ХІХ ҒАСЫР МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИЕТІ

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Тақырып 16. ХІХ ҒАСЫР МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ МӘДЕНИЕТІ

1. ХІХ ғасырдың І жартысындағы Қазақстан мәдениеті

2. Қазақстанды орыс ғалымдарының зерттей бастауы

3. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті

4. Ағарту ісінің дамуы

5. XX ғасыр басындағы қазақ мәдениеті

6. Қайталауға арналған сұрақтар

7. Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмысына тапсырма

8. Әдебиеттер тізімі

1. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ І ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІ

Қазақ жерінің Ресейге қосылуы өлкенің әлеуметтік-экономикалық даму барысына әсер етіп қана қоймай, білім беру, ағарту саласының кеңеюіне, жергілікті халық дәстүрлері мен мәдениетінің жаңа сипат алуына барынша әсер етті.

ХІХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда оқыту негізінен шәкірттерге «Шариғат-ұл-Иман» (мұсылман дінінің ережелері), «Әптиек» (құранның жетіден бір бөлігі) сияқты діни бағыттағы кітаптарды, ислам дінінің қағидаларын үйретуге бағытталады. Әрі медреселерде орыс тілін, арифметикалық 4 амалын үйретті, жағрапия пәнінен де мәлімет беретін болды.

Бекіністер мен қалалардың сауда орталықтарына айналуы арнайы тілмаштар даярлайтын оқу орындарын ашуды қажет етті.

ХІХ ғасырда ашылған оқу орындары

Жылы

Қала

Оқу орнының аты

Жылы: 1789

Қала: Омбы

Оқу орнының аты: Азиялық училище (монғол, маньчжур, қытай, парсы тілдерін білетіндер оқыды )

Жылы: 1813

Қала: Орынбор

Оқу орнының аты: Әскери училище

Жылы:

1837

1844

Қала:

Орынбор

Оқу орнының аты:

Сібір кадет корпусы

Неплюев кадет корпусы болып қайта құрылды

Жылы: 1841

Қала: Бөкей ордасы

Оқу орнының аты: Кіші орда ханы Жәңгір ашқан мектеп

Жылы: 1831 қыркүйек

Қала: Семей

Оқу орнының аты: Орысша білім беретін училище

Жылы: 1836

Қала: Өскемен

Оқу орнының аты: Қазақтар үшін интернаты бар училище

Жылы: 1850

Қала: Орынбор

Оқу орнының аты: Қазақтарға орысша білім беретін мектеп

Қазақ әдебиеті мен мәдениеті

ХІХ ғ. бірінші жартысында қазақ әдебиетінде екі идеялық ағым: еңбекші қалың бұқара мүддесін білдірген ақындар, суырып салма жыршылар мен ірі феодалдардың, ақсүйектердің мүдделерін жақтаған ақындар қалыптасты.

Ақындар

Өмір сүрген жылдары

Істеген істерінің маңызы

Ақындар: Махамбет Өтемісұлы Батыс Қазақстан облысы орал ауданында туды.

Өмір сүрген жылдары: 1804-1846

Істеген істерінің маңызы: 1829 ж. шаруалар толқынына қатысты. Кейіннен И. Тайманұлы бастаған шаруалар көтерілісіне белсене қатысады. Махамбеттің жауынгерлік қабілеті де, ақындық шабыты да көтеріліс ісіне жұмсалды. Ақын еңбекшілер өмірін, билеуші таптың озбырлығын суреттейді.

Ақындар: Шернияз Жарылғасұлы Қазіргі Ақтөбе облысы, Ойыл ауданында туған

Өмір сүрген жылдары: 1807-1867

Істеген істерінің маңызы: 1836-1838 жж көтеріліске қатысты. Ақынның жаңалығы - суырып салмалық өнерді жетілдірді. Феодалдардың оғаш мінездерін әжуалап, уытты мысқылмен әшкерелеп отырды.

Ақындар: Шөже Қаржаубайұлы Бұрынғы Көкшетау облысының Қызылту ауданында туған.

Өмір сүрген жылдары: 1808-1867

Істеген істерінің маңызы: Шөже - ірі эпик ақын. «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырының ең көркем нұсқасы Шөженің айтуымен тараған. Бай, би-сұлтандарды әшкерелеп сынаған суырып салма ақын.

Ақындар: Сүйінбай Аронұлы Алматы облысы, Жамбыл ауданында туған.

Өмір сүрген жылдары: 1822-1895

Істеген істерінің маңызы: 14-15 жастан-ақ ақындық өнерге машықтанған. Өз өлеңдерінде өмір шындығын, қазақ еңбекшілерінің ой-арманын жырлап өткен.

Материалдық мәдениет: киіз үй, ағаштан (бөрене) салынған бір не бірнеше бөлмелі үйлер, ат-әбзелдері, қару жарақтар (сауыт, қалқан, найза, мылтық), тұрмыс заттары. Дамыған қолөнер салалары: тоқымашылық, киіз басу, ағаш, металл, сүйек және мүйіз өңдеу. т. б.

Түйін: Бұл мектептер мазмұны жағынан орыс-қазақ достығына жаңа сипат берді. Мұғалімдердің, қаражаттың жетіспеуі, сабақ оқытатын үйлердің талапқа сай келмеуі т. б. себептер орыс тілді мектептердің кең тамыр жоюына мүмкіндік бермеді.

2. ҚАЗАҚСТАНДЫ ОРЫС ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЙ БАСТАУЫ

Қазақ өлкесін кешенді зерттеудің алғашқы бастамасын М. В. Ломоносов есімімен байланысты. Ол өлкенің гоеграфиялық картасын жасауды ұйымдастырды. Қазақ тарихы, лингвистика, экономика, этнография бойынша ғылыми ізденістер жүргізілуіне жағдай жасады.

Жылы

Ғалымның аты-жөні

Еңбегі

Жылы: 1769 жылы

Ғалымның аты-жөні: П. С. Паллас

Еңбегі: «Ресей империясының әртүрлі шет аймақтары бойынша саяхат»

Жылы: 1772 жж

Ғалымның аты-жөні: Н. Рычков

Еңбегі: «Капитан Н. Рычковтың 1771 жылы қырғыз-қайсақ даласына саяхатының күнделік жазбалары»

Жылы: 1833-41 жылдары Орынбор әскери губернаторы жанында ерекше тапсырмалар орындайтын чиновник қызметін атқарған

Ғалымның аты-жөні: В. И. Даль

Еңбегі: «Бөкей мен Мәулен»

Жылы: 1833 жылы Орынборда болып Пугачев көтерілісі туралы мәлімет жинақтады

Ғалымның аты-жөні: А. С. Пушкин

Еңбегі: «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» поэмасын қағазға түсірген.

Жылы:

1848-49

Ғалымның аты-жөні:

Г. С. Карелин

А. Бутаков

Еңбегі:

Каспий теңізіне экспедиция жасады.

Арал теңізіне экспедиция жасады.

Олар Сырдария өзенінің жағалауларын суретке түсірді. Арал теңізі мен Сыр суының тереңдігін анықтады, картада белгіледі.

Жылы:

Ғалымның аты-жөні: А. Левшин, Э. Мейер, И. Завалишин т. б. тарихшы этнографтар

Еңбегі: Қазақ халқының өмірін зерттеп, бірқатар арнайы еңбектер басып шығарды.

Жылы:

Ғалымның аты-жөні: А. Лившин

Еңбегі: «Қырғыз-қайсақтың ордалар мен далаларды суреттеу»

Жылы: 1827 - 1914жж

Ғалымның аты-жөні: П. П. Семенов - Тяньшанский

Еңбегі: Алтай бойына, Жетісу мен Орта Азияға саяхаттар жасап, өлкені жан-жақты зерттеді. Негізгі еңбектері: «Қырғыз өлкесі», «Түркістан өлкесі»

Жылы: 1837 - 1918жж

Ғалымның аты-жөні: В. В. Радлов

Еңбегі: Іле алқабын, Жетісуды зерттеп, халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинастырып жариялады.

Жылы:

Ғалымның аты-жөні: М. Красовский

Еңбегі: «Сібір қырғыздарының облысы» қазақ халқының шығу тегіне көңіл бөлді.

Жылы:

Ғалымның аты-жөні: А. Добромыслов

Еңбегі: «Торғай облысы. Тарихи очерк. » қазақ жерінің Ресей құрамына қосылу дәуірін біршама толық зерттеген.

Жылы: 1847 - 1857жж

Ғалымның аты-жөні: Т. Г. Шевченко 1847 - 1857жж (Қазақстанда айдауда болған жылдары)

Еңбегі: «Қазақ шаңырағы», «Атқа мінген қазақ», «Байғұстар» суреттері; «Менің ойларым» өлеңдері

Жылы:

Ғалымның аты-жөні: В. Верещагин

Еңбегі: «Лепсі өлкесін қоршаған таулар» картинасы

Жылы:

Ғалымның аты-жөні: Н. Хлудов

Еңбегі: «Көш», «Мал айдау», «Отынға бару» суреттері.

Жылы:

Ғалымның аты-жөні: С. С. Гросс

Еңбегі: «Қырғыздардың заң әдет - ғұрыптары үшін материалдар»

Жылы:

Ғалымның аты-жөні: Густав Зелинский

Еңбегі: «Қырғыз» («Қазақ») поэмасы

Жылы:

Ғалымның аты-жөні: Ф. А. Щербина

Еңбегі: 1898ж «Қырғыздардың жер иеленуі бойынша мәліметтер» деген еңбегі шықты.

3. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН МӘДЕНИЕТІ. МӘДЕНИЕТТЕГІ ЖЕТІСТІКТЕР

Зерттеуші ғалым, ағартушы, әнші-күйшілердің аты- жөні

Еңбегі

Зерттеуші ғалым, ағартушы, әнші-күйшілердің аты- жөні:

Шоқан Уалиханов (1835- 1865) Мұхаммед - Қанапия 1847 жылы

12 жасар Шоқан Сібір Кадет корпусына оқуға түседі. (Омбы) 1853ж бітірген соң корнет атағын алады. 22 жасында Орыс географиялық қоғамына толық мүше болып қабылданды. 1860 жыл - Петербургте ержүрек жиһанкез және Орта Азия халықтарын зерттеуші ретінде құрметтеліп, орденмен марапатталды.

Еңбегі:

Г. У. Гасфорт экспедициясына қатысып, Жетісу, тарбағатай, Іле өңірі, Орталық Қазақстанды аралады. 1856 ж - Қытайға барып келіссөз жүргізді.

1857 ж - Алатау қырғызы сапарында қырғыз эпосы - манасты жазып алды. .

1858-59 жж - Қашхар саяхаты. «Алты шаһар немесе Қытай провинциясы шығысындағы алты қала жағдайы» еңбегін жазды.

1864 ж - М. Г. Черняев әскери экспедиция құрамында Әулиеата бекінісін алуға қатысады.

Еңбектері: «Даладағы мұсылмандық туралы», «Көшпелі қырғыздар туралы», «Сот реформасы туралы», «Қытайдағы дүнгендер көтерілісі»

Зерттеуші ғалым, ағартушы, әнші-күйшілердің аты- жөні: Ыбырай Алтынсарин (1841 - 1889жж) 1857 ж Орынборда мектепті алтын медальмен бітіреді.

Еңбегі:

Қолөнер, ауыл шаруашылық мектептерін ұйымдастырды. 1887 жылы Ырғыз қаласында қазақ қыздарына арналған мектеп - интернат ашты. Қазақ балаларына алғаш мектеп, ұстаздар дайындайтын арнайы оқу орындарын ұйымдастырды. Еңбектері:

«Қырғыз хрестоматиясы» (1879), «Қырғыздарды орыс тіліне үйретуге негізгі басшылық»:

Әңгімелері: «Қыпшақ Сейтқұл», «Талаптың пайдасы», «Байлық неде?» т. б.

Зерттеуші ғалым, ағартушы, әнші-күйшілердің аты- жөні: Абай Құнанбаев (1845 - 1904жж) Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқыды. Семейде болған азаттық қозғалыс өкілдері Е. П. Михаэлис, А. Леонтьев, С. С. Гросс, Н. И. Долгополов оның ақындық шығармашылығының демократиялық бағытта қалыптасуына әсер етті.

Еңбегі: Пушкиннің «Евгений Онегиннен» өзі аударған бөлімдеріне ән шығарды. Абай көптеген әндерін, өлеңдерін, қара сөздерін пәлсапалық ойлы туындылар ретінде ұрпақтарына өшпес мұра етіп қалдырды. Еңбекшілер тұрмысын жақсарту жолдарын қоғамның экономикалық негіздерін өзгертуден көрді. Қазақтардың өркениетті дамуын, егіншілікті, қолөнерді, сауданы өркендетумен тығыз байланыстырды. Жастарды ғылым мен білімді үйренуге шақырып, өзге халықтарды құрметтеуге, солармен қарым-қатынас орнатуға үндеді.

Зерттеуші ғалым, ағартушы, әнші-күйшілердің аты- жөні: Тәттімбет Қазанғапұлы (1815 - 1862жж) шертпе күй негізін қалаушылардың бірі 40 тан аса күй шығарған

Еңбегі: «Саржайлау», «Былқылдақ», «Балбырауын», «Салқоңыр», «Алшағыр» т. б. күйлері бар. 1855ж Петербургте өнер көрсетіп күміс медальге ие болды.

Зерттеуші ғалым, ағартушы, әнші-күйшілердің аты- жөні: Құрманғазы Сағырбайұлы (1818 - 1889жж) аса көрнекті күйші, сазгер, аспаптық музыканың классигі

Еңбегі: «Кішкентай», «Ақбай», «ақсақ киік», «Көбік шашқан», «Түрмеден қашқан», «Адай», «Сарыарқа», «Балбырауын» т. б. күйлері бар.

Зерттеуші ғалым, ағартушы, әнші-күйшілердің аты- жөні: Дәулеткерей Шығайұлы (1820 - 1887жж) күйші - сазгер, домбыра өнеріндегі лирикалық бағыттың негізін салушы 40 жуық күйлері сақталған

Еңбегі: «Желдірме», «Қосалқа», «Тартыс», «Ысқырма», «Құдаша», «Жұмабике» т. б. күйлері бар. Орыс музыкасындағы әскери шарттар әсерімен «Ващенко», «Қос ішек», «Топан», «Қоңыр» т. б. күйлерін шығарды.

Зерттеуші ғалым, ағартушы, әнші-күйшілердің аты- жөні: Біржан Қожағұлұлы (1835 - 1897жж) атақты сазгер, әнші, ақын. 40 жуық әндері бар.

Еңбегі: «Біржан сал», «Ғашығым», «Айтбай», «Жанбота» т. б. әндері бар

Зерттеуші ғалым, ағартушы, әнші-күйшілердің аты- жөні: Ахмет Байтұрсынұлы (1873 - 1935жж)

Еңбегі: 1913ж наурыздан бастап «Қазақ» атты апталық газет ұйымдастырды.

Зерттеуші ғалым, ағартушы, әнші-күйшілердің аты- жөні: Міржақып Дулатұлы (1885 - 1935жж)

Еңбегі: «Бақытсыз Жамал» романы, «Оян, Қазақ!», «Азамат» атты өлеңдер жинағы «Терме» жинағы т. б.

Зерттеуші ғалым, ағартушы, әнші-күйшілердің аты- жөні: Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858 - 1931жж)

Еңбегі: «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі», «Мұсылмандық шарты», «Қазақ айнасы» атты өлеңдер жинағы, «Қалқаман - Мамыр», «Еңлік - Кебек» поэмалары

4. АҒАРТУ ІСІНІҢ ДАМУЫ

XІX ғасырдың аяғында Қазақстанда ағарту ісінің төмендегі жүйесі қалыптасты.

І. Бастауыш оқу орындары: Приход мектептері, толықтырылмаған гимназиялар, орыс-қазақ аралас мектептері, ауылдық сауаттылықтың негізін үйрететін мектеп.

ІІ. Орта оқу орындары : Реалдық училищелер, қыздар мен ер балалар гимназиялары, мұғалімдер семинариясы.

ІІІ. Арнайы маман даярлайтын оқу орындары:

Қазақтың мұғалім даярлайтын мектептері, ауылшаруашылық, малдәрігерлік, Торғайдағы қолөнер мектептері, Оралдағы қолөнер кәсіпшілігіне шәкірттер даярлайтын арнайы мектеп, Омбыдағы механикалық-техникалық училище, Атыраудағы теңізде жүзу ісін үйрететін мектеп т. б.

1872 ж. - Омбыда, 1879 ж. - Ташкенте мұғалімдер институттары ашылды.

Верный қаласында 8 сыныпты әскери гимназия, Оралда реалдық училищенің 6, 7, 8 сыныпты ер балалар гимназиясы, Семейде 4 сыныпты ерлер, 5 сыныпты қыздар гимназиясы ашылды. Сонымен бірге шіркеу- приход мектептері, жексенбілік сауат ашатын мектептер де болды.

Ақмола мен Семей облыстарындағы оқу орындары Батыс Сібір оқу округіне қарады. Әр түрлі сипаттағы оқу орындарындағы өзгерістерді ретке келтіріп отыру кеңсесі Томск қаласындағы шенеуніктерге бағындырылды. Сырдария мен Жетісу облыстарындағы оқу орындарының қызметін қадағалау Түркістан генерал-губернаторлығына тапсырылды. Ресейдің әртүрлі оқу орындарында 50-ге жуық қазақ студенттері білім алған. Петербург университетінің стипендиаты Ж. Ақбаев (Семей облысы) алғашқы кәсіпқой қазақ заңгері болды. 1897 ж. санақ бойынша қазақ оқығандар саны 10% болып отыр.

Кемшіліктер :

Бірде-бір арнайы техникалық оқу орны болмады.
Ағарту ісінде жан басына шағылатын шығын Ресейдің Орталық аудандарымен салыстырғанда әлдеқайда төмен болды.

М: Торғай облысы-19, 5 тиын, Орал облысы-16, 2 тиын, Ақмола облысы-11, 3 тиын, Сырдария облысы -9, 7 тиын, Семей облысы - 7 тиын, Жетісу облысы - 5, 5 тиын

Оқу орындарының барлық буындарына білімді ұстаздар жетіспеді.
Оқу-құралдары, кітаптар жетіспеді. Жалақының аз болуы.

Хронологиялық кесте

Жылдар

Оқиғалар

Жылдар: 1845

Оқиғалар: Орыс географиялық қоғамы құрылды

Жылдар: 1859 - 61

Оқиғалар: Шоқан Уәлиханов петербургте болды

Жылдар: 1861 - 1864

Оқиғалар: Троицкіде, Оралда, Қазалыда, Перовскіде және Торғайда бастауыш орыс - қазақ мектептерінің ашылуы

Жылдар: 1868

Оқиғалар: Париждегі дүние жүзілік көрмеге қазақ зергерлік өнерінің заттары, ұлттық киімдер қойылған

Жылдар: 1868

Оқиғалар: Түркістан статистикалық комитеті құрылды.

Жылдар: 1872

Оқиғалар: Мәскеудегі көрмеде қазақ музыка аспаптары жұртшылыққа таныстырылды.

Жылдар: 1883

Оқиғалар: Семейдегі қоғамдық кітапхана ашылды.

Жылдар: 1878

Оқиғалар: Семейде облыстық статистикалық комитеті ашылды.

Жылдар: 1879

Оқиғалар: Ташкентте мұғалімдік семинарияның ашылуы.

Жылдар: 1879

Оқиғалар: Орынборда мұғалімдік институттың ашылуы.

Жылдар: 1889ж 13 шілде

Оқиғалар: Ресейден қазақстанға шаруаларды қоныс аудару туралы заңның қабылдануы

Жылдар: 1899 - 1905

Оқиғалар: Орынбор - Ташкент шойын жол торабының салынуы

Жылдар: 1896 - 1901

Оқиғалар: Сібір темір жол магистралінің салынуы

Жылдар: 1902

Оқиғалар: Орынборда тұңғыш маркстік құпия ұйым құрылды.

5. XX ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІ

XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ мәдениетінің жаңа мазмұнда қарқындап дамуына әсер еткен жағдайлар:

1905-1917 жылдардағы революциялық қозғалыс; демократиялық күрестің шегінуі; таптық күрестің қайтадан өрлеуі; баспа ісінің жолға қойылуы; 1909 жылы Абай Құнанбайұлының шығармалар жинағы ресми баспадан шықты.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.