ЕРТЕДЕГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР (VІ – Х ғғ. )



1. Түрік қағанаты

2. Батыс түрік қағанаты

3. Түркеш қағанаты

4. Қарлұқ мемлекеті

5. Оғыздар мемлекеті

6. Қайталауға арналған сұрақтар

7. Студенттердің оқытушымен өзінді жұмысына тапсырма

8. Әдебиеттер тізімі
Шаруашылығы. Көшпелі мал шаруашылығымен және Іле, Шу, Талас өзендері алқабы мен Алатау баурайында суғармалы егіншілікпен айналысып, тары, бидай, арпа, сұлы екті. Сонымен қатар бау-бақшамен айналысты. “Ұлы Жібек” жолы Батыс пен Шығысты басып өтетіндіктен сауда-саттық жақсы дамып, ақша айналымы пайда болды. Құлан, Тараз, Мерке тәрізді қалалар гүлдене түсті. Будда ғұламасы Шуан Заңның жазбаларында Суябтың батысында түріктерде оншақты қала бар деп көрсеткен.
Басқару жүйесі. Ең жоғарғы билеушісі қаған деп аталып, әрі әскери қолбасшы болып есептелген. Қағаннан кейін янғу, тегін, шад деген жоғары лауазымды адамдарға қағанның туыстары мен балалары тағайындалып, өздеріне қарасты тайпаларды билеген. Батыс түрік қағандығында үкімет билігі атадан балаға мұрагерлікпен беріліп, оны ашна тайпасынан шыққан ақсүйектер биледі. Халықтың негізгі бұқарасы “қара будун” деп ал ең төменгі жігін “тат” деп атады. Сонымен қатар үй жұмысында соғыста қолға түскен “құлдар” жұмыс жасады. Бұқара халық шонжарларға алым-салық төлеп тұрды. Бүкіл ел ру тайпа жіктері бойынша басқарылды. Қағандықтың негізгі халқы “он оқ”, он тайпаға бөлінді. Әр тайпаның басшысы “шад”деп аталды. Он ірі тайпа “оң қанат” және “сол қанат” деп екіге бөлінді. Қағанның күш қуаты әлсірегенде тайпалар арасында қиян-кескі шайқастар болып тұрды.
Мәдениеті. Батыс түрік қағандығының халқы біріңғай түрік тілінде сөйледі. Жазуы (Орхон-Енисей жазуы), оны тұңғыш рет оқыған дат ғалымы Томсон болды. 6-8 ғасырдан қалған үш ескерткіш Білге қағанның, оның інісі Құлтегінің және Тоныкөктің құлпытастарына жазылған жазулар еді. Жұңғоның жазба деректерінде: 7 ғасырдың басында 630 жылы Батыс түрік қағандығының астанасы Суябқа келген Шуан Заң түріктің 25 дыбысқа негізделген және солдан оңға қарай оқылатын жазба нұсқалары бар кітаптарымен танысқаны туралы мәліметтер сақталған.
“Тайпин Хуаниұижи” жинағында:”Түріктер бие сүтінен жасалған қымыз ішіп, қызып алған соң ән шырқап, айтысады деп жазылған. 7 ғасырдың 30 жылдарынан бастап Батыс түрік қағандығында өз ішінде билік үшін талас-тартыс күшейіп, кейіннен Таң патшалығымен соғыста жеңіліс тауып, 8 ғасырдың басында Батыс түрік қағандығы құлады. Ал ең соңғы қағанын 704 жылы Құлан қаласында түркештер өлтіріп, Түркеш қағандығын құрды.
1. Қазақстан тарихы: Көне заманнан бүгінге дейін: Бес томдық /[ Ред. М. Х. Асылбеков, Қ. С. Алдажұманов, К. М. Байпақов] .- Алматы: АТАМҰРА. Т. 2: Қазақстан соңғы орта ғасырлар дәуірінде.- 1998.- 640 бет.
2. Ахинжанов С.М. Об этническом составе кипчакво средневекового Казахстана // Прошлое Казахстана по археологическим источникам. – Алматы, 1976. – С. 81-93.
3. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1993.
4. Игибаев С.К. Образование Тюркского каганата и его распад. – Усть-Каменогорск, 2003.
5. История Казахстана в 5-ти томах. Т 1. – Алматы, 1997.
6. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячелетий. – Алматы, 1991.
7. Савинов Д.Г. Расселение кимаков в IX-X веках по данным археологических источников // Прошлое Казахстана по археологическим источникам. – Алматы, 1976. – С. 94-104.
8. Савинов Д.Г. Об основных этапах развития этнокультурной общности кипчаков на юге Западной Сибири // История, археология и этнография Сибири. – Томск, 1979. – С. 53-72.
9. Федорова Р.С. Основы исторического краеведения и музееведения. – Вып. 2 – Часть 1. - Усть-Каменогорск, 2004

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі:  Реферат
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:   
Тақырып 3. ЕРТЕДЕГІ ОРТАҒАСЫРЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТЕР (ҮІ – Х ҒҒ.)

1. Түрік қағанаты

2. Батыс түрік қағанаты

3. Түркеш қағанаты

4. Қарлұқ мемлекеті

5. Оғыздар мемлекеті

6. Қайталауға арналған сұрақтар

7. Студенттердің оқытушымен өзінді жұмысына тапсырма

8. Әдебиеттер тізімі

1. ТҮРІК ҚАҒАНАТЫ
(552 – 603 жылдар)

Түріктер – Оңтүстік Азияны мекендеген көшпелі тайпалар. Түрік
этнонимі алғаш рет 542 жылы қытай жылнамаларында кездеседі. Олар
Монғолиядағы Жожан хандығына бағынып, алым-салық пен темірден қару-жарақ
жасап беріп отырған. 546 жылы Бумынь тирек әскерлеріне тұтқиылдан шабуыл
жасап, тиректердің 50 мыңнан астам әскерін қолға түсіреді. 552 жылы
көктемде түріктер аварлардың ордасына шабуыл жасап, оларды жеңеді. Осы
кезден бастап, түрік билеушілері қағандар атағын алып, аварлардың бұрынғы
күш-қуатына да, олардың барлық иеліктеріне де өздерін мұрагер ретінде
орнықтырады.
ҮІ ғасырда түріктер күшейіп, Жожан хандығымен шайқаста жеңіп, Түрік
қағандығын (мемлекетін) құрады. Түріктердің жоғарғы билеушісі Бумын өзін
“қаған” деп жариялайды.
Бумын қаған тұсында Түрік қағандығы мейлінше күшейіп, шығысында
кедендерді, батысында ақ гундарды талқандап, Монғолия мен Орта Азияны
мекендеген түркі тілдес тайпаларды және Алтайдан Каспиге дейінгі ұлан-
байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларын қол астына қаратты. 563-567
жылдары түріктер Орта Азия эфталиттерін жаулап алады.
603 жылы билікке таласқан ішкі талас-тартыстан Түрік қағандығы Шығыс
және Батыс түрік қағанаты болып екіге бөлінді. Екі түрік қағандығының
арасын Алтай тауы бөліп тұрды.


Түрік қағанаты билеушілері

Истеми(Стемвис, Дизабул)

Қара Журин
Түрік (Богэ) (599-603 жж)

Бумын (Тумынь) (552 ж)

Қара Ыссық (552 – 553 жж) Мұқан (553 – 572
жж) Арыслан (Тобо) (572-581 жж)

Баға Ышбара (Шаболио (581-587 жж)
Чулохоу (Чолдыг-жабғу) (587 – 588 жж)

Юн Улуг (Дулань) (588 – 599 жж)
Ирбис Булу (Юйгу, Юкук) (638(641 – 643)
2. БАТЫС ТҮРІК ҚАҒАНАТЫ
(603-704 жылдар)

Батыс түрік қағандығының шекарасы: Алтайдан Тянь- Шаньға дейін,
шығыста Баркөлден бастап, Арал,Каспий теңізіне дейін болды. Қағандықтың
астанасы Шу бойындағы- Суяб қаласы болды. Батыс түрік қағандығының
құрамына: үйсін, қаңлы, оғыз, шығыл, дулат, түркеш, қарлұқ, төле, басмыл,
қыпшақ, жайма т.б. кірді.
Шаруашылығы. Көшпелі мал шаруашылығымен және Іле, Шу, Талас өзендері
алқабы мен Алатау баурайында суғармалы егіншілікпен айналысып, тары,
бидай, арпа, сұлы екті. Сонымен қатар бау-бақшамен айналысты. “Ұлы Жібек”
жолы Батыс пен Шығысты басып өтетіндіктен сауда-саттық жақсы дамып, ақша
айналымы пайда болды. Құлан, Тараз, Мерке тәрізді қалалар гүлдене түсті.
Будда ғұламасы Шуан Заңның жазбаларында Суябтың батысында түріктерде
оншақты қала бар деп көрсеткен.
Басқару жүйесі. Ең жоғарғы билеушісі қаған деп аталып, әрі әскери
қолбасшы болып есептелген. Қағаннан кейін янғу, тегін, шад деген жоғары
лауазымды адамдарға қағанның туыстары мен балалары тағайындалып, өздеріне
қарасты тайпаларды билеген. Батыс түрік қағандығында үкімет билігі атадан
балаға мұрагерлікпен беріліп, оны ашна тайпасынан шыққан ақсүйектер биледі.
Халықтың негізгі бұқарасы “қара будун” деп ал ең төменгі жігін “тат” деп
атады. Сонымен қатар үй жұмысында соғыста қолға түскен “құлдар” жұмыс
жасады. Бұқара халық шонжарларға алым-салық төлеп тұрды. Бүкіл ел ру тайпа
жіктері бойынша басқарылды. Қағандықтың негізгі халқы “он оқ”, он тайпаға
бөлінді. Әр тайпаның басшысы “шад”деп аталды. Он ірі тайпа “оң қанат” және
“сол қанат” деп екіге бөлінді. Қағанның күш қуаты әлсірегенде тайпалар
арасында қиян-кескі шайқастар болып тұрды.
Мәдениеті. Батыс түрік қағандығының халқы біріңғай түрік тілінде
сөйледі. Жазуы (Орхон-Енисей жазуы), оны тұңғыш рет оқыған дат ғалымы
Томсон болды. 6-8 ғасырдан қалған үш ескерткіш Білге қағанның, оның інісі
Құлтегінің және Тоныкөктің құлпытастарына жазылған жазулар еді. Жұңғоның
жазба деректерінде: 7 ғасырдың басында 630 жылы Батыс түрік қағандығының
астанасы Суябқа келген Шуан Заң түріктің 25 дыбысқа негізделген және солдан
оңға қарай оқылатын жазба нұсқалары бар кітаптарымен танысқаны туралы
мәліметтер сақталған.
“Тайпин Хуаниұижи” жинағында:”Түріктер бие сүтінен жасалған қымыз
ішіп, қызып алған соң ән шырқап, айтысады деп жазылған. 7 ғасырдың 30
жылдарынан бастап Батыс түрік қағандығында өз ішінде билік үшін талас-
тартыс күшейіп, кейіннен Таң патшалығымен соғыста жеңіліс тауып, 8 ғасырдың
басында Батыс түрік қағандығы құлады. Ал ең соңғы қағанын 704 жылы Құлан
қаласында түркештер өлтіріп, Түркеш қағандығын құрды.
3. ТҮРКЕШ ҚАҒАНАТЫ
(704-756 жылдар)

Түркеш қағандығы – батыс Тянь-Шань мен жетісуда түркеш тайпалар одағы
құрған феодалдық мемлекет (704 – 756 жж.). Бұл мемлекет Батыс Түрік
қағандығының мемлекеттік - әкімшілік әскери және мәдени дәстүрлерін
жалғастырды.
Түркештер – ежелгі үйсін, дулат ұлысының ұрпағы, тарихи шежіре
деректерінде кейде “ сары үйсін” деп те аталады. Түркештер Іле мен Шу
өзендері аралығында, Іле Алатауы мен Балқаш көлінің оңтүстігіне дейінгі
өңірде мал шаруашылығымен және отырықшы егіншілікпен айналысты. Сауда
керуен жолдары териториясын басып өтетін болғандықтан біршама көркейген
қалалары болды. Орталығы Шу бойындағы-Суяб қаласы ал кіші астанасы-Қойлық
қаласы болды. 708 жылы түркештердің басшысы Саға өзін қаған деп жариялады.
Саға қайтыс болған соң шен тайпасынан шыққан Сұлу қаған болды.
Түркеш қағандығы тұс-тұстан төнген қауіп-қатерге толы болып, арпалыста өмір
кешті. Басты қауіп-арап шапқыншылығы болды. Араптармен болған ұзақ күрестен
соң 737 жылы түркештер араптардан жеңілді де ішкі-сыртқы саясатта
сәтсіздікке ұшырап, ел ішінде билік үшін талас-тартыс күшейді. 738 жылы
Сұлу қағанды ел ақсүйектерінің астыртын әрекеті нәтижесінде өлтірілді бірақ
елде тыныштық орнамады.
XIII ғасырда түркеш қағандығы Сарытүркеш және Қаратүркеш болып екіге
бөлінді. Сарытүркештің орталығы-Суяб, Қаратүркештің орталығы-Талас қаласы
болып, бір-бірімен аяусыз жауласып, қағандықты өбден әлсіретті. Мұндай
жағдайды ұтымды пайдаланған Қарлұқтар 766 жылы, Түркештерді құлатып өз
қағандығын орнатты. Түркеш қағандығы 699 жылдан 766 жылға дейін өмір сүрді.
Сауданың өркендеуіне байланысты айналымға өз ақшасын шығарған. Оның бір
бетінде "түркеш қағаны бай баға",екінші бетінде “сатым он оқ таңба” деген
жазуы бар теңгелер Тараз қаласында соғылған. Түркештердің жазуы-көне түркі
(орхон) жазуы,кейін соғды жазуын пайдаланған.

Түркеш қағанатының қалыптасу және даму кезеңдерін былай көрсетуге
болады:
1. 692 – 704 жылдар. Түркештер геосаяси жағдайды ұтымды пайдаланып,
Түркеш мемлекетінің негізін қалады.
2. 704-711 жылдар. Бұл кезеңде түркештер Батыс түрік қағанаты
дәуіріндегі ұлан-байтақ жерге билігін орнатты.
3. 711-715 жылдар. Өжелі мен Сақал негізін қалаған Түркеш қағанаты Таң
патшалығының арандатуына елігіп, Шығыс түрік қағанатына қарсы
соғысқа қатысып, тұтас әскері мен қағанынан айырылып елдігінен
айырылды.
4. 756 жыл. Түркеш қағанаты қарлұқ тайпасының тегеуріне шыдамай
құлады.
4. ҚАРЛҰҚ МЕМЛЕКЕТІ
(756-940 жылдар)

Қарлұқтар Алтай мен Тарбағатай тауларын мекендеген түркі тайпалары.
Ең алғашқы дерек грек жазушысы Птоломейдің “Жағрафия”деген еңбегінде
кездеседі. Олар алғашқыда күші басым Шығыс түрік қағандығына бағынып, кейін
әлсіреген соң 714-715 жылдары тоғыз оғыз және басмыл тайпаларының көмегін
пайдаланып, қанды шайқаста жеңіп 745 жылы Ұйғыр қағандығын орнатты. 756
жылы қарлұқтар ұйғырлармен шайқаста жеңілді де Жетісуға ығысып, Суяб, Тараз
қалаларына барып орнықты. Бұл жерде олар Түркештермен соғыста жеңіп, Қарлұқ
қағандығын орнатты. Билеушісі-ябғу (жабғу) деп кейін қаған деген атқа ие
болды. Территориясы: Жоңғар Алатауынан-Сырдарияға дейін, солтүстікте
Балқаштан оңтүстікте Ыстықкөлге дейін болды.
766-775 жылдары қарлұқтардың бір тармағы Қашғарияны басып алып, ал
ҮІІІ ғасырдың аяғында олардың басқа бір тобы Ферғанаға өз ықпалын таратты.
Жалпы ҮІІІ – Х ғасырларда Алакөл ойпаты мен Сырдарияның орта ағысы
арасындағы аймақ қарлұқ тайпаларының әскери-тайпалық ақсүйектерінің
билігінде болды.
Қарлұқ билеушісінің Оңтүсті Қазақстан маңайында Мауараннахрдың
солтүстігіндегі жерлерді басып алу жөнінде белсенді саясат жүргізген
арабтарға қарсы күресті басқарды. Ал шығыста Ұйғыр қағанатымен бәсекелеспек
болған әрекеттері кейін сәтсіздіпен аяқталды. 791 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Ортағасырлық Тараздың экономикалық және саяси мәдениетi
Баласағұн қаласының тарихын теориялық-методологиялық тұрғыда зерттеу
Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)
ВИЗАНТИЯ МӘДЕНИЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Ұлы Жібек жолы және ортағасырлардағы Қазақстан мәдениеті
Бас сауда жолы
Түркілердің сенім негіздері
Алғашқы түркі мемлекеттері
Ортағасырлар дәуірі кезеңіндегі Арыс өзені бойындағы қалалық мәдениеттердің дамуы мен генезисі
Сыр бойының орта ғасырлық қалалары
Пәндер