ХҮ- ХҮІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
1. Хандықтың құрылуының алғы шарттары
2. Саяси тарихы
3. Қазақ хандығының сыртқы саясаты
2. Саяси тарихы
3. Қазақ хандығының сыртқы саясаты
Қазақ хандығының пайда болу тарихы ХУ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Ол Қазақстан жерінде ХІУ-ХУ ғасырларда болып өткен әлеуметтік – экономикалық және этникалық – саяси процестердің заңды қорытындысы.
Қазақ хандығы құрылуының алғы шарттары:
1.Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан хандығының күш-қуатының әлсіреуі.
2.Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақ тайпаларының көсемдерінің тәуелсіздікке ұмтылыс жасауы.
3.Билікке таласушылардың тәуелсіздікке қол жеткізу үшін өздеріне қуатты одақтастар іздеуі. Сөйтіп, Қазақстанның Оңтүстік аймақтарындағы тайпалардың көпшілігі XV ғасырдың 40-50 жылдарында Керей мен Жәнібек сұлтандарының төңірегіне жиналып, болашақ негізін салуға Батыс Жетісуға көш бастады. Бұл хандықтың бұрынғы хандықтардан айырмашылығы-жаулап алушылық негізде құрылған жоқ, экономикалық, этникалық негізде құрылды.
Қазақ хандығының бөлініп шыққан хандығы - Әбілхайыр хандығы.
Қазақ хандығының алғаш келіп орналасқан хандығы-Моғолстан хандығы.
Қазақ хандығына жер бөліп берген Моғолстан ханы - Есен-бұға.
Қазақ хандығының ең алғаш орналасқан жері – Батыс Жетісудың Шу бойындағы Қозыбасы жері.
Қазақ хандығының құрылған уақыты – 1465-1466 жж.
Қазақ хандығының алғашқы ханы – Шыңғыс хан тұқымы, Болат сұлтанның ұлы-Керей болды. Болат сұлтанның інісі - Барақтың ұлы Жәнібек, шын есімі Әбу-Саид Керей ханның ақылдасар тірегі болды.
Есен-бұғаның жер бөліп беру себебі - Әбілхайырға қарсы күресте Моғолстанның батыс шекарасының қауіпсіздігін сақтау үшін.
1462 жылы Моғолстан ханы Есен-бұға қайтыс болғаннан кейін Қазақ хандығындағы өкімет билігі нығайды, бытыраған қазақ тайпалары Қазақ хандығының қол астына өте бастады. Тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «1465-1466 жылдары Керей мен Жәнібектің маңына жиналғандар саны 200 мыңға жетті»-деп жазды.
Қазақ хандығы құрылуының алғы шарттары:
1.Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан хандығының күш-қуатының әлсіреуі.
2.Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақ тайпаларының көсемдерінің тәуелсіздікке ұмтылыс жасауы.
3.Билікке таласушылардың тәуелсіздікке қол жеткізу үшін өздеріне қуатты одақтастар іздеуі. Сөйтіп, Қазақстанның Оңтүстік аймақтарындағы тайпалардың көпшілігі XV ғасырдың 40-50 жылдарында Керей мен Жәнібек сұлтандарының төңірегіне жиналып, болашақ негізін салуға Батыс Жетісуға көш бастады. Бұл хандықтың бұрынғы хандықтардан айырмашылығы-жаулап алушылық негізде құрылған жоқ, экономикалық, этникалық негізде құрылды.
Қазақ хандығының бөлініп шыққан хандығы - Әбілхайыр хандығы.
Қазақ хандығының алғаш келіп орналасқан хандығы-Моғолстан хандығы.
Қазақ хандығына жер бөліп берген Моғолстан ханы - Есен-бұға.
Қазақ хандығының ең алғаш орналасқан жері – Батыс Жетісудың Шу бойындағы Қозыбасы жері.
Қазақ хандығының құрылған уақыты – 1465-1466 жж.
Қазақ хандығының алғашқы ханы – Шыңғыс хан тұқымы, Болат сұлтанның ұлы-Керей болды. Болат сұлтанның інісі - Барақтың ұлы Жәнібек, шын есімі Әбу-Саид Керей ханның ақылдасар тірегі болды.
Есен-бұғаның жер бөліп беру себебі - Әбілхайырға қарсы күресте Моғолстанның батыс шекарасының қауіпсіздігін сақтау үшін.
1462 жылы Моғолстан ханы Есен-бұға қайтыс болғаннан кейін Қазақ хандығындағы өкімет билігі нығайды, бытыраған қазақ тайпалары Қазақ хандығының қол астына өте бастады. Тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «1465-1466 жылдары Керей мен Жәнібектің маңына жиналғандар саны 200 мыңға жетті»-деп жазды.
1. Қазақстан тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін: Бес томдық /[ Ред. М. Х. Асылбеков, Қ. С. Алдажұманов, К. М. Байпақов] .- Алматы: АТАМҰРА. Т. 2: Қазақстан соңғы орта ғасырлар дәуірінде.-1998.-640 б
2. Аманжолов, Керейхан Рахымжанұлы. Түркі халықтарының тарихы Оқу құралы / К. Р. Аманжолов.- Алматы: Білім, 1999. 3-кітап: XVІІІ ғасырдың 2-ші жартысынан XX ғасырдың 1-ші ширегіне дейінгі кезең.- 1999.- 328 бет.
3. Артықбаев, Жамбыл Омарұлы. Қазақстан тарихы: Оқулық-хрестоматия / Ж. О. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2003.- 264 бет.
4. Қазақ қоғамындағы әкімшілік- шаруашылық жүйелердің эволюциясы: Оқу құралы / Ред. басқар. К. Ә. Берденова; ҚР ғылым және жоғары білім министрлігі.- Алматы: Экономика, 1999.- 361 бет.
5. Қазақстан тарихы: Оқулық-анықтамалық /[Авт. В. С. Осколков, И. Л. Осколкова] .- Алматы: Өнер, 2001.- 64 бет.
6. Қазақстан тарихы: Хрестоматия / Құраст. М. Қ. Қозыбаев.- Алматы: АТАМҰРА, 1994.- 256 бет.
7. Қаратаев, Төреғали. Жүз жылдың ақ-қарасы: Саяси тарих беттері. [Оқу құралы] / Т. Қаратаев.- Алматы: ҚАЗАҚ УНИВЕРСИТЕТІ, 1993.
8. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы. –Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
9. Маданов Х. Ұлы дала тарихы: Оқу құралы / Х. Маданов., Ч. Мусин.- Алматы: Санат, 1994.
10. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы: [Оқу құралы] К. Рысбайұлы.- Алматы: Санат, 2001.
11. Басин В. Россия и Казахские ханства в 16-18 вв. – А, 1977.
12. Толыбеков С. Кочевое общество казахов. – Алма-Ата, 1971.
2. Аманжолов, Керейхан Рахымжанұлы. Түркі халықтарының тарихы Оқу құралы / К. Р. Аманжолов.- Алматы: Білім, 1999. 3-кітап: XVІІІ ғасырдың 2-ші жартысынан XX ғасырдың 1-ші ширегіне дейінгі кезең.- 1999.- 328 бет.
3. Артықбаев, Жамбыл Омарұлы. Қазақстан тарихы: Оқулық-хрестоматия / Ж. О. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2003.- 264 бет.
4. Қазақ қоғамындағы әкімшілік- шаруашылық жүйелердің эволюциясы: Оқу құралы / Ред. басқар. К. Ә. Берденова; ҚР ғылым және жоғары білім министрлігі.- Алматы: Экономика, 1999.- 361 бет.
5. Қазақстан тарихы: Оқулық-анықтамалық /[Авт. В. С. Осколков, И. Л. Осколкова] .- Алматы: Өнер, 2001.- 64 бет.
6. Қазақстан тарихы: Хрестоматия / Құраст. М. Қ. Қозыбаев.- Алматы: АТАМҰРА, 1994.- 256 бет.
7. Қаратаев, Төреғали. Жүз жылдың ақ-қарасы: Саяси тарих беттері. [Оқу құралы] / Т. Қаратаев.- Алматы: ҚАЗАҚ УНИВЕРСИТЕТІ, 1993.
8. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы. –Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
9. Маданов Х. Ұлы дала тарихы: Оқу құралы / Х. Маданов., Ч. Мусин.- Алматы: Санат, 1994.
10. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы: [Оқу құралы] К. Рысбайұлы.- Алматы: Санат, 2001.
11. Басин В. Россия и Казахские ханства в 16-18 вв. – А, 1977.
12. Толыбеков С. Кочевое общество казахов. – Алма-Ата, 1971.
Тақырып 8. ХҮ- ХҮІ ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
1. Хандықтың құрылуының алғы шарттары
2. Саяси тарихы
3. Қазақ хандығының сыртқы саясаты
1. ХАНДЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
Қазақ хандығының пайда болу тарихы ХУ ғасырдың екінші жартысынан
басталады. Ол Қазақстан жерінде ХІУ-ХУ ғасырларда болып өткен әлеуметтік –
экономикалық және этникалық – саяси процестердің заңды қорытындысы.
Қазақ хандығы құрылуының алғы шарттары:
1.Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан хандығының күш-қуатының әлсіреуі.
2.Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақ тайпаларының көсемдерінің тәуелсіздікке
ұмтылыс жасауы.
3.Билікке таласушылардың тәуелсіздікке қол жеткізу үшін өздеріне қуатты
одақтастар іздеуі. Сөйтіп, Қазақстанның Оңтүстік аймақтарындағы тайпалардың
көпшілігі XV ғасырдың 40-50 жылдарында Керей мен Жәнібек сұлтандарының
төңірегіне жиналып, болашақ негізін салуға Батыс Жетісуға көш бастады. Бұл
хандықтың бұрынғы хандықтардан айырмашылығы-жаулап алушылық негізде
құрылған жоқ, экономикалық, этникалық негізде құрылды.
Қазақ хандығының бөлініп шыққан хандығы - Әбілхайыр хандығы.
Қазақ хандығының алғаш келіп орналасқан хандығы-Моғолстан хандығы.
Қазақ хандығына жер бөліп берген Моғолстан ханы - Есен-бұға.
Қазақ хандығының ең алғаш орналасқан жері – Батыс Жетісудың Шу
бойындағы Қозыбасы жері.
Қазақ хандығының құрылған уақыты – 1465-1466 жж.
Қазақ хандығының алғашқы ханы – Шыңғыс хан тұқымы, Болат сұлтанның
ұлы-Керей болды. Болат сұлтанның інісі - Барақтың ұлы Жәнібек, шын есімі
Әбу-Саид Керей ханның ақылдасар тірегі болды.
Есен-бұғаның жер бөліп беру себебі - Әбілхайырға қарсы күресте
Моғолстанның батыс шекарасының қауіпсіздігін сақтау үшін.
1462 жылы Моғолстан ханы Есен-бұға қайтыс болғаннан кейін Қазақ
хандығындағы өкімет билігі нығайды, бытыраған қазақ тайпалары Қазақ
хандығының қол астына өте бастады. Тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати 1465-
1466 жылдары Керей мен Жәнібектің маңына жиналғандар саны 200 мыңға жетті-
деп жазды.
1. САЯСИ ТАРИХЫ
XV ғ. екінші жартысында халық саны екі жүз мыңнан асқан Қазақ
хандығына Жетісу жері тарлық етті. Қолөнері мен саудасы өркендеген қалалар
экономикасын дамыту үшін қажет болды. Сондықтан Қазақ хандығы өз алдына
мынадай тарихи міндеттер қойды: 1) Жайылымды пайдалануда Дешті Қыпшақтың
бұрыннан қалыптасқан тәртібін қалпына келтіру, 2) Сауда жолдарында
орналасқан Сығанақ, Отырар, Йасы, т.б. қалаларды қарату, 3) Қазақ
тайпаларының басын қосып, этникалық аумағын кеңейту.
XV ғасырдың аяғында – XVI ғасырдың басында Орта Азия мен
Қазақстанда мынада саяси өзгерістер болды:
1.Темір әулеті Мұхаммед Шайбанимен күресте жеңіліс тапты.
2.Моғолстан бірнеше иеліктерге бөлінді.
3.Дешті Қыпшақта Әбілхайыр билігі жойылды.
4.Алтын Орда хандығы ыдырады, орнына Сібір хандығы, Қазан хандығы, Астрахан
хандықтары пайда болды. Осы тарихи жағдайларды пайдаланып Қазақ хандығы
Дешті Қыпшақ даласын өзіне қосып алды. XV ғасырдың 70-ші жылдары Сырдария
мен Қаратауды өзіне қосып алды. Әбілхайырдың немересі Мухаммед Шайбанимен
соғыс 30 жылға созылды.
Сыр бойындағы қалалар үшін Қазақ хандығымен талас – бәсекеге
түскендер: Әбілхайыр әулеті, Әмір Темір әулеті, Моғолстан ханнының
ұрпақтары.
Сыр бойындағы қалалар үшін болған оқиғалар:
Уақыты Қалалар атыБасты қарсылық Жаулап алу кезіндегі
білдіргендер оқиғалар
1470 жылы Түркістан, Шайбани хан Шайбани Бұхараға қашты, Ноғай
Сауран ордасымен одақтасты.
1480 Сығанақ, Шайбани хан Шайбани Аркөк бекінісінде 40 күн
жылы Аркөк, Йасы қоршауда отырды. 3 жылғы
шайқастан соң Шайбани жеңілді.
XV ғасырдың екінші жартысында соғыс одақтары құрылды. Мысалы, 1482-
1485 жылдары Моғолстан ханы Жүніс хан Шайбанидің қолдауымен Ташкент пен
Сайрам қаласын басып алды.
Әмір Темір әулеті мен Қазақ хандығы одақтасты. Моғолстан билеушісі
Отырар қаласын басып алып, оны Шайбани ханға сыйлады. Отырарға табан
тіреген Шайбани хан Сауран мен Йасыны қайта басып алды. Қазақ хандары
Темір әулетімен одақтасып Отырар мен Сауранды қайтарып алды.
Шайбанимен болған 30 жылғы соғыстын нәтижесінде:
Шайбани ұрпағына Отырар, Йасы, Аркөк, Бозкент қалалары, Түркістан
аймағының бір бөлігі қарады.
Қазақ хандығына Сығанақ, Сауран, Созақ қалалары мен Түркістан
аймағының Солтүстік бөлігі қарады.
Моғолстан хандығына Ташкент пен Сайрам қалалары қарады.
Сығанақ, Сауран, Созақ қалаларының Қазақ хандығына қарауы оның күш-қуатын,
саяси беделін нығайтты. Қазақ хандығының күш-қуатының нығаюы Шайбани ханды
Мәуереннахрға қоныс аударуға мәжбүр етті. Сөйтіп, Қазақ хандығының іргесі
бекіп, беделі артты.
Керей ханнан кейін Қазақ хандығының тағына 1480-1511 жылы оның баласы
Бұрындық (Мұрындық) отырды. Алайда билік Жәнібектің баласы Қасымның қолында
болды. Екеуінің арасындағы билік үшін күрестен кейін 1511-1518 жылдары
билік Қасым ханның қолына көшті. Ол өз тұсында жерді біріктіру процесін
жедел жүзеге асырған көрнекті қазақ хандарының бірі болған еді.
Қасым ханның тұсында Қазақ хандығында мынандай өзгерістер болды:
1. Түркістан аймағы, Сырдария бойындағы қалалар Қазақ хандығына кірді,
оңтүстік шекарасы кеңейді.
2.Шығыс Онтүстікте Жетісу жерінің басым бөлігі, Шу, Талас, Қаратау,
Іле өзеннің алқабы қарады.
3.Солтүстік және Шығыс солтүстікте Ұлытау өңірі мен Балқаш көлінен
асып, Қарқаралы тауына дейін жетті.
4.Қазақ хандығының астанасы Сығанақ қаласы болды, кейін Түркістан
хандыққа өткеннен кейін Түркістан қаласы астана болды.
5.Қасым ханның тұсында хандықтағы халық саны 1 миллионға жетті.
6. Орта Азия хандарымен, Еділ бойындағы елдермен, Батыс Сібір
хандарымен, Ресеймен сауда-саттық және дипломатиялық байланыстар жасалды.
7.Моғолстанмен одақтық негіздегі қарым-қатнас орнықты.
8.Батыс Моғолстан мен өзбектердің арасындағы қайшылықты пайдаланып,
Қасым хан Моғолстан ханы Саид ханға Шайбаниліктерге қарсы күресте
көмектесуден бас тартты. Осыдан Солтүстік Жетісу жерінің қазақтары Қазақ
хандығының қолына іс жүзінде өте бастады, себебі тайпа басшылары өздеріне
тірек болар мықты мемлекетті жағалады.
9.1544 жылы Саид ханның Шығыс Түркістанға көшіп кетуі Қасым ханның
Жетісудағы билігін нығайтты.
10.Қасым хан Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Мұхаммед Шайбанимен ұзақ
соғыстар жүргізді.
1509 жылы М.Шайбани көп әскерімен Жаныш Сұлтан қыстап отырған
Қараталға шабуыл жасап, қазақтарды шығынға ұшыратты.
11.1510 жылы Шайбани хан Темір сұлтан мен інісі Ұбайдаллахты Қасым
ханның өзі жоқта Қазақ ордасына шабуылға аттандырды .Қасым хан жіберген
Мойынсыз-Хасан шағын жасағымен М.Шайбани әскерлерін талқандады. Осыдан
кейін Түркістан қаласы Қазақ хандығына өтті.
12.1510 жылы Шайбани хан Мерв түбінде Иран шахы I Исмаилмен шайқаста
қаза тапқаннан кейін Шайбани ұрпақтарының арасында хандыққа талас туды.
Осыны пайдаланып Қасым хан Сайрамды өзіне қаратып алды.
Қасым хан Мұхаммед Хайдардың деректеріне қарағанда 1518 жылы қаза
тапты. Бұл кезде Қазақ елі тәуелсіз, дербес мемлекет ретінде орныққан еді.
Қасым хан қайтыс болғаннан кейін, Қазақ хандығында болған саяси
дағдарыс ұзаққа созылды. Қасымнан кейін Қазақ тағына отырғандар:
1.Мамаш хан(1518-1523)- Қасым ханның ұлы, мұрагері.
2.Тахир хан (1523-1533)- Қасым ханның немере інісі. Тахирдің тұсында
өзбектермен соғыс қайта жалғасты.
Маңғыттар шабуылға шығып, Батыс және Орталық Қазақстанның біраз жерін басып
алды. Тахир хан өз билігін Жетісудың едәуір бөлігінде ғана ұстап қалды.
3. Бұйдаш хан(1533-1534) -Тахир ханның інісі. Өзбек ханы Ұбайдаллах пен
моғол ханы Абдар Рашид соғыс одағын құрып, Қазақ хандығына шабуыл жасады.
Жеңілген Бұйдаш хан қашып кетті.
Осылай әлсіреген Қазақ хандығын нығайтқан Қасым ханның баласы
Хақназар (Ақназар) 1537-1580 жылдары хан болды. Көршілес мемлекеттермен
қарым-қатынасты күшейтті, өз хандарының саяси беделін арттыруға күш
жұмсады.
Хақназар ханның тұсындағы басты оқиғалар:
1.Ноғай ордасының ішкі тартыстардан әлсірегенін пайдаланып Жайық
өзенінің сол жағындағы кіші жүздің алшын одағына кірген тайпаларды өзіне
қосып алды.
2.Моғолстан ханы Абдар-Рашид XVI ғасырдың 50-60 жылдары Жетісу мен
Ыстықкөл маңы үшін Қазақ хандығына қарсы соғыс ашты. Бұл соғыста Хақназар
хан жеңілді.
3.Батыс Монғолияны мекендеген ойраттар Жетісу жеріне шабуыл жасап
біршама жерін басып алды. Дегенмен, 1570 жылдары Жетісудың Батыс бөлігі Шу,
Талас өңірі Хақназардың иелігінде болды.
4.Сібір ханы мен Моғолстан Қазақ хандығына жорықтарынан сақтану үшін
Хақназар хан Бұхар ханы II Абдолламен қастаспай дос болып, өзара көмектесу
жөнінде ант беріскен шарт жасасты. Нәтижесінде соғыс қимылдары тоқтап,
бейбітшілік орнады. Өзбек пен қазақ арасында сауда, шаруашылық байланыс
орнады.
5.Ташкент билеушісі Баба сұлтан мен Бұхар ханы Абдолла арасында өзара
соғыс басталды. Хақназар Абдолланы қолдады. Қолдағаны үшін Абдолла хан
Түркістан аймағындағы бірнеше қаланы Қазақ ханына сыйға тартты.
6.Қазақ ханын өзіне қарату үшін Баба сұлтан да Түркістан, Сауран
қалаларын сыйға берді. Алайда, 1579 жылы Баба сұлтан Қазақ сұлтандарының
Абдолланы жақтамақ боларын сезіп қойып, қазақ сұлтаны Жалымды, оның екі
ұлын, Хақназар ханның екі ұлын өлтірді. Ал 1585 жылы оның астыртын жіберген
адамдары Хақназар ханды өлтірді. Хақназар хан Қазақ хандығының дербестігін
сақтап қалды.
Тәуекел хан тұсындағы хандықтың нығая түсуі:
Хақназар хан қайтыс болғаннан кейін Жәнібек ханның немере інісі, сексенге
келген Шығай хан 1580-1582 жылдары хан тағына отырды.
1580 жылы Шығай хан мен оның оның баласы Тәуекел Хақназар хан мен
Жалым султанның кегін қайтару үшін Абдолламен одақтасып Баба султанға қарсы
соғысты. Сол үшін Ходжент жерін сыйға алды.
1582 жылы Шығай хан мен Тәуекел Абдолламен бірге Баба султанға қарсы
тағы жорыққа шықты. Баба сұлтанды Сарысу мен Ұлытаудан әрі асырды. Осы
жорықта Шығай хан қайтыс болды.
1582 жылы маусымда Тәуекел султан бастаған қазақ жерлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Хандықтың құрылуының алғы шарттары
2. Саяси тарихы
3. Қазақ хандығының сыртқы саясаты
1. ХАНДЫҚТЫҢ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
Қазақ хандығының пайда болу тарихы ХУ ғасырдың екінші жартысынан
басталады. Ол Қазақстан жерінде ХІУ-ХУ ғасырларда болып өткен әлеуметтік –
экономикалық және этникалық – саяси процестердің заңды қорытындысы.
Қазақ хандығы құрылуының алғы шарттары:
1.Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан хандығының күш-қуатының әлсіреуі.
2.Жетісу мен Шығыс Дешті Қыпшақ тайпаларының көсемдерінің тәуелсіздікке
ұмтылыс жасауы.
3.Билікке таласушылардың тәуелсіздікке қол жеткізу үшін өздеріне қуатты
одақтастар іздеуі. Сөйтіп, Қазақстанның Оңтүстік аймақтарындағы тайпалардың
көпшілігі XV ғасырдың 40-50 жылдарында Керей мен Жәнібек сұлтандарының
төңірегіне жиналып, болашақ негізін салуға Батыс Жетісуға көш бастады. Бұл
хандықтың бұрынғы хандықтардан айырмашылығы-жаулап алушылық негізде
құрылған жоқ, экономикалық, этникалық негізде құрылды.
Қазақ хандығының бөлініп шыққан хандығы - Әбілхайыр хандығы.
Қазақ хандығының алғаш келіп орналасқан хандығы-Моғолстан хандығы.
Қазақ хандығына жер бөліп берген Моғолстан ханы - Есен-бұға.
Қазақ хандығының ең алғаш орналасқан жері – Батыс Жетісудың Шу
бойындағы Қозыбасы жері.
Қазақ хандығының құрылған уақыты – 1465-1466 жж.
Қазақ хандығының алғашқы ханы – Шыңғыс хан тұқымы, Болат сұлтанның
ұлы-Керей болды. Болат сұлтанның інісі - Барақтың ұлы Жәнібек, шын есімі
Әбу-Саид Керей ханның ақылдасар тірегі болды.
Есен-бұғаның жер бөліп беру себебі - Әбілхайырға қарсы күресте
Моғолстанның батыс шекарасының қауіпсіздігін сақтау үшін.
1462 жылы Моғолстан ханы Есен-бұға қайтыс болғаннан кейін Қазақ
хандығындағы өкімет билігі нығайды, бытыраған қазақ тайпалары Қазақ
хандығының қол астына өте бастады. Тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати 1465-
1466 жылдары Керей мен Жәнібектің маңына жиналғандар саны 200 мыңға жетті-
деп жазды.
1. САЯСИ ТАРИХЫ
XV ғ. екінші жартысында халық саны екі жүз мыңнан асқан Қазақ
хандығына Жетісу жері тарлық етті. Қолөнері мен саудасы өркендеген қалалар
экономикасын дамыту үшін қажет болды. Сондықтан Қазақ хандығы өз алдына
мынадай тарихи міндеттер қойды: 1) Жайылымды пайдалануда Дешті Қыпшақтың
бұрыннан қалыптасқан тәртібін қалпына келтіру, 2) Сауда жолдарында
орналасқан Сығанақ, Отырар, Йасы, т.б. қалаларды қарату, 3) Қазақ
тайпаларының басын қосып, этникалық аумағын кеңейту.
XV ғасырдың аяғында – XVI ғасырдың басында Орта Азия мен
Қазақстанда мынада саяси өзгерістер болды:
1.Темір әулеті Мұхаммед Шайбанимен күресте жеңіліс тапты.
2.Моғолстан бірнеше иеліктерге бөлінді.
3.Дешті Қыпшақта Әбілхайыр билігі жойылды.
4.Алтын Орда хандығы ыдырады, орнына Сібір хандығы, Қазан хандығы, Астрахан
хандықтары пайда болды. Осы тарихи жағдайларды пайдаланып Қазақ хандығы
Дешті Қыпшақ даласын өзіне қосып алды. XV ғасырдың 70-ші жылдары Сырдария
мен Қаратауды өзіне қосып алды. Әбілхайырдың немересі Мухаммед Шайбанимен
соғыс 30 жылға созылды.
Сыр бойындағы қалалар үшін Қазақ хандығымен талас – бәсекеге
түскендер: Әбілхайыр әулеті, Әмір Темір әулеті, Моғолстан ханнының
ұрпақтары.
Сыр бойындағы қалалар үшін болған оқиғалар:
Уақыты Қалалар атыБасты қарсылық Жаулап алу кезіндегі
білдіргендер оқиғалар
1470 жылы Түркістан, Шайбани хан Шайбани Бұхараға қашты, Ноғай
Сауран ордасымен одақтасты.
1480 Сығанақ, Шайбани хан Шайбани Аркөк бекінісінде 40 күн
жылы Аркөк, Йасы қоршауда отырды. 3 жылғы
шайқастан соң Шайбани жеңілді.
XV ғасырдың екінші жартысында соғыс одақтары құрылды. Мысалы, 1482-
1485 жылдары Моғолстан ханы Жүніс хан Шайбанидің қолдауымен Ташкент пен
Сайрам қаласын басып алды.
Әмір Темір әулеті мен Қазақ хандығы одақтасты. Моғолстан билеушісі
Отырар қаласын басып алып, оны Шайбани ханға сыйлады. Отырарға табан
тіреген Шайбани хан Сауран мен Йасыны қайта басып алды. Қазақ хандары
Темір әулетімен одақтасып Отырар мен Сауранды қайтарып алды.
Шайбанимен болған 30 жылғы соғыстын нәтижесінде:
Шайбани ұрпағына Отырар, Йасы, Аркөк, Бозкент қалалары, Түркістан
аймағының бір бөлігі қарады.
Қазақ хандығына Сығанақ, Сауран, Созақ қалалары мен Түркістан
аймағының Солтүстік бөлігі қарады.
Моғолстан хандығына Ташкент пен Сайрам қалалары қарады.
Сығанақ, Сауран, Созақ қалаларының Қазақ хандығына қарауы оның күш-қуатын,
саяси беделін нығайтты. Қазақ хандығының күш-қуатының нығаюы Шайбани ханды
Мәуереннахрға қоныс аударуға мәжбүр етті. Сөйтіп, Қазақ хандығының іргесі
бекіп, беделі артты.
Керей ханнан кейін Қазақ хандығының тағына 1480-1511 жылы оның баласы
Бұрындық (Мұрындық) отырды. Алайда билік Жәнібектің баласы Қасымның қолында
болды. Екеуінің арасындағы билік үшін күрестен кейін 1511-1518 жылдары
билік Қасым ханның қолына көшті. Ол өз тұсында жерді біріктіру процесін
жедел жүзеге асырған көрнекті қазақ хандарының бірі болған еді.
Қасым ханның тұсында Қазақ хандығында мынандай өзгерістер болды:
1. Түркістан аймағы, Сырдария бойындағы қалалар Қазақ хандығына кірді,
оңтүстік шекарасы кеңейді.
2.Шығыс Онтүстікте Жетісу жерінің басым бөлігі, Шу, Талас, Қаратау,
Іле өзеннің алқабы қарады.
3.Солтүстік және Шығыс солтүстікте Ұлытау өңірі мен Балқаш көлінен
асып, Қарқаралы тауына дейін жетті.
4.Қазақ хандығының астанасы Сығанақ қаласы болды, кейін Түркістан
хандыққа өткеннен кейін Түркістан қаласы астана болды.
5.Қасым ханның тұсында хандықтағы халық саны 1 миллионға жетті.
6. Орта Азия хандарымен, Еділ бойындағы елдермен, Батыс Сібір
хандарымен, Ресеймен сауда-саттық және дипломатиялық байланыстар жасалды.
7.Моғолстанмен одақтық негіздегі қарым-қатнас орнықты.
8.Батыс Моғолстан мен өзбектердің арасындағы қайшылықты пайдаланып,
Қасым хан Моғолстан ханы Саид ханға Шайбаниліктерге қарсы күресте
көмектесуден бас тартты. Осыдан Солтүстік Жетісу жерінің қазақтары Қазақ
хандығының қолына іс жүзінде өте бастады, себебі тайпа басшылары өздеріне
тірек болар мықты мемлекетті жағалады.
9.1544 жылы Саид ханның Шығыс Түркістанға көшіп кетуі Қасым ханның
Жетісудағы билігін нығайтты.
10.Қасым хан Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Мұхаммед Шайбанимен ұзақ
соғыстар жүргізді.
1509 жылы М.Шайбани көп әскерімен Жаныш Сұлтан қыстап отырған
Қараталға шабуыл жасап, қазақтарды шығынға ұшыратты.
11.1510 жылы Шайбани хан Темір сұлтан мен інісі Ұбайдаллахты Қасым
ханның өзі жоқта Қазақ ордасына шабуылға аттандырды .Қасым хан жіберген
Мойынсыз-Хасан шағын жасағымен М.Шайбани әскерлерін талқандады. Осыдан
кейін Түркістан қаласы Қазақ хандығына өтті.
12.1510 жылы Шайбани хан Мерв түбінде Иран шахы I Исмаилмен шайқаста
қаза тапқаннан кейін Шайбани ұрпақтарының арасында хандыққа талас туды.
Осыны пайдаланып Қасым хан Сайрамды өзіне қаратып алды.
Қасым хан Мұхаммед Хайдардың деректеріне қарағанда 1518 жылы қаза
тапты. Бұл кезде Қазақ елі тәуелсіз, дербес мемлекет ретінде орныққан еді.
Қасым хан қайтыс болғаннан кейін, Қазақ хандығында болған саяси
дағдарыс ұзаққа созылды. Қасымнан кейін Қазақ тағына отырғандар:
1.Мамаш хан(1518-1523)- Қасым ханның ұлы, мұрагері.
2.Тахир хан (1523-1533)- Қасым ханның немере інісі. Тахирдің тұсында
өзбектермен соғыс қайта жалғасты.
Маңғыттар шабуылға шығып, Батыс және Орталық Қазақстанның біраз жерін басып
алды. Тахир хан өз билігін Жетісудың едәуір бөлігінде ғана ұстап қалды.
3. Бұйдаш хан(1533-1534) -Тахир ханның інісі. Өзбек ханы Ұбайдаллах пен
моғол ханы Абдар Рашид соғыс одағын құрып, Қазақ хандығына шабуыл жасады.
Жеңілген Бұйдаш хан қашып кетті.
Осылай әлсіреген Қазақ хандығын нығайтқан Қасым ханның баласы
Хақназар (Ақназар) 1537-1580 жылдары хан болды. Көршілес мемлекеттермен
қарым-қатынасты күшейтті, өз хандарының саяси беделін арттыруға күш
жұмсады.
Хақназар ханның тұсындағы басты оқиғалар:
1.Ноғай ордасының ішкі тартыстардан әлсірегенін пайдаланып Жайық
өзенінің сол жағындағы кіші жүздің алшын одағына кірген тайпаларды өзіне
қосып алды.
2.Моғолстан ханы Абдар-Рашид XVI ғасырдың 50-60 жылдары Жетісу мен
Ыстықкөл маңы үшін Қазақ хандығына қарсы соғыс ашты. Бұл соғыста Хақназар
хан жеңілді.
3.Батыс Монғолияны мекендеген ойраттар Жетісу жеріне шабуыл жасап
біршама жерін басып алды. Дегенмен, 1570 жылдары Жетісудың Батыс бөлігі Шу,
Талас өңірі Хақназардың иелігінде болды.
4.Сібір ханы мен Моғолстан Қазақ хандығына жорықтарынан сақтану үшін
Хақназар хан Бұхар ханы II Абдолламен қастаспай дос болып, өзара көмектесу
жөнінде ант беріскен шарт жасасты. Нәтижесінде соғыс қимылдары тоқтап,
бейбітшілік орнады. Өзбек пен қазақ арасында сауда, шаруашылық байланыс
орнады.
5.Ташкент билеушісі Баба сұлтан мен Бұхар ханы Абдолла арасында өзара
соғыс басталды. Хақназар Абдолланы қолдады. Қолдағаны үшін Абдолла хан
Түркістан аймағындағы бірнеше қаланы Қазақ ханына сыйға тартты.
6.Қазақ ханын өзіне қарату үшін Баба сұлтан да Түркістан, Сауран
қалаларын сыйға берді. Алайда, 1579 жылы Баба сұлтан Қазақ сұлтандарының
Абдолланы жақтамақ боларын сезіп қойып, қазақ сұлтаны Жалымды, оның екі
ұлын, Хақназар ханның екі ұлын өлтірді. Ал 1585 жылы оның астыртын жіберген
адамдары Хақназар ханды өлтірді. Хақназар хан Қазақ хандығының дербестігін
сақтап қалды.
Тәуекел хан тұсындағы хандықтың нығая түсуі:
Хақназар хан қайтыс болғаннан кейін Жәнібек ханның немере інісі, сексенге
келген Шығай хан 1580-1582 жылдары хан тағына отырды.
1580 жылы Шығай хан мен оның оның баласы Тәуекел Хақназар хан мен
Жалым султанның кегін қайтару үшін Абдолламен одақтасып Баба султанға қарсы
соғысты. Сол үшін Ходжент жерін сыйға алды.
1582 жылы Шығай хан мен Тәуекел Абдолламен бірге Баба султанға қарсы
тағы жорыққа шықты. Баба сұлтанды Сарысу мен Ұлытаудан әрі асырды. Осы
жорықта Шығай хан қайтыс болды.
1582 жылы маусымда Тәуекел султан бастаған қазақ жерлері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz