік құралдар көркем шығармада ортақ кәсібі мен тұрған
жері, өскен ортасы т.б. жағдайлар біріктірген адамдар тобының әлеуметтік
ерекшелігінен хабар беретін стильдік көрсеткіштер болып табылады. Көркем
образ жасауға апаратын жолдағы көптеген амал-тәсілдер қатарында адамға тән
түрлі характер мен оның қалтарыстарын көрсетуде жазушы үшін үлкен маңызға
ие нәрсе – кейіпкер тілін өзгермеген қалпында пайдалану. Қоғамдағы өзі
кіретін әлеуметтік топ пен өз ортасы атынан сөйлейтін кейіпкер ешқандай
әсірелеу, боямасыз-ақ өз келбеті мен бітім болмысынан, білімі мен
қабілетінен хабар беріп, тіл арқылы өз орнын айқындайды. Бұдан кейіпкер
бейнесін сомдауда тілдік құралдардың қаншалықты маңызды екендігін, сондай-
ақ, тіл мен әдебиет арасындағы байланысты айқын аңғарамыз.
Көркем тексті өнер туындысы ретінде зерттегенде таза лингвистикалық
әдіс-тәсілдермен шектеліп қалу жеткіліксіз. Себебі, көркем туынды (көркем
текст), даралық көркем стиль жазушы шығармаларының көркем құрылысы ғана
емес, әр жазушының шығармаларына тән мазмұн мен түр ерекшеліктері. Көркем
әдебиет стилистикасында шығарманың тілін оның идеялық мазмұнынан бөліп алып
қарауға болмайды. Бұдан талдаудың лингвистикалық принциптері мен әдіс-
тәсілдерін әдебиеттану тұрғысынан талдаумен, соның ұғымдары,
категорияларымен, прициптері және әдіс-тәсілдермен ұштастыру қажеттілігі
туады [3,17]. Тілдік ерекшеліктерді туғызудағы негізгі факторлардың бірі
шығарма кейіпкерінің қоршаған орта қалыптастырған дүние танымы мен өмірге
деген өзіндік көзқарасы, көрген – білгені мен оқып-түйгенінен туған адами
позициясы образ жасаудағы жазушы ескеретін бірден-бір жайт болып табылады.
Көркем туынды – қоғамның айнасы. Тіршілік иірімдеріндегі адамдар
тағдырын бейнелеп, образдар галереясындағы олардың қайталанбас портреттерін
жасау үшін жазушы кейіпкердің жеке басына тән барлық белгіні пайдалануға
тырысады. Ол белгілердің қатарына тілдік ерекшеліктер де кіреді. Яғни ана
сүті, әке өсиетімен дамитын ұлттық белгілерден бастап, мекен еткен жері мен
кәсібіне байланысты тілдік ерекшеліктер, сондай-ақ, жас мөлшері мен
әлеуметтік сипатын танытатын білім деңгейі, осы айтылғандарға қатысты сөз
саптауындағы тілдік өзгешеліктер назардан тыс қалмайды. Оның сыртында әр
адамның сөйлеу мәнеріндегі индивидуалдық даралық образ сомдаудағы ең
қажетті құралдардың бірі болып табылады.
Кез келген тілдік құрал көркем шығарма тілінде жөнсіз, қисынсыз
қолданылмайды. Ондағы (көркем шығарма тіліндегі) күрделі синтаксистік
құрылымдары, мағыналық топ құрайтын сөздер, жеке дыбыстар, фразеологизмдер
– бәрі де жазушы талғамымен көркемдік идеяға қызмет ету үшін тартылған
тілдік құралдар болып табылады. Мағынасы айқын аңғарылатын, стильдік бояуы
бірден көзге түсетін сөз бен сөз тіркесі, сөйлем стильдік фон жасауға
қатысатын белсенді тілдік бірліктер қатарына жатады. Әр функционалды
стильдің өзіндік мағынасы мен бояуы жағынан ажыратылмайтын стильдік қабаты
болады. Дыбыстық қабаттан мәтінге дейінгі аралықтағы тілдік бірліктердің
стилистикалық қызметін талдау көркем шығарма тілінің өзіндік ұйысу
ерекшеліктерін, олардың жасалу жолдарын, көркемдік құралдардың
лингвопоэтикалық қызметін анықтауға жағдай туғызады.
Осы орайда І. Жансүгіровтің шығармаларындағы қарапайым сөздер,
диалектизмдер, этнографизмдер, кірме сөздер мен стильдік қызметтеріне
талдау жасаудың қаншалықты маңызды екендігін аңғарылады.
Қаламгер шығармаларында жалпы халықтық тілдің лексикалық байлығын шебер
жұмсайды. Күнделікті қолданылып жүрген сөздер арқылы шындықты дәл көрсетіп,
айқын да бейнелі, адамдардың ой сезіміне әсер ететін образдар жасайды.
Кейіпкер тілінде қолданылған эмоционалды- экспрессивтік бояуы басым сөздер
қаһарман бейнесін сомдауға жұмсалған. І. Жансүгіровтің прозасы тілінің
лексикалық қабаттарын төмендегіше топтастырып қарастыруға болады:
диалектизмдер, қаратпалар, кірме сөздер, көнерген сөздер, т.б.
Көркем әдебиеттің негізгі құралы - тіл. Ұста металды, суретші бояуды
қандай жақсы білсе, жазушы тілді сондай жақсы білуі керек. Онсыз ол өзінің
ой-сезімін, өмір тәжірибесін басқаларға суреттеп жеткізе алмайды, өмір
картинасын, адам образын жасай алмайды. Тіл, әрине, жалпы ұғым. Тіл - сан
сөздердің жиынтығы. Ол сөздердің ішінде терең ой, сұлу сындар, нәзік сезім,
асқақ көңіл, өжет ерлік, тағы басқа адам мінезіне тән ерекшеліктерді
суреттеуге керекті тамаша көркемдері бар. Солардың ішінен ең жақсыларын
таңдап, талғап алудың және оларды сөйлемде орнын тауып қиюластыру, қалай
білудің негізінде көркем әдебиет жасалады. Көркем тіл, көркем сөздердің
түрі көп.
Көркем тіл, образды сөздерді білу тек жазушылар үшін ғана емес, әрбір
сауатты адамның бәріне керекті. Өйткені әрбір адам өзінің ой-сезімін
басқаларға білдіру үшін барынша көркем сөздерді қолдануға тырысады. Ол -
табиғи нәрсе. Сондықтан оны түсіну, білу әр адамның өзі үшін керек.
Екінші, тілді білу - көркем шығармалардың жақсы, жаман жақтарын жыға
танып, терең түсіне білу деген сөз. Өзіміздің ана тілімізде жазылған нәрсе
ғой, түсінбестік несі бар деп ойлаймыз. Шынында, олай емес. Көп сөздердің
астарлы мағынасы болады. Демек, сөз шеберлерінің бүркегенін ашып, бүккенін
жазу үшін де көркем тілдің ерекшеліктері мен жасалу жолдарын тексере
білуіміз қажет.
Үшінші, әдебиетті оқытушы, зерттеушілер үшін де көркем тілдердің жасалу,
даму жолдарын, ерекшеліктерін терең түсініп, жақсы білуі керек. Сайып
келгенде, әдебиеттің көптеген теориялық мәселелері - жазушылардың көркем
тілді қандай дәрежеде біліп, қалай меңгерулеріне тіреледі. Өйткені көркем
әдебиеттің негізгі құралы - тіл.
Жазушылар адам образын да, көркем сюжетті де, жеке адамға тән мінезді
де, күйініш-сүйінішті де, табиғаттың әдемі көріністерін де тіл арқылы
жасайды. Тілсіз көркем шығарма жоқ. Тілге мән бермеу не оны білмеушілік
әдебиеттің даму процесіне де көп кеселдік келтіруі мүмкін. Жылтырағанның
бәрі алтын емес. Жақсыны жаманнан, асылды жасықтан айыру үшін әдебиетші,
сыншылар көркем тілді өздері жақсы біліп, толық меңгеруі - басты шарттардың
бірі. Өзі жақсы білмей тұрып, біреуге білім үйретуге болмайды. Міне, осы
айтылғандардың бәрі де көркем тілді кең зерттеп, терең түсінуімізді қажет
етеді.
Жазушы халықтың бай тілін шетінен алып пайдалана бермейді. Солардың
ішінен ең керектілерін талғап, таңдап, сұрыптап алады. Өзінің ой-сезімін
оқушыларына жеңіл, өткір етіп жеткізе алатын жайнақы сөздерді таңдайды.
Қандай өмір құбылысын суреттемек, қандай әдеби мінез жасамақ, олар қандай
орта, қандай әлеуметтік топтың өкілі – бұл жайт жазушылардың сөз таңдау
ісінде шешуші мәселенің бірі. Жазушылардың қойын кітапшасында жазылған сан
түрлі сөздердің болуы да осыны дәлелдейді. Образ - тип белгілі бір ортаның
өкілі болғандықтан, ол өз ортасына тек іс-әрекетімен ғана емес, өзінің
тілімен де, сөйлеу ерекшелігімен де тән болуы керек. Онсыз ол жекеленіп,
ерекше көзге түсе алмайды. Сондықтан жазушылар өзінің келешектегі
қаһармандарының әрқайсысына лайықты сөздерді тере жүріп, өзінің
шығармасында пайдалану арқылы типтік ерекшеліктер жасайды.
Ақын-жазушылардың шығармаларында кейіпкер тілінде жергілікті тіл
ерекшеліктерінің кеңінен қолданылуы – шығарманың құндылығын арттырады.
Ғылыми тілмен айтсақ жергілікті тіл ерекшеліктерін диалектизмдер дейміз.
Диалект - жергілікті немесе әлеуметтік негіздерде бөлінген ұжымдардағы
аралас-құраластық жасау құралы ретіндегі тіл ерекшелігі. Диалект – тілдің
тууы мен өмір сүруінің аса маңызды формасы, ол шаруа, тұрмыстық және
өндірістік қарым-қатынастар жасауының негізінде пайда болған алғашқы ұлттық
тілдің ерекше белгісі. Тілдің әркелкі түрлері: онда әдеби тіл және
жергілікті тіл ерекшеліктері (диалектілер), ауызекі тіл және арго (толық
емес, редуцирленген – сөздік деңгейіне дейін қысқартылған тілдік жүйе) бар
екендігі белгілі. Диалектизмдер туралы Х. Нұрмұханов: Бұлар, белгілі бір
аймақ тұрғындары үшін атқаратын қызметіне қоса, әдеби тіл үшін де, әдебиет
тілі үшін де қажет қазына [4, 120], - деп орынды атап көрсетеді.
Көркем әдеби стилінде кейбір диалектизмдер әдеби тілдік баламасы бола
тұрса да қолданылады. Бұл – таза стильдік мақсатпен байланысты мәселе.
Кейде бір сөйлемде бір сөзді екі рет немесе одан да көп қайталап қолдануға
тура келеді. Егер ондай әдеби сөздің жергілікті халық тілінде диалектілік
сыңары бар болса да оны жазушылар көркем әдебиет стилінде қолданады.
Кейіпкерлерінің тілін бейнелеуде жергілікті ерекшеліктер қолданылады.
Орынды, мақсатты түрде қолданылған жергілікті ерекшеліктер тілдік
экспрессияның тиімді құралы болып табылады. Жергілікті тіл
ерекшеліктерінің эстетикалық мәні контекстегі қолданысы мен ішкі уәжділігі
негізінде айқындалады. Шығармада жергілікті тіл ерекшеліктерінің қолданылуы
белгілі бір аймақтың колоритін, шығарманың шынайылығын бере алмайды.
Сонымен қатар әдеби тілде жергілікті ерекшеліктерді шамадан тыс қолдану да
шығарманың тілін шұбарландырып, түсініксіз етеді.
Көркем шығармадағы жергілікті ерекшеліктердің эстетикалық мәні туралы
сөз еткенде, автордың қай сөздерді таңдап алғанын ескеру қажет. Мәтіннің
түсінікті болуы сияқты талаптар үдесінен қарағанда, қосымша түсіндірулерді
қажет етпейтін, констекст арқылы да ұғынықты болатын жергілікті тіл
ерекшеліктердің қолданылуы туралы сөз болады. Диалектілер, сөйленістер –
ұлттық тілдің белгілі бір аймақтағы сөз құрауда, сөз тіркесін жасауда
тарихи қалыптасқан, өзіне ғана тән дыбыстық ерекшеліктері бар тармақтары
болып табылады. Алайда ол дұрыс сөйлеу тілімен салыстырғанда, нормадан
ауытқу болып есептеледі. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің эстетикалық мәні
контекстегі қолданысы мен ішкі уәжділігі негізінде айқындалады. Шығармада
жергілікті тіл ерекшеліктерінің қолданылуы белгілі бір аймақтың колоритін,
шығарманың шынайылығын береді. Алайда әдеби тілде жергілікті ерекшеліктерді
шамадан тыс қолдану да шығарманың тілін шұбарландырып, түсініксіздікке
ұрындырары сөзсіз.
Демек, көркем мәтінде қолданылатын диалект сөздердің мән-мағынасын ашып,
қолданымдық аясын зерттеп, стильдік қызметін анықтау жұмысы орынсыз
қолданылған жергілікті тіл ерекшеліктері мен әдеби тіл қатарына енуге бейім
тұрған диалектизмдерді айқындауға мүмкіндік береді. Ақын-жазушылардың сөз
қолданысы арқылы тілдің сөздік құрамы ұлғаяды. Олардың индивидуальді-
авторлық сөз тудыру негізінде қалыптасқан атауыштық сөздер мен ұмытылып
бара жатқан көне этнографизмдерді жаңғыртуы арқылы және де кейбір естілмей
жүрген заттық мәдени диалектизмдері дүниеге қайта әкелуі арқылы сөздік
қордың шеңбері ұлғая түседі.
І.Жансүгіровтің Жолдастар романында диалектілік ерекшеліктер негізінен
кейіпкерлердің тілінде қолданылады. Сонымен қатар, кейде автор сөзінде
қолданылуы да орын алып отырады. Жазушы диалектілік ерекшеліктерді
көбінесе жергілікті тұрғындарды сипаттауда, халық тұрмысын шынайы көрсету,
белгілі бір аймаққа тән материалдық және рухани мәдениет ерекшеліктерін
беру үшін, халықтың болмысын, рухын шынайы түрде бейнелеу мақсатында
қолданған.
І. Жансүгіровтің жергілікті ерекшеліктердің лирикалық поэзияда
қолданылуы мен прозалық шығармаларда қолданылуының өзіндік ерекшеліктері
бар. Экспрессивті қызметі автордың жеке өзі таратып отырған хабардағы
көріністермен байланысты, ендеше сөз өз тұлғасын білдіре алудың құралы
ретінде қызмет етеді. Импрессивті қызмет сөйлеушінің жеткізгелі отырған
хабарына қаратыла айтылады десек, ол сөйлеушінің әсеріне байланысты адресат
хабардың қандай тілмен жеткізілгені туралы ақпаратты алумен қатар,
автордың осы хабарға деген эмоционалдық жай-күйін біле алады. Бұл қызмет
белгілі бір әрекеттерге байланысты адресаттың көңіл-күйіне, сезіміне, талап-
тілегіне ықпал жасай алады.
Жазушының прозалық шығармалары мен лирикалық шығармаларында да
дилектілер жиі қолданылған. Сонымен қатар, І. Жансүгіровтің поэзияда да,
прозада да жиі қолданыс тапқан диалект сөздеріде баршылық. Мысалы,
Бай мығым еді,
Кедей шілідпірім еді,
Күн күңгірт еді,
Дала жым-жырт еді (Бүгінгі дала өлеңінен) – деп келетін өлең
жолындағы шілдіпірім – арық, әлсіз деген мағынасындағы ақпарат береді [5,
102]. Ал шілдіпірім сөзі Жолдастар романында да дәл осы мағынасында
қолданылған. Мысалы, Қайта Қаралардың көзіне түсетіндей адамдары қорасына,
моласына, мешітіне, тесігіне тығылып, шілдіпірім болып тозып кетті [1, 71].
Кейіпкер образын жандандыра түсу тәсілдерінің бірі – оның тілінде сол
өңірдің жергілікті ерекшеліктерін беру. Әрбір субъектінің жасына,
қызметіне, өмір сүрген ортасына, күнделікті тіршілігіне қарай сөз қолданысы
да басқалардан ерекшеленетіні белгілі. Жазушы образ сомдауда осы
ерекшеліктерді мүмкіндігінше мол қамтуға тырысқан.
Көркем шығармадағы материалдық мәдениетке қатысты диалектизмдерді
зерттеу жұмысымызда төмендегідей топтарға бөліп қарастырдық:
1) Үй-жай атауларындағы диалектизмдер;
2) Ыдыс-аяққа қатысты диалектизмдер;
3) Киім-кешекке қатысты диалектизмдер;
4) Фонетикалық тұрғыдан өзгеріске ұшыраған диалектизмдер;
Үй-жай атауларындағы диалектизмдер.
Жалпы жергілікті халықтың лексикасында үй-жайға байланысты диалектінің
танымдық маңызы зор. Үй-мекен, үй-шаңырақ ұғымының пайда болуы, жетілуі
адамның табиғаттың саналы перзенті екендігін сезінуінің дәлелі.
І.Жансүгіровтің Жолдастар романында үй-мекенге байланысты диалектілер
жетерлік. Там 1. Қолдан құйған балшықтан, кірпіштен салынған үй. 2. Мола,
зират. 3. Мол, көп [7, 619]. Мысалы, Шалматай ауылы әлі тамнан шықпапты.
[1, 29] Бұл диалект сөз Алматы, Жамбыл, Шығыс өңірлеріне тән. Мұндағы, там
сөзі – көп мағыналы: қолдан құйған балшықтан, кірпіштен салынған үй; мола,
зират, бейіт; қабырға, дуал. Бұл сөз туралы Ә. Нұрмағамбетов Оның үй,
мола, бейіт мағынасы оңтүстік говорлар тобына тән де, екінші мағынасы
солтүстік-батыс говорлар тобына тән. Алматы, Жамбыл, Шымкент тұрғындары
тіліндегі там сөзі үй мағынасында қолданылып келеді де, Қызылордадан
асып, Аралға жақындай бергенде, бұл мағынасынан айырылып, мола, бейіт
мағынасына ауысып кетеді [6, 114]. Мұндай бір-бірімен синоним болып
келетін диелектілер жергілікті жердің сөз қолданысының ерекшелігін ғана
көрсету мақсатында емес, сонымен бірге үздіксіз бір сөзді қайталаудан аулақ
болудың бір тәсілі.
Ақ үйдің оң жағында бәтеспен қаптап, манат, борлат, қызыл мақпалмен
оймыштаған әсем отау тұр [1, 379]. Отау – жаңадан тұрмыс құрып, енші алып
бөлінген ұлдың үйі. Ақ отау деп жас отбасын қастерлесе, кіші ұлын отау
иесі деген қазақ үшін отау қасиетті ұғым. Ақ үй 1. Тұтқын, кепіл. 2.
Киіз үй [7, 45]. Сонымен, ақ үй дегеніміз – киіз үй деген ұғымда
қолданылған диалект сөз. Ақ үй тіркесі І.Жансүгіровтің Жолдастар
романында киіз үй тіркесінің орнына қолданылып, үй иелерінің аса бай,
дәулетті екенін көрсетеді.
Ыдыс-аяққа және тамаққа қатысты диалектизмдер.
Ыдыс-аяқ сөзіне синоним ретінде де қолданылып жүрген диалектілердің бірі
– шыны аяқ. Жолдастар романында, Ақ самауыр қайда отырса, сонда отыратын
қазаншышың қатыны сар шұбар Шәлипан шай құюға шыны аяқтарды ыңғайлай
бастады [1, 41]. Қазіргі қазақ тілінің диалектологиялық сөздігінде: Шыны
аяқ – шәй табақ деген мағынаны білдіреді. Ал Жолдастар романында ыдыс
немесе ыдыс аяқ сөзі мүлдем ұшыраспайды.
Ыдыс-аяқ атауларындағы диалектизмдерді күнделікті тұрмыс қажетін өтейтін
зат атаулары құрайды. Бұлардың да Жолдастар романында түрі мол: тегеш,
шыны аяқ, шылапшын, қазандық және т.б. Тек қазандықтың астына тыққан
қамысты сырғыштап отқа қарай қузаумен болды [1, 29]. Қазандық 1. Ошақ. 2.
Тамақты, күнделікті жейтін балық [7, 394]. Мұндағы, қазандық сөзі ошақ
деген мағынада жұмсалған. Көбіне Ресей қазақтарының, Алматы облысы халқының
сөйленісінде ұшырасып отырады.
Осындағы, ыдыс-аяқ атауларын жазушы жергілікті халықтың тұрмысын
көрсету, мақсатымен ұатар, сөз қолданысы арқылы оқиғаның шынайылығын
арттыру үшін де ұтымды пайдаланған.
Киім-кешек атауларындағы диалектизмдер.
Мұндағы он бес, он алты ұстаның ішіндегі ең ескі ұста анау көк жейделі,
көк ала мұрт, көзілдірікті Михайлов көптен осында істейді[1, 434]. Мұндағы,
жейде – ерлердің көйлегі [7, 279]. Жейде сөзін көбіне-көп Жетісу жерінің
халқының сөз қолданысында бар, аталған аймақта көйлек сөзі әйел адамның
киімі деген түсінік қалыптасқан.
Қалпақ 1. Самауырынның түтін өшіргіші. 2. Кепкі [7, 404]. Ішіндегі
орысша киімнің үстінен Тобықтының барқыт жағалы жеңіл шапаны желбегей
салған, қалпақты, салауатты, атқа тіп-тік отыратын Тәуекенің көзі жалт-жұлт
етеді [1, 123]. Қалпақ бас киімнің бір түрі, бұл бір ғана деталь арқылы
жазушы кейіпкердің образын айқындап отыр.
Байпақ 1. Мәсі, пима, шұлық. 2. Сарып ауруы [7, 136]. Қысты күні қаша
бұзып алған аттың аяғына киіз байпақ кигізіп, тырс еткізбей шығарып
кететін, шиырдан-шиырға соғып із жоғалтып, қуғыншының көзін аппақ қылатын
Есімбек сияқты жырындылар өміріне жымын білдірмейді [1, 88].
Желек 1. Шәлі. 2. Жапырақты, гүлді көк шөп [7, 282]. Қызыл желегінің
ұшын шолпысымен бірге беліне қыстырып, күміс кебісі сарт-сұрт етіп, қоз
ағытып, қой саудырады [1, 138]. Байпақ сөзі Алматы облысы өңірінде жиі
қолданысқа ие, мәсі деген ұғымды білдіреді. Ал желек – шәлі деген
мағынаны береді. Жазушы бұл сөздерді кейіпкердің сырт-пішінін, киімін
сипаттау мақсатында жұмсап, қазақ жеріндегі рулардың тек сөз қолданысында
ғана емес, киім-киісінде де өзгешеліктер бар екендігін байқатқан. Сонымен
қатар, кейіпкердің бейнесін жасау үшін олардың сыртқы келбеті, киімін,
жүрісін дәл беру жазушы үшін аса маңызды. Себебі, ұсақ деталдардың жиынтығы
арқылы жазушы кейіпкер бейнесін аша түседі.
Осындай киім атаулары арқылы:
- кейіпкердің қандай әлеуметтік топтың өкілі екендігі;
- сол арқылы олардың тұрмыс-тіршілігі;
- кең масштабта алғанда қазақ даласындағы қоғамның бейнесі
көрсетілген;
- кейіпкерлердің мінез-құлқы ашылған.
Жер бедері, өсімдік атауларындағы диалектизмдер.
Шоқат 1.Төбешік, төбешік құм [7, 730]. 2. Екі-үш арбалық үйілген шөп.
Жердің шоқат-шоқат қырандығы қалып, үлкен құлат, ой-дауыт, шилеуіт тал-
талға келді [1,121]. Шоқат – төбешік деген мағынада жұмсалған.
Ауылдан аяңдап шыққан сиырлар қоқтыларға түсіп, қтяқтарды ұзын тілімен
орап бауыздауға кірісті. [1, 18]. Осындағы, қоқты – жылғалы, сайлы жер,
ұсақ төбелер арасы [7, 451].
Қилы-қилы заман болып, қарағай басын шортан шалып, елдің ережелі ескі
сабасы бұзылып, қотандағы қу шұнақ тиін заманына кез болдық , - деп
күрсініп қояды. Қотан – бір бөлек ауыл деген мағынаны береді [7, 462].
Негізі Көкшетау аймағына тән диалектизм. Ал берілген мысал сонау Арқа
жерінен Жетісуға келген ақынның сөзінен үзінді. Дәл осы жерден жазушының
қазақ даласының әр өңіріне тән диалектілерді білетіндігі байқалады. Себебі,
қотан сөзі тек Көкшетау жерінде, Арқа халқының сөйленісінде ғана
ұшырасады. Осы арқылы жазушы оқырманды осы сюжеттегі кейіпкер ақынның
Арқадан келгендігінің шынайылығын қотан сияқты диалектілер арқылы
байқатады.
Қонақтың болболына, сұлының сағағына, қырманның ұшығына семірген дәмелі
аттың бәрі де күземнен кейін болатын той-томалақ, бәйге көкпәрінің үмітімен
белдеуден кетпейтін уақ [1, 90]. Сағақ – сұлының сабағының түб жағы
болса[7, 563], ұшық – тарының шала пісіп дән алмаған ұсағы [7, 667]. Екеуі
де Алматы облысының халқының тіліне тән сөздер.
Әдеби тіл дамуында оң ықпал еткен Ілияс Жансүгіров туындыларында
жергілікті тілдік ерекшеліктердің ұшырасуы ең алдымен, әр алуан көркемдік
мақсат қажеттілігінен туындаған; екіншіден, сол қаламгердің туып-өскен
аймағындағы халықтың тарихы, тұрмыс-тіршілігінен мағлұмат берген. Әрбір
диалект өзіне белгілі бір стилдік жүк артқан. Олардың әрқайсысы кейіпкердің
бейнесін жасауда тиімді қолданылып, жазушы тілінің шұрайлылығын тағы бір
дәлелдей түскен.
Диалектілер жасалу жолына қарай бірнеше түрге бөлінеді. Бірі жоғарыдағы
біз атап өткен мысалдардағы лексикалық жол арқылы жасалған диалектілер
болса, екіншісі Жолдастар романында аракідік ұшырасатын фонетикалық тәсіл
арқылы жасалған диалектілер.
Мысалы, Ықсанның алдыңғы сөздегі омыраулығын азар кешіріп, тығылып
отырған Асан хазірет те қашанғы Ықсанды қоя бере берсін [1, 53]. Азар
әдеби тілде де, жалпыхалықтық тілде де әзер деген қолданысқа ие.
Кәні, осы жерден табан аумай, қойды түгенде [1, 25]. Бұл сөйлем кейіпкер
тілінен алынғандықтан, қане сөзінің кәні деп қолданылуы заңды. Сөзді
бұлай құбылту белгілі бір стилдік мақсатты көздейді.
Оның көңіліне – мен қажының қатыны екемін, жат жерге түскен жаңа
келіншек екемін, менің күндесім көп екен, дұспаным мол екен деген қауіп
келмейді [1, 50]. Дұспан әдеби тілде дұшпан деп пайдаланылады.
Негізінде, сөзде с дауыссызының ш дауыссызына ауысуы қазақ тілінде жиі
кездесіп отырады.
Жайлаудың биыл малға жұғымы ересен [1, 66]. Ересен сөзінің әдеби
тілдегі қолданысы орасан, бұл диалект жалпы ауызекі тілде де көп
ұшыраспайды.
Бұлардың барлығы фонетикалық өзгеріске ұшыраған сөдер романда аракідік,
әсіресе, кейіпкерлер тілінде ұшырасып отырады. Мұндай сөздер белгілі бір
стилдік мақсатта қолданылып, кейіпкер бейнесін аша түсу үшін ұтымды
пайдаланылса, оқиғаның шынайылығын арттыруда да өзіндік қызмет атқарады.
Жергілікті ерекшеліктер жалпы көпшілікке бірдей таныс болмайтындықтан,
олардың көркем әдебиеттегі қолданылуы көп талас тудырған мәселелердің бірі
болып келді. Алайда, І.Жансүгіров осы талас тудырған мәселелердің шешімін
таба білгендей. Ол өзінің этетикалық талғам мен шеберлігінің арқасында
шығарманың тақырыбына, мазмұнына, суреттелетін оқиғаларға сай қажетті
жергілікті жерге тән тілдік бірліктерді мақсатына сай қолдана білген шебер.
Қазақ тілін жетік білген жазушының тілі шұрайлы, әр аймақтың диалектісі өз
орынша қолданыс тауып, кейіпкердің образын беруде, оқиғаны нақтылауда
белгілі бір рөл атқарып, романның көркемдігін арттырған.
1.2 Жолдастар романындағы көнерген сөздер
Қоғамның өзгеруіне, халықтың тұрмыс жағдайына, өндірістің дамуына, ғылым
мен техниканың өсіп, өркендеуіне байланысты жаңа сөздер пайда болып, қай
тілдің болмасын сөздік құрамы толығады. Қоғамда ғылым мен техниканың
дамуына байланысты кейбір сөздер сирек қолданылып, бірте-бірте ұмытылып,
сөздік құрамнан шығып жатады. Тіл білімінде сөздік құрамнан шығып қалған
немесе өте сирек қолданылатын сөздер көнерген сөздер деп аталады. Көнерген
сөздерді тіл білімінде архаизм және историзм деп бөлетіндігі белгілі.
Ғалым С.Исаев: Тіл-тілде көнерген сөздердің историзмдер және архаизмдер
деп аталатын екі түрі бар. Кейбір заттар мен құбылыстар күнделікті өмірден
шығып қалып, сол ұғымдарды білдіретін олардың атаулары, сөздер де көнеріп,
тілде қолданылмайды [8, 29],- деп анықтама береді.
Жазушының өмір сүріп отырған кезең тілімен сөйлеуі заңдылық. Қаламгер
туындыларында қолданылған бүгінгі күн тұрғысынан көнерген сөздердің дені
әлеуметтік қоғам, әкімшілік, ел басқару істеріне байланысты лексемалар:
болыс, би, дуан, жүзбасы, барымта, , қожа, патша, ауылнай және т.б.
Осындағы би, болыс, патша, жүзбасы, ауылнай, ұлттық - лингвомәдени
бірліктер. Олар қазақ қоғамындағы әлеуметтік және әскери иерархияны
көрсетеді.
І. Жансүгіровтің Жолдастар романындағы көнерген сөздерді екі топқа
бөліп қарауды жөн көрдік.
Бұрын қолданылып, қазірде ескірген, қолданудан шыққан сөздерді архаизм
деп атайды.
Тарихи көркем шығармаларда сол дәуірдің тұрмысы, салты, әдет-ғұрпы
суреттелгендіктен, кейбір архаизм сол кезде қолданылған, кейін
қолданылмайтын зат, әртүрлі құрал-саймандардың аттары есебінде де қазіргі
тілге енуі мүмкін. Тарихи тақырыпқа жазылған шығарманың өзіне тән
ерекшелігі архаизмге жататын сөздердің оған енуін керек етеді.
І. Жаснүгіровтің Жолдастар романында көбіне қолданыстан шыққан киім-
кешек немесе тұрмыстық зат атаулары кездеседі. Мысалы,
Нағашысына киім-кешек жағынан да қарасып, көйлек-дамбалдық кездеме,
қажының бар көнетоз қамзолын, ескі шалбарын да берген соң – Сатан жабағы
жүнінен түлеп, етек-жеңі ықшамдап, мұндай мәжілісте дастарқан қасына
қорынбай отырып, аяқшы болуға лайықтанып қалған [1, 41].
Бұлар легенді айнала отыра қалысып таңуын шешкенде, үлкен жез
шылапшынның қарны жарылды: екі топ жібек барқыт, екі пайы, екі топ дүрие,
американский қисық табан хромнан екі пар әйел етігі, қызылды-жасылды үш
жібек салы, шар айна, ішін өңшең жұпар сабын мен иісті майға сықап
толтырған айналы қол шамадан, тағы, тағы толып жатқан нәрселер...қойшы
әйтеуір жез шылапшыңды жарғанда Ганшин дүкені ақтарылып түсті [1, 318].
Мұндағы, кездеме, пайы – сырт киімдік маталар, дүрие – жылтырауық
көйлекке арналған мата атаулары. Жолдастар романында мұндай мата атаулары
барынша қолданыс тапқан, матаның түрін түстеу арқылы жазушы кейіпкердің
қандай таптан шыққандығында анықтағандай, оқырманның көз алдына бояумен
салып береді.
Жүктегі былғары қапты күміс шапқан сандықтар, масаты кілемге буылған
семіз-семіз теңдер(жүк), оюлы сырмақ, түрлі текеметтердің үстіне салынып
тасталған парсы кілем, торғын көрпелердің үстінде қаздай тізілген қонақ [1,
49].
Сырмақ, текемет - ою-өрнек салынып басылған бағалы киіз, ертеде
қазақ халқы алаша, кілем орнына тұрмыста қолданған. Көнекөз әжелеріміз
бүгінге дейін текемет, сырмақтың жасалу әдісін айтып отырады. Роман өткен
он тоғызыншы ғасырдың басында орын алып отырғандығын ескерсек, сырмақ,
текемет сынды заттар сол кезеңнің тұрмысын көрсететін деталь, элементтер
болып отыр.
Мұндай бай үйдің жібек шымылдығы, қыздың кәмшат бөркі, шым күміс тұрман
сияқты қырдың асылдарымен бірге көпестің қасқыр ішігі, байбатшаның қыл
тройкесі, орыс төрелерінің оқа жағалы киімдері де көзге түседі [1, 106].
Қызыл желегінің ұшын шолпысымен бірге беліне қыстырып, күміс кебісі
сарт-сұрт етіп, қозы ағытып, қой саудырады [1, 138].
Бешпент, шалбарды да, етікті де базарға қайта саттым [1, 142].
Аяғында басы қайқайған ауыр пимасы, үстінде шұбалған шидем шекпені бар
[1, 164].
Бөрік – елтіріден, аң терісінен жиек жүргізіп тігілген дөңгелек бас
киім. Ішік - іш жағы аңның терісінен тігідліп, сыртын матамен тыстаған жылы
сырт киім. Кейінгі кезеңде шуба сөзін ішік деп аударып қолдану белең
алып жүр. Шолпы – сәндік үшін шашбауға тағатын әшекейлі алтын немесе күміс
теңге, қазақ қыздарының әшекей бұйымы. Кебіс – мәсінің сыртынан киетін
былғарыдан тігілген аяқ киім болса, бешпент – кеудеге киетін астарлы жеңіл
сырт киім. Шекпен – иірілген жүннен өрмекпен тоқылған соң тігілген сырт
киім, көбіне жорықтарда батырлар қорғаныс үшін киген. Бүгінгі киім
атауларына тіптен ұқсамайтын бөрік, ішік, шолпы, кебіс, шекпен ескі күннің
елесі болып қалғанмен, қазақ халқының мәдениетін, өзіндік ерекшелігін
көрсетеді.
І.Жансүгіровтің Жолдастар романында историзмдер жиі кездеседі. Бұған
басты себеп, романның белгілі бір тарихи кезеңді сипаттауында болып
табылады. Мысалы, Бұлардан басқа салпы ауыз болыс, сақау сары би, қара
қожыр ақсақалдың қайсы бірін айта берелік – бәрі де Шалматайдың
дастарқанында, сөзі мен кекірігі аузында, қымызға қызара бөртіп отырған бір
мәжіліс [1, 50].
Би – дау-жанжалға бітім айтып, төрелік жасаушы әділ қазы. Тәуелсіздік
алғалы бұл сөз сот жүйесінде қайта қолданыс тапты. Алқа билер соты деп –
арнайы құқықтық мамандығы жоқ, бірақ қоғамда белсенді қызмет атқаратын
белгілі бір қылмыстық істе өз төрелігін айтатын адамдар тобын айтып жүр.
Міне, осы шаталаңның барымтасына мен күйіп отырған болармын деймін [1,
76]. Барымта – жауласқан екі рудың бірінің-бірі мал-мүлкін күшпен тартып
алуы, кек қайтаруы. Бұл сөзге бұқаралық ақпарат құралдары жаңа мағына
үстеп, өзгенің мал-мүлкіне қол салушылардың ісін барымта деп атап жүр.
- Старшынның қолына бер! – деді [1,73]. Старшын, ауылнайлар ауылды қыдыра
жүре, алым, шығынды жия жүре - өзге болыстың елдерінен өз қол астындағы
адамдарын даулайтын ақысын жаза жүреді [1,75]. Старшын, ауылнай, болыс
патша үкіметінің жаңа басқару жүйесін енгізгеннен кейін пайда болған
атаулар. Мәселен, болыстың билігі қазіргі біздің аудан әкімінің билігімен
пара-пар.
Кадет, меньшевик, эсер, большевик партияларының барлығы да өз тілегі мен
өз жобасын жариялап, көпшілікке таласып, көшеге шыққан [1, 371]. Бұл
сөйлемдегі меньшевик, эсер, большевик - өзіндік көзқарастары мен ұстанған
бағыттары бар саяси ағымдар. Алайда, бұлардың жұмысы уақыт өте келе
қажеттілігін жойып, фракциялары әлсіреп, тарих қойнауына кеткен саяси
партиялар.
Жалпы біз атап өткен тарихи сөздердің барлығы Ілияс Жансүгіров өмір
сүрген дәуірдің айнасы, сол кезеңнің саяси және тарихи жағдаяттарына
байланысты атаулар, халықтың көзқарасын, дүниетанымын айқындайтын сөздер
тобы. Түйіндесек, жазушы шығармасындағы көнерген сөздер:
- өткен ғасырдағы қазақ тілі лексикасының байлығын көрсетеді;
- халық даналығынан туған, ғасырлар бойы тіл қазынасының қоймасында
сақталып келе жатқан сөздерді жаңғырта қолдану бүгінгі тіліміздің байлығын,
сөздік қорын молайтудың бір жолы. Ілияс Жансүгіров романындағы көнерген
сөздер – өткен ғасырдан бізге келіп жеткен тіл байлығының мол көзі.
1.3 Жолдастар романындағы кірме сөздер.
Қай тіл болмасын, оның сөздік құрамында кірме сөздер де кездесіп
отырады. Мұның өзі белгілі тарихи жағдайлар, көп жылдар бойы болып келген
қарым-қатынас нәтижесі. Негізінен, тіл байлығының қайнар көздерінің бірі
ретінде кірме сөздер де аталады. Кейбір сөздер қазақ тіліне өзгеріске
түспей енсе, енді бірі осы тілге ықшамдалып, яғни кейбір әріп – дыбыстары
өзгеріске еніп барып қабылданады. Қазақ тілі қолданысындағы лексикалық қат-
қабаттардың едәуір бөлігі – халықтардың бір-бірімен араласа, қоныстас
отырып әсер етуінен туған. Олардың біразы туыстас, тектес тілдерден,
бірқатары басқа семьядағы тілдерден енген. Басқа тілдерден енген сөздердің
көнесі, ертеректе енгендердің қайсы немесе соңғы дәуірде қабылданғаны қайсы
деген мәселе өте қиын болғандықтан зерттеушілердің ол қат-қабаттары сөз
еткенде өте ұқыпты қарауын қажет етеді.
1875 жылдары И. А. Бодуэна де Куртенэ алғашқы рет тілдердің бір-біріне
әсерін қарастырып, ғылыми тұжырым жасаған [9, 103].
Ал қазақ тілінде кірме сөздерді Х. Досмұхаметов жат сөздер - деп
атаған да мынандай сөздерден мысал келтірген: қала, молда, шілде, амал,
айып, әділ, әлім, илаж, өмір, ар, құрбан, әкім, аспан, дұспан, заңғар, құн,
береке, патса, дастарқан, сабын, бедек, Асан, Үсен, Сәмеке, Шайбақ, Сидақ,
Мәмбет, Мәделі, әзіл, масқара, дәулет, апат, есеп, шынжыр, несібе, серт,
әсет, ақырап, жеді, дүйсенбі [10, 89].
Сонымен қатар, Х.Досмұхамедұлы Тілімізге жат сөздер екі жақтан кіріп
жатыр. Бірі - араб сөзі, парсы сөздері, ордаға оқығандар арқылы - деп, жат
сөздердің көптен енуіне қарсы болды. Сол сияқты қазақ тілінің сингармонизм
заңына байланысты өзгерген сөздерді атап өтеді. М.Балақаев: Қазақ тіліне
араб-парсы тілдерінен сөз алу процесі ХІХ ғасырдың бірінші жартысында,
оңтүстік аймақтардың Қоқан хандығына бағынып тұрған кезінде күшейе түсті
де, ХХ ғасырдың басында ол процесс тоқталды - дейді [11, 92].
Б.А.Серебренниковтің пікірінше, кез келген кірме сөздің пайда болуы
дүние бейнесіндегі болып өткен немесе болып жатқан өзгерістерден хабар
береді [12, 85].
І. Жансүгіров өмір сүрген кезең қазақ халқының өнер-білімге, ғылымға
енді-енді ден қоя бастаған уақыты. Ислам дінін ұстанған халықтың оқуға
құмар жас азаматтары алғаш сауатын ауыл молдаларынан ашты. Сондықтан болар,
халық тілінде қалыптасқан араб, парсы сөздерін І.Жансүгіров поэзияда да,
прозада да жатсынбай қолданды. Жолдастар романындағы араб-парсы сөздерін
екі топқа бөліп қарастыруға болады.
1. Дінге қатысты кірме сөздер;
2. Оқу-білімге, әкімшілік басқаруға, мәдениетке қатысты енген кірме
сөздер;
3. Араб тілінен енген кісі есімдері;
І.Жансүгіров поэзиясындағы араб, парсы сөздері тура мағынасында
қолданылған. Мысалы, Үлкен бір бөлмеге отыз, қырықтай бала жинап, айнала
жүгіндіре отырғызып, иман-шарт, әфтиек, ежік, суре, шұрұтссала,
мұқтасарларды жаттатып, балалардың белін бүктіріп, көзін ағартып отыратын
хазірет осы еді [1, 48]. Осы сөйлемдегі иман-шарт, әфтиек, ежік, суре,
шұрұтссала, мұқтасар – құранда кездесетін дұғалар, тек қазақ тілінің
заңдылығына сәйкес айтылуы мен жазылуында кейбір дыбыстық өзгерістер бар.
Араб тілінде бұл сөздердің мағыналары арқылы берілетін мәлімет қазақ
тіліндегі мағынасынан алшақ емес.
Алғаш ауылға орысша білім алған татар мұғалімі – Фазылдың келгендегі
қазақтың дархан даласында үлкен өзгерістер келе жатқандығының белгісі еді.
Халық пікірі мен көзқарасы арқылы бас пайдасын ойлаған мұғалім мен дүмше
молда арасындағы ит пен мысық секілді тартысты жазушы әжуалап, қатаң сынға
алады. - Кітабында бісмылла жоқ. Балаға иманшарт оқытпайды екен [1, 46].
Мұндағы бісмылла сөзі – араб тілінен аударғанда Алланың есімімен деген
мағынаны береді. Дыбысталуында кейбір өзгеріске ұшырағаны болмаса мағыналық
жағынан айырмашылық жоқ. Араб тілінде Бисмилләһ деп дыбысталады. Мұндай
дыбыстық өзгерістер араб-парсы тілінен енген көптеген сөздерге тән.
Оқу-білімге байланысты кірме сөздер жалпы қазақ тілінде жеткілікті.
Білім, ғылым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Ілияс Жансүгіров шығармашылық дерекнамасына көз
салсақ, жазушылықпен айналысқан жиырма жыл өмірі қазақ кеңес әдебиетінің
алғашқы кезеңдерімен тұстасады, яғни ол қазақ кеңес әдебиетінің іргетасын
қалаушы ретінде жас әдебиеттің жетістіктері мен табыстарының бәріне Ілияс
ортақ. Осы әдебиеттің барлық жанрында Ілиястың үлесі бар. Сонымен қатар, аз
да болса сын, әдебеттану ғылымына да араласқаны белгілі.
І. Жансүгіров терең ой, үлкен сезім поэзиясын жасаумен бірге, проза
жанрында замандастарынан қалыспаған. Соның дәлелі – Жолдастар романы. Бұл
роман – қаламгердің проза жанрындағы тұңғыш туындысы. Қамтыған кезеңі
тарихи тұрғыдан да аса маңызды революция жылдары. Роман халықтың тұрмыс
жағдайын, революцияға дейінгі өмірі мен төңкеріске себепші болған
жағдаяттарды толық қамтып, сол заманының қаһармандарының ерлігін, таптық
күресті туғызған факторларды, қала мен ауыл тіршілігін бейнелейді.
Революция жылдарындағы сөз қолданысының ерекшеліктері халықтың таным-
түсінігін, білімі мен білігін, саяси, мәдени сауаттылығының айнасы болып
табылады. Осы тұрғыдан алғанда, дипломдық жұмыс тақырыбы өзекті:
Жолдастар романының тілі зерттеу нысаны болған емес.
Диплом жұмысының мақсат – міндеттері. Жолдастар романындағы кейіпкер
тілі және автор тілінің І.Жансүгіровтің қазақ тіліндегі лексикалық
бірліктер мен грамматикалық бірліктер мен құрылым-конструкцияларды қолдану
ерекшеліктерін анықтауды мақсат ете отырып, төмендегідей міндеттерді атқару
көзделді:
- Романдағы диалект сөздердің қолданысын анықтау;
- Автор тіліндегі және кейіпкер тіліндегі көнерген сөздердің
қолданысының ерекшеліктерін анықтау;
- Автор тіліндегі және кейіпкер тіліндегі оқшау сөздердің мағыналық
ерекшеліктері;
- Кірме сөздердің қолданылу ретімен, басымдылығының себебін сараптау;
- Қарапайым-тұрмыстық сөздердің түрлерін, қолдану ерекшеліктерін
анықтау;
- Кейіпкер тіліндегі бірыңғай мүшелердің қолданылу ерекшеліктерін
анықтау;
- Кейіпкер тіліндегі қайталамалардың стилдік қызметін анықтау;
- Романдағы жай сөйлемдердің стильдік қызметі;
- Романдағы синтаксистік конструкциялардың түрлерін анықтап, ажырату.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. І.Жансүгіровттің Жолдастар
романының тілдік ерекшеліктері.
Диплом жұмысының дереккөздері. І.Жансүгіровтің Жолдастар романы;
Қасенов Е. Тілдің қатысымдық және танымдық табиғаты. Жансүгіров поэзиясының
тілі бойынша; Шаяхметова М.Х. Қазақ тілінің бірыңғай мүшелерінің стильдік
қызметі; Жанпейісов Е. Қазақ прозасының тілі; Әміров Р. Ауызекі сөйлеу
тілінің синтаксистік ерекшеліктері.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысында сипаттама,
салыстырмалы, концептілік талдау және жүйелеу, аналитикалық талдау әдістері
қолданылды.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖОЛДАСТАР РОМАНЫНЫҢ ЛЕКСИКАСЫ
1.1 Жолдастар романындағы диалект сөздер
Ілияс Жансүгіров – ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық
әдебиеттің классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы,
көркем мүсінді, эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық, тәрбиелік
мәні зор.Олар қалың оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына
қанат бітіреді, эстетикалық ләззат беріп, гуманистік адамгершілік идеяларды
толғайды.
Ілияс Жансүгіров 1894 жылы бұрынғы Қапал уезі, Ақсу болысында
(қазіргі Тадықорган облысы, Ақсу ауданы) туған. Ескіше хат
танитын, шағатай тілдеріндегі кітаптарды жинайтын, аңыз-ертегілерді,
батырлық жырларды, тарихи оқиғаларды, әңгіме-шежірелерді жақсы білетін,
көкерегі ояу, көзі қарақты, әр түрлі өнерді ұстаған әңгімеші, домбырашы,
ұста, көшелі Жансүгір анасынан ерте қалған Ілиясты жетімсіретпей,
еркелетіп, жақсы үлгі көрсетіп, тәрбиелеп өсіреді. Халқымыздың құт-береке
дарыған, ежелден ақындық, батырлық, даналық мекені Жетісу өлкесінің
перзенті Ілияс көкірегіне жас күнінен бастап ән мен жырдың, өлең мен күйдің
небір асыл нұсқалары ұялаған. Өз үйінде, әкесінен хат таныған, одан соң
молда алдын көрген Ілияс біраз уақыт Карағаш деген жердегі татар
үлгісіндегі мектептен оқып, әр түрлі пәндерден сабақ алады. Бұдан кейін
тұрмыс жағдайы билеп шаруа күйттеп, тіршілік қарбаласына араласып кетеді.
Жастық қиял, арман толқулары, ауыл көріністері, табиғат суреттері оның
жүрегін қозғап, тіліне ұйқасты сөздер оралып, өлең шығара бастайды.
1920 ж. Ілияс Алматыға келіп, үш айлық мұғалімдер курсын бітіреді.
Артынан Ташкенттегі Қазақ ағарту институтының жанындағы қысқа мерзімді
курсты бес-алты ай оқығаннан кейін, денсаулығының нашарлауына байланысты
аулына қайтады.
Дауылды жылдардың тартысты тіршілігі жас мұғалімді өз толқынына тартады.
Қазақ ағарту институтында, Жетісу облысының Қосшы комитетінде губерниялық
оқу бөлімінде, Тілші газеті редакциясында қызмет істеу, экспедицияға
шығып фольклор үгілерін жинау кешегі ауыл жігітін ширатып шыңдайды. Жас
азаматтың кызметтен өзге уакыты түгелдей кітап, газет-журнал оқуға, өз
көкірегіндегі сырларды қағазға түсіруге жұмсалады. Алғашқы өлеңдері
Тілші, Кедей еркі, Лениншіл жас газеттерінде, Жаңа мектеп, Әйел
теңдігі журналдарында жарияланады. 1927 жылы Беташар атты үгіт өлеңі,
1928 жылы Сағанақ деген тұңғыш кітабы шығады.
1927-1937 жылдар арасында поэзия, проза, драматургия, сын, аударма
салаларында жиырмадан астам кітап шығарып, артына аса бай әдеби мұра
қалдырды. Оның лирикалық шығармалары, Дала, Күй, Күйші, Құлагер
поэмалары, Жолдастар романы, Кек, Турксиб, Исатай-Махамбет
пьесалары қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған өлмес туындылар. Он
жылдың ішінде осынша шығарма берген қалам қайраты, талант табандылығы
ғажап.
1928 жылы журналистика институтын бітіріп, елге оралған Ілияс Жансүгіров
Еңбекші қазақ газеті редакциясында қызмет істеп, қазақ баспассөзінің
қалыптасуына көп үлес қосты. Аршынды қаламгер, үлкен мәдениет қайраткері
Ілияс Жансүгіров 1934-1935 жылдарда Қазақстан көркем әдебиет баспасында
поэзия бөлімін басқарады, ССРО Жазушыларының I съезінде сөз сөйледі,
республиканың әлеуметтік өміріне белсене араласады. Жазушының М.Горькиймен
шығармашылық байланысы, Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезовпен достығы оның
қаламгерлік жолында терең із қалдырған. Көзі тірісінде қазақ поэзиясының
өрен жүйрігі, ақындықтың Құлагері атанған Ілияс Жансүгіров кесепат-кесел
репрессияға ұшырап, 1938 жылы ату жазасына кесілді.
Ілияс Жансүгіров - қазақ әдебиетінің барлық жанрларында қалам тартып,
елеулі туындылар берген әмбебап дарын. Әсіресе, ол өзінің аса қуатты
суреткерлік талантын поэзия жанрында көрсетіп, күллі қазақ әдебиетінің
мақтанышына айналған туындылар берді.
Ілияс поэзиясы — ойға-қанат, сезімге нәр беретін, ешқашан ескірмейтін,
жас поэзия болса, арнасынан асқан асау өзендей дарын иесінің прозасы да
мәңгі ұрпақ жадынан өшпес мұра болып қалды. І. Жансүгіровтің проза
жанрындағы тырнақ алды туындысы – Жолдастар романы.
Ілияс проза жанрында да замандастарынан қалыспаған, уақыт талабын жіті
түсініп, ұлтын ұлықтайтын күрескерлік тұлғасын танытып, салты мен дәстүрін,
этнографиялық құндылықтарын қастерлеп, тарих тамырын бойлай таза, еркін,
поэтикалық кең көлемде суреттеп, уылжыған тілмен баяндап беруге, ел
бостандығы, халық бақыты, ұлттық арман жолындағы кескілескен айқастың от-
жалынына қақталған, шыңдалған, жаны кіршіксіз таза, арыстан қайратты, жанды
адамның, әдімі адам, үлгілі жаңа адамның бейнесін алғашқылардың бірі болып
жасап берді. Ілекеңнің проза жанрындағы басты кітабы – Жолдастар романына
ол үлкен дайындықпен келген [2, 30].
Жолдастар романы прологтан және Бастау, Ағын, Толқын, Тасқын
атты тараулардан тұрады. Жазушы аталмыш романда халық тұрмысы мен өмірінің
сан саласын қамтыған. Мәселен, ауыл өмірі, қала халқының тұрмыс-тіршілігі,
завод, шахта, пристань, темір жолда істейтін қара жұмысшылардың жай-күйі,
майданда қара жұмысқа жегілген қазақ жігіттерінің ерік-жігері бір романның
өн бойында сайрап тұр. Бірінші дүниежүзілік соғыстың кесапаты, 1916 жылғы
ұлт-азаттық көтерілісі, 1917 жылғы революциялардың қазақ даласына әсері –
бұл романның мазмұнын айқындайтын бағаналы оқиғалар. Оқиғаның болған
уақытынан-ақ шығармада көтерілген мәселелердің маңыздылығын, қомақтылығын
байқауға болады. Себебі бұл жылдары қазақ тарихындағы орасан өзгерістер
белең алған, әкелген зардабы мен қиындығын халық сан ғасырлар бойы
ұмытпайтын кезең еді.
Романдағы кейіпкерлердің саны да, олардың тұрмыс-тіршілігі, айналысатын
кәсіптері мен көзқарастары, ұлты мен таптық жағдайы да сан қилы. Бұрын
соңды қазақ әдебиетінде болмаған образдарды І.Жансүгіров Жолдастарда
суреттеді. Мәселен, Ілиясқа дейінгі әдебиетте көшпелі халық, ауыл өмірі
сипатталатын, ал Жолдастар романында қаланың тұрмысы, өндірісте,
құрылыста, параходта істеген жұмысшылардың күйі, майдандағы қазақ
жігіттерінің қара жұмыстағы хал-жағдайы арқылы жазушы тақырыптық шеңберді
кеңейтті, жаңа образдардың тууына түрткі болды.
Жолдастар романының негізгі идеясы – бостандықты, азаттықты дәріптеу.
Халықтың бостандыққа деген ерік-жігерін қайрау, күреске шақыру. Ұлы
күрестің жемісі – теңдік пен еркіндік екенін көрсету.
Оқиғалар идеяны арқау етіп, бірінен соң бірі туып отырады. Байдың малын
бағып, жалшылықта жүріп күн көрген жас жігіттердің тағдырын түйістіріп,
олардың жүріп өткен қиыншылыққа толы өмір жолының түбі революцияға қалай
келгенін жазушы еш боямасыз баяндайды. Романның бірінші бетін ашқан сәттен
бастап, қара халықтың ауыр тұрмысы суреттеледі.
Қазақ халқының революцияға келу және қатысу процесінің күрделі бір асуы
жоталанған бұл шығармада дәуірлік шындықты жазушы негізінен Сатан, Мәмбет,
Мардан образдары арқылы ашқан. Бірінші тарау Бастау толықтай Сатанға
арналған. Сатан – ең әуелі саудагер, бай Шалматайдың, одан соң Шаяхмет
байдың жалшысы болған ауыл пролетариатының өкілі. Сатанның жалшылықтан
шаршап, күн-көрінгеннің түртпегіне тойып, бостандықты аңсап, сол бастан
кешкен қиындықтар арқылы күрес жолына түскен азамат болса, одан кейінгі
тарауларда танысатын Мәмбет пен Мардан – кез келген жерде күн көру қамымен
еңбегін жалдап жүре берген жалдамалы жұмысшы. Бәрі де – еті тірі, пысық
жандар. Ілияс Жансүгіровтің кейіпкерлері революция жолында бірден тартысқа
түспейді, олар қиындық пен қасіретті, жаман мен жақсыны, жалшылық пен
кедейліктің ащы дәмін тартып, қоғам ағымына бірте-бірте баяулап қосылады.
Бұдан қорытатынымыз, Жолдастар - барынша реалистік көзқарас негізінде
жазылған, өмірдің шындығын бейнелейтін өз заманының үздігі.
Әр қаламгердің өзіне тән стилі, сөз саптау мәнері, ой-толғау әдістері
болады. Қаламгер ойын жетелейтін қуатты құрал – тіл, шұрайлы сөз. Шұрайлы
сөз – халықтың тіл байлығы. Сол сөз байлығын әр қаламгер өз тұрғысынан
қолданады.
І. Жансүгіровтің шеберлігі – қарапайым сөздермен өз ойын оқырманына
бейнелі, айқын, мәнерлі етіп жеткізуінде. Жазушы шығармалары мағынасы,
көркемдігі, тілі жағынан жатық, қазақы.
Көркем әдебиет қоғамдық өмір қалыптастырған әлеуметтік топтардың
қоғамдағы алатын орнын, өзара қарым-қатынастар мен өзіндік ерекшеліктерін
көрсетуде бірінші кезекте сол топтардың тіліне тән тілдік элементтерге иек
артады. Мұндай тілдік құралдар көркем шығармада ортақ кәсібі мен тұрған
жері, өскен ортасы т.б. жағдайлар біріктірген адамдар тобының әлеуметтік
ерекшелігінен хабар беретін стильдік көрсеткіштер болып табылады. Көркем
образ жасауға апаратын жолдағы көптеген амал-тәсілдер қатарында адамға тән
түрлі характер мен оның қалтарыстарын көрсетуде жазушы үшін үлкен маңызға
ие нәрсе – кейіпкер тілін өзгермеген қалпында пайдалану. Қоғамдағы өзі
кіретін әлеуметтік топ пен өз ортасы атынан сөйлейтін кейіпкер ешқандай
әсірелеу, боямасыз-ақ өз келбеті мен бітім болмысынан, білімі мен
қабілетінен хабар беріп, тіл арқылы өз орнын айқындайды. Бұдан кейіпкер
бейнесін сомдауда тілдік құралдардың қаншалықты маңызды екендігін, сондай-
ақ, тіл мен әдебиет арасындағы байланысты айқын аңғарамыз.
Көркем тексті өнер туындысы ретінде зерттегенде таза лингвистикалық
әдіс-тәсілдермен шектеліп қалу жеткіліксіз. Себебі, көркем туынды (көркем
текст), даралық көркем стиль жазушы шығармаларының көркем құрылысы ғана
емес, әр жазушының шығармаларына тән мазмұн мен түр ерекшеліктері. Көркем
әдебиет стилистикасында шығарманың тілін оның идеялық мазмұнынан бөліп алып
қарауға болмайды. Бұдан талдаудың лингвистикалық принциптері мен әдіс-
тәсілдерін әдебиеттану тұрғысынан талдаумен, соның ұғымдары,
категорияларымен, прициптері және әдіс-тәсілдермен ұштастыру қажеттілігі
туады [3,17]. Тілдік ерекшеліктерді туғызудағы негізгі факторлардың бірі
шығарма кейіпкерінің қоршаған орта қалыптастырған дүние танымы мен өмірге
деген өзіндік көзқарасы, көрген – білгені мен оқып-түйгенінен туған адами
позициясы образ жасаудағы жазушы ескеретін бірден-бір жайт болып табылады.
Көркем туынды – қоғамның айнасы. Тіршілік иірімдеріндегі адамдар
тағдырын бейнелеп, образдар галереясындағы олардың қайталанбас портреттерін
жасау үшін жазушы кейіпкердің жеке басына тән барлық белгіні пайдалануға
тырысады. Ол белгілердің қатарына тілдік ерекшеліктер де кіреді. Яғни ана
сүті, әке өсиетімен дамитын ұлттық белгілерден бастап, мекен еткен жері мен
кәсібіне байланысты тілдік ерекшеліктер, сондай-ақ, жас мөлшері мен
әлеуметтік сипатын танытатын білім деңгейі, осы айтылғандарға қатысты сөз
саптауындағы тілдік өзгешеліктер назардан тыс қалмайды. Оның сыртында әр
адамның сөйлеу мәнеріндегі индивидуалдық даралық образ сомдаудағы ең
қажетті құралдардың бірі болып табылады.
Кез келген тілдік құрал көркем шығарма тілінде жөнсіз, қисынсыз
қолданылмайды. Ондағы (көркем шығарма тіліндегі) күрделі синтаксистік
құрылымдары, мағыналық топ құрайтын сөздер, жеке дыбыстар, фразеологизмдер
– бәрі де жазушы талғамымен көркемдік идеяға қызмет ету үшін тартылған
тілдік құралдар болып табылады. Мағынасы айқын аңғарылатын, стильдік бояуы
бірден көзге түсетін сөз бен сөз тіркесі, сөйлем стильдік фон жасауға
қатысатын белсенді тілдік бірліктер қатарына жатады. Әр функционалды
стильдің өзіндік мағынасы мен бояуы жағынан ажыратылмайтын стильдік қабаты
болады. Дыбыстық қабаттан мәтінге дейінгі аралықтағы тілдік бірліктердің
стилистикалық қызметін талдау көркем шығарма тілінің өзіндік ұйысу
ерекшеліктерін, олардың жасалу жолдарын, көркемдік құралдардың
лингвопоэтикалық қызметін анықтауға жағдай туғызады.
Осы орайда І. Жансүгіровтің шығармаларындағы қарапайым сөздер,
диалектизмдер, этнографизмдер, кірме сөздер мен стильдік қызметтеріне
талдау жасаудың қаншалықты маңызды екендігін аңғарылады.
Қаламгер шығармаларында жалпы халықтық тілдің лексикалық байлығын шебер
жұмсайды. Күнделікті қолданылып жүрген сөздер арқылы шындықты дәл көрсетіп,
айқын да бейнелі, адамдардың ой сезіміне әсер ететін образдар жасайды.
Кейіпкер тілінде қолданылған эмоционалды- экспрессивтік бояуы басым сөздер
қаһарман бейнесін сомдауға жұмсалған. І. Жансүгіровтің прозасы тілінің
лексикалық қабаттарын төмендегіше топтастырып қарастыруға болады:
диалектизмдер, қаратпалар, кірме сөздер, көнерген сөздер, т.б.
Көркем әдебиеттің негізгі құралы - тіл. Ұста металды, суретші бояуды
қандай жақсы білсе, жазушы тілді сондай жақсы білуі керек. Онсыз ол өзінің
ой-сезімін, өмір тәжірибесін басқаларға суреттеп жеткізе алмайды, өмір
картинасын, адам образын жасай алмайды. Тіл, әрине, жалпы ұғым. Тіл - сан
сөздердің жиынтығы. Ол сөздердің ішінде терең ой, сұлу сындар, нәзік сезім,
асқақ көңіл, өжет ерлік, тағы басқа адам мінезіне тән ерекшеліктерді
суреттеуге керекті тамаша көркемдері бар. Солардың ішінен ең жақсыларын
таңдап, талғап алудың және оларды сөйлемде орнын тауып қиюластыру, қалай
білудің негізінде көркем әдебиет жасалады. Көркем тіл, көркем сөздердің
түрі көп.
Көркем тіл, образды сөздерді білу тек жазушылар үшін ғана емес, әрбір
сауатты адамның бәріне керекті. Өйткені әрбір адам өзінің ой-сезімін
басқаларға білдіру үшін барынша көркем сөздерді қолдануға тырысады. Ол -
табиғи нәрсе. Сондықтан оны түсіну, білу әр адамның өзі үшін керек.
Екінші, тілді білу - көркем шығармалардың жақсы, жаман жақтарын жыға
танып, терең түсіне білу деген сөз. Өзіміздің ана тілімізде жазылған нәрсе
ғой, түсінбестік несі бар деп ойлаймыз. Шынында, олай емес. Көп сөздердің
астарлы мағынасы болады. Демек, сөз шеберлерінің бүркегенін ашып, бүккенін
жазу үшін де көркем тілдің ерекшеліктері мен жасалу жолдарын тексере
білуіміз қажет.
Үшінші, әдебиетті оқытушы, зерттеушілер үшін де көркем тілдердің жасалу,
даму жолдарын, ерекшеліктерін терең түсініп, жақсы білуі керек. Сайып
келгенде, әдебиеттің көптеген теориялық мәселелері - жазушылардың көркем
тілді қандай дәрежеде біліп, қалай меңгерулеріне тіреледі. Өйткені көркем
әдебиеттің негізгі құралы - тіл.
Жазушылар адам образын да, көркем сюжетті де, жеке адамға тән мінезді
де, күйініш-сүйінішті де, табиғаттың әдемі көріністерін де тіл арқылы
жасайды. Тілсіз көркем шығарма жоқ. Тілге мән бермеу не оны білмеушілік
әдебиеттің даму процесіне де көп кеселдік келтіруі мүмкін. Жылтырағанның
бәрі алтын емес. Жақсыны жаманнан, асылды жасықтан айыру үшін әдебиетші,
сыншылар көркем тілді өздері жақсы біліп, толық меңгеруі - басты шарттардың
бірі. Өзі жақсы білмей тұрып, біреуге білім үйретуге болмайды. Міне, осы
айтылғандардың бәрі де көркем тілді кең зерттеп, терең түсінуімізді қажет
етеді.
Жазушы халықтың бай тілін шетінен алып пайдалана бермейді. Солардың
ішінен ең керектілерін талғап, таңдап, сұрыптап алады. Өзінің ой-сезімін
оқушыларына жеңіл, өткір етіп жеткізе алатын жайнақы сөздерді таңдайды.
Қандай өмір құбылысын суреттемек, қандай әдеби мінез жасамақ, олар қандай
орта, қандай әлеуметтік топтың өкілі – бұл жайт жазушылардың сөз таңдау
ісінде шешуші мәселенің бірі. Жазушылардың қойын кітапшасында жазылған сан
түрлі сөздердің болуы да осыны дәлелдейді. Образ - тип белгілі бір ортаның
өкілі болғандықтан, ол өз ортасына тек іс-әрекетімен ғана емес, өзінің
тілімен де, сөйлеу ерекшелігімен де тән болуы керек. Онсыз ол жекеленіп,
ерекше көзге түсе алмайды. Сондықтан жазушылар өзінің келешектегі
қаһармандарының әрқайсысына лайықты сөздерді тере жүріп, өзінің
шығармасында пайдалану арқылы типтік ерекшеліктер жасайды.
Ақын-жазушылардың шығармаларында кейіпкер тілінде жергілікті тіл
ерекшеліктерінің кеңінен қолданылуы – шығарманың құндылығын арттырады.
Ғылыми тілмен айтсақ жергілікті тіл ерекшеліктерін диалектизмдер дейміз.
Диалект - жергілікті немесе әлеуметтік негіздерде бөлінген ұжымдардағы
аралас-құраластық жасау құралы ретіндегі тіл ерекшелігі. Диалект – тілдің
тууы мен өмір сүруінің аса маңызды формасы, ол шаруа, тұрмыстық және
өндірістік қарым-қатынастар жасауының негізінде пайда болған алғашқы ұлттық
тілдің ерекше белгісі. Тілдің әркелкі түрлері: онда әдеби тіл және
жергілікті тіл ерекшеліктері (диалектілер), ауызекі тіл және арго (толық
емес, редуцирленген – сөздік деңгейіне дейін қысқартылған тілдік жүйе) бар
екендігі белгілі. Диалектизмдер туралы Х. Нұрмұханов: Бұлар, белгілі бір
аймақ тұрғындары үшін атқаратын қызметіне қоса, әдеби тіл үшін де, әдебиет
тілі үшін де қажет қазына [4, 120], - деп орынды атап көрсетеді.
Көркем әдеби стилінде кейбір диалектизмдер әдеби тілдік баламасы бола
тұрса да қолданылады. Бұл – таза стильдік мақсатпен байланысты мәселе.
Кейде бір сөйлемде бір сөзді екі рет немесе одан да көп қайталап қолдануға
тура келеді. Егер ондай әдеби сөздің жергілікті халық тілінде диалектілік
сыңары бар болса да оны жазушылар көркем әдебиет стилінде қолданады.
Кейіпкерлерінің тілін бейнелеуде жергілікті ерекшеліктер қолданылады.
Орынды, мақсатты түрде қолданылған жергілікті ерекшеліктер тілдік
экспрессияның тиімді құралы болып табылады. Жергілікті тіл
ерекшеліктерінің эстетикалық мәні контекстегі қолданысы мен ішкі уәжділігі
негізінде айқындалады. Шығармада жергілікті тіл ерекшеліктерінің қолданылуы
белгілі бір аймақтың колоритін, шығарманың шынайылығын бере алмайды.
Сонымен қатар әдеби тілде жергілікті ерекшеліктерді шамадан тыс қолдану да
шығарманың тілін шұбарландырып, түсініксіз етеді.
Көркем шығармадағы жергілікті ерекшеліктердің эстетикалық мәні туралы
сөз еткенде, автордың қай сөздерді таңдап алғанын ескеру қажет. Мәтіннің
түсінікті болуы сияқты талаптар үдесінен қарағанда, қосымша түсіндірулерді
қажет етпейтін, констекст арқылы да ұғынықты болатын жергілікті тіл
ерекшеліктердің қолданылуы туралы сөз болады. Диалектілер, сөйленістер –
ұлттық тілдің белгілі бір аймақтағы сөз құрауда, сөз тіркесін жасауда
тарихи қалыптасқан, өзіне ғана тән дыбыстық ерекшеліктері бар тармақтары
болып табылады. Алайда ол дұрыс сөйлеу тілімен салыстырғанда, нормадан
ауытқу болып есептеледі. Жергілікті тіл ерекшеліктерінің эстетикалық мәні
контекстегі қолданысы мен ішкі уәжділігі негізінде айқындалады. Шығармада
жергілікті тіл ерекшеліктерінің қолданылуы белгілі бір аймақтың колоритін,
шығарманың шынайылығын береді. Алайда әдеби тілде жергілікті ерекшеліктерді
шамадан тыс қолдану да шығарманың тілін шұбарландырып, түсініксіздікке
ұрындырары сөзсіз.
Демек, көркем мәтінде қолданылатын диалект сөздердің мән-мағынасын ашып,
қолданымдық аясын зерттеп, стильдік қызметін анықтау жұмысы орынсыз
қолданылған жергілікті тіл ерекшеліктері мен әдеби тіл қатарына енуге бейім
тұрған диалектизмдерді айқындауға мүмкіндік береді. Ақын-жазушылардың сөз
қолданысы арқылы тілдің сөздік құрамы ұлғаяды. Олардың индивидуальді-
авторлық сөз тудыру негізінде қалыптасқан атауыштық сөздер мен ұмытылып
бара жатқан көне этнографизмдерді жаңғыртуы арқылы және де кейбір естілмей
жүрген заттық мәдени диалектизмдері дүниеге қайта әкелуі арқылы сөздік
қордың шеңбері ұлғая түседі.
І.Жансүгіровтің Жолдастар романында диалектілік ерекшеліктер негізінен
кейіпкерлердің тілінде қолданылады. Сонымен қатар, кейде автор сөзінде
қолданылуы да орын алып отырады. Жазушы диалектілік ерекшеліктерді
көбінесе жергілікті тұрғындарды сипаттауда, халық тұрмысын шынайы көрсету,
белгілі бір аймаққа тән материалдық және рухани мәдениет ерекшеліктерін
беру үшін, халықтың болмысын, рухын шынайы түрде бейнелеу мақсатында
қолданған.
І. Жансүгіровтің жергілікті ерекшеліктердің лирикалық поэзияда
қолданылуы мен прозалық шығармаларда қолданылуының өзіндік ерекшеліктері
бар. Экспрессивті қызметі автордың жеке өзі таратып отырған хабардағы
көріністермен байланысты, ендеше сөз өз тұлғасын білдіре алудың құралы
ретінде қызмет етеді. Импрессивті қызмет сөйлеушінің жеткізгелі отырған
хабарына қаратыла айтылады десек, ол сөйлеушінің әсеріне байланысты адресат
хабардың қандай тілмен жеткізілгені туралы ақпаратты алумен қатар,
автордың осы хабарға деген эмоционалдық жай-күйін біле алады. Бұл қызмет
белгілі бір әрекеттерге байланысты адресаттың көңіл-күйіне, сезіміне, талап-
тілегіне ықпал жасай алады.
Жазушының прозалық шығармалары мен лирикалық шығармаларында да
дилектілер жиі қолданылған. Сонымен қатар, І. Жансүгіровтің поэзияда да,
прозада да жиі қолданыс тапқан диалект сөздеріде баршылық. Мысалы,
Бай мығым еді,
Кедей шілідпірім еді,
Күн күңгірт еді,
Дала жым-жырт еді (Бүгінгі дала өлеңінен) – деп келетін өлең
жолындағы шілдіпірім – арық, әлсіз деген мағынасындағы ақпарат береді [5,
102]. Ал шілдіпірім сөзі Жолдастар романында да дәл осы мағынасында
қолданылған. Мысалы, Қайта Қаралардың көзіне түсетіндей адамдары қорасына,
моласына, мешітіне, тесігіне тығылып, шілдіпірім болып тозып кетті [1, 71].
Кейіпкер образын жандандыра түсу тәсілдерінің бірі – оның тілінде сол
өңірдің жергілікті ерекшеліктерін беру. Әрбір субъектінің жасына,
қызметіне, өмір сүрген ортасына, күнделікті тіршілігіне қарай сөз қолданысы
да басқалардан ерекшеленетіні белгілі. Жазушы образ сомдауда осы
ерекшеліктерді мүмкіндігінше мол қамтуға тырысқан.
Көркем шығармадағы материалдық мәдениетке қатысты диалектизмдерді
зерттеу жұмысымызда төмендегідей топтарға бөліп қарастырдық:
1) Үй-жай атауларындағы диалектизмдер;
2) Ыдыс-аяққа қатысты диалектизмдер;
3) Киім-кешекке қатысты диалектизмдер;
4) Фонетикалық тұрғыдан өзгеріске ұшыраған диалектизмдер;
Үй-жай атауларындағы диалектизмдер.
Жалпы жергілікті халықтың лексикасында үй-жайға байланысты диалектінің
танымдық маңызы зор. Үй-мекен, үй-шаңырақ ұғымының пайда болуы, жетілуі
адамның табиғаттың саналы перзенті екендігін сезінуінің дәлелі.
І.Жансүгіровтің Жолдастар романында үй-мекенге байланысты диалектілер
жетерлік. Там 1. Қолдан құйған балшықтан, кірпіштен салынған үй. 2. Мола,
зират. 3. Мол, көп [7, 619]. Мысалы, Шалматай ауылы әлі тамнан шықпапты.
[1, 29] Бұл диалект сөз Алматы, Жамбыл, Шығыс өңірлеріне тән. Мұндағы, там
сөзі – көп мағыналы: қолдан құйған балшықтан, кірпіштен салынған үй; мола,
зират, бейіт; қабырға, дуал. Бұл сөз туралы Ә. Нұрмағамбетов Оның үй,
мола, бейіт мағынасы оңтүстік говорлар тобына тән де, екінші мағынасы
солтүстік-батыс говорлар тобына тән. Алматы, Жамбыл, Шымкент тұрғындары
тіліндегі там сөзі үй мағынасында қолданылып келеді де, Қызылордадан
асып, Аралға жақындай бергенде, бұл мағынасынан айырылып, мола, бейіт
мағынасына ауысып кетеді [6, 114]. Мұндай бір-бірімен синоним болып
келетін диелектілер жергілікті жердің сөз қолданысының ерекшелігін ғана
көрсету мақсатында емес, сонымен бірге үздіксіз бір сөзді қайталаудан аулақ
болудың бір тәсілі.
Ақ үйдің оң жағында бәтеспен қаптап, манат, борлат, қызыл мақпалмен
оймыштаған әсем отау тұр [1, 379]. Отау – жаңадан тұрмыс құрып, енші алып
бөлінген ұлдың үйі. Ақ отау деп жас отбасын қастерлесе, кіші ұлын отау
иесі деген қазақ үшін отау қасиетті ұғым. Ақ үй 1. Тұтқын, кепіл. 2.
Киіз үй [7, 45]. Сонымен, ақ үй дегеніміз – киіз үй деген ұғымда
қолданылған диалект сөз. Ақ үй тіркесі І.Жансүгіровтің Жолдастар
романында киіз үй тіркесінің орнына қолданылып, үй иелерінің аса бай,
дәулетті екенін көрсетеді.
Ыдыс-аяққа және тамаққа қатысты диалектизмдер.
Ыдыс-аяқ сөзіне синоним ретінде де қолданылып жүрген диалектілердің бірі
– шыны аяқ. Жолдастар романында, Ақ самауыр қайда отырса, сонда отыратын
қазаншышың қатыны сар шұбар Шәлипан шай құюға шыны аяқтарды ыңғайлай
бастады [1, 41]. Қазіргі қазақ тілінің диалектологиялық сөздігінде: Шыны
аяқ – шәй табақ деген мағынаны білдіреді. Ал Жолдастар романында ыдыс
немесе ыдыс аяқ сөзі мүлдем ұшыраспайды.
Ыдыс-аяқ атауларындағы диалектизмдерді күнделікті тұрмыс қажетін өтейтін
зат атаулары құрайды. Бұлардың да Жолдастар романында түрі мол: тегеш,
шыны аяқ, шылапшын, қазандық және т.б. Тек қазандықтың астына тыққан
қамысты сырғыштап отқа қарай қузаумен болды [1, 29]. Қазандық 1. Ошақ. 2.
Тамақты, күнделікті жейтін балық [7, 394]. Мұндағы, қазандық сөзі ошақ
деген мағынада жұмсалған. Көбіне Ресей қазақтарының, Алматы облысы халқының
сөйленісінде ұшырасып отырады.
Осындағы, ыдыс-аяқ атауларын жазушы жергілікті халықтың тұрмысын
көрсету, мақсатымен ұатар, сөз қолданысы арқылы оқиғаның шынайылығын
арттыру үшін де ұтымды пайдаланған.
Киім-кешек атауларындағы диалектизмдер.
Мұндағы он бес, он алты ұстаның ішіндегі ең ескі ұста анау көк жейделі,
көк ала мұрт, көзілдірікті Михайлов көптен осында істейді[1, 434]. Мұндағы,
жейде – ерлердің көйлегі [7, 279]. Жейде сөзін көбіне-көп Жетісу жерінің
халқының сөз қолданысында бар, аталған аймақта көйлек сөзі әйел адамның
киімі деген түсінік қалыптасқан.
Қалпақ 1. Самауырынның түтін өшіргіші. 2. Кепкі [7, 404]. Ішіндегі
орысша киімнің үстінен Тобықтының барқыт жағалы жеңіл шапаны желбегей
салған, қалпақты, салауатты, атқа тіп-тік отыратын Тәуекенің көзі жалт-жұлт
етеді [1, 123]. Қалпақ бас киімнің бір түрі, бұл бір ғана деталь арқылы
жазушы кейіпкердің образын айқындап отыр.
Байпақ 1. Мәсі, пима, шұлық. 2. Сарып ауруы [7, 136]. Қысты күні қаша
бұзып алған аттың аяғына киіз байпақ кигізіп, тырс еткізбей шығарып
кететін, шиырдан-шиырға соғып із жоғалтып, қуғыншының көзін аппақ қылатын
Есімбек сияқты жырындылар өміріне жымын білдірмейді [1, 88].
Желек 1. Шәлі. 2. Жапырақты, гүлді көк шөп [7, 282]. Қызыл желегінің
ұшын шолпысымен бірге беліне қыстырып, күміс кебісі сарт-сұрт етіп, қоз
ағытып, қой саудырады [1, 138]. Байпақ сөзі Алматы облысы өңірінде жиі
қолданысқа ие, мәсі деген ұғымды білдіреді. Ал желек – шәлі деген
мағынаны береді. Жазушы бұл сөздерді кейіпкердің сырт-пішінін, киімін
сипаттау мақсатында жұмсап, қазақ жеріндегі рулардың тек сөз қолданысында
ғана емес, киім-киісінде де өзгешеліктер бар екендігін байқатқан. Сонымен
қатар, кейіпкердің бейнесін жасау үшін олардың сыртқы келбеті, киімін,
жүрісін дәл беру жазушы үшін аса маңызды. Себебі, ұсақ деталдардың жиынтығы
арқылы жазушы кейіпкер бейнесін аша түседі.
Осындай киім атаулары арқылы:
- кейіпкердің қандай әлеуметтік топтың өкілі екендігі;
- сол арқылы олардың тұрмыс-тіршілігі;
- кең масштабта алғанда қазақ даласындағы қоғамның бейнесі
көрсетілген;
- кейіпкерлердің мінез-құлқы ашылған.
Жер бедері, өсімдік атауларындағы диалектизмдер.
Шоқат 1.Төбешік, төбешік құм [7, 730]. 2. Екі-үш арбалық үйілген шөп.
Жердің шоқат-шоқат қырандығы қалып, үлкен құлат, ой-дауыт, шилеуіт тал-
талға келді [1,121]. Шоқат – төбешік деген мағынада жұмсалған.
Ауылдан аяңдап шыққан сиырлар қоқтыларға түсіп, қтяқтарды ұзын тілімен
орап бауыздауға кірісті. [1, 18]. Осындағы, қоқты – жылғалы, сайлы жер,
ұсақ төбелер арасы [7, 451].
Қилы-қилы заман болып, қарағай басын шортан шалып, елдің ережелі ескі
сабасы бұзылып, қотандағы қу шұнақ тиін заманына кез болдық , - деп
күрсініп қояды. Қотан – бір бөлек ауыл деген мағынаны береді [7, 462].
Негізі Көкшетау аймағына тән диалектизм. Ал берілген мысал сонау Арқа
жерінен Жетісуға келген ақынның сөзінен үзінді. Дәл осы жерден жазушының
қазақ даласының әр өңіріне тән диалектілерді білетіндігі байқалады. Себебі,
қотан сөзі тек Көкшетау жерінде, Арқа халқының сөйленісінде ғана
ұшырасады. Осы арқылы жазушы оқырманды осы сюжеттегі кейіпкер ақынның
Арқадан келгендігінің шынайылығын қотан сияқты диалектілер арқылы
байқатады.
Қонақтың болболына, сұлының сағағына, қырманның ұшығына семірген дәмелі
аттың бәрі де күземнен кейін болатын той-томалақ, бәйге көкпәрінің үмітімен
белдеуден кетпейтін уақ [1, 90]. Сағақ – сұлының сабағының түб жағы
болса[7, 563], ұшық – тарының шала пісіп дән алмаған ұсағы [7, 667]. Екеуі
де Алматы облысының халқының тіліне тән сөздер.
Әдеби тіл дамуында оң ықпал еткен Ілияс Жансүгіров туындыларында
жергілікті тілдік ерекшеліктердің ұшырасуы ең алдымен, әр алуан көркемдік
мақсат қажеттілігінен туындаған; екіншіден, сол қаламгердің туып-өскен
аймағындағы халықтың тарихы, тұрмыс-тіршілігінен мағлұмат берген. Әрбір
диалект өзіне белгілі бір стилдік жүк артқан. Олардың әрқайсысы кейіпкердің
бейнесін жасауда тиімді қолданылып, жазушы тілінің шұрайлылығын тағы бір
дәлелдей түскен.
Диалектілер жасалу жолына қарай бірнеше түрге бөлінеді. Бірі жоғарыдағы
біз атап өткен мысалдардағы лексикалық жол арқылы жасалған диалектілер
болса, екіншісі Жолдастар романында аракідік ұшырасатын фонетикалық тәсіл
арқылы жасалған диалектілер.
Мысалы, Ықсанның алдыңғы сөздегі омыраулығын азар кешіріп, тығылып
отырған Асан хазірет те қашанғы Ықсанды қоя бере берсін [1, 53]. Азар
әдеби тілде де, жалпыхалықтық тілде де әзер деген қолданысқа ие.
Кәні, осы жерден табан аумай, қойды түгенде [1, 25]. Бұл сөйлем кейіпкер
тілінен алынғандықтан, қане сөзінің кәні деп қолданылуы заңды. Сөзді
бұлай құбылту белгілі бір стилдік мақсатты көздейді.
Оның көңіліне – мен қажының қатыны екемін, жат жерге түскен жаңа
келіншек екемін, менің күндесім көп екен, дұспаным мол екен деген қауіп
келмейді [1, 50]. Дұспан әдеби тілде дұшпан деп пайдаланылады.
Негізінде, сөзде с дауыссызының ш дауыссызына ауысуы қазақ тілінде жиі
кездесіп отырады.
Жайлаудың биыл малға жұғымы ересен [1, 66]. Ересен сөзінің әдеби
тілдегі қолданысы орасан, бұл диалект жалпы ауызекі тілде де көп
ұшыраспайды.
Бұлардың барлығы фонетикалық өзгеріске ұшыраған сөдер романда аракідік,
әсіресе, кейіпкерлер тілінде ұшырасып отырады. Мұндай сөздер белгілі бір
стилдік мақсатта қолданылып, кейіпкер бейнесін аша түсу үшін ұтымды
пайдаланылса, оқиғаның шынайылығын арттыруда да өзіндік қызмет атқарады.
Жергілікті ерекшеліктер жалпы көпшілікке бірдей таныс болмайтындықтан,
олардың көркем әдебиеттегі қолданылуы көп талас тудырған мәселелердің бірі
болып келді. Алайда, І.Жансүгіров осы талас тудырған мәселелердің шешімін
таба білгендей. Ол өзінің этетикалық талғам мен шеберлігінің арқасында
шығарманың тақырыбына, мазмұнына, суреттелетін оқиғаларға сай қажетті
жергілікті жерге тән тілдік бірліктерді мақсатына сай қолдана білген шебер.
Қазақ тілін жетік білген жазушының тілі шұрайлы, әр аймақтың диалектісі өз
орынша қолданыс тауып, кейіпкердің образын беруде, оқиғаны нақтылауда
белгілі бір рөл атқарып, романның көркемдігін арттырған.
1.2 Жолдастар романындағы көнерген сөздер
Қоғамның өзгеруіне, халықтың тұрмыс жағдайына, өндірістің дамуына, ғылым
мен техниканың өсіп, өркендеуіне байланысты жаңа сөздер пайда болып, қай
тілдің болмасын сөздік құрамы толығады. Қоғамда ғылым мен техниканың
дамуына байланысты кейбір сөздер сирек қолданылып, бірте-бірте ұмытылып,
сөздік құрамнан шығып жатады. Тіл білімінде сөздік құрамнан шығып қалған
немесе өте сирек қолданылатын сөздер көнерген сөздер деп аталады. Көнерген
сөздерді тіл білімінде архаизм және историзм деп бөлетіндігі белгілі.
Ғалым С.Исаев: Тіл-тілде көнерген сөздердің историзмдер және архаизмдер
деп аталатын екі түрі бар. Кейбір заттар мен құбылыстар күнделікті өмірден
шығып қалып, сол ұғымдарды білдіретін олардың атаулары, сөздер де көнеріп,
тілде қолданылмайды [8, 29],- деп анықтама береді.
Жазушының өмір сүріп отырған кезең тілімен сөйлеуі заңдылық. Қаламгер
туындыларында қолданылған бүгінгі күн тұрғысынан көнерген сөздердің дені
әлеуметтік қоғам, әкімшілік, ел басқару істеріне байланысты лексемалар:
болыс, би, дуан, жүзбасы, барымта, , қожа, патша, ауылнай және т.б.
Осындағы би, болыс, патша, жүзбасы, ауылнай, ұлттық - лингвомәдени
бірліктер. Олар қазақ қоғамындағы әлеуметтік және әскери иерархияны
көрсетеді.
І. Жансүгіровтің Жолдастар романындағы көнерген сөздерді екі топқа
бөліп қарауды жөн көрдік.
Бұрын қолданылып, қазірде ескірген, қолданудан шыққан сөздерді архаизм
деп атайды.
Тарихи көркем шығармаларда сол дәуірдің тұрмысы, салты, әдет-ғұрпы
суреттелгендіктен, кейбір архаизм сол кезде қолданылған, кейін
қолданылмайтын зат, әртүрлі құрал-саймандардың аттары есебінде де қазіргі
тілге енуі мүмкін. Тарихи тақырыпқа жазылған шығарманың өзіне тән
ерекшелігі архаизмге жататын сөздердің оған енуін керек етеді.
І. Жаснүгіровтің Жолдастар романында көбіне қолданыстан шыққан киім-
кешек немесе тұрмыстық зат атаулары кездеседі. Мысалы,
Нағашысына киім-кешек жағынан да қарасып, көйлек-дамбалдық кездеме,
қажының бар көнетоз қамзолын, ескі шалбарын да берген соң – Сатан жабағы
жүнінен түлеп, етек-жеңі ықшамдап, мұндай мәжілісте дастарқан қасына
қорынбай отырып, аяқшы болуға лайықтанып қалған [1, 41].
Бұлар легенді айнала отыра қалысып таңуын шешкенде, үлкен жез
шылапшынның қарны жарылды: екі топ жібек барқыт, екі пайы, екі топ дүрие,
американский қисық табан хромнан екі пар әйел етігі, қызылды-жасылды үш
жібек салы, шар айна, ішін өңшең жұпар сабын мен иісті майға сықап
толтырған айналы қол шамадан, тағы, тағы толып жатқан нәрселер...қойшы
әйтеуір жез шылапшыңды жарғанда Ганшин дүкені ақтарылып түсті [1, 318].
Мұндағы, кездеме, пайы – сырт киімдік маталар, дүрие – жылтырауық
көйлекке арналған мата атаулары. Жолдастар романында мұндай мата атаулары
барынша қолданыс тапқан, матаның түрін түстеу арқылы жазушы кейіпкердің
қандай таптан шыққандығында анықтағандай, оқырманның көз алдына бояумен
салып береді.
Жүктегі былғары қапты күміс шапқан сандықтар, масаты кілемге буылған
семіз-семіз теңдер(жүк), оюлы сырмақ, түрлі текеметтердің үстіне салынып
тасталған парсы кілем, торғын көрпелердің үстінде қаздай тізілген қонақ [1,
49].
Сырмақ, текемет - ою-өрнек салынып басылған бағалы киіз, ертеде
қазақ халқы алаша, кілем орнына тұрмыста қолданған. Көнекөз әжелеріміз
бүгінге дейін текемет, сырмақтың жасалу әдісін айтып отырады. Роман өткен
он тоғызыншы ғасырдың басында орын алып отырғандығын ескерсек, сырмақ,
текемет сынды заттар сол кезеңнің тұрмысын көрсететін деталь, элементтер
болып отыр.
Мұндай бай үйдің жібек шымылдығы, қыздың кәмшат бөркі, шым күміс тұрман
сияқты қырдың асылдарымен бірге көпестің қасқыр ішігі, байбатшаның қыл
тройкесі, орыс төрелерінің оқа жағалы киімдері де көзге түседі [1, 106].
Қызыл желегінің ұшын шолпысымен бірге беліне қыстырып, күміс кебісі
сарт-сұрт етіп, қозы ағытып, қой саудырады [1, 138].
Бешпент, шалбарды да, етікті де базарға қайта саттым [1, 142].
Аяғында басы қайқайған ауыр пимасы, үстінде шұбалған шидем шекпені бар
[1, 164].
Бөрік – елтіріден, аң терісінен жиек жүргізіп тігілген дөңгелек бас
киім. Ішік - іш жағы аңның терісінен тігідліп, сыртын матамен тыстаған жылы
сырт киім. Кейінгі кезеңде шуба сөзін ішік деп аударып қолдану белең
алып жүр. Шолпы – сәндік үшін шашбауға тағатын әшекейлі алтын немесе күміс
теңге, қазақ қыздарының әшекей бұйымы. Кебіс – мәсінің сыртынан киетін
былғарыдан тігілген аяқ киім болса, бешпент – кеудеге киетін астарлы жеңіл
сырт киім. Шекпен – иірілген жүннен өрмекпен тоқылған соң тігілген сырт
киім, көбіне жорықтарда батырлар қорғаныс үшін киген. Бүгінгі киім
атауларына тіптен ұқсамайтын бөрік, ішік, шолпы, кебіс, шекпен ескі күннің
елесі болып қалғанмен, қазақ халқының мәдениетін, өзіндік ерекшелігін
көрсетеді.
І.Жансүгіровтің Жолдастар романында историзмдер жиі кездеседі. Бұған
басты себеп, романның белгілі бір тарихи кезеңді сипаттауында болып
табылады. Мысалы, Бұлардан басқа салпы ауыз болыс, сақау сары би, қара
қожыр ақсақалдың қайсы бірін айта берелік – бәрі де Шалматайдың
дастарқанында, сөзі мен кекірігі аузында, қымызға қызара бөртіп отырған бір
мәжіліс [1, 50].
Би – дау-жанжалға бітім айтып, төрелік жасаушы әділ қазы. Тәуелсіздік
алғалы бұл сөз сот жүйесінде қайта қолданыс тапты. Алқа билер соты деп –
арнайы құқықтық мамандығы жоқ, бірақ қоғамда белсенді қызмет атқаратын
белгілі бір қылмыстық істе өз төрелігін айтатын адамдар тобын айтып жүр.
Міне, осы шаталаңның барымтасына мен күйіп отырған болармын деймін [1,
76]. Барымта – жауласқан екі рудың бірінің-бірі мал-мүлкін күшпен тартып
алуы, кек қайтаруы. Бұл сөзге бұқаралық ақпарат құралдары жаңа мағына
үстеп, өзгенің мал-мүлкіне қол салушылардың ісін барымта деп атап жүр.
- Старшынның қолына бер! – деді [1,73]. Старшын, ауылнайлар ауылды қыдыра
жүре, алым, шығынды жия жүре - өзге болыстың елдерінен өз қол астындағы
адамдарын даулайтын ақысын жаза жүреді [1,75]. Старшын, ауылнай, болыс
патша үкіметінің жаңа басқару жүйесін енгізгеннен кейін пайда болған
атаулар. Мәселен, болыстың билігі қазіргі біздің аудан әкімінің билігімен
пара-пар.
Кадет, меньшевик, эсер, большевик партияларының барлығы да өз тілегі мен
өз жобасын жариялап, көпшілікке таласып, көшеге шыққан [1, 371]. Бұл
сөйлемдегі меньшевик, эсер, большевик - өзіндік көзқарастары мен ұстанған
бағыттары бар саяси ағымдар. Алайда, бұлардың жұмысы уақыт өте келе
қажеттілігін жойып, фракциялары әлсіреп, тарих қойнауына кеткен саяси
партиялар.
Жалпы біз атап өткен тарихи сөздердің барлығы Ілияс Жансүгіров өмір
сүрген дәуірдің айнасы, сол кезеңнің саяси және тарихи жағдаяттарына
байланысты атаулар, халықтың көзқарасын, дүниетанымын айқындайтын сөздер
тобы. Түйіндесек, жазушы шығармасындағы көнерген сөздер:
- өткен ғасырдағы қазақ тілі лексикасының байлығын көрсетеді;
- халық даналығынан туған, ғасырлар бойы тіл қазынасының қоймасында
сақталып келе жатқан сөздерді жаңғырта қолдану бүгінгі тіліміздің байлығын,
сөздік қорын молайтудың бір жолы. Ілияс Жансүгіров романындағы көнерген
сөздер – өткен ғасырдан бізге келіп жеткен тіл байлығының мол көзі.
1.3 Жолдастар романындағы кірме сөздер.
Қай тіл болмасын, оның сөздік құрамында кірме сөздер де кездесіп
отырады. Мұның өзі белгілі тарихи жағдайлар, көп жылдар бойы болып келген
қарым-қатынас нәтижесі. Негізінен, тіл байлығының қайнар көздерінің бірі
ретінде кірме сөздер де аталады. Кейбір сөздер қазақ тіліне өзгеріске
түспей енсе, енді бірі осы тілге ықшамдалып, яғни кейбір әріп – дыбыстары
өзгеріске еніп барып қабылданады. Қазақ тілі қолданысындағы лексикалық қат-
қабаттардың едәуір бөлігі – халықтардың бір-бірімен араласа, қоныстас
отырып әсер етуінен туған. Олардың біразы туыстас, тектес тілдерден,
бірқатары басқа семьядағы тілдерден енген. Басқа тілдерден енген сөздердің
көнесі, ертеректе енгендердің қайсы немесе соңғы дәуірде қабылданғаны қайсы
деген мәселе өте қиын болғандықтан зерттеушілердің ол қат-қабаттары сөз
еткенде өте ұқыпты қарауын қажет етеді.
1875 жылдары И. А. Бодуэна де Куртенэ алғашқы рет тілдердің бір-біріне
әсерін қарастырып, ғылыми тұжырым жасаған [9, 103].
Ал қазақ тілінде кірме сөздерді Х. Досмұхаметов жат сөздер - деп
атаған да мынандай сөздерден мысал келтірген: қала, молда, шілде, амал,
айып, әділ, әлім, илаж, өмір, ар, құрбан, әкім, аспан, дұспан, заңғар, құн,
береке, патса, дастарқан, сабын, бедек, Асан, Үсен, Сәмеке, Шайбақ, Сидақ,
Мәмбет, Мәделі, әзіл, масқара, дәулет, апат, есеп, шынжыр, несібе, серт,
әсет, ақырап, жеді, дүйсенбі [10, 89].
Сонымен қатар, Х.Досмұхамедұлы Тілімізге жат сөздер екі жақтан кіріп
жатыр. Бірі - араб сөзі, парсы сөздері, ордаға оқығандар арқылы - деп, жат
сөздердің көптен енуіне қарсы болды. Сол сияқты қазақ тілінің сингармонизм
заңына байланысты өзгерген сөздерді атап өтеді. М.Балақаев: Қазақ тіліне
араб-парсы тілдерінен сөз алу процесі ХІХ ғасырдың бірінші жартысында,
оңтүстік аймақтардың Қоқан хандығына бағынып тұрған кезінде күшейе түсті
де, ХХ ғасырдың басында ол процесс тоқталды - дейді [11, 92].
Б.А.Серебренниковтің пікірінше, кез келген кірме сөздің пайда болуы
дүние бейнесіндегі болып өткен немесе болып жатқан өзгерістерден хабар
береді [12, 85].
І. Жансүгіров өмір сүрген кезең қазақ халқының өнер-білімге, ғылымға
енді-енді ден қоя бастаған уақыты. Ислам дінін ұстанған халықтың оқуға
құмар жас азаматтары алғаш сауатын ауыл молдаларынан ашты. Сондықтан болар,
халық тілінде қалыптасқан араб, парсы сөздерін І.Жансүгіров поэзияда да,
прозада да жатсынбай қолданды. Жолдастар романындағы араб-парсы сөздерін
екі топқа бөліп қарастыруға болады.
1. Дінге қатысты кірме сөздер;
2. Оқу-білімге, әкімшілік басқаруға, мәдениетке қатысты енген кірме
сөздер;
3. Араб тілінен енген кісі есімдері;
І.Жансүгіров поэзиясындағы араб, парсы сөздері тура мағынасында
қолданылған. Мысалы, Үлкен бір бөлмеге отыз, қырықтай бала жинап, айнала
жүгіндіре отырғызып, иман-шарт, әфтиек, ежік, суре, шұрұтссала,
мұқтасарларды жаттатып, балалардың белін бүктіріп, көзін ағартып отыратын
хазірет осы еді [1, 48]. Осы сөйлемдегі иман-шарт, әфтиек, ежік, суре,
шұрұтссала, мұқтасар – құранда кездесетін дұғалар, тек қазақ тілінің
заңдылығына сәйкес айтылуы мен жазылуында кейбір дыбыстық өзгерістер бар.
Араб тілінде бұл сөздердің мағыналары арқылы берілетін мәлімет қазақ
тіліндегі мағынасынан алшақ емес.
Алғаш ауылға орысша білім алған татар мұғалімі – Фазылдың келгендегі
қазақтың дархан даласында үлкен өзгерістер келе жатқандығының белгісі еді.
Халық пікірі мен көзқарасы арқылы бас пайдасын ойлаған мұғалім мен дүмше
молда арасындағы ит пен мысық секілді тартысты жазушы әжуалап, қатаң сынға
алады. - Кітабында бісмылла жоқ. Балаға иманшарт оқытпайды екен [1, 46].
Мұндағы бісмылла сөзі – араб тілінен аударғанда Алланың есімімен деген
мағынаны береді. Дыбысталуында кейбір өзгеріске ұшырағаны болмаса мағыналық
жағынан айырмашылық жоқ. Араб тілінде Бисмилләһ деп дыбысталады. Мұндай
дыбыстық өзгерістер араб-парсы тілінен енген көптеген сөздерге тән.
Оқу-білімге байланысты кірме сөздер жалпы қазақ тілінде жеткілікті.
Білім, ғылым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz