ХҮІІІ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ
1. Қазақ халқының ХҮІІІ ғ. басындағы жоңғар басқыншылығына қарсы күресінің күшеюі
2. Отан соғысының басталуы
3. Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық тойтарысты ұйымдастыру. Батырлар
4. Қайталауға арналған сұрақтар
5. Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмысына тапсырма
6. Әдебиеттер тізімі
2. Отан соғысының басталуы
3. Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық тойтарысты ұйымдастыру. Батырлар
4. Қайталауға арналған сұрақтар
5. Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмысына тапсырма
6. Әдебиеттер тізімі
Қазақ хандығында жүздер арасындағы тұрақты саяси және экономикалық байланыстардың болмауы, қазақ феодалдарының өзара тартысы көрші мемлекеттердің шабуылдауына жол ашты:
Солтүстік – батыстан башқұрттар;
Солтүстіктен – Сібір казактары;
Оңтүстіктен – Қоқан, Хиуа хандықтары;
Шығыстан – Жоңғария;
Оңтүстік – шығыстан – Қытай.
Қазақ жеріне әсіресе қауіп төндіргені – жоңғар мемлекеті. Жоңғар әскери – феодалдық мемлекеті 1635 жылы Батыс Монғолияда құрылды. Билеушінің титулы – қоңтайшы. Мемлекеттің негізін салушы – Батыр қоңтайшы (1631654 жж.). Ол басқару ісінде феодалдарға – нояндар мен жайсандарға сүйенді. Ламалар (дін басылар)- негізгі орынды иеленді.Жоңғарлар соғысқа 100 мың әскер шығарды. Қоңтайшы әскерді түменге, мыңдыққа, жүздікке, ондыққа бөлді. Жоңғар мемлекетінің халқы жазба деректерде ойраттар, жоңғарлар, қалмақтар деп әртүрлі атаумен кездеседі.
Жоңғар экономикасының негізі орасан зор жайылымдық жер аумағында бытырап жатқан көшпелі мал шаруашылығы болатын. Халық саны 1 млн.- ға жуық, сондай –ақ 0,5 млн. басқа халықтардың өкілдерінен құралды. Әкімшілік және шаруашылық бөлінісі ұлыс болды. Ол отоктардан, жастар мен ангалардан тұрды. Оток, сонымен қатар әскери құрылым (хошун) болып та саналды. ХУІІІ ғ. басында жоңғарлардың негізгі қауымдары: торғауыттар мен дербенттер Тарбағатай, Монғол Алтайы, Ертістің жоғарғы ағысы жағындағы қолайлы жайылымдарды алып жатты.
Жоңғар хандығының әлеуметтік – таптық құрылымы қатаң иерархиялық сипатта болды. Қоғамның саяси құрылымы рулық бөлініске сәйкес келді. Жоңғар қоғамының үстемдік етуші сословиесі хандар мен тайшылар еді.
Солтүстік – батыстан башқұрттар;
Солтүстіктен – Сібір казактары;
Оңтүстіктен – Қоқан, Хиуа хандықтары;
Шығыстан – Жоңғария;
Оңтүстік – шығыстан – Қытай.
Қазақ жеріне әсіресе қауіп төндіргені – жоңғар мемлекеті. Жоңғар әскери – феодалдық мемлекеті 1635 жылы Батыс Монғолияда құрылды. Билеушінің титулы – қоңтайшы. Мемлекеттің негізін салушы – Батыр қоңтайшы (1631654 жж.). Ол басқару ісінде феодалдарға – нояндар мен жайсандарға сүйенді. Ламалар (дін басылар)- негізгі орынды иеленді.Жоңғарлар соғысқа 100 мың әскер шығарды. Қоңтайшы әскерді түменге, мыңдыққа, жүздікке, ондыққа бөлді. Жоңғар мемлекетінің халқы жазба деректерде ойраттар, жоңғарлар, қалмақтар деп әртүрлі атаумен кездеседі.
Жоңғар экономикасының негізі орасан зор жайылымдық жер аумағында бытырап жатқан көшпелі мал шаруашылығы болатын. Халық саны 1 млн.- ға жуық, сондай –ақ 0,5 млн. басқа халықтардың өкілдерінен құралды. Әкімшілік және шаруашылық бөлінісі ұлыс болды. Ол отоктардан, жастар мен ангалардан тұрды. Оток, сонымен қатар әскери құрылым (хошун) болып та саналды. ХУІІІ ғ. басында жоңғарлардың негізгі қауымдары: торғауыттар мен дербенттер Тарбағатай, Монғол Алтайы, Ертістің жоғарғы ағысы жағындағы қолайлы жайылымдарды алып жатты.
Жоңғар хандығының әлеуметтік – таптық құрылымы қатаң иерархиялық сипатта болды. Қоғамның саяси құрылымы рулық бөлініске сәйкес келді. Жоңғар қоғамының үстемдік етуші сословиесі хандар мен тайшылар еді.
1. Қазақстан тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін: Бес томдық /[ Ред. М. Х. Асылбеков, Қ. С. Алдажұманов, К. М. Байпақов] .- Алматы: АТАМҰРА. Т. : Қазақстан соңғы орта ғасырлар дәуірінде.- 1998.- 640 бет.
2. Аманжолов, Керейхан Рахымжанұлы. Түркі халықтарының тарихы Оқу құралы / К. Р. Аманжолов.- Алматы: Білім, 1999. 3-кітап: XVІІІ ғасырдың 2-ші жартысынан XX ғасырдың 1-ші ширегіне дейінгі кезең.- 1999.- 328 бет.
3. Артықбаев, Жамбыл Омарұлы. Қазақстан тарихы: Оқулық-хрестоматия / Ж. О. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2003.- 264 бет.
4. Қазақстан тарихы: Оқулық-анықтамалық /[Авт. В. С. Осколков, И. Л. Осколкова] .- Алматы: Өнер, 2001.- 64 бет.
5. Құсайынұлы, Қайсар. Қазақ шаруашылығы отаршылдық дәуірінде[Оқу құралы] / Қ. Құсайынұлы.- Алматы: Дәнекер, 2001.
6. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы. –Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
7. Маданов Х. Ұлы дала тарихы: Оқу құралы / Х. Маданов., Ч. Мусин.- Алматы: Санат, 1994
8. Мамырұлы К. Қазақ халқының жонғар басқыншыларына қарсы күресі. –1994.
9. Мәшимбаев С. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты: Оқулық. –Алматы: Санат, 1994.
10. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы: [Оқу құралы] К.
Рысбайұлы.- Алматы: Санат, 2001.
11. Галиев В. Хан Джангир и Орбулакская битва.А., 1998.
12. Златкин И.Я. История Джунгарского ханства (1635-1757). М.,1983.
13. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи 17-18 вв. Алма-
Ата, 1991.
2. Аманжолов, Керейхан Рахымжанұлы. Түркі халықтарының тарихы Оқу құралы / К. Р. Аманжолов.- Алматы: Білім, 1999. 3-кітап: XVІІІ ғасырдың 2-ші жартысынан XX ғасырдың 1-ші ширегіне дейінгі кезең.- 1999.- 328 бет.
3. Артықбаев, Жамбыл Омарұлы. Қазақстан тарихы: Оқулық-хрестоматия / Ж. О. Артықбаев.- Астана: Фолиант, 2003.- 264 бет.
4. Қазақстан тарихы: Оқулық-анықтамалық /[Авт. В. С. Осколков, И. Л. Осколкова] .- Алматы: Өнер, 2001.- 64 бет.
5. Құсайынұлы, Қайсар. Қазақ шаруашылығы отаршылдық дәуірінде[Оқу құралы] / Қ. Құсайынұлы.- Алматы: Дәнекер, 2001.
6. Маданов Х. Қазақ мәдениетінің тарихы. –Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
7. Маданов Х. Ұлы дала тарихы: Оқу құралы / Х. Маданов., Ч. Мусин.- Алматы: Санат, 1994
8. Мамырұлы К. Қазақ халқының жонғар басқыншыларына қарсы күресі. –1994.
9. Мәшимбаев С. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты: Оқулық. –Алматы: Санат, 1994.
10. Рысбайұлы К. Қазақстан Республикасының тарихы: [Оқу құралы] К.
Рысбайұлы.- Алматы: Санат, 2001.
11. Галиев В. Хан Джангир и Орбулакская битва.А., 1998.
12. Златкин И.Я. История Джунгарского ханства (1635-1757). М.,1983.
13. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи 17-18 вв. Алма-
Ата, 1991.
ІІ – тарау. ЖАҢА КЕЗЕҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАН
Тақырып 11. ХҮІІІ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ СЫРТҚЫ
САЯСАТЫ
1. Қазақ халқының ХҮІІІ ғ. басындағы жоңғар басқыншылығына қарсы
күресінің күшеюі
2. Отан соғысының басталуы
3. Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық тойтарысты ұйымдастыру.
Батырлар
4. Қайталауға арналған сұрақтар
5. Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмысына тапсырма
6. Әдебиеттер тізімі
1. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ХҮІІІ ғ. басындағы ЖОҢҒАР БАСҚЫНШЫЛЫҒЫНА ҚАРСЫ
КҮРЕСІНІҢ КҮШЕЮІ
Қазақ хандығында жүздер арасындағы тұрақты саяси және экономикалық
байланыстардың болмауы, қазақ феодалдарының өзара тартысы көрші
мемлекеттердің шабуылдауына жол ашты:
➢ Солтүстік – батыстан башқұрттар;
➢ Солтүстіктен – Сібір казактары;
➢ Оңтүстіктен – Қоқан, Хиуа хандықтары;
➢ Шығыстан – Жоңғария;
➢ Оңтүстік – шығыстан – Қытай.
Қазақ жеріне әсіресе қауіп төндіргені – жоңғар мемлекеті. Жоңғар
әскери – феодалдық мемлекеті 1635 жылы Батыс Монғолияда құрылды. Билеушінің
титулы – қоңтайшы. Мемлекеттің негізін салушы – Батыр қоңтайшы (1631654
жж.). Ол басқару ісінде феодалдарға – нояндар мен жайсандарға сүйенді.
Ламалар (дін басылар)- негізгі орынды иеленді.Жоңғарлар соғысқа 100 мың
әскер шығарды. Қоңтайшы әскерді түменге, мыңдыққа, жүздікке, ондыққа бөлді.
Жоңғар мемлекетінің халқы жазба деректерде ойраттар, жоңғарлар, қалмақтар
деп әртүрлі атаумен кездеседі.
Жоңғар экономикасының негізі орасан зор жайылымдық жер аумағында
бытырап жатқан көшпелі мал шаруашылығы болатын. Халық саны 1 млн.- ға жуық,
сондай –ақ 0,5 млн. басқа халықтардың өкілдерінен құралды. Әкімшілік және
шаруашылық бөлінісі ұлыс болды. Ол отоктардан, жастар мен ангалардан тұрды.
Оток, сонымен қатар әскери құрылым (хошун) болып та саналды. ХУІІІ ғ.
басында жоңғарлардың негізгі қауымдары: торғауыттар мен дербенттер
Тарбағатай, Монғол Алтайы, Ертістің жоғарғы ағысы жағындағы қолайлы
жайылымдарды алып жатты.
Жоңғар хандығының әлеуметтік – таптық құрылымы қатаң иерархиялық
сипатта болды. Қоғамның саяси құрылымы рулық бөлініске сәйкес келді. Жоңғар
қоғамының үстемдік етуші сословиесі хандар мен тайшылар еді.
Жоңғар қоңтайшыларының басты мақсаты:
- Қазақ елінің тәуелсіздігін жойып, өзіне бағындыру;
- Қазақтардың жайылым жерлері мен оңтүстіктегі сауда орталықтары
қызықтырды.
Батыр хонтайшының тұсында 1635,1643,1652 жылдары үш рет қарулы
шайқастар болды. 1653 жылы Батыр қоңтайшы өліп, 1653-1670 жылдары оның
орнына Галдан-Бошокту отырды. Жоңғар хандығының ХУІІ ғ. 90 ж. Цин
империясына қарсы соғысы жоңғарларға біраз құрбандықтар жасауға әкеп
соқтырды. Бұл аймақтық мәселелерге, адам ресурстарына, Галдан – Бошокту
ханның қаза табуына байланысты еді. Оның орнына көрнекті мемлекет
қайраткері Цеван – Рабтан келді (1697-1727), қазақ халқының ауыр қысым
көріп, қасірет шегуі соның есімімен байланысты. Ол 20 жыл бойы Маньчжур
әулетінің билеушілерімен, Циндік Қытаймен қақтығыстардан сәтін тауып
жалтара білді және де ол Жоңғар хандығын тез арада нығайтып алып, өзінің
күш –жігерін қазақ қоныстарын, Тянь –Шань қырғыздарының жерін, Шығыс
Түркістанды, Саян –Алтай және Барабин даласын қоныстанған халықтарды жаулап
алуға бағыттады. 1708- 1712 жылдардағы ұзаққа созылған соғыста екі жақ та
уақытша табысқа жетіп жүрді. 1710-1711 жылдары жоңғар әскерлерінің ірі
күштері Қазақстан шегіне басып кірді.Оның қаншалықты елеулі екенін 1710
жылдың күзінде қазақ жүздері өкілдерінің жиналысы шақырылғанынан байқауға
болады. Бұл жолы ол Қарақұмда, Қаракесек руы көшіп жүретін жерде өтті.
Съезге барлық үш жүздің өкілдері, билер мен батырлар қатысты. Съездегі
негізгі мәселе Жоңғар хандығына бірігіп тойтарыс беру болды.
1717 жылы соғыс оқиғалары одан әрі жалғасты. Соғыс қимылдарының
негізгі шоғырланған жері Аягөз өзенінің бойында болды. Үш күн қантөгісті
ұрыс болды. Әбілхайыр мен Қайып сұлтан соғыс қимылдарын келісіп жүргізбеді.
Қазақ жасақтары жеңілді.
1718 жылдың көктемінде жоңғарлар Жетісудан Арыс, Бөген, Шаян өзендері
бойына шұғыл жорық жасап, Түркістан қаласына тақап келді. Сырдарияның орта
ағысы басындағы қазақ қалаларына қауіп төнді.
2. ОТАН СОҒЫСЫНЫҢ БАСТАЛУЫ
1723 жылға қарай қазақ –жоңғар қатынастарындағы жағдай күрт өзгерді:
Қытай императоры Канси өліп, жоңғар – Қытай шарты жасалды, Ертіс бекініс
шебінің құрылуына байланысты Ресей үкіметі қандай да болсын нақты талаптар
қоймады. Қазақ хандықтарының бытыраңқылығын пайдаланып және алдағы соғысқа
мықтап дайындалып алған жоңғар билеушілері 1723 жылы өз әскерлерін
Қазақстан шегіне аттандырды.
Жоңғарлар ірі –ірі жеті сына сияқты қозғалып, 70 мың адамнан тұратын
әскермен шабуыл жасады:
➢ Цеван –Рабтанның баласы Галдан –Церен 10 мың әскермен Балқашқа
және одан әрі Қаратауға қарай аттанды.
➢ Қоңтайшының інісі Құлан – Батур Алтайға және Көктал өзенінің
бойына беттеді.
➢ Қоңтайшының немересі Әмірсананың жасағы Нұра өзені алабына
бағыт алды.
➢ Галдан –Цереннің баласы Цеван –Доржы шелек өзенінің аңғарына
аттанды.
➢ Галдан –Цереннің екінші баласы Лама –Доржы Ыстықкөлге бағыт
ұстанды.
➢ Нойон Дода- Доржым Шу өзеніне қарай ұмтылды.
➢ Цеван –Рабтанның өзі іледен өтіп, Жетісудың оңтүстігіне қарай
жылжыды.
➢ Басып кіруге жалпы басшылықты Цеван –Рабтанның ағасы Шона –Доба
жүзеге асырды.
Олар өз жолындағыны жыланша жалап, қынадай қырды. Қыс жұтынан әбден
қажыған қазақ қауымдары күшті қарсылық көрсете алмады. Ұлы жүз бен Орта жүз
қазақтары Сырдариядан өтіп, Ходжентке көшіп, Орта жүз руларының көпшілігі
Самарқанға кетті, ал Кіші жүз Хиуа мен Бұхара шегіне көшіп барды. Қазақ
тарихында бұл кезең Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деп аталады. Осы
жылдарғы халық қасіреті Қожаберген жыраудың Елім-ай әнінде көрініс алды.
Ақтабан шұбырынды жылдары Отан алдындағы өз жауапкершілік шамасын
түсінген халық еркін жасытпады. Табан тірескен және ұзаққа созылған
шайқастар жүріп жатты. 1724-25 жылдары жоңғарлар Түркістан, Ташкент сияқты
қалаларға жылжыды. Ташкент қаласының қазақ жасағы бастаған 300 мыңдай
тұрғындары 3 айға жуық қаһармандықпен қорғанды. Ізінше Сайрам мен Түркістан
да құлады. Алайда жоңғар әскерлері қазақ халқының табанды қарсыласуымен
санасуға мәжбүр болды.
3. ЖОҢҒАР БАСҚЫНШЫЛЫҒЫНА ҚАРСЫ БҮКІЛХАЛЫҚТЫҚ ТОЙТАРЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ.
БАТЫРЛАР
Жоңғар басқыншылығы ұшыратқан бүкілхалықтық қасірет қазақ халқын ашу-
ызаға булығуға ғана емес, сонымен бірге болып жатқан оқиғалардың бәрін ой
елегінен өткізуге жетеледі.
Халықтың қырып – жойылуына жол бермеу үшін, енді сұлтандар мен
рубасыларынан үмітін үзген халық өзін-өзі құтқаруға кірісті. Сол бір ауыр
жылдарда қазақ жасақтарын ұйымдастыруда аса көрнекті билер мен Қабанбай,
Бөгенбай, Наурызбай, Малайсары, Жәнібек т.б. сияқты қазақ батырлары зор рөл
атқарды:
Қаракерей Қабанбай (1691-1769)- шын есімі Ерасыл, кесек тұлғасына
қарап Нарбала Қабанбай атаған. Қатысқан соғыстары: 1721 жылы
Түркістанды қорғауға қатысты, 1725 жылы Алакөл шайқасына қатысты, 1728
Шұбартеңіз және Балқаш көлінің оңтүстігіндегі шайқастарға қатысты. 82 күнге
созылған Шорға шайқасына, 1,5 жылға созылған Шағған шайқасына қатысты, 1730
жылы Іле өңіріндегі шайқасқа қатсты. Ал 1750 жылы Жоңғар қақпасындағы
ақырғы айқасақ қатысты. Барлық жиыны 103 шайқасқа қатысқан.
Бөгенбай батыр (1690-1775)- Бөгенбай 1708 жылы 30мың қолға басшы
болып, казак-орыстарды талқандап, Еділден ары асырып тастаған. Бұланты,
Бөлекті өзен бойындағы шайқастарға қатысты. 1723 жылы Сауыр, Тарбағатай
жерлеріндегі шайқасқа қатысты. 1730 жылы Арғанат(Ұлытау) жиынына бүкіл
қазақ жиналып 40 мың қолдың қолбасшылығына Бөгенбай батырды сайлады.
Әскерді басқаруды Әбілхайырға тапсырды. Батыр Абылай тұсында мемлекеттік
жұмысқа араласты.
Райымбек батыр (1730-1829) - Ұлы жүздің Албан тайпасынан тараған. 17
жасынан Жоңғарларға қарсы күреске қатысты. Көкпекті шайқасындағы ерлігі
үшін Райымбек батырға қазақтың бас батыры атағы берілді. ... жалғасы
Тақырып 11. ХҮІІІ ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ СЫРТҚЫ
САЯСАТЫ
1. Қазақ халқының ХҮІІІ ғ. басындағы жоңғар басқыншылығына қарсы
күресінің күшеюі
2. Отан соғысының басталуы
3. Жоңғар басқыншылығына қарсы бүкілхалықтық тойтарысты ұйымдастыру.
Батырлар
4. Қайталауға арналған сұрақтар
5. Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмысына тапсырма
6. Әдебиеттер тізімі
1. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ХҮІІІ ғ. басындағы ЖОҢҒАР БАСҚЫНШЫЛЫҒЫНА ҚАРСЫ
КҮРЕСІНІҢ КҮШЕЮІ
Қазақ хандығында жүздер арасындағы тұрақты саяси және экономикалық
байланыстардың болмауы, қазақ феодалдарының өзара тартысы көрші
мемлекеттердің шабуылдауына жол ашты:
➢ Солтүстік – батыстан башқұрттар;
➢ Солтүстіктен – Сібір казактары;
➢ Оңтүстіктен – Қоқан, Хиуа хандықтары;
➢ Шығыстан – Жоңғария;
➢ Оңтүстік – шығыстан – Қытай.
Қазақ жеріне әсіресе қауіп төндіргені – жоңғар мемлекеті. Жоңғар
әскери – феодалдық мемлекеті 1635 жылы Батыс Монғолияда құрылды. Билеушінің
титулы – қоңтайшы. Мемлекеттің негізін салушы – Батыр қоңтайшы (1631654
жж.). Ол басқару ісінде феодалдарға – нояндар мен жайсандарға сүйенді.
Ламалар (дін басылар)- негізгі орынды иеленді.Жоңғарлар соғысқа 100 мың
әскер шығарды. Қоңтайшы әскерді түменге, мыңдыққа, жүздікке, ондыққа бөлді.
Жоңғар мемлекетінің халқы жазба деректерде ойраттар, жоңғарлар, қалмақтар
деп әртүрлі атаумен кездеседі.
Жоңғар экономикасының негізі орасан зор жайылымдық жер аумағында
бытырап жатқан көшпелі мал шаруашылығы болатын. Халық саны 1 млн.- ға жуық,
сондай –ақ 0,5 млн. басқа халықтардың өкілдерінен құралды. Әкімшілік және
шаруашылық бөлінісі ұлыс болды. Ол отоктардан, жастар мен ангалардан тұрды.
Оток, сонымен қатар әскери құрылым (хошун) болып та саналды. ХУІІІ ғ.
басында жоңғарлардың негізгі қауымдары: торғауыттар мен дербенттер
Тарбағатай, Монғол Алтайы, Ертістің жоғарғы ағысы жағындағы қолайлы
жайылымдарды алып жатты.
Жоңғар хандығының әлеуметтік – таптық құрылымы қатаң иерархиялық
сипатта болды. Қоғамның саяси құрылымы рулық бөлініске сәйкес келді. Жоңғар
қоғамының үстемдік етуші сословиесі хандар мен тайшылар еді.
Жоңғар қоңтайшыларының басты мақсаты:
- Қазақ елінің тәуелсіздігін жойып, өзіне бағындыру;
- Қазақтардың жайылым жерлері мен оңтүстіктегі сауда орталықтары
қызықтырды.
Батыр хонтайшының тұсында 1635,1643,1652 жылдары үш рет қарулы
шайқастар болды. 1653 жылы Батыр қоңтайшы өліп, 1653-1670 жылдары оның
орнына Галдан-Бошокту отырды. Жоңғар хандығының ХУІІ ғ. 90 ж. Цин
империясына қарсы соғысы жоңғарларға біраз құрбандықтар жасауға әкеп
соқтырды. Бұл аймақтық мәселелерге, адам ресурстарына, Галдан – Бошокту
ханның қаза табуына байланысты еді. Оның орнына көрнекті мемлекет
қайраткері Цеван – Рабтан келді (1697-1727), қазақ халқының ауыр қысым
көріп, қасірет шегуі соның есімімен байланысты. Ол 20 жыл бойы Маньчжур
әулетінің билеушілерімен, Циндік Қытаймен қақтығыстардан сәтін тауып
жалтара білді және де ол Жоңғар хандығын тез арада нығайтып алып, өзінің
күш –жігерін қазақ қоныстарын, Тянь –Шань қырғыздарының жерін, Шығыс
Түркістанды, Саян –Алтай және Барабин даласын қоныстанған халықтарды жаулап
алуға бағыттады. 1708- 1712 жылдардағы ұзаққа созылған соғыста екі жақ та
уақытша табысқа жетіп жүрді. 1710-1711 жылдары жоңғар әскерлерінің ірі
күштері Қазақстан шегіне басып кірді.Оның қаншалықты елеулі екенін 1710
жылдың күзінде қазақ жүздері өкілдерінің жиналысы шақырылғанынан байқауға
болады. Бұл жолы ол Қарақұмда, Қаракесек руы көшіп жүретін жерде өтті.
Съезге барлық үш жүздің өкілдері, билер мен батырлар қатысты. Съездегі
негізгі мәселе Жоңғар хандығына бірігіп тойтарыс беру болды.
1717 жылы соғыс оқиғалары одан әрі жалғасты. Соғыс қимылдарының
негізгі шоғырланған жері Аягөз өзенінің бойында болды. Үш күн қантөгісті
ұрыс болды. Әбілхайыр мен Қайып сұлтан соғыс қимылдарын келісіп жүргізбеді.
Қазақ жасақтары жеңілді.
1718 жылдың көктемінде жоңғарлар Жетісудан Арыс, Бөген, Шаян өзендері
бойына шұғыл жорық жасап, Түркістан қаласына тақап келді. Сырдарияның орта
ағысы басындағы қазақ қалаларына қауіп төнді.
2. ОТАН СОҒЫСЫНЫҢ БАСТАЛУЫ
1723 жылға қарай қазақ –жоңғар қатынастарындағы жағдай күрт өзгерді:
Қытай императоры Канси өліп, жоңғар – Қытай шарты жасалды, Ертіс бекініс
шебінің құрылуына байланысты Ресей үкіметі қандай да болсын нақты талаптар
қоймады. Қазақ хандықтарының бытыраңқылығын пайдаланып және алдағы соғысқа
мықтап дайындалып алған жоңғар билеушілері 1723 жылы өз әскерлерін
Қазақстан шегіне аттандырды.
Жоңғарлар ірі –ірі жеті сына сияқты қозғалып, 70 мың адамнан тұратын
әскермен шабуыл жасады:
➢ Цеван –Рабтанның баласы Галдан –Церен 10 мың әскермен Балқашқа
және одан әрі Қаратауға қарай аттанды.
➢ Қоңтайшының інісі Құлан – Батур Алтайға және Көктал өзенінің
бойына беттеді.
➢ Қоңтайшының немересі Әмірсананың жасағы Нұра өзені алабына
бағыт алды.
➢ Галдан –Цереннің баласы Цеван –Доржы шелек өзенінің аңғарына
аттанды.
➢ Галдан –Цереннің екінші баласы Лама –Доржы Ыстықкөлге бағыт
ұстанды.
➢ Нойон Дода- Доржым Шу өзеніне қарай ұмтылды.
➢ Цеван –Рабтанның өзі іледен өтіп, Жетісудың оңтүстігіне қарай
жылжыды.
➢ Басып кіруге жалпы басшылықты Цеван –Рабтанның ағасы Шона –Доба
жүзеге асырды.
Олар өз жолындағыны жыланша жалап, қынадай қырды. Қыс жұтынан әбден
қажыған қазақ қауымдары күшті қарсылық көрсете алмады. Ұлы жүз бен Орта жүз
қазақтары Сырдариядан өтіп, Ходжентке көшіп, Орта жүз руларының көпшілігі
Самарқанға кетті, ал Кіші жүз Хиуа мен Бұхара шегіне көшіп барды. Қазақ
тарихында бұл кезең Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама деп аталады. Осы
жылдарғы халық қасіреті Қожаберген жыраудың Елім-ай әнінде көрініс алды.
Ақтабан шұбырынды жылдары Отан алдындағы өз жауапкершілік шамасын
түсінген халық еркін жасытпады. Табан тірескен және ұзаққа созылған
шайқастар жүріп жатты. 1724-25 жылдары жоңғарлар Түркістан, Ташкент сияқты
қалаларға жылжыды. Ташкент қаласының қазақ жасағы бастаған 300 мыңдай
тұрғындары 3 айға жуық қаһармандықпен қорғанды. Ізінше Сайрам мен Түркістан
да құлады. Алайда жоңғар әскерлері қазақ халқының табанды қарсыласуымен
санасуға мәжбүр болды.
3. ЖОҢҒАР БАСҚЫНШЫЛЫҒЫНА ҚАРСЫ БҮКІЛХАЛЫҚТЫҚ ТОЙТАРЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ.
БАТЫРЛАР
Жоңғар басқыншылығы ұшыратқан бүкілхалықтық қасірет қазақ халқын ашу-
ызаға булығуға ғана емес, сонымен бірге болып жатқан оқиғалардың бәрін ой
елегінен өткізуге жетеледі.
Халықтың қырып – жойылуына жол бермеу үшін, енді сұлтандар мен
рубасыларынан үмітін үзген халық өзін-өзі құтқаруға кірісті. Сол бір ауыр
жылдарда қазақ жасақтарын ұйымдастыруда аса көрнекті билер мен Қабанбай,
Бөгенбай, Наурызбай, Малайсары, Жәнібек т.б. сияқты қазақ батырлары зор рөл
атқарды:
Қаракерей Қабанбай (1691-1769)- шын есімі Ерасыл, кесек тұлғасына
қарап Нарбала Қабанбай атаған. Қатысқан соғыстары: 1721 жылы
Түркістанды қорғауға қатысты, 1725 жылы Алакөл шайқасына қатысты, 1728
Шұбартеңіз және Балқаш көлінің оңтүстігіндегі шайқастарға қатысты. 82 күнге
созылған Шорға шайқасына, 1,5 жылға созылған Шағған шайқасына қатысты, 1730
жылы Іле өңіріндегі шайқасқа қатсты. Ал 1750 жылы Жоңғар қақпасындағы
ақырғы айқасақ қатысты. Барлық жиыны 103 шайқасқа қатысқан.
Бөгенбай батыр (1690-1775)- Бөгенбай 1708 жылы 30мың қолға басшы
болып, казак-орыстарды талқандап, Еділден ары асырып тастаған. Бұланты,
Бөлекті өзен бойындағы шайқастарға қатысты. 1723 жылы Сауыр, Тарбағатай
жерлеріндегі шайқасқа қатысты. 1730 жылы Арғанат(Ұлытау) жиынына бүкіл
қазақ жиналып 40 мың қолдың қолбасшылығына Бөгенбай батырды сайлады.
Әскерді басқаруды Әбілхайырға тапсырды. Батыр Абылай тұсында мемлекеттік
жұмысқа араласты.
Райымбек батыр (1730-1829) - Ұлы жүздің Албан тайпасынан тараған. 17
жасынан Жоңғарларға қарсы күреске қатысты. Көкпекті шайқасындағы ерлігі
үшін Райымбек батырға қазақтың бас батыры атағы берілді. ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz