Тәрбиенің мәні және оның жалпы заңдылықтары мен принциптері
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.6
I тарау. Тәрбиенің мәні және оның жалпы заңдылықтары мен принциптері
1.1. Тәрбие . арнайы ұйымдастырылған және саналы түрде
жүргізілетін педагогикалық қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6.8
1.2. Мектеп оқушыларын тәрбиелеуде тәрбиенің
жалпы заңдылықтарын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9.23
II тарау. Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемелік негіздері
2.1. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың басты ерекшеліктері ... ... ... . 24.31
2.2. Тәрбие жұмысын жоспарлау мен ұйымдастыруда сынып
жетекшісінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32.52
2.3. Тәрбие жұмысында жеке.дара қарым.қатынас жасау
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60.62
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3.6
I тарау. Тәрбиенің мәні және оның жалпы заңдылықтары мен принциптері
1.1. Тәрбие . арнайы ұйымдастырылған және саналы түрде
жүргізілетін педагогикалық қызмет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6.8
1.2. Мектеп оқушыларын тәрбиелеуде тәрбиенің
жалпы заңдылықтарын қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9.23
II тарау. Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемелік негіздері
2.1. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың басты ерекшеліктері ... ... ... . 24.31
2.2. Тәрбие жұмысын жоспарлау мен ұйымдастыруда сынып
жетекшісінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32.52
2.3. Тәрбие жұмысында жеке.дара қарым.қатынас жасау
тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58.59
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60.62
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі. Қазақстан қоғамындағы әлеуметтiк-экономикалық өзгерiстер жалпыға бiлiм беру жұйесiн тұпкiлiктi жаңартуды қажет етедi. Сонымен қатар орта буын, яғни «терең бiлiм, кәсiптiк дағдылар негiзiнде iс-әрекет жасайтын, өзiн-өзi дамытатын, жылдам дамып отыратын бұгiнгi заманда өздiгiнен дұрыс, құлықтық-жауапкершiлiк шешiмдердi қабылдай алатын тұлғаны қалыптастыру» мақсат етiп қойылған. Жалпы бiлiм беру жұйесiн реформалауда негiзгi құрамдас бөлiк тәрбие болып саналады.
Жастарды тәрбиелеу бүгiнгi кұнде жаңаша түрде жанасуды талап етедi. Қоғам қазiргi таңда «бәсекеге қабiлеттi, экономикалық ойлауы дамыған, жан-жақты қалыптасқан, жалпыадамзаттық құндылықтарды игеруде шығармашылық iскерлiгi мен дағдысы болатын, тұрлi мамандықтарды меңгере алатын, өмiрлiк қиын да күрделi мәселелердi жылдам, әрi нақты шеше алатын тұлғаны тәрбиелеудi» мақсат етедi. Жаңа әлеуметтiк-экономикалық жағдаяттар жастар санасында басқа да құнды бағыттардың қалыптасуына, яғни жас ұрпақты тәрбиелеу нормалары мен ережелерiне қайшы келедi.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы, жоғарыда тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты ұйымдастырылған тәрбие қызметінің барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс- әрекетке үйрену мен де орындалуы мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға ие болатыны сөзсіз. «Қоршаған орта тәрбиеледі», «Отбасының тәрбие жемісі», «Мектеп тәрбиесі адам қылды» деп нақтылып айтатын болсақ, онда бұл бір мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. «Қоршаған орта тәрбиеледі» немесе «Отбасы тұрмысы тәрбиеледі» деумен жеке адм дамуы мен қалыптасына әлеуметтік- экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдар болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді «мектеп тәрбиесі» десек, әңгіме басқаша, бұл ретте арнайы ұйымдастырылған және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті білеміз.
К.Д. Ушинский: «Педагогикадағы тәрбие - алдын-ала ниеттелген және арнайы ұйымдастырылған педагогикалық процесс» деп тұжырымдаған. Тәрбие мәнін дәлірек топшылау мақсатымен американ психологы және педагогы Эдвард Ли Торндайк былай деген еді: «Тәрбие сөзіне әркім әртурлі мағына береді, бірақ ол қашанда өзгеріс дегенді аңдатады. Егер біреуді өзгеріске келтіре алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз». Ал енді осы өзгерістер жеке адам дамуында қалай көрінеді Бұл сұраққа жауап бере, К. Маркс «Адамның қоғамдық тұлға ретінде дамуымен қалыптасуымен азаматтық болмысты игеру жолымен іске асды»- деген еді. Бұл тұрғыдан тәрбиені өсіп келе жатқан әулеттің азаматтық болмысты игеруге пайдаланатын құрал- жабдығы деп білі қажет.
Ал енді осы болмыстың өзі не және оны игеру қалай өтеді Адамзаттық болмыс дегеніміз адамдардың көптеген ұрпағының еңбегі және жасампаздық ұмтылысынан туындаған қоғамдық тәжірибе. Бұл тәжірибе өз ішнде келесі құрылым бірліктерін қамтиды:
1. Адамдардың табиғат және қоғам жөнінде жасаған білімдерінің жиынтығы
2. Еңбектің әр қилы саласында қажет ептіліктер мен дағдылар және шығармашылық іс-әрекет әдістері
3. Әлеуметтік, рухани қатынастар.
Педагогика үшін және бір маңыздысы - жеке адамдық даму тұлғаны тәжірибе игеру қызметіне қосумен ғана шектелмейді, ең бастысы, оның сол сәттегі істе белсенділігіне, оның бағыт-бағдарына, яғни еңбекке деген қатынасына байланысты.
Жеке адамның дамуы үшін оның ұйымдастырылған іс-әрекеттегі белсенділігінің бағыт-бағдар сипаты да біршама маңызға ие. Мысалы, сынып пен мектептің жалпы табысы еңбектегі белсенділіпен өзара байланысқан көмек болуы мүмкін.
Елбасы Н. Ә. Назарбаев мұғалімдердің республикалық ІІ съезінде атап көрсеткендей, оқыту мән тәрбиелеудің бір – бірінен ажырап қалуы, тәрбиенің оқуға қосымша шара деңгейіне дейін төмендеп кетуі де жастар арасындағы мұратсыздық пен кері кетушілікке (деградацияға) себеп болды. Сондықтан да Үкімет білім беру жүйесін реформалау мақсатында ҚР Білім Заңын және соған сәйкес жасалған «Білім беру мекемелерінде тәрбие үрдісін ұйымдастырудың кешенді бағдарламасын» жасап, енгізді.
Ұйымдастырылған іс-әрекет барысында әрдайым оқушылардың белсенділігіне жол бере отырып, оларда сол қызметке деген ұнамды және шынайы адамгершілік қатынас қалыптастыру қажет.
Келтірілген пікірлер, біздіңше, тәрбиенің мәнін жеткілікті әрі түсінікті де ашып, оған ғылыми анықтама беруге негіз болуы мүмкін.Сонымен,тәрбие-бұл жеке адамның қоғамдық тәжірибені білімді,ептіліктер мен дағдыларды шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін, әлеуметтік және рухани қатынастарды)игеру үшін бағытталған белсенді іс-әрекетін қолдап, қуаттанушы әрі ұйымдастырушы мақсат бағдарлы әрі сапалы орындалатын педагогикалық процесс.
Жоғарыда айтылған пікірлерді қорыта келе, біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын «Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың жолдары» деп анықтадық.
Зерттеу мақсаты: мектепте тәрбие жұмысын жоспарлаудың, оны өткізу мен ұйымдастырудың, нәтижелерін бағалаудың жолдарын анықтау.
Тақырыптың көкейкестілігі. Қазақстан қоғамындағы әлеуметтiк-экономикалық өзгерiстер жалпыға бiлiм беру жұйесiн тұпкiлiктi жаңартуды қажет етедi. Сонымен қатар орта буын, яғни «терең бiлiм, кәсiптiк дағдылар негiзiнде iс-әрекет жасайтын, өзiн-өзi дамытатын, жылдам дамып отыратын бұгiнгi заманда өздiгiнен дұрыс, құлықтық-жауапкершiлiк шешiмдердi қабылдай алатын тұлғаны қалыптастыру» мақсат етiп қойылған. Жалпы бiлiм беру жұйесiн реформалауда негiзгi құрамдас бөлiк тәрбие болып саналады.
Жастарды тәрбиелеу бүгiнгi кұнде жаңаша түрде жанасуды талап етедi. Қоғам қазiргi таңда «бәсекеге қабiлеттi, экономикалық ойлауы дамыған, жан-жақты қалыптасқан, жалпыадамзаттық құндылықтарды игеруде шығармашылық iскерлiгi мен дағдысы болатын, тұрлi мамандықтарды меңгере алатын, өмiрлiк қиын да күрделi мәселелердi жылдам, әрi нақты шеше алатын тұлғаны тәрбиелеудi» мақсат етедi. Жаңа әлеуметтiк-экономикалық жағдаяттар жастар санасында басқа да құнды бағыттардың қалыптасуына, яғни жас ұрпақты тәрбиелеу нормалары мен ережелерiне қайшы келедi.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы, жоғарыда тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты ұйымдастырылған тәрбие қызметінің барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс- әрекетке үйрену мен де орындалуы мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға ие болатыны сөзсіз. «Қоршаған орта тәрбиеледі», «Отбасының тәрбие жемісі», «Мектеп тәрбиесі адам қылды» деп нақтылып айтатын болсақ, онда бұл бір мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. «Қоршаған орта тәрбиеледі» немесе «Отбасы тұрмысы тәрбиеледі» деумен жеке адм дамуы мен қалыптасына әлеуметтік- экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдар болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді «мектеп тәрбиесі» десек, әңгіме басқаша, бұл ретте арнайы ұйымдастырылған және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті білеміз.
К.Д. Ушинский: «Педагогикадағы тәрбие - алдын-ала ниеттелген және арнайы ұйымдастырылған педагогикалық процесс» деп тұжырымдаған. Тәрбие мәнін дәлірек топшылау мақсатымен американ психологы және педагогы Эдвард Ли Торндайк былай деген еді: «Тәрбие сөзіне әркім әртурлі мағына береді, бірақ ол қашанда өзгеріс дегенді аңдатады. Егер біреуді өзгеріске келтіре алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз». Ал енді осы өзгерістер жеке адам дамуында қалай көрінеді Бұл сұраққа жауап бере, К. Маркс «Адамның қоғамдық тұлға ретінде дамуымен қалыптасуымен азаматтық болмысты игеру жолымен іске асды»- деген еді. Бұл тұрғыдан тәрбиені өсіп келе жатқан әулеттің азаматтық болмысты игеруге пайдаланатын құрал- жабдығы деп білі қажет.
Ал енді осы болмыстың өзі не және оны игеру қалай өтеді Адамзаттық болмыс дегеніміз адамдардың көптеген ұрпағының еңбегі және жасампаздық ұмтылысынан туындаған қоғамдық тәжірибе. Бұл тәжірибе өз ішнде келесі құрылым бірліктерін қамтиды:
1. Адамдардың табиғат және қоғам жөнінде жасаған білімдерінің жиынтығы
2. Еңбектің әр қилы саласында қажет ептіліктер мен дағдылар және шығармашылық іс-әрекет әдістері
3. Әлеуметтік, рухани қатынастар.
Педагогика үшін және бір маңыздысы - жеке адамдық даму тұлғаны тәжірибе игеру қызметіне қосумен ғана шектелмейді, ең бастысы, оның сол сәттегі істе белсенділігіне, оның бағыт-бағдарына, яғни еңбекке деген қатынасына байланысты.
Жеке адамның дамуы үшін оның ұйымдастырылған іс-әрекеттегі белсенділігінің бағыт-бағдар сипаты да біршама маңызға ие. Мысалы, сынып пен мектептің жалпы табысы еңбектегі белсенділіпен өзара байланысқан көмек болуы мүмкін.
Елбасы Н. Ә. Назарбаев мұғалімдердің республикалық ІІ съезінде атап көрсеткендей, оқыту мән тәрбиелеудің бір – бірінен ажырап қалуы, тәрбиенің оқуға қосымша шара деңгейіне дейін төмендеп кетуі де жастар арасындағы мұратсыздық пен кері кетушілікке (деградацияға) себеп болды. Сондықтан да Үкімет білім беру жүйесін реформалау мақсатында ҚР Білім Заңын және соған сәйкес жасалған «Білім беру мекемелерінде тәрбие үрдісін ұйымдастырудың кешенді бағдарламасын» жасап, енгізді.
Ұйымдастырылған іс-әрекет барысында әрдайым оқушылардың белсенділігіне жол бере отырып, оларда сол қызметке деген ұнамды және шынайы адамгершілік қатынас қалыптастыру қажет.
Келтірілген пікірлер, біздіңше, тәрбиенің мәнін жеткілікті әрі түсінікті де ашып, оған ғылыми анықтама беруге негіз болуы мүмкін.Сонымен,тәрбие-бұл жеке адамның қоғамдық тәжірибені білімді,ептіліктер мен дағдыларды шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін, әлеуметтік және рухани қатынастарды)игеру үшін бағытталған белсенді іс-әрекетін қолдап, қуаттанушы әрі ұйымдастырушы мақсат бағдарлы әрі сапалы орындалатын педагогикалық процесс.
Жоғарыда айтылған пікірлерді қорыта келе, біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын «Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың жолдары» деп анықтадық.
Зерттеу мақсаты: мектепте тәрбие жұмысын жоспарлаудың, оны өткізу мен ұйымдастырудың, нәтижелерін бағалаудың жолдарын анықтау.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасы Президентінің №1459 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2002-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. //Егемен Қазақстан, 2004, 16 қазан
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. //Астана хабары, 2004, 6 қаңтар
3. А. Құсайынов. Білім және реформа. //Егемен Қазақстан, 2002, 24 сәуір
4. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы, Қазақ университеті, 1989.
5. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. – А., 1991.
6. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. – Алматы, 1985.
7. Айтмамбетова Б., Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. – А.,1991.
8. АйғабыловаН. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. – А., Өнер. 1972.
9. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. //Қазақстан мұғалімі, А., 1994.
10. Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие бері. /Методикалық нұсқау. А., 1990.
11. Ақназаров Б. Класс жетекшісі. – А., Мектеп, 1973.
12. Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. – А.,1992.
13. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. – А., 1999.
14. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. – Шымкент 1994.
15. Әбиев Ж. Жаңа адамда қалыптастыру. – Алматы, 1988.
16. Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. – Алматы, 1997.
17. Әбиев Ж. Оқушыларға атеистік тәрбие беру. Алматы, //Қазақстан мектебі , 1959. №3.
18. Әбілова Зоқушыларға эстетикалық тәрбие беру. – А., 1972.
19. Әбілова З. Этнопедагогика – А., 1997.
20. Әтемова Қ. Ата-аналар жиналысының мәні. Қаз.мем. 1-1996.
21. Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы, 1987. ІІІ-VI тарау.
22. Болдырев Н. Класс жетекшісі. – А., Мектеп, 1980.
23. Богословский В. т.б. Жалпы психология – А., Мектеп, 1980, 13 тарау.
24. Безкаравайный С., Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи -әдеби кештер. – А., Мектеп, 1968.
25. Бержанов Қ, Тәрбие мен оқытудың бірлігі. – Алматы, 1973.
26. Бержанов Қ., С.Мусин. педагогика тарихы. – А., Мектеп, 1984.
27. Бержанов Қ. Оқу-ағартудағы халықтар достығы. Алматы, 1976.
28. БарановС. Принципы обучения. – Москва, 1975.
29. Бабанский Ю. Педагогика. – Москва 1988.
30. Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процеса. – Москва, 1975.
31. Внутришкольное управление: Вопросы теории и практики. Под ред. Т.И.Шамовой.
32. Дорженов С. Бүгінгі ислам. – Алматы, Білім қоғамы, 1988.
33. Дүйсенбинова Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт //Қазақстан мектебі. 7-1991ж/
34. Елеманов С., Күктілеуов А. Жастарға арналған праволық білім беру негіздері. – А., 1985.
35. Егембердиев Ж. Мектеп жұмыстарын жоспарлау /Методикалық ұсыныстар. А., Мектеп, 1975.
36. Жұмаханов Ә. Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. А., 1985.
37. Жас ұрпаққа дамгершілік эстетикалық тәрбие беру концепсиясы. //Қазақ мұғалімі, 1-тамыз 1989.
38. Жақыпов А. Өнеге өрісі- А., Мектеп, 1975.
39. Жұмабаев Ә. Ата-аналар жауапкершілігі. А.,1977.
40. Ильина Т. Педагогика. Москва, 1984.
41. Иванова Н., Қозғанбаева М. Оқыту процесінің мәні. – Алматы, 1991.
Керімов Л. Праволық тәрбие жүйесі. Алматы, 1991.
1. Қазақстан Республикасы Президентінің №1459 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2002-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы. //Егемен Қазақстан, 2004, 16 қазан
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. //Астана хабары, 2004, 6 қаңтар
3. А. Құсайынов. Білім және реформа. //Егемен Қазақстан, 2002, 24 сәуір
4. Ақпанбек Г. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы, Қазақ университеті, 1989.
5. Айтмамбетова Б. Жаңашыл педагогтар идеялары мен тәжірибелері. – А., 1991.
6. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. – Алматы, 1985.
7. Айтмамбетова Б., Бейсенбаева. Тәрбиенің жалпы әдістері. – А.,1991.
8. АйғабыловаН. Бала мінезінің қалыптасуы және оны тәрбиелеу жолдары. – А., Өнер. 1972.
9. Ахметов Ж. Балаларды мәдениеттілікке тәрбиелеу жолдары. //Қазақстан мұғалімі, А., 1994.
10. Алмаханова Х. Жас өспірімдерге эстетикалық тәрбие бері. /Методикалық нұсқау. А., 1990.
11. Ақназаров Б. Класс жетекшісі. – А., Мектеп, 1973.
12. Әбенбаев С. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру. – А.,1992.
13. Әбенбаев С. Мектептегі тәрбие жұмысының әдістемесі. – А., 1999.
14. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. – Шымкент 1994.
15. Әбиев Ж. Жаңа адамда қалыптастыру. – Алматы, 1988.
16. Әбиев Ж. Еңбек тәрбиесінің педагогикалық негіздері. – Алматы, 1997.
17. Әбиев Ж. Оқушыларға атеистік тәрбие беру. Алматы, //Қазақстан мектебі , 1959. №3.
18. Әбілова Зоқушыларға эстетикалық тәрбие беру. – А., 1972.
19. Әбілова З. Этнопедагогика – А., 1997.
20. Әтемова Қ. Ата-аналар жиналысының мәні. Қаз.мем. 1-1996.
21. Болдырев Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. – Алматы, 1987. ІІІ-VI тарау.
22. Болдырев Н. Класс жетекшісі. – А., Мектеп, 1980.
23. Богословский В. т.б. Жалпы психология – А., Мектеп, 1980, 13 тарау.
24. Безкаравайный С., Жұмабаев А. Мектепте өткізілетін тарихи -әдеби кештер. – А., Мектеп, 1968.
25. Бержанов Қ, Тәрбие мен оқытудың бірлігі. – Алматы, 1973.
26. Бержанов Қ., С.Мусин. педагогика тарихы. – А., Мектеп, 1984.
27. Бержанов Қ. Оқу-ағартудағы халықтар достығы. Алматы, 1976.
28. БарановС. Принципы обучения. – Москва, 1975.
29. Бабанский Ю. Педагогика. – Москва 1988.
30. Батышев С. Научная организация учебно-воспитательного процеса. – Москва, 1975.
31. Внутришкольное управление: Вопросы теории и практики. Под ред. Т.И.Шамовой.
32. Дорженов С. Бүгінгі ислам. – Алматы, Білім қоғамы, 1988.
33. Дүйсенбинова Адамгершілік тәрбиесіне айқын бағыт //Қазақстан мектебі. 7-1991ж/
34. Елеманов С., Күктілеуов А. Жастарға арналған праволық білім беру негіздері. – А., 1985.
35. Егембердиев Ж. Мектеп жұмыстарын жоспарлау /Методикалық ұсыныстар. А., Мектеп, 1975.
36. Жұмаханов Ә. Семьяда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. А., 1985.
37. Жас ұрпаққа дамгершілік эстетикалық тәрбие беру концепсиясы. //Қазақ мұғалімі, 1-тамыз 1989.
38. Жақыпов А. Өнеге өрісі- А., Мектеп, 1975.
39. Жұмабаев Ә. Ата-аналар жауапкершілігі. А.,1977.
40. Ильина Т. Педагогика. Москва, 1984.
41. Иванова Н., Қозғанбаева М. Оқыту процесінің мәні. – Алматы, 1991.
Керімов Л. Праволық тәрбие жүйесі. Алматы, 1991.
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3-6
I тарау. Тәрбиенің мәні және оның жалпы заңдылықтары мен принциптері
1. Тәрбие – арнайы ұйымдастырылған және саналы түрде
жүргізілетін педагогикалық қызмет
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-8
2. Мектеп оқушыларын тәрбиелеуде тәрбиенің
жалпы заңдылықтарын қолдану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9-23
II тарау. Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемелік негіздері
2.1. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың басты ерекшеліктері ... ... ... . 24-31
2.2. Тәрбие жұмысын жоспарлау мен ұйымдастыруда сынып
жетекшісінің алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32-
52
2.3. Тәрбие жұмысында жеке-дара қарым-қатынас жасау
тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 53-57
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 58-59
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60-62
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі. Қазақстан қоғамындағы әлеуметтiк-
экономикалық өзгерiстер жалпыға бiлiм беру жұйесiн тұпкiлiктi жаңартуды
қажет етедi. Сонымен қатар орта буын, яғни терең бiлiм, кәсiптiк дағдылар
негiзiнде iс-әрекет жасайтын, өзiн-өзi дамытатын, жылдам дамып отыратын
бұгiнгi заманда өздiгiнен дұрыс, құлықтық-жауапкершiлiк шешiмдердi қабылдай
алатын тұлғаны қалыптастыру мақсат етiп қойылған. Жалпы бiлiм беру жұйесiн
реформалауда негiзгi құрамдас бөлiк тәрбие болып саналады.
Жастарды тәрбиелеу бүгiнгi кұнде жаңаша түрде жанасуды талап етедi.
Қоғам қазiргi таңда бәсекеге қабiлеттi, экономикалық ойлауы дамыған, жан-
жақты қалыптасқан, жалпыадамзаттық құндылықтарды игеруде шығармашылық
iскерлiгi мен дағдысы болатын, тұрлi мамандықтарды меңгере алатын, өмiрлiк
қиын да күрделi мәселелердi жылдам, әрi нақты шеше алатын тұлғаны
тәрбиелеудi мақсат етедi. Жаңа әлеуметтiк-экономикалық жағдаяттар жастар
санасында басқа да құнды бағыттардың қалыптасуына, яғни жас ұрпақты
тәрбиелеу нормалары мен ережелерiне қайшы келедi.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы,
жоғарыда тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп
анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты ұйымдастырылған тәрбие қызметінің
барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті
үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс- әрекетке үйрену мен де орындалуы
мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға
ие болатыны сөзсіз. Қоршаған орта тәрбиеледі, Отбасының тәрбие жемісі,
Мектеп тәрбиесі адам қылды деп нақтылып айтатын болсақ, онда бұл бір
мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. Қоршаған
орта тәрбиеледі немесе Отбасы тұрмысы тәрбиеледі деумен жеке адм дамуы
мен қалыптасына әлеуметтік- экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың
күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдар болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді
мектеп тәрбиесі десек, әңгіме басқаша, бұл ретте арнайы ұйымдастырылған
және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті білеміз.
К.Д. Ушинский: Педагогикадағы тәрбие - алдын-ала ниеттелген және
арнайы ұйымдастырылған педагогикалық процесс деп тұжырымдаған. Тәрбие
мәнін дәлірек топшылау мақсатымен американ психологы және педагогы Эдвард
Ли Торндайк былай деген еді: Тәрбие сөзіне әркім әртурлі мағына береді,
бірақ ол қашанда өзгеріс дегенді аңдатады. Егер біреуді өзгеріске келтіре
алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз. Ал енді осы өзгерістер жеке адам
дамуында қалай көрінеді( Бұл сұраққа жауап бере, К. Маркс Адамның қоғамдық
тұлға ретінде дамуымен қалыптасуымен азаматтық болмысты игеру жолымен іске
асды- деген еді. Бұл тұрғыдан тәрбиені өсіп келе жатқан әулеттің азаматтық
болмысты игеруге пайдаланатын құрал- жабдығы деп білі қажет.
Ал енді осы болмыстың өзі не және оны игеру қалай өтеді(
Адамзаттық болмыс дегеніміз адамдардың көптеген ұрпағының еңбегі және
жасампаздық ұмтылысынан туындаған қоғамдық тәжірибе. Бұл тәжірибе өз ішнде
келесі құрылым бірліктерін қамтиды:
1. Адамдардың табиғат және қоғам жөнінде жасаған білімдерінің
жиынтығы
2. Еңбектің әр қилы саласында қажет ептіліктер мен дағдылар және
шығармашылық іс-әрекет әдістері
3. Әлеуметтік, рухани қатынастар.
Педагогика үшін және бір маңыздысы - жеке адамдық даму тұлғаны
тәжірибе игеру қызметіне қосумен ғана шектелмейді, ең бастысы, оның сол
сәттегі істе белсенділігіне, оның бағыт-бағдарына, яғни еңбекке деген
қатынасына байланысты.
Жеке адамның дамуы үшін оның ұйымдастырылған іс-әрекеттегі
белсенділігінің бағыт-бағдар сипаты да біршама маңызға ие. Мысалы, сынып
пен мектептің жалпы табысы еңбектегі белсенділіпен өзара байланысқан көмек
болуы мүмкін.
Елбасы Н. Ә. Назарбаев мұғалімдердің республикалық ІІ съезінде атап
көрсеткендей, оқыту мән тәрбиелеудің бір – бірінен ажырап қалуы, тәрбиенің
оқуға қосымша шара деңгейіне дейін төмендеп кетуі де жастар арасындағы
мұратсыздық пен кері кетушілікке (деградацияға) себеп болды. Сондықтан да
Үкімет білім беру жүйесін реформалау мақсатында ҚР Білім Заңын және соған
сәйкес жасалған Білім беру мекемелерінде тәрбие үрдісін ұйымдастырудың
кешенді бағдарламасын жасап, енгізді.
Ұйымдастырылған іс-әрекет барысында әрдайым оқушылардың
белсенділігіне жол бере отырып, оларда сол қызметке деген ұнамды және
шынайы адамгершілік қатынас қалыптастыру қажет.
Келтірілген пікірлер, біздіңше, тәрбиенің мәнін жеткілікті әрі
түсінікті де ашып, оған ғылыми анықтама беруге негіз болуы
мүмкін.Сонымен,тәрбие-бұл жеке адамның қоғамдық тәжірибені
(білімді,ептіліктер мен дағдыларды шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін,
әлеуметтік және рухани қатынастарды)игеру үшін бағытталған белсенді іс-
әрекетін қолдап, қуаттанушы әрі ұйымдастырушы мақсат бағдарлы әрі сапалы
орындалатын педагогикалық процесс.
Жоғарыда айтылған пікірлерді қорыта келе, біз дипломдық жұмысымыздың
тақырыбын Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың жолдары деп анықтадық.
Зерттеу мақсаты: мектепте тәрбие жұмысын жоспарлаудың, оны өткізу мен
ұйымдастырудың, нәтижелерін бағалаудың жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- тәрбиенің арнайы ұйымдастырылған және саналы түрде жүргізілетін
педагогикалық қызмет ретінде анықтау;
- мектеп оқушыларын тәрбиелеуде тәрбиенің жалпы заңдылықтарын қолдану
ерекшеліктерін зерттеу;
- тәрбие жұмысын ұйымдастырудың басты ерекшеліктерін зерттеу;
- тәрбие жұмысын жоспарлау мен ұйымдастыруда сынып жетекшісінің алатын
орнын анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау. Тәрбиенің мәні және оның жалпы заңдылықтары мен принциптері
1. Тәрбие – арнайы ұйымдастырылған және саналы түрде
жүргізілетін педагогикалық қызмет
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы,
жоғарыда тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп
анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты ұйымдастырылған тәрбие қызметінің
барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті
үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс- әрекетке үйрену мен де орындалуы
мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға
ие болатыны сөзсіз. Қоршаған орта тәрбиеледі, Отбасының тәрбие жемісі,
Мектеп тәрбиесі адам қылды деп нақтылып айтатын болсақ, онда бұл бір
мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. Қоршаған
орта тәрбиеледі немесе Отбасы тұрмысы тәрбиеледі деумен жеке адм дамуы
мен қалыптасына әлеуметтік- экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың
күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдар болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді
мектеп тәрбиесі десек, әңгіме басқаша, бұл ретте арнайы ұйымдастырылған
және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті білеміз.
Аталған тәжірибе көп ұрпақтың еңбегі және шығармашылық күшімен
жасалатындықтан білімдер де, тұрмыстық ептіліктер мен дағдыларда да сондай-
ақ ғылыми және көркемдік туындылар мен рухани-әлеуметтік қатынастар да
адамдардың әртүрлі танымдық, көркем шығармашылық, әлеуметтік және рухани
қызметінің нәтижелерінен қалыптасады. Енді осы тәжірибені өз игілігіне
айналдырып, меншіктеп алу үшін жаңа әулет қайтадан бұл затты ақыл-
саналық сипатқа келтіруі тиіс, яғни қай формада болмасын оны жасауға
бағышталған іс-әрекетті (еңбектік, танымдық, әлеуметтік, көркемдік-
эстетикалық) шығармашылықпен көркейте, байыта отырып, қайта жаңғыртып,
бұрынғыданда дамыңқыраған түрде өзінен кейінгі ұрпаққа жеткізуге борышты.
Тек өз қызметінің күшімен, шығармашылық ұмтылысымен ғана адам қоғамдық
тәжірибені және оның құрылымдық бірліктерін игеруі мүмкін. Осыдан тәрбиенің
негізгі қызметі – жас адамды қоғамдық тәжірибенің әр тарапын заттықтан
саналылыққа айналдыру ісіне жұмылдырып, өткен тәжірибені өзі қайтадан
жаңғыртып, осылайша өз бойына қоғамдық сапалар мен қасиеттерді өзі баулына,
яғни оның жеке адамдық сатыға көтерілуіне көмектесу. Бұдан тәрбиенің терең
астарлы күші үгіт-насихаттық құрғақ жас адам іске бағдарлауға емес,ал оның
өзін жеке адамдық қасиеттерін қалыптастыратын қоғамдық тәжірибенің әр түрлі
тарапынан игеруге, пайдалы қызметке қосуда.
Педагогика үшін және бір маңыздысы- жеке адамдық даму тұлғаны
тәжірибе игеру қызметіне қосумен ғана шектелмейді, ең бастысы, оның сол
сәттегі істе белсенділігіне, оның бағыт-бағдарына, яғни еңбекке деген
қатынасына байланысты.
Жеке адамның дамуы үшін оның ұйымдастырылған іс-әрекеттегі
белсенділігінің бағыт-бағдар сипаты да біршама маңызға ие. Мысалы, сынып
пен мектептің жалпы табысы еңбектегі белсенділіпен өзара байланысқан көмек
болуы мүмкін.
Ұйымдастырылған іс-әрекет барысында әрдайым оқушылардың белсенділігіне
жол бере отырып, оларда сол қызметке деген ұнамды және шынайы адамгершілік
қатынас қалыптастыру қажет.
Келтірілген пікірлер, біздіңше, тәрбиенің мәнін жеткілікті әрі
түсінікті де ашып, оған ғылыми анықтама беруге негіз болуы мүмкін.Сонымен,
тәрбие-бұл жеке адамның қоғамдық тәжірибені (білімді, ептіліктер мен
дағдыларды шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін, әлеуметтік және рухани
қатынастарды) игеру үшін бағытталған белсенді іс-әрекетін қолдап,
қуаттанушы әрі ұйымдастырушы мақсат бағдарлы әрі сапалы орындалатын
педагогикалық процесс.
2. Мектеп оқушыларын тәрбиелеуде тәрбиенің жалпы заңдылықтарын қолдану
К. Д. Ушинский ескерткендей, тәрбие заңдылықтарын ғылыми тырғыдан тану
өте қажет. Себебі, оның айтуынша, педагогикалық ережелерді қара дүрсін
жаттау ешбір пайда бермейді. Сол ережелерді туындататын ғылыми негіздерді
зерттеу міндетті іс. Ұлы педагогтың кеңесі: басқарылуы қажет болған
психикалық құбылыстардың заңдарын ашып,өз іс -әрекетіңді сол заңдарға және
оларды қолданатын жағдайларға орайластырған жөн.Тәрбиенің астарлы терең
заңдылықтарын білместен, оны жетілдіруге ұмтылудың өзі бос әрекет. Өмір
шындығы эаңдылықтары
мен жеке адамның дамуы және кемелденуіндегі қайшылықтарды тану ғана
белгіглі дәуір тәрбиесіндегі күнделікті шараларды іске асырудың және сол
процесті ғылыми тұрғыдан басқарудың теориялық-әдіснамалық негізін бере
алады.
Сонымен, тәрбие заңдылықтары деген не? Бұл түсініктің мәні:
орындалуы жеке адам дамуы мен қалыптасуында тиімді нәтижеге жеткізетін
тәрбиелік процестегі орнықты, қайталап отыратын қажетті байланыстар. Мұндай
заңдылықтарды біле отырып, тәрбие жұмыстарын алдын-ала болжауға және ол
іске терең мазмұндық, әрі әдістемелік мән-бағдар беруге болады.
Тәрбиенің жалпы заңдылықтары:
1. Барша тарих кезеңдерінде тәрбие объективтік-қоғамдық қажеттіліктен
туындайды және ол қоғамға қызмет етеді.
2. Тәрбиенің мақсаты, мазмұны және тәсілдері біртұтас байланыста, бір-
бірінсіз нәтиже бермейді.
3. Біртұтас педагогикалық процестегі оқу мен тәрбие (тармағындағы)
өзара кіріге ұштасқан.
Келтірілген заңдылықтар тәрбиені ұйымдастырудың жалпы негіздерін
құрайды, ал енді сөз болатын заңдылықтар тікелей тәрбиелік процесті іске
асырудағы педагогикалық құрал ретінде танылуы тиіс. Олардың қатарына
кіретіндер:
1. Дамушы жеке адамның тәрбиесі сол адамды тікелей іс әрекетке қосу
барысында орындалады.
2. Тәрбие- ұйымдастырылған іс-әрекеттегі жеке адамның белсенділігін
арттыруға ықпал етуші фактор.
3. Тәрбие барысында тәрбиеленушіге деген жоғары гуманизм мен сый-
құрмет орынды талаппен ұштасуға міндетті.
4. Тәрбие барысында оқушыға алдағы жетістіктерін көрсете отырып, табыс
қуанышына ере білуге көмектесу.
5. Тәрбие барысында оқушылардың ұнамды сапаларын тану мен оларды
орынды пайдалану қажет.
6. Тәрбиелеуде оқушылардың жастық және даралық ерешеліктерін ескеру
орынды.
7. Тәрбие ұжымда жүргізіліп,ұжым арқылы іске асырылуы қажет.
8. Тәрбие барысында мұғалімнің,мектептің, отбасының және қоғамдық
мекемелердің педагогикалық ұмтылыстарының бірлігі мен келісімі қажет.
Мектептегі оқу жұмысы да, оқушылардағы жеке адамдық сапаларды
тәрбиелеу де осы заңдылықтарды ескеру негізінде жүзеге асырылуы тиіс.
Мақсат категориясына қарама – қарсы категория – арман. Екеуінің бір –
біріне ортақ ұқсастығы олардың санада туындап, әрі жасайтын идеялық бейне
болуында. Ал айырмашылығы – осы бейнеге субъект қатынасының әртүрлілігі.
Арман – елстің немесе қиялдың субъектіге берер біршама
қанағаттану сезімі. Арман адамды шындық болмыстаналшақтатады.
Мақсат – бұл да бейне, бірақ онан келетін қанағаттану тек ішкі
қабылдауыдан емес, сол бейнені іс - әрекетке қосып шындыққа айналдыру. Бұл
бейне субъекті белсенді әрекетке бағыттайды, ықпал жасайды. Туындай отырып,
мақсат ойға алған, көздеген нәтіжеге жетпей, өз қанағатын таппайды. Бұл
арада бейне- нәтіже тек іштей қызығу үшін емес, нақты жетістік үшін қажет.
Арман субъектің енжарлығынан келіп шығады, әрекетсіздікке
байланысты, ал мақсат – іс-әрекет, белсенді қызметтің бастау көзі.
Бірақ өзіміз жасап отырған, қарама – қайшылығы қабысқан баршат
дүниеміздегідей – бұл екі шеткі құбылыс – арман мен мақсат өзара тығыз
байланысқан. Арман мақсат түзу үшін негіз, арман – мақсаттарды қайта
қарастырып, үйлестіріп отыруға ықпал. Мақсатта өз кезегінде жаңа мақсатқа
жетелейтін жаңа арманға жол ашады. Мақсатқа жетудің жолы тұп – тура болмақ
емес, ол үшін талай міндеттерді іске асыру қажеттіліктері туындайды.
Міндет – бұл мақсатқа жету жолдарындағы бір саты, орындалуы қажет
нәтіженің бір бөлігі, осы бөлік өзінің іс-әрекеттік бітімін таппаса, жалпы
нәтіжеде жоқ. Міндет мақсаттың өзін құрайтын элементтерге бөлінуінен пайда
болады. Кейін сол элементтердің бәрі бірігіп, іс-әрекеттің жалпы нәтіжесін
алуға жұмсалады. Іс-әрекеттің барысында субъект, әдетте, мақсат жөнінде
ойламайды, оның ісінде тек міндеттері, өз іс-әрекетін сол міндеттердің
кезегімен шешілуі деп біледі.
Мақсаттың ұмыт болуы – жалпы стратегиялық бағыттың жайылуына
әкелді, ендеше, міндетер де тактикалық бағдар ретінде өз маңызын жояды.
Мысалы, бағбан адамдарға ләззат бере бақ бергісі келді. Бірақ нақты істерді
орындау күйбеңімен жүріп, тиісті орынға гүл етуді ұмытты, соның салдарынан
бақ ләззат беру сипатынан айрылды, яғни негізгі мақсат іске аспады, сонымен
атқарылған міндеттербосқа кетті.
Мақсат болжау - мақсат пен міндеттердің өзара байланысын тану
нәтіжесі. Міндет – мақсаттың бір бөлігі, құрылым бірлігі. Міндет көрер
көзде дербес, өз алдына жасағанымен, мақсат бағытында орындалып барады.
Мысалы, педагог баланы күнделікті адамгершілікке баули отырып, қоғам
азаматын тәрбиелеу бағдарындағы мақсатты мүлде естен шығармауы тиіс, өмірде
адамның тұлғалық мазмұнын оның әр секунд, минут, сағаттағы белсенді
тіршілігі қалайды, - дегендей философиялықтұжырымды бетке ұстау лазым.
Тәрбие мақсаты Тәрбие процесі Тәрбие нәтижесі
Егер тәрбие мақсатының жалпылығы сақталса,онда педагогтің қадам сайын
алға қойып, әр сәт сайын шешіп отыратын әрекеттің бәрі – міндеттер. Жалпы
мақсаттық бағдар назардан ғайып болып, педагог бір міндет бағытында жұмыс
істеп, ойлай бастағаннан, дәл осы міндет мақсат мазмұнына ие болып,өзіне
қажетті ендігі міндеттерге ие болды. Мұны схема түрінде көрсетуге болады:
міндет 1
міндет 1 мақсат 1
міндет 2
міндет 3
міндет 1
Мақсат міндет 2 мақсат 2 міндет
2
міндет 3
міндет 1
міндет 3 мақсат 3
міндет 2
міндет 3
Міне, осыдан педагогикалық сөздікте Тәрбиенің мақсаты мен міндеті,
Тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері тіркестерін жиі кездестіреміз.
Бұлардың бірін таңдауымыз белгілі мақсаттың жалпы бағдарына байланысты да,
бір жағдайдың өзіне де мақсаттың мәнге де, міндеттік мәнге де ие бола
беретінен. Мысалы, мұғалім сабақты дайындауда нақты сабақ мақсатын
белгілейді, ал енді осы мақсаттың өзі жалпы тәрбие мақсатының міндеті болып
шыға келеді. Сондықтан, дайындалып жатқан сабақ келесі аталған көп
міндеттің орындалу құралына айналды: мәдени, саясат бойынша жасау
қабілетін қалыптастыру, адам бола білу қабілетін жетілдіру, әлеуметтік
қатынастарға араласа алу қабілетін түзу, салауатты өмір салтын
қалыптастыру, өмірлік бағыт қалыптастырып, өз тіршілігінің мазмұнын реттей
алу қабілетін орнықтыру; тұрмыстық міндеттерге дайындау; өмірлік еңбекке
дайындық, отбасылық өмірге дайындық, бос уақытын мазмұнды өткізуге
дайындау, өзін шығармашылықпен баулуға дайындау.
Қазақстан 2015 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасының түбегейлі
мақсаты да әлемдік өркениетке сай тәрбие беру, ақпараттық-интеллектуалдық
ресурстарды өзбетімен ала отырып, талдай білетін, идея бере алатын, ылғи
даму үстінде болатын, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып отыр. Олай болса, оқу мен тәрбие
егіз ұғым демекші, біз келесі кестелерде тәрбие процесінің өзектәі
проблемаларына тоқталамыз.
Педагогтың тәрбие ұйымдастыруға байланысты кәсіби қызметінің мақсаты –
тәрбие мақсатын анықтау, оны іске асыру. Ал осы педагогикалық іс-әркеттің
мотивтері неде?
Бұл тұрғыдан, педагогикалық мақсат мотивтері келесідей:
1. Қайшылығы көп, күрделі өмірге еніп жатқан сәбидің бақыты үшін
қамқорлық;
2. Балалық шақтың сәулелі өтуіне көмек беру және адамға деген ынабатты
қатынас. Мұны сипаттаған мотивтер педагогке кәсіптік және әлеуметтік
келеңсіздіктерді елей бермей, ізге мақсатқа жетуге жол ашады.
Педагогикалық қызметке араласуғы түрткі болатын қарапайым
мотивтерді де жоққа шығаруға болмайды;мысалы, қаражат табудың көзі, демалыс
уақыттарының ыңғайлығы, бүкіл өмір бойы балалр мен жастар арасында жүріп,
өзінің де рухани кәрілікке барілместігін сақтап қалу т.с.с. бірақ бұлардың
бәрі де кәсіп таңдаған тәрбиеші – педагогтың балаға деген қамқорлығы мен
оны азаматтық кемеліне жеткізуге байланысты ықпал – ынтасына күш – қуат
бере алмайды. Жоғары сезімнен шыққан ізге ниет тәрбиешінің кәсіби ісінің
сипатына үлкен ықпал жасайды; осыдан мұғалім – педагог қарадүрсін әрекетке
бармауға тырысады, баланы көптің бірі деп қарамай, онымен жеке тәрбие
жұмысын өткізуге ұмтылады. Балаға деген қамқорлық мұғалімді әлеуметтік
аласапыран кезеңдегі келді – кетті, жалған қоғамдық құндылықтарды бала
тәрбиесіне қосудан сақтайды.
Сонымен педагогтың адами – имандылық бағдары оның ұстанған
мақсат, мотивтеріне ерекше сипат береді де, бір – бірімен іргелес жасап,
педагог қызметінде өзара байланысты болады.
Ал, осы педагогтың мақсаты балаға белгілі ме? Мектепке аяқ
басқанда ертең ұлағатты азамат болып шығатынын ол сезіне ме?
Әлбетте, оның төңірегіндегілердің бәрінің де әңгімесі баланың
келешекте адам болуы жөнінде. Ал, оның өзі оқу, сызу, жазу, сурет салу тағы
басқалармен әуре, өзінің тәрбиеленіп жатқанымен тіпті ісі жоқ, ол педагогті
өзінің жақсы досы, кеңесшісі, қарапайымды ұстаз – мұғалім деп таниды.
Педагог болса жарысын педагогикалық тапта ол мақсат белгілеп, оны балаға
жария етпестен, іске асрудың жолында болды.
Бала бақытына деген жанпидалықты туындайтын мотив жарысын
педагог бағытының жүзіне келуіне себін тигізеді; баланың тәрбиелеу емес,
жасауы қажет, бала өмір ләззатына дайындалуға тиіс емес, ол ләззатқа
бөлініп өсуі керек; бақытты болу үшін бала педагогикалық басшылықты танып
баруға тиіс емес, өмірдің әрбір қасқағым сәтін жоспарланған дамудың
элементтеріндей қабылдамай, өз өмірінің болмысы деп білгені жөн. Есейе келе
әр бала тәрбие мен өзіндік дамудың мақсаты сипатында қабылдап, педагогтан
тәрбие эстафетасын қолына алып, тәрбие сүбъектісіне айналуы қажет. Осыдан,
педагог рөлі жаңа кейіпке енеді.
Балаға деген қамқорлық қазіргі заманның өте күрделі аймағында өз
орнын иелеп, педагогтің өз кәсіптік деңгейін көтеруіне, өз педагогикалық
шеберлігіне жаңа әдістемелерді қосуына, мамандық белсенділігі мен рухының
ұзақ жасауына күш қуат береді.
Педагогикалық қызметтің имандылық мотивациясы балалармен
ұйымдастырылатын іс - әрекеттің қажет септігіне негіз болады. Педагог
өзінің кәсіптік міндеттерін орындай отырып, балалардың дене және рухани
дамуына байланысты әрқандай жұмыстарды атқарып барады. Бірақ бұл жұмыстар
баланың саналы кемелденуіне бағытталып, бұл жұмыстар баланың саналы
кемелденуіне бағытталып, механикалық жаттықтырудан аулақ болғаны әбден
қажет.
Тәрбиенің ең маңызды субъективті факторы – бұл тәрбиеші тұлғасы.
Адам жанының кейбір нәзік тұстарын, тәрбие процесімен ілесе жүретін
мыңдаған үлкенді – кішілі өзара ықпал - әрекеттерді қамтудың мүмкінділігі
аз. Мұндайда пәрменді тәрбиенің аса маңызды шарты – тәрбиеші тұлғасы.
Қазіргі тәрбиелеу процесіндегі тәрбиешінің рөлі тәрбиелік әсердің
бәрін өзіне бұрып, процеске жетекшілікті өз қолына алу емес, керісінше,
оның ұйымдастырушылық және бағыттаушылық және күшінің мәнділігі мен ондағы
демократизмнің, шығармашылық еркіндіктің көнтігімен байланысты. Тәрбиеші
маңызды табыстарға нақты жүргізіліп отырған ТП жағдайын ескеріп, өзінің
тәрбие жұмыстарына дұрыс талдау жасап, олардың дұрыс шешім шығарғанда ғана
қол жеткізеді.
Авторитарлы педагогиканы туындатқан төмен кәсіптік деңгей
тәрбиеленушілердең тәрбиешіден бөлініп қалуына басты себеб болды.
Педагогикалық жаңаша қатынас жасау мектепті демократизациялау және
гуманизациялау идеялары негізінде іске асады, сонымен қоса, балаға
қамқорлық, сүйіспеншілік және рақымқолық сияқты қарапайым адамдық
сезімдерді түзетуге негізінде мүмкіндік туады. Сондықтан, қазіргі
тәрбиешінің негізгі міндеті де тәрбиеленушіні педагогикалық ықпалға
дайындап, ыңғайластыруға байланысты. Педагогикалық позицияны өзі де
тәрбиеленушіге білінбейтін, жасырын, әдепті болуы қажет. Педагог бала
жанының төбеден бақылаушысы болмай, оны достық пиғылмен тәрбиелеп өсіруі
қажет.
Тәрбие процесі – бұл сыртқы мақсат бағдарлы ықпал мен тұлғаның өзін -
өзі тәрбиелеуін кірістіре жүргізілетін тұлға қалыптастыру, дамыту процесі.
Тәрбие процесі – бұл байланыстағы ұдайы дамып отыратын тәрбиелеу
жүйесінің тізбегі, мұндағы әрбір тізбек алдыңғы нәтіжелер есебінен
құрылады. Бұл түсінік бойынша тәрбие процесі өзіндік даму жүйесі ретінде
қарастырылады және оның бірлігі болып дамушы тәрбиелеу жағдайында
есептеледі. Мұнда тәрбиеленушілер, тәрбие іс - әрекеті, тәрбиеші, оның
тәрбиеленушілемен өзара әрекеті ғана дамып қоймай, келешек күрделі жүйе
қалыптастыратын біртұтас объектіні дамытады.
Тәрбие процесі көпқырлылық, иерархиялық, статистикалық, өзін -
өзі басқару сияқты қасиеттермен сипатталады.
Тәрбие процесінде мазмұндық және процесуалдық жақтары анықталады.
Бұлардың бірлігі тек тәрбие іске асатын нақты жағдайлар төңірегінен шығуға
мүмкіндік беретін жоғары дәрежедегі абстракциялау арқылы жасалады. Оқу пәні
мұғалімнің, сынып жетекшісінің, ұжымын тәрбиелік іс - әрекеті – бұлар бәрі
тәрбие процесі болып табылады. Бұлардың арғы жағындағы тұтастықты көру үшін
педагогикалық абстракциялау қажет. Абстракциялаудың жеткілікті дәрежесі –
тәрбиелеу теориясының аса маңызды әдіснамалық проболемасы. Өйткені, төмен
дәрежедегі абстракциялауда тәрбие процесі тексеріле алмайды, ал өте жоғары
болса, шындыққа алшақтау қаупі туады.
Педагогтің кәсіби қызметі адамның барша іс-әрекетіндей мақсат
қоюдан басталады. Педагогтің балалармен жүргізіп жатқан ісінде мақсат
болмаса, ол істі кәсіпқой маманның жұмысы деп бағалауға болмайды, оны
әншейін бір әрекет, тәрбиелік процеспен ешбір байланысы жоқ, жәй
белсенділік деп түсіну керек.
Мақсатты сезіну әрқандай іс-әрекетке қуат береді. Ұлы да
шапағатты мақсат адамның бар шығармашылық күшіне қанат беріп, оны өрістете
түседі. Мақсатқа жету адам бағытының негізгі болған тереңде толық
қанағаттанушылық тудырады.
Тәрбие мақсаты- педагогика ғылымының өзекті категориясы. Оны
нақтылау, жобалау, дайындау – педагогикалық тұжырымдар жасаудың арқауы.
Кейде педагог балалармен оқу-тәрбие жұмыстрын нақты айқындалған
мақсатсыз-ақ орындаған сияқты болады. Бірақ сол бағыт-бағдарсыз бастаған
ісінде қаншалықты сарсаңға түсіп, оңды- солды ұрынғанын, нәтижеге жете
алмай шаршап – шалдыққанында бір-ақ түсінеді. Егер түсінсе!
Шынында да, күнделікті мектептегі педагогикалық тәрбиеде болмыс
көрсеткендей, мақсат проблемасы өте нашар шешілуде, кейде ол мәселе тіпті
естен шығарылады,осыдан мақсатсыз тәрбие, яғни жол- жөнекей тәлім етек
алған құбылыс. Осының салдарынан педагогтің кәсіби қызметінің өнімі жоқтың
қасы, балалармен ұстаздардың шығармашылық мүмкіншіліктері іске қосылмайды,
ал кәсіптік іскер не істерін білмей, ақырында түңіледі, жұмысынан
қанағаттанушылық рахат көрмейді.
Тәрбиелік істің мұндай келеңсіз жағдайларының объективті
себептері мақсаттың әлеуметтік-психологиялық табиғатынан туындайтынын
түсіне білу қажет.
Мақсат – субъект санасында оның қоршаған ортамен өзара ықпал
байланысынан туындайтын әрекеттің нәтижесі туралы ой болжамы. Демек, мақсат-
жағдайлар себепті пайда болуынан, нақты болмыстан алынатындықтан - ол
объективтік те категория, себебі ол сана туындысы, ол адам ойында пайда
болып әр нақты тұлғаның сана –сезімдік ерекшеліктерінің көрінісін береді.
Ертедегі латындар айтқандай : Екі адам зат жөнінде бір әңгіме айтуы
мүмкін, бірақ бәрінің әңгімесі екіншісіне ұқсамас. Бір мақсатты жалау
еткен педагогтар, сол мақсаттың өзін әртүрлі баламада түсінеді, себебі
олардың әрқайсысы кәсіби әрекеттің нәтижесінде өз сана деңгейінен баға
береді. Сондықтан, мақсат болжау проблемасы - тәрбиелі адамның идеалды
образының дараланған саналардағы көптеген баламаларын қамтыған мақсаттың
мүмкіндігінше – нұсқасын анықтау –байсалды зердемен қоса, көп уақытта,
мамандық күш салуды талап етеді. Адам өзне ықпал етуші объективті және
субъективті әсерлердің нәтижесінде өмір бойы қалыптасады. Бірақ
педагогикалық жүйелер (мектепке дейінгі, мектептік, мектептен соңғы) жеке
адамның қалыптасу деңгейі мен сапаларын нақты көрсететін өзінің уақыттық
шектеріне ие болғандықтан, әр саты аяғындағы тәрбиелік нәтижелер жөнінде
сөз қозғауы мүмкін.
Өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мақсаты –кең әлеумет пен
ғылымның араласуымен тек мемлекет белгілейтін педагогикалық саясаттың
басты құрылым бірлігі. Жариялананатын тәрбиелік мақсаттардың экономикалық,
құқықтық және ұйымдастыру шарттарын қамтамасыз ету мемлекеттің міндеті.
Былайша айтқанда құқық негізінде бекіген тәрбие мақсатының іске асуына
қоғамның бар мүмкіндіктері бағытталуы қажет, әлбетте, бұған да тиісті
бақылау қажет.
Тәрбие мақсатының мазмұны неде, ол қалай айқындалады(
Өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мақсатының мазмұны қоғамның
өркениеттілігіне, оның демократиялық сипатына, экономикалық мүмкіндігіне,
педагогикалық жүйелер дамуын болжастыратын және нақты жағдайларды
үйлестіріп отыратын мекемелеріне байланысты.
Мақсаттың жалпыланған сипаты жағдайлардың әртүрлі көрініске
енуіне тәуелсіз, оның іске асып отыруын қамтамасыз етеді.
Мақсат әрекеті адамның саналық өнімі болғандықтан өте құбылмалы,
тез өзгеріске түседі, себебі ол үздіксіз ауыспалы дүниемен, сонымен бірге
өзгерістегі тұлғамен де әрекеттік – қозғалмалы байланыста болады. Тәжірибе,
білім, оқиға т.б. Адамды байытып отырады, бірақ құбылмалы сана иесі –
субъект сол байлыққа жету жолында өзінің де өзгеріп жатқанын байқай
бермейді, не оған тіпті мән бермейді. Мысалы, педагог кеше де, бүгін де
өзін бір мақсат ұстағандай сезінеді, ал сырттан қарағанға, оның кәсіби
педагогикалық ісінде өзгерістердің болғаны айдан анық байқалады. өмірдің
өтпелі –ауыспалалығы мақсаттың да бір қалыпты өзгеріссіз қалмауына ықпал
жасайды.
Мақсаттың өзгермелі қозғалысы педагогикалық процесте өте айқын
көрінеді. Себебі, баланың сыныптан сыныпқа қарай, жастан жасқа дамып
өзгеруі қасқағындай, сондықтан өсіп келе жатқан жеке адамның әлеуметтік-
психологиялық жаңа құрылымдары бір мақсаттың ысырылып, орныны екіншісінің
қойылуы табиғи талаптар дамуының нәтижесі болып есептеледі.
Ал, соңғы нәтижені көздеген жалпыланған сипатты мақсат жастық
өзгерістер байланыстылығын сақтап, тәрбиелі адамның жеке образын
баламастырып қарауға, айқындауға мүмкіндік береді.
Біртұтас педагогикалық процесте тәрбие процесі ерекше орын алады. Бұл
процестің орны мен рөлі тұлға қалыптастыру процесі құрылымда тез байқалады.
Тұлға қалыптастыру басқарушы, бақылаушы сипат алған тұтастығында, яғни
адамдар санала ниетпен, алдын – ала белгіленген жоспар мен міндеттерге
сәйкес әрекет жасаған тұтас ортада тәрбие іске кіріседі. Тәрбие бұл тұлғаны
мақсат – бағдарлы қалыптастыру процесі. Бұл сонымен қоса, қоғамға қажетті
әрі пайдалы тұлға қалыптастыру мақсатындағы тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің
ұйымдасқан, басқарылған, бақыланатын бірлескен өзара әрекеті. ТП-бұл
белгіленген мақсатқа жетуге бағытталған тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің
нақты пәрменді бірлескен әрекеті.
Тәрбие процесінің өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен бұл
процесс мақсат – бағдарлы болып табылады. Оны ұйымдастыруда мейлінше
пәрменділікке жеркізетіні – тәрбие мақсатының тәрбиеленушіге жақыт әрі
түсінікті мақсатқа айналуы. Нақты осы мақсаттардың бірлігі мен оған
жетудегі өзара байланыс арқылы қазіргі тәрбиелеу процесі сипатталады.
Тәрбие процесі – көпфакторлы процесс. Ондағы көптеген объективті,
субъективті факторлардың әрекеттері бұл процестің өте күрделі екенін
байқатады. Субъективті факторлар тұлғаның ішкі қажеттіліктерін білдіріп,
тұлға қалыптасып, өмір сүретін объективті жағдайларда білдіре отырып,
тәрбие міндеттерін табысты шешуіне көмектеседі. Ұйымдастырылған тәрбие іс -
әрекетімен объективті жағдайлардың мазмұны мен бағыты қаншалықты сәйкес
келсе, жеке тұлғаның қалыптасуы да соншалықты табысты болады. Бұл процесті
басқарушы тәрбиеші қызметі объективті заңдылықтарымен шектелмейді. Бұл өз
мәнінде, тәрбиеші тұлғаның өзіндік бейнесін, даралық қасиеттерін, мінез –
құлқын, тәрбиеленушілерге қатынасын білдіретінөнер деп танылады.
Тұлға әртүрлі әсерлердің ықпалына түседі, жағымды тәжірибе ғана емес,
түзетуді қажет ететін жағымсыз тәжірибені де қамтиды. ТП-ң қиындығы, оның
өзгерісті, динамикалық, қозғалмалы болуымен байланысты.
Тәрбие процесі өзінің ұзақтылығымен ерекшеленеді. Негізінен ол
өмір бойына созылады. К. Гельвеций былай деп жазған: Мен оқуды әлі
жалғастырудамын, менің тәрбием әлі біткен жоқ. Ол қашан бітеді? Менің оған
тек өлген соң мүмкіндігім болмайды. Менің бар ғұмырым ұзақ тәрбиеден
тұрады. Тәрбие процесі үшін тәрбиелік ықпалету басталғаннан бастап, соңғы
нәтіжелер арасының алыстығы, ұзақтығын анықтайды.
Тәрбие процесінің бір ерекшелігі – оның үзіліссіз болуы.
Мектептік тәрбие процесі – бұл тәрбиеші мен тәрбиеленушінің өзара жүйелі,
үздіксіз әреккеттесу процесі. Жеке бір ғана іс-шара оқушының мінез
құлқын ерекше өзгертеді деуші тәрбиелеушілер қателеседі. Жұмыстың белгілі
бір мақсаты белгіленген жүйесі қажет. Егер ТП үзіліп қалса, онда тәрбиеші
оқушының жаңадан із салуы керек және оны тұрақты әдетке айналдыруы шарт.
Тәрбие процесі – кешенді процесс, тәрбиелік жұмыстардың мақсаты,
мазмұны, формалары мен әдістерінің бірлігін білдіреді. Жеке тұлғаның сапалы
қалыптасуы кезектесіп жасалынбайды, бір уақытта болатындықтан педагогикалық
ықпал ету комплексі сипатта болады. Қалыптастыру кезінде бір қасиеттер
екінші қасиеттердің дамуына ыңғайлы әсер етіп отырады.
Тәрбие процесінің комплекстік сипаты бірқатар маңызды педагогикалық
талаптардың ұстанымын, тәрбиешілер мен тәрбиеленушілер арасындағы өзара
әрекетті мұқият түрде ұйымдастырылуын талап етеді.
Тәрбие процесіне нәтіжелердің бірмәнді және анық болмау да құбылыс.
Жағдайлар бірдей болғанда да нәтіжелер бөлектеніп тұрады. Мұның өзі мынадай
субъективті факторларға байланысты болады: тәрбиеленушілердің жеке
өзгешеліктерінің көптігі, олардың әлеуметтік нәтіжелері, тәрбиеге деген
қатынастары. Сонымен бірге, тәрбиеленушілер дайындығының кәсіптік деңгейі,
олардың процесті жүргізу шеберлігі де осы процестің іске асып, жақсы
нәтіжелер беруіне үлкен ықпал жасайды.
Тәрбие процесі екіжақты сипаты мен ерекшеленеді. Олар тәрбиешіден
тәрбиеленушіге (тікелей байланыс) және тәрбиеленушіден тәрбиешіге қарай
(кіре байланыс). Процесті басқару негізінен кері кері байланыс арқылы
құрылады, яғни тәрбиеленушілердің түсетін ақпараттар арқылы ерекшеленеді.
Осы кері байланысты тәрбиеші неғұрлым көп пайдаланса, соғұрлым тәрбиелік
әсер де жоғары болады.
Тәрбиелеу пәрменділігі мыналарға байланысты:
1) қалыптасқан тәрбиелік қатынастарға;
2) әрекеттерді ұйымдастыру мен оған қойылған мақсаттардың бір – біріне
үйлесуіне;
3) тәрбиелік әсердің әлеуметтік тәжірибесі мен сипатының (бағыттылығы,
мазмұны) тәрбиеленушіліерге ықпал етуіне;
4) объективті және субъективті факторлар әрекетінің байланысына;
5) тәрбиелеудің және өзіндік тәрбиенің қарқындылығына;
6) педагогикалық өзара әрекеттегі тәрбие процесіне қатысушылардың
белсенділігіне;
7) тәрбиемен ұштасуы дамыту және оқыту процестерінің пәрменділігіне;
8) тәрбиелік ықпалдың сапасына;
9) тәрбиеленушінің ішкі жан дүниесіне әсер ету қарқындылығына;
10) тәрбиеленушілердің сөздік және сезімдік пройестердің даму деңгейі мен
педагогикалық әсер етудің үйлесуіне;
11) тәрбиеленушілердіңөзара бір – бірімен қарым – қатынасының қарқындылы
мен санасына байланысты болады.
Тәрбие мазмұнын түсінерде қойылатын талаптар мен мақсаттарға сай оқушының
білімі, нанымы, дағдылыры, тұлғаның сапасы мен белгілері тұрақты әдістер
жүйесі деп қабылданған.
Тұлғаның жан – жақты және үйлесімді дамуы – бұл ақыл – ой, дене,
адамгершілік, еңбек пен политехникалық, эстетикалық тәрбиелердің біртұтас
педагогикалық пройесте тоғысуы.
II тарау. Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемелік негіздері
2.1. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың басты ерекшеліктері
ХV – ғасырда өмір сүрген ұлы данышпан бабамыз Әбу-Насыр әл-Фараби:
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген
білім – адамзаттың жауы, ол оның барлық өміріне апат әкеледі,-дейді. Ал,
Бауыржан Момышұлы бір сөзінде: біріншіден, бесік жырын айтатын кесіндердің
азайып бара жатқанынан қорқамын, екіншіден, бара жатқанынан қорқамын,
үшіншіден, дәстүрді сыйламайтын балалардың өсіп келе жатқанынан қорқамын
деген екен.
Ал, тәрбие дегеніміз не?
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың
қоршаған ортадағы қарым-қатынасынан және соған сай мінез-құлқын
қалыптастыру.
Ата-аналар мен мұғалімдердің басты мақсаты – дені сау, ұлттық сана –
сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы
зор, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамдар
тәрбиелеу.
Бүгінде жаһандану процесі жүріп жатқан жағдайда ұлттық мүдде, ұлттық
тәрбие, ұлттық рухты сақтап қалу-үлкен міндет, екені даусыз, ұрпақ
тәрбиесіне халықтық тәрбиенің бастауы – ұлтжандылыққа, елдікке, Отан
сүйгіштікке баулудағы уыз тәрбие – қазақи, халықтық этнопедагогика екенін
тәуелсіз елдің өткені де бүгіні де дәлелдеп отыр.
Ел болам десең, бесігіңді түзе деп М.Әуезов, айтқандай тәрбие
балалықтан басталып болашаққа таралуы керек.
Тәрбие мәселесі – ұрпақтан – ұрпаққа таралып, жетілдіріліп отырған
өмір мектебі. Осы өмір мектебінің оқулықтарын бүгінгі таңда халық даналығы
қазынасынан, рухани өмір беттерінен, тарихы мен мәдениетінен, әдебиеті мен
өнерінен, салт – санасы, дәстүрінен іздеген жөн.
Тәрбие – педагогикалық үрдістің өте маңызды әрі күрделі де ұзақ
мерзімді қажет ететін құрамдас бөлігі екендігі мәлім. Олай болса,
оқушылардың сабақтан тыс уақытын тиімді ұйымдастыру, тәрбиелік шаралардың
нәтижесін арттыру одан да күрделі мәселе.
Дұрыс тәрбие балаға өмір бойы азық. Тәрбиешіге олардың тәртібіне,
тазалығына жауап беру міндеті де жүктелген. Тәрбие жұмысының мақсаты
баланың жеке тұлғасының даму барысын басқару міндеттерін анықтайды.
Тәрбиенің қоғамдағы жалпы қызметі: біріншіден, ұрпақтан-ұрпаққа әлеуметтік
тәжірибе мен мінез-құлық нормаларына қатысты білім, білік және дағдыларын
беру.
Екіншіден, адам баласында адамгершілік сапа жүйесін қалыптастыру.
Сондықтан тәрбиені әлеуметтендіру үрдісінің педагогикалық бөлігі ретінде
қарастырған жөн. Ол мақсатты түрде адамның әлеуметтік дамуына жағдай
тудыруды көздейді. Мұндай көзқараста баланы әр түрлі әлеуметтік
қатынастарға қатыстыру басшылыққа алынады: оқу, еңбек, қарым-қатынас, ойын,
практикалық әрекеттер.
Тәрбие жұмысына қойылатын негізгі талаптар.
1. Жоспар-ұжымдық еңбектің белгісі.
2. Тәрбие жоспарының мақсаты, міндеттері айқын болуы тиіс.
3. Тәрбие жұмысы жоспарының мазмұны оның мақсатымен бірлікте болуы қажет.
4. Оқушылардың жеке басының жас ерекшеліктерін және мүмкіншіліктерін
ескеру.
5. Тәрбие жоспары ықшам әрі ондағы көрсетілген шаралар орындалатын
болсын.
6. Тәрбие жоспарындағы атқарылатын шаралар саны жағынан емес, сапасымен
анықталатын болсын.
Ал енді атақты ғалымдардың бірнеше тәрбие туралы пікірлеріне келетін
болсақ. Мысалы, Сократ былай деген екен. Тәрбие – қиын іс, тәрбиеге
жағдай жасау - әр адамның ең әуелі борыштарының бірі. Өйткені өзіңді және
жақындарыңды білімді етуден маңызды еш нәрсе жоқ. Сонымен қатар
Луначарский: Педагог – жаңа ұрпаққа ғасырлар бойы жинақталған барлық
бағалы дүниелерді беріп, жалған сенімдерді, кінәраттар мен кеселдерді
бермеуге тиісті адам, деп есептейді.
Ал Д.Локк болса, Нашар тәрбие алған адам өжеттікті – дөрекілікке,
білімділікті – тақуашылдыққа, тапқырлықты – қылжақ-бастыққа, кең
пейілділікті жарамсақтыққа айналыруды – дейді.
Әйтсе де мен үшін осы қағидалардың тәрбиелік мәні бар.
Орта мектептегі оқушылармен ұйымдастырылатын тәрбие жұмысының негізгі
формасы сынып сағаты деп аталады. Сынып сағаты оқушылардың адамгершілік
қасиетін қалыптастыруда өнер саласындағы талғам-тілектерін тәрбиелеуде,
адамдар өмірінде кездесетін жағымды – жағымсыз мінез-құлық нормаларына,
олардағы дұрыс дұрыс көзқарасты қалыптастыруға патриоттық сезімін тыңдауға
сабақтан тыс кезде өткізілетін тәрбие жұмысын ұйымдастырудың негізгі
формасы болып саналады.
Сонымен қатар, сыныптағы мектептен тыс тәрбие жұмыстары да сынып
немесе тәрбие сағаттары деп аталады. Онда өндіріске, табиғат арасына бару,
оқушылардың теориялық білімін тыңдау, оларға деген көзқарастарын
қалыптастыру, тамашалау, олардан әсер алу мақсаттары көзделеді.
Оқу – тәрбие жұмысының барысында оқушылардың сана-сезімін ояту, өз
бетінше жұмыс істей білуге үйрету. Ол әрбір оқушының білімге, өнерге
ынтасын, спорт ойындарына құштарлығын анықтайды, өзін-өзі тәрбиелеуге сай
осы бағыттағы жұмыстарын ұйымдастырып, ақыл-кеңес беріп отырады.
Тәрбиенің негізгі бастауы – ұлттық тәлім – тәрбиені сынып жетекшісі
қызметінің маңызды бір саласы ретінде қалыптастыру.
Сынып сағатын өткізуде әрине тәрбиелік маңызы бар. Онда оқушылардың
жауапкершілігі мен ынтасы артады, оқушылардың сезімін тәрбиелеуге ықпалын
тигізеді. Сынып сағатын дайындау және оны өткізу жеке басты қалыптастыруда
бірыңғай тәрбиелік міндеттерді атқарады. Барлық кезең тәрбиенің негізгі
құралы болып табылады. Себебі сынып өз беттерінше іздеп тауып, оған қатысты
альбомдар, қатысса, кейбір жекеленген топ оның мазмұны мен өткізу
бағдарламасын жасайды. Мұндай тапсырмалар оқушыларды іскерлікке,
тапқырлыққа шыңдап, дағдыларын қалыптастыра отырып, білім дәрежелерін
арттыруына оң ықпалын тигізеді.
Сабақтың тәрбиелік сипаттары мыналар болып табылады:
1) сабақта патриоттық көзқарасты қалыптастыру;
2) жауапкершлікті, ұйымшылдық және басқа моральдық қасиетті тәрбиелеу;
3) оқушының сабақ процесіндегі іс-әрекеттерін ұжымдық жұмыс ретінде
ұйымдастыру;
4) еңбектің коллективтік түрлеріне мақсатты жұмылдыру;
5) коллективтік іс-әрекетті қортындылау, коллектив белсенділігісі
арттыру;
6) оқу процесінде қоғамдық пікір, әдістер салттар туғызу;
7) коллективке сүйену.
Негізінен тәрбие жұмысының формасында оның мазмұны жүзеге
асады. Сондықтан тыс тәрбие жұмыстарының мазмұны оқушылардың теориялық
білімін кеңейте, молықтыра түсуге лайықтылап, оқушылардың жеке қабілетін
дамыта түсерліктей болғаны жөн. Ондағы материалдық мазмұндылығы, идеялық
және әдістемелік сапасы мұғалімнің шеберлігіне, ұйымдастыру тәсіліне
байланысты.
Сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының дәстүрлі қалыптасқан
түрлері өте көп. Осы орайда В.А.Сухомлинский былай дейді: Балалар әсемдік,
ойын, ертегі, музыка, сурет, фантазия, шығармашылық әлемінде өмір сүруге
міндетті.. Оны таңдау негізінен тәрбиенің жалпы немесе жекелеген мақсат,
міндеттеріне, қызметінің тәрбиелік маңызына және оқушылардың нақтысы өмір
жағдайларына, сыныптағы немесе жекелеген оқушылардың тәрбие міндеттеріне
сай жетістіктері мен кемшіліктеріне байланысты атқарады.
1. Тақырыптық сынып сағаттарын өткізу және оған дайындық жұмыстарын
ұйымдастыру: қабырға газетін шығару, альбом жасау плакаттар, ұрандар
әзірлеу, нақыл сөздер жазу, оқушыларға ән, би, күй, тақпақ оқуды үйрету.
2. Қызықты кездесулер, кештер, ертеңгіліктер өткізу (ақын-
жұмыстармен, әртістермен, еңбек озаттарымен, халық қалаулылармен, соғыс
ардагерлерімен және интернационал жауынгерлермен).
3. Сыныптағы саяси хабарламаның жүргізілуін ұйымдастыру: тақытыптық,
шолулық, жедел хабар.
4. Әртүрлі тақырыпта ән айту, би билеу, өлең оқу, сурет салуға
арналған байқауларды ұйымдастыру.
5. Оқушылардың қолымен жасалған шығармашылық жұмыстарына сай көрмелер
өткізу.
6. Көңілділер мен тапқырлар клубы байқауларының жұмысын жүргізу.
7. Оқушылармен ток шоу, дөңгелек стол, пікірталас, әңгіме түрінде
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
8. Спорттық жарыстар өткізу: шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ, волейбол,
баскетбол, футбол, шаңғы т.с.с.
9. Оқушылардың оқудан тыс қызықты кітап, газеттер мен журналдар
оқуын, оны өзара талқысауын, пікір алысуын ұйымдастыру.
10. Әдебиет пәні және мектеп кітапхана қызметкерімен бірлесе отырып
оқырмандар мәжілістерін өткізіп отыру.
11. Мектептегі үйірме жұмыстарына оқушылардың талап-тілектері,
қабілеттеріне сай қатынасуын ұйымдастыру: пәндік, көркемөнер, спорттық,
өлке тану, жас техниктер т.б.
12. Үйірме жұмыстарының нәтижесіне сай байқаулар, олимпиада, жарыстар
өткізу.
13. Атамекен бағдарламасына сай жұмыстарды жүргізу.
14. Мейрам күндерін, Республикалық атаулы мейрамдарын атап өту.
15. Сынып жиналыстарын өткізу.
16. Оқушылардың сыныптағы, мектептегі кезекшілігін, жалпы тазалыққа
қатысуын, кабинетті жабдықтау, темір сынықтарын жинау, оқу-өндірістік
алаңын жөндеу, мектеп маңайын тазалау, безендіру, сенбіліктерге қатысу
секілді қоғамдық пайдалы жұмыстарын ұйымдастыру, олардың нәтижелерін талдау
жасап отыру.
17. Мұражайларға, көрмелерге, демалыс-мәдени орындарға, кино, театр,
өндіріс орындарына саяхат жасау.
18. Соғыс, еңбек ардагерлеріне, жалғызілікті қарттарға көмек көрсету
жұмыстарын ұйымдастыру.
19. Оқушылардың қысқы, жазғы демалыстары кезінде мәдени жарықтарын
ұйымдастыру.
20. Мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жұмысына қатысу.
Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыста әр шәкірттің ерекшелігі мен бейімі,
талабы еске алынады.
Олай болса сынып жетекшісі өзінің негізгі қызметін жүзеге асыруда
оқушылармен сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының формасын
тыңдайды. Олар ең алдымен оқушылардың әр түрлі әрекеттерін ұйымдастырумен
байланысты болып келеді. Яғни, тәрбие жұмысының формасын әрекеттің түрлері
арқылы бөліп қарастыруға болады.
Сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында оқушылардың практикалық әрекеттері
теориялық аспектіге қарағанда басымдылық жағдайда болатындықтан, оның
мазмұнын анықтауда баланың әлеуметтік тәжірибені меңгеруіндегі әрекеттің
маңызына ерекше мән берген жөн. оның бірнешеге түрі бар: танымдық, көңіл
көтерушілік, спорттық-сауықтыру, еңбек, шығармашылық.
Сабақтан тыс тәрбие жұмысының танымдық әрекеті баланың танымдық
қызығушылығын, оқуға жағымды мотивациясын тудыру, оқу дағдысын жетілдіруді
көздейді. Ол оқу әрекетінің жалғасы ретінде тек басқадай формада
қолданылады. Мысалы, Не? Қашан? Қайда? - викторина ойыны немесе
мұражайға, көрмеге саяхат т.с.с.
Көңіл көтеру әрекеті. Ол балалардың құнды демалысын ұйымдастыру,
жағымды эмоция тудыру, ұжымда жылы шырай көңіл күйі, жолдастық –
ынтымақтастық жағдай орнату, жүйке шиеленісуін болдырмау үшін нәтижелі.
Дегенмен де сабақтан тыс тәрбие жұмысының танымдық және көңіл көтерушілік
әрекеттері өзара жиі байланыста болады. Мысалы әртүрлі байқаулар, бәйгелер,
викториналарды атауға болады.
Спорттық – сауықтыру әрекеті. Балалар үшін сабақтан тыс тәрбие
жұмысының осындай әрекеті олардың толыққанды денсаулығы мен дене бітімінің
үйлесімді дамуы үшін қажет. Спорттық – сауықтыру әрекеті табиғатқа саяхат
жасау, спорттық, жылжымалы ойындар, спортакиада, туризм, жорықтар арқылы
жүзеге асадан.
Еңбек әрекеті. Ол еңбектің әр түрінің мазмұны арқылы көрініс береді,
тұрмыстық, қол еңбегі, қоғамдық пайдалы, өзіне-өзі қызмет көрсету.
Әрекеттің бұл түрі мұғалімдер үшін біршама қиындықтар туғызады. Дегенмен де
оның күш қайрат жұмсауы оқушылардың әртүрлі жүйелі еңбек әрекетін
ұйымдастырудағы тәрбие жұмысының нәтижесіне бағытталады. Нәтижесінде,
балада еңбек ету қажеттілігін және өзін танып білуге деген құштарлығын
қалыптастырады. Еңбек әрекеті көбінесе сыныпта кезекшілік ету, оның
тазалығын сақтау, мектеп шеберханасында жұмыс істеу, сенбіліктерге қатысу,
сыныптың болмаса мектептің күрделі жөндеу жұмыстарына қатысу, сабақтар
жүйесінде көрнекі құралдарын жасау, шефтік жұмыстарын атқару барысында
атқарылады.
Шығармашылық әрекеті. Оқушылардың бейімін, қызығушылығын дамытуды
олардың шығармашылық күшін жетілдіруді көздейді. Шығармашылық әрекет
концерттік қойылым, көркем-өнерпаздар байқауы, көркемсөз оқу, қолөнер
шеберлерлі және сурет көрмесінің байқауын ұйымдастыру формасында көрініс
береді. Осындай әрекет барысында оқушылардың адамгершілік, әсерленушілік
және ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу міндеттері атқарылады.
2.2. Тәрбие жұмысын жоспарлау мен ұйымдастыруда сынып жетекшісінің алатын
орны
Сынып жетекшісі мектеп мұғалімдерінің оқушыларға тәрбиелік ықпалын
үйлестіріп, олардың мақсатты түрде сабақтан тыс әр түрлі педагогикалық
әрекеттерін ұйымдастыруын қадағалайды. Сондықтан, біз мұғалімдердің кәсіби
қызметін жүзеге асыруда балаға жасаған ықпалы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 3-6
I тарау. Тәрбиенің мәні және оның жалпы заңдылықтары мен принциптері
1. Тәрбие – арнайы ұйымдастырылған және саналы түрде
жүргізілетін педагогикалық қызмет
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-8
2. Мектеп оқушыларын тәрбиелеуде тәрбиенің
жалпы заңдылықтарын қолдану
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9-23
II тарау. Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемелік негіздері
2.1. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың басты ерекшеліктері ... ... ... . 24-31
2.2. Тәрбие жұмысын жоспарлау мен ұйымдастыруда сынып
жетекшісінің алатын орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32-
52
2.3. Тәрбие жұмысында жеке-дара қарым-қатынас жасау
тиімділігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 53-57
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 58-59
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60-62
Кіріспе
Тақырыптың көкейкестілігі. Қазақстан қоғамындағы әлеуметтiк-
экономикалық өзгерiстер жалпыға бiлiм беру жұйесiн тұпкiлiктi жаңартуды
қажет етедi. Сонымен қатар орта буын, яғни терең бiлiм, кәсiптiк дағдылар
негiзiнде iс-әрекет жасайтын, өзiн-өзi дамытатын, жылдам дамып отыратын
бұгiнгi заманда өздiгiнен дұрыс, құлықтық-жауапкершiлiк шешiмдердi қабылдай
алатын тұлғаны қалыптастыру мақсат етiп қойылған. Жалпы бiлiм беру жұйесiн
реформалауда негiзгi құрамдас бөлiк тәрбие болып саналады.
Жастарды тәрбиелеу бүгiнгi кұнде жаңаша түрде жанасуды талап етедi.
Қоғам қазiргi таңда бәсекеге қабiлеттi, экономикалық ойлауы дамыған, жан-
жақты қалыптасқан, жалпыадамзаттық құндылықтарды игеруде шығармашылық
iскерлiгi мен дағдысы болатын, тұрлi мамандықтарды меңгере алатын, өмiрлiк
қиын да күрделi мәселелердi жылдам, әрi нақты шеше алатын тұлғаны
тәрбиелеудi мақсат етедi. Жаңа әлеуметтiк-экономикалық жағдаяттар жастар
санасында басқа да құнды бағыттардың қалыптасуына, яғни жас ұрпақты
тәрбиелеу нормалары мен ережелерiне қайшы келедi.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы,
жоғарыда тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп
анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты ұйымдастырылған тәрбие қызметінің
барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті
үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс- әрекетке үйрену мен де орындалуы
мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға
ие болатыны сөзсіз. Қоршаған орта тәрбиеледі, Отбасының тәрбие жемісі,
Мектеп тәрбиесі адам қылды деп нақтылып айтатын болсақ, онда бұл бір
мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. Қоршаған
орта тәрбиеледі немесе Отбасы тұрмысы тәрбиеледі деумен жеке адм дамуы
мен қалыптасына әлеуметтік- экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың
күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдар болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді
мектеп тәрбиесі десек, әңгіме басқаша, бұл ретте арнайы ұйымдастырылған
және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті білеміз.
К.Д. Ушинский: Педагогикадағы тәрбие - алдын-ала ниеттелген және
арнайы ұйымдастырылған педагогикалық процесс деп тұжырымдаған. Тәрбие
мәнін дәлірек топшылау мақсатымен американ психологы және педагогы Эдвард
Ли Торндайк былай деген еді: Тәрбие сөзіне әркім әртурлі мағына береді,
бірақ ол қашанда өзгеріс дегенді аңдатады. Егер біреуді өзгеріске келтіре
алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз. Ал енді осы өзгерістер жеке адам
дамуында қалай көрінеді( Бұл сұраққа жауап бере, К. Маркс Адамның қоғамдық
тұлға ретінде дамуымен қалыптасуымен азаматтық болмысты игеру жолымен іске
асды- деген еді. Бұл тұрғыдан тәрбиені өсіп келе жатқан әулеттің азаматтық
болмысты игеруге пайдаланатын құрал- жабдығы деп білі қажет.
Ал енді осы болмыстың өзі не және оны игеру қалай өтеді(
Адамзаттық болмыс дегеніміз адамдардың көптеген ұрпағының еңбегі және
жасампаздық ұмтылысынан туындаған қоғамдық тәжірибе. Бұл тәжірибе өз ішнде
келесі құрылым бірліктерін қамтиды:
1. Адамдардың табиғат және қоғам жөнінде жасаған білімдерінің
жиынтығы
2. Еңбектің әр қилы саласында қажет ептіліктер мен дағдылар және
шығармашылық іс-әрекет әдістері
3. Әлеуметтік, рухани қатынастар.
Педагогика үшін және бір маңыздысы - жеке адамдық даму тұлғаны
тәжірибе игеру қызметіне қосумен ғана шектелмейді, ең бастысы, оның сол
сәттегі істе белсенділігіне, оның бағыт-бағдарына, яғни еңбекке деген
қатынасына байланысты.
Жеке адамның дамуы үшін оның ұйымдастырылған іс-әрекеттегі
белсенділігінің бағыт-бағдар сипаты да біршама маңызға ие. Мысалы, сынып
пен мектептің жалпы табысы еңбектегі белсенділіпен өзара байланысқан көмек
болуы мүмкін.
Елбасы Н. Ә. Назарбаев мұғалімдердің республикалық ІІ съезінде атап
көрсеткендей, оқыту мән тәрбиелеудің бір – бірінен ажырап қалуы, тәрбиенің
оқуға қосымша шара деңгейіне дейін төмендеп кетуі де жастар арасындағы
мұратсыздық пен кері кетушілікке (деградацияға) себеп болды. Сондықтан да
Үкімет білім беру жүйесін реформалау мақсатында ҚР Білім Заңын және соған
сәйкес жасалған Білім беру мекемелерінде тәрбие үрдісін ұйымдастырудың
кешенді бағдарламасын жасап, енгізді.
Ұйымдастырылған іс-әрекет барысында әрдайым оқушылардың
белсенділігіне жол бере отырып, оларда сол қызметке деген ұнамды және
шынайы адамгершілік қатынас қалыптастыру қажет.
Келтірілген пікірлер, біздіңше, тәрбиенің мәнін жеткілікті әрі
түсінікті де ашып, оған ғылыми анықтама беруге негіз болуы
мүмкін.Сонымен,тәрбие-бұл жеке адамның қоғамдық тәжірибені
(білімді,ептіліктер мен дағдыларды шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін,
әлеуметтік және рухани қатынастарды)игеру үшін бағытталған белсенді іс-
әрекетін қолдап, қуаттанушы әрі ұйымдастырушы мақсат бағдарлы әрі сапалы
орындалатын педагогикалық процесс.
Жоғарыда айтылған пікірлерді қорыта келе, біз дипломдық жұмысымыздың
тақырыбын Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың жолдары деп анықтадық.
Зерттеу мақсаты: мектепте тәрбие жұмысын жоспарлаудың, оны өткізу мен
ұйымдастырудың, нәтижелерін бағалаудың жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- тәрбиенің арнайы ұйымдастырылған және саналы түрде жүргізілетін
педагогикалық қызмет ретінде анықтау;
- мектеп оқушыларын тәрбиелеуде тәрбиенің жалпы заңдылықтарын қолдану
ерекшеліктерін зерттеу;
- тәрбие жұмысын ұйымдастырудың басты ерекшеліктерін зерттеу;
- тәрбие жұмысын жоспарлау мен ұйымдастыруда сынып жетекшісінің алатын
орнын анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I тарау. Тәрбиенің мәні және оның жалпы заңдылықтары мен принциптері
1. Тәрбие – арнайы ұйымдастырылған және саналы түрде
жүргізілетін педагогикалық қызмет
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы,
жоғарыда тәрбиені өсіп келе жатқан әулетті тұрмысқа дайындау деп
анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты ұйымдастырылған тәрбие қызметінің
барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті
үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс- әрекетке үйрену мен де орындалуы
мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға
ие болатыны сөзсіз. Қоршаған орта тәрбиеледі, Отбасының тәрбие жемісі,
Мектеп тәрбиесі адам қылды деп нақтылып айтатын болсақ, онда бұл бір
мақсатты сияқты әрекеттердің өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. Қоршаған
орта тәрбиеледі немесе Отбасы тұрмысы тәрбиеледі деумен жеке адм дамуы
мен қалыптасына әлеуметтік- экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың
күнделікті жоспарсыз, мақсатты бағдар болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді
мектеп тәрбиесі десек, әңгіме басқаша, бұл ретте арнайы ұйымдастырылған
және саналы іске асырылатын тәрбиелік қызметті білеміз.
Аталған тәжірибе көп ұрпақтың еңбегі және шығармашылық күшімен
жасалатындықтан білімдер де, тұрмыстық ептіліктер мен дағдыларда да сондай-
ақ ғылыми және көркемдік туындылар мен рухани-әлеуметтік қатынастар да
адамдардың әртүрлі танымдық, көркем шығармашылық, әлеуметтік және рухани
қызметінің нәтижелерінен қалыптасады. Енді осы тәжірибені өз игілігіне
айналдырып, меншіктеп алу үшін жаңа әулет қайтадан бұл затты ақыл-
саналық сипатқа келтіруі тиіс, яғни қай формада болмасын оны жасауға
бағышталған іс-әрекетті (еңбектік, танымдық, әлеуметтік, көркемдік-
эстетикалық) шығармашылықпен көркейте, байыта отырып, қайта жаңғыртып,
бұрынғыданда дамыңқыраған түрде өзінен кейінгі ұрпаққа жеткізуге борышты.
Тек өз қызметінің күшімен, шығармашылық ұмтылысымен ғана адам қоғамдық
тәжірибені және оның құрылымдық бірліктерін игеруі мүмкін. Осыдан тәрбиенің
негізгі қызметі – жас адамды қоғамдық тәжірибенің әр тарапын заттықтан
саналылыққа айналдыру ісіне жұмылдырып, өткен тәжірибені өзі қайтадан
жаңғыртып, осылайша өз бойына қоғамдық сапалар мен қасиеттерді өзі баулына,
яғни оның жеке адамдық сатыға көтерілуіне көмектесу. Бұдан тәрбиенің терең
астарлы күші үгіт-насихаттық құрғақ жас адам іске бағдарлауға емес,ал оның
өзін жеке адамдық қасиеттерін қалыптастыратын қоғамдық тәжірибенің әр түрлі
тарапынан игеруге, пайдалы қызметке қосуда.
Педагогика үшін және бір маңыздысы- жеке адамдық даму тұлғаны
тәжірибе игеру қызметіне қосумен ғана шектелмейді, ең бастысы, оның сол
сәттегі істе белсенділігіне, оның бағыт-бағдарына, яғни еңбекке деген
қатынасына байланысты.
Жеке адамның дамуы үшін оның ұйымдастырылған іс-әрекеттегі
белсенділігінің бағыт-бағдар сипаты да біршама маңызға ие. Мысалы, сынып
пен мектептің жалпы табысы еңбектегі белсенділіпен өзара байланысқан көмек
болуы мүмкін.
Ұйымдастырылған іс-әрекет барысында әрдайым оқушылардың белсенділігіне
жол бере отырып, оларда сол қызметке деген ұнамды және шынайы адамгершілік
қатынас қалыптастыру қажет.
Келтірілген пікірлер, біздіңше, тәрбиенің мәнін жеткілікті әрі
түсінікті де ашып, оған ғылыми анықтама беруге негіз болуы мүмкін.Сонымен,
тәрбие-бұл жеке адамның қоғамдық тәжірибені (білімді, ептіліктер мен
дағдыларды шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін, әлеуметтік және рухани
қатынастарды) игеру үшін бағытталған белсенді іс-әрекетін қолдап,
қуаттанушы әрі ұйымдастырушы мақсат бағдарлы әрі сапалы орындалатын
педагогикалық процесс.
2. Мектеп оқушыларын тәрбиелеуде тәрбиенің жалпы заңдылықтарын қолдану
К. Д. Ушинский ескерткендей, тәрбие заңдылықтарын ғылыми тырғыдан тану
өте қажет. Себебі, оның айтуынша, педагогикалық ережелерді қара дүрсін
жаттау ешбір пайда бермейді. Сол ережелерді туындататын ғылыми негіздерді
зерттеу міндетті іс. Ұлы педагогтың кеңесі: басқарылуы қажет болған
психикалық құбылыстардың заңдарын ашып,өз іс -әрекетіңді сол заңдарға және
оларды қолданатын жағдайларға орайластырған жөн.Тәрбиенің астарлы терең
заңдылықтарын білместен, оны жетілдіруге ұмтылудың өзі бос әрекет. Өмір
шындығы эаңдылықтары
мен жеке адамның дамуы және кемелденуіндегі қайшылықтарды тану ғана
белгіглі дәуір тәрбиесіндегі күнделікті шараларды іске асырудың және сол
процесті ғылыми тұрғыдан басқарудың теориялық-әдіснамалық негізін бере
алады.
Сонымен, тәрбие заңдылықтары деген не? Бұл түсініктің мәні:
орындалуы жеке адам дамуы мен қалыптасуында тиімді нәтижеге жеткізетін
тәрбиелік процестегі орнықты, қайталап отыратын қажетті байланыстар. Мұндай
заңдылықтарды біле отырып, тәрбие жұмыстарын алдын-ала болжауға және ол
іске терең мазмұндық, әрі әдістемелік мән-бағдар беруге болады.
Тәрбиенің жалпы заңдылықтары:
1. Барша тарих кезеңдерінде тәрбие объективтік-қоғамдық қажеттіліктен
туындайды және ол қоғамға қызмет етеді.
2. Тәрбиенің мақсаты, мазмұны және тәсілдері біртұтас байланыста, бір-
бірінсіз нәтиже бермейді.
3. Біртұтас педагогикалық процестегі оқу мен тәрбие (тармағындағы)
өзара кіріге ұштасқан.
Келтірілген заңдылықтар тәрбиені ұйымдастырудың жалпы негіздерін
құрайды, ал енді сөз болатын заңдылықтар тікелей тәрбиелік процесті іске
асырудағы педагогикалық құрал ретінде танылуы тиіс. Олардың қатарына
кіретіндер:
1. Дамушы жеке адамның тәрбиесі сол адамды тікелей іс әрекетке қосу
барысында орындалады.
2. Тәрбие- ұйымдастырылған іс-әрекеттегі жеке адамның белсенділігін
арттыруға ықпал етуші фактор.
3. Тәрбие барысында тәрбиеленушіге деген жоғары гуманизм мен сый-
құрмет орынды талаппен ұштасуға міндетті.
4. Тәрбие барысында оқушыға алдағы жетістіктерін көрсете отырып, табыс
қуанышына ере білуге көмектесу.
5. Тәрбие барысында оқушылардың ұнамды сапаларын тану мен оларды
орынды пайдалану қажет.
6. Тәрбиелеуде оқушылардың жастық және даралық ерешеліктерін ескеру
орынды.
7. Тәрбие ұжымда жүргізіліп,ұжым арқылы іске асырылуы қажет.
8. Тәрбие барысында мұғалімнің,мектептің, отбасының және қоғамдық
мекемелердің педагогикалық ұмтылыстарының бірлігі мен келісімі қажет.
Мектептегі оқу жұмысы да, оқушылардағы жеке адамдық сапаларды
тәрбиелеу де осы заңдылықтарды ескеру негізінде жүзеге асырылуы тиіс.
Мақсат категориясына қарама – қарсы категория – арман. Екеуінің бір –
біріне ортақ ұқсастығы олардың санада туындап, әрі жасайтын идеялық бейне
болуында. Ал айырмашылығы – осы бейнеге субъект қатынасының әртүрлілігі.
Арман – елстің немесе қиялдың субъектіге берер біршама
қанағаттану сезімі. Арман адамды шындық болмыстаналшақтатады.
Мақсат – бұл да бейне, бірақ онан келетін қанағаттану тек ішкі
қабылдауыдан емес, сол бейнені іс - әрекетке қосып шындыққа айналдыру. Бұл
бейне субъекті белсенді әрекетке бағыттайды, ықпал жасайды. Туындай отырып,
мақсат ойға алған, көздеген нәтіжеге жетпей, өз қанағатын таппайды. Бұл
арада бейне- нәтіже тек іштей қызығу үшін емес, нақты жетістік үшін қажет.
Арман субъектің енжарлығынан келіп шығады, әрекетсіздікке
байланысты, ал мақсат – іс-әрекет, белсенді қызметтің бастау көзі.
Бірақ өзіміз жасап отырған, қарама – қайшылығы қабысқан баршат
дүниеміздегідей – бұл екі шеткі құбылыс – арман мен мақсат өзара тығыз
байланысқан. Арман мақсат түзу үшін негіз, арман – мақсаттарды қайта
қарастырып, үйлестіріп отыруға ықпал. Мақсатта өз кезегінде жаңа мақсатқа
жетелейтін жаңа арманға жол ашады. Мақсатқа жетудің жолы тұп – тура болмақ
емес, ол үшін талай міндеттерді іске асыру қажеттіліктері туындайды.
Міндет – бұл мақсатқа жету жолдарындағы бір саты, орындалуы қажет
нәтіженің бір бөлігі, осы бөлік өзінің іс-әрекеттік бітімін таппаса, жалпы
нәтіжеде жоқ. Міндет мақсаттың өзін құрайтын элементтерге бөлінуінен пайда
болады. Кейін сол элементтердің бәрі бірігіп, іс-әрекеттің жалпы нәтіжесін
алуға жұмсалады. Іс-әрекеттің барысында субъект, әдетте, мақсат жөнінде
ойламайды, оның ісінде тек міндеттері, өз іс-әрекетін сол міндеттердің
кезегімен шешілуі деп біледі.
Мақсаттың ұмыт болуы – жалпы стратегиялық бағыттың жайылуына
әкелді, ендеше, міндетер де тактикалық бағдар ретінде өз маңызын жояды.
Мысалы, бағбан адамдарға ләззат бере бақ бергісі келді. Бірақ нақты істерді
орындау күйбеңімен жүріп, тиісті орынға гүл етуді ұмытты, соның салдарынан
бақ ләззат беру сипатынан айрылды, яғни негізгі мақсат іске аспады, сонымен
атқарылған міндеттербосқа кетті.
Мақсат болжау - мақсат пен міндеттердің өзара байланысын тану
нәтіжесі. Міндет – мақсаттың бір бөлігі, құрылым бірлігі. Міндет көрер
көзде дербес, өз алдына жасағанымен, мақсат бағытында орындалып барады.
Мысалы, педагог баланы күнделікті адамгершілікке баули отырып, қоғам
азаматын тәрбиелеу бағдарындағы мақсатты мүлде естен шығармауы тиіс, өмірде
адамның тұлғалық мазмұнын оның әр секунд, минут, сағаттағы белсенді
тіршілігі қалайды, - дегендей философиялықтұжырымды бетке ұстау лазым.
Тәрбие мақсаты Тәрбие процесі Тәрбие нәтижесі
Егер тәрбие мақсатының жалпылығы сақталса,онда педагогтің қадам сайын
алға қойып, әр сәт сайын шешіп отыратын әрекеттің бәрі – міндеттер. Жалпы
мақсаттық бағдар назардан ғайып болып, педагог бір міндет бағытында жұмыс
істеп, ойлай бастағаннан, дәл осы міндет мақсат мазмұнына ие болып,өзіне
қажетті ендігі міндеттерге ие болды. Мұны схема түрінде көрсетуге болады:
міндет 1
міндет 1 мақсат 1
міндет 2
міндет 3
міндет 1
Мақсат міндет 2 мақсат 2 міндет
2
міндет 3
міндет 1
міндет 3 мақсат 3
міндет 2
міндет 3
Міне, осыдан педагогикалық сөздікте Тәрбиенің мақсаты мен міндеті,
Тәрбиенің мақсаттары мен міндеттері тіркестерін жиі кездестіреміз.
Бұлардың бірін таңдауымыз белгілі мақсаттың жалпы бағдарына байланысты да,
бір жағдайдың өзіне де мақсаттың мәнге де, міндеттік мәнге де ие бола
беретінен. Мысалы, мұғалім сабақты дайындауда нақты сабақ мақсатын
белгілейді, ал енді осы мақсаттың өзі жалпы тәрбие мақсатының міндеті болып
шыға келеді. Сондықтан, дайындалып жатқан сабақ келесі аталған көп
міндеттің орындалу құралына айналды: мәдени, саясат бойынша жасау
қабілетін қалыптастыру, адам бола білу қабілетін жетілдіру, әлеуметтік
қатынастарға араласа алу қабілетін түзу, салауатты өмір салтын
қалыптастыру, өмірлік бағыт қалыптастырып, өз тіршілігінің мазмұнын реттей
алу қабілетін орнықтыру; тұрмыстық міндеттерге дайындау; өмірлік еңбекке
дайындық, отбасылық өмірге дайындық, бос уақытын мазмұнды өткізуге
дайындау, өзін шығармашылықпен баулуға дайындау.
Қазақстан 2015 жылға дейінгі білім беру тұжырымдамасының түбегейлі
мақсаты да әлемдік өркениетке сай тәрбие беру, ақпараттық-интеллектуалдық
ресурстарды өзбетімен ала отырып, талдай білетін, идея бере алатын, ылғи
даму үстінде болатын, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып отыр. Олай болса, оқу мен тәрбие
егіз ұғым демекші, біз келесі кестелерде тәрбие процесінің өзектәі
проблемаларына тоқталамыз.
Педагогтың тәрбие ұйымдастыруға байланысты кәсіби қызметінің мақсаты –
тәрбие мақсатын анықтау, оны іске асыру. Ал осы педагогикалық іс-әркеттің
мотивтері неде?
Бұл тұрғыдан, педагогикалық мақсат мотивтері келесідей:
1. Қайшылығы көп, күрделі өмірге еніп жатқан сәбидің бақыты үшін
қамқорлық;
2. Балалық шақтың сәулелі өтуіне көмек беру және адамға деген ынабатты
қатынас. Мұны сипаттаған мотивтер педагогке кәсіптік және әлеуметтік
келеңсіздіктерді елей бермей, ізге мақсатқа жетуге жол ашады.
Педагогикалық қызметке араласуғы түрткі болатын қарапайым
мотивтерді де жоққа шығаруға болмайды;мысалы, қаражат табудың көзі, демалыс
уақыттарының ыңғайлығы, бүкіл өмір бойы балалр мен жастар арасында жүріп,
өзінің де рухани кәрілікке барілместігін сақтап қалу т.с.с. бірақ бұлардың
бәрі де кәсіп таңдаған тәрбиеші – педагогтың балаға деген қамқорлығы мен
оны азаматтық кемеліне жеткізуге байланысты ықпал – ынтасына күш – қуат
бере алмайды. Жоғары сезімнен шыққан ізге ниет тәрбиешінің кәсіби ісінің
сипатына үлкен ықпал жасайды; осыдан мұғалім – педагог қарадүрсін әрекетке
бармауға тырысады, баланы көптің бірі деп қарамай, онымен жеке тәрбие
жұмысын өткізуге ұмтылады. Балаға деген қамқорлық мұғалімді әлеуметтік
аласапыран кезеңдегі келді – кетті, жалған қоғамдық құндылықтарды бала
тәрбиесіне қосудан сақтайды.
Сонымен педагогтың адами – имандылық бағдары оның ұстанған
мақсат, мотивтеріне ерекше сипат береді де, бір – бірімен іргелес жасап,
педагог қызметінде өзара байланысты болады.
Ал, осы педагогтың мақсаты балаға белгілі ме? Мектепке аяқ
басқанда ертең ұлағатты азамат болып шығатынын ол сезіне ме?
Әлбетте, оның төңірегіндегілердің бәрінің де әңгімесі баланың
келешекте адам болуы жөнінде. Ал, оның өзі оқу, сызу, жазу, сурет салу тағы
басқалармен әуре, өзінің тәрбиеленіп жатқанымен тіпті ісі жоқ, ол педагогті
өзінің жақсы досы, кеңесшісі, қарапайымды ұстаз – мұғалім деп таниды.
Педагог болса жарысын педагогикалық тапта ол мақсат белгілеп, оны балаға
жария етпестен, іске асрудың жолында болды.
Бала бақытына деген жанпидалықты туындайтын мотив жарысын
педагог бағытының жүзіне келуіне себін тигізеді; баланың тәрбиелеу емес,
жасауы қажет, бала өмір ләззатына дайындалуға тиіс емес, ол ләззатқа
бөлініп өсуі керек; бақытты болу үшін бала педагогикалық басшылықты танып
баруға тиіс емес, өмірдің әрбір қасқағым сәтін жоспарланған дамудың
элементтеріндей қабылдамай, өз өмірінің болмысы деп білгені жөн. Есейе келе
әр бала тәрбие мен өзіндік дамудың мақсаты сипатында қабылдап, педагогтан
тәрбие эстафетасын қолына алып, тәрбие сүбъектісіне айналуы қажет. Осыдан,
педагог рөлі жаңа кейіпке енеді.
Балаға деген қамқорлық қазіргі заманның өте күрделі аймағында өз
орнын иелеп, педагогтің өз кәсіптік деңгейін көтеруіне, өз педагогикалық
шеберлігіне жаңа әдістемелерді қосуына, мамандық белсенділігі мен рухының
ұзақ жасауына күш қуат береді.
Педагогикалық қызметтің имандылық мотивациясы балалармен
ұйымдастырылатын іс - әрекеттің қажет септігіне негіз болады. Педагог
өзінің кәсіптік міндеттерін орындай отырып, балалардың дене және рухани
дамуына байланысты әрқандай жұмыстарды атқарып барады. Бірақ бұл жұмыстар
баланың саналы кемелденуіне бағытталып, бұл жұмыстар баланың саналы
кемелденуіне бағытталып, механикалық жаттықтырудан аулақ болғаны әбден
қажет.
Тәрбиенің ең маңызды субъективті факторы – бұл тәрбиеші тұлғасы.
Адам жанының кейбір нәзік тұстарын, тәрбие процесімен ілесе жүретін
мыңдаған үлкенді – кішілі өзара ықпал - әрекеттерді қамтудың мүмкінділігі
аз. Мұндайда пәрменді тәрбиенің аса маңызды шарты – тәрбиеші тұлғасы.
Қазіргі тәрбиелеу процесіндегі тәрбиешінің рөлі тәрбиелік әсердің
бәрін өзіне бұрып, процеске жетекшілікті өз қолына алу емес, керісінше,
оның ұйымдастырушылық және бағыттаушылық және күшінің мәнділігі мен ондағы
демократизмнің, шығармашылық еркіндіктің көнтігімен байланысты. Тәрбиеші
маңызды табыстарға нақты жүргізіліп отырған ТП жағдайын ескеріп, өзінің
тәрбие жұмыстарына дұрыс талдау жасап, олардың дұрыс шешім шығарғанда ғана
қол жеткізеді.
Авторитарлы педагогиканы туындатқан төмен кәсіптік деңгей
тәрбиеленушілердең тәрбиешіден бөлініп қалуына басты себеб болды.
Педагогикалық жаңаша қатынас жасау мектепті демократизациялау және
гуманизациялау идеялары негізінде іске асады, сонымен қоса, балаға
қамқорлық, сүйіспеншілік және рақымқолық сияқты қарапайым адамдық
сезімдерді түзетуге негізінде мүмкіндік туады. Сондықтан, қазіргі
тәрбиешінің негізгі міндеті де тәрбиеленушіні педагогикалық ықпалға
дайындап, ыңғайластыруға байланысты. Педагогикалық позицияны өзі де
тәрбиеленушіге білінбейтін, жасырын, әдепті болуы қажет. Педагог бала
жанының төбеден бақылаушысы болмай, оны достық пиғылмен тәрбиелеп өсіруі
қажет.
Тәрбие процесі – бұл сыртқы мақсат бағдарлы ықпал мен тұлғаның өзін -
өзі тәрбиелеуін кірістіре жүргізілетін тұлға қалыптастыру, дамыту процесі.
Тәрбие процесі – бұл байланыстағы ұдайы дамып отыратын тәрбиелеу
жүйесінің тізбегі, мұндағы әрбір тізбек алдыңғы нәтіжелер есебінен
құрылады. Бұл түсінік бойынша тәрбие процесі өзіндік даму жүйесі ретінде
қарастырылады және оның бірлігі болып дамушы тәрбиелеу жағдайында
есептеледі. Мұнда тәрбиеленушілер, тәрбие іс - әрекеті, тәрбиеші, оның
тәрбиеленушілемен өзара әрекеті ғана дамып қоймай, келешек күрделі жүйе
қалыптастыратын біртұтас объектіні дамытады.
Тәрбие процесі көпқырлылық, иерархиялық, статистикалық, өзін -
өзі басқару сияқты қасиеттермен сипатталады.
Тәрбие процесінде мазмұндық және процесуалдық жақтары анықталады.
Бұлардың бірлігі тек тәрбие іске асатын нақты жағдайлар төңірегінен шығуға
мүмкіндік беретін жоғары дәрежедегі абстракциялау арқылы жасалады. Оқу пәні
мұғалімнің, сынып жетекшісінің, ұжымын тәрбиелік іс - әрекеті – бұлар бәрі
тәрбие процесі болып табылады. Бұлардың арғы жағындағы тұтастықты көру үшін
педагогикалық абстракциялау қажет. Абстракциялаудың жеткілікті дәрежесі –
тәрбиелеу теориясының аса маңызды әдіснамалық проболемасы. Өйткені, төмен
дәрежедегі абстракциялауда тәрбие процесі тексеріле алмайды, ал өте жоғары
болса, шындыққа алшақтау қаупі туады.
Педагогтің кәсіби қызметі адамның барша іс-әрекетіндей мақсат
қоюдан басталады. Педагогтің балалармен жүргізіп жатқан ісінде мақсат
болмаса, ол істі кәсіпқой маманның жұмысы деп бағалауға болмайды, оны
әншейін бір әрекет, тәрбиелік процеспен ешбір байланысы жоқ, жәй
белсенділік деп түсіну керек.
Мақсатты сезіну әрқандай іс-әрекетке қуат береді. Ұлы да
шапағатты мақсат адамның бар шығармашылық күшіне қанат беріп, оны өрістете
түседі. Мақсатқа жету адам бағытының негізгі болған тереңде толық
қанағаттанушылық тудырады.
Тәрбие мақсаты- педагогика ғылымының өзекті категориясы. Оны
нақтылау, жобалау, дайындау – педагогикалық тұжырымдар жасаудың арқауы.
Кейде педагог балалармен оқу-тәрбие жұмыстрын нақты айқындалған
мақсатсыз-ақ орындаған сияқты болады. Бірақ сол бағыт-бағдарсыз бастаған
ісінде қаншалықты сарсаңға түсіп, оңды- солды ұрынғанын, нәтижеге жете
алмай шаршап – шалдыққанында бір-ақ түсінеді. Егер түсінсе!
Шынында да, күнделікті мектептегі педагогикалық тәрбиеде болмыс
көрсеткендей, мақсат проблемасы өте нашар шешілуде, кейде ол мәселе тіпті
естен шығарылады,осыдан мақсатсыз тәрбие, яғни жол- жөнекей тәлім етек
алған құбылыс. Осының салдарынан педагогтің кәсіби қызметінің өнімі жоқтың
қасы, балалармен ұстаздардың шығармашылық мүмкіншіліктері іске қосылмайды,
ал кәсіптік іскер не істерін білмей, ақырында түңіледі, жұмысынан
қанағаттанушылық рахат көрмейді.
Тәрбиелік істің мұндай келеңсіз жағдайларының объективті
себептері мақсаттың әлеуметтік-психологиялық табиғатынан туындайтынын
түсіне білу қажет.
Мақсат – субъект санасында оның қоршаған ортамен өзара ықпал
байланысынан туындайтын әрекеттің нәтижесі туралы ой болжамы. Демек, мақсат-
жағдайлар себепті пайда болуынан, нақты болмыстан алынатындықтан - ол
объективтік те категория, себебі ол сана туындысы, ол адам ойында пайда
болып әр нақты тұлғаның сана –сезімдік ерекшеліктерінің көрінісін береді.
Ертедегі латындар айтқандай : Екі адам зат жөнінде бір әңгіме айтуы
мүмкін, бірақ бәрінің әңгімесі екіншісіне ұқсамас. Бір мақсатты жалау
еткен педагогтар, сол мақсаттың өзін әртүрлі баламада түсінеді, себебі
олардың әрқайсысы кәсіби әрекеттің нәтижесінде өз сана деңгейінен баға
береді. Сондықтан, мақсат болжау проблемасы - тәрбиелі адамның идеалды
образының дараланған саналардағы көптеген баламаларын қамтыған мақсаттың
мүмкіндігінше – нұсқасын анықтау –байсалды зердемен қоса, көп уақытта,
мамандық күш салуды талап етеді. Адам өзне ықпал етуші объективті және
субъективті әсерлердің нәтижесінде өмір бойы қалыптасады. Бірақ
педагогикалық жүйелер (мектепке дейінгі, мектептік, мектептен соңғы) жеке
адамның қалыптасу деңгейі мен сапаларын нақты көрсететін өзінің уақыттық
шектеріне ие болғандықтан, әр саты аяғындағы тәрбиелік нәтижелер жөнінде
сөз қозғауы мүмкін.
Өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мақсаты –кең әлеумет пен
ғылымның араласуымен тек мемлекет белгілейтін педагогикалық саясаттың
басты құрылым бірлігі. Жариялананатын тәрбиелік мақсаттардың экономикалық,
құқықтық және ұйымдастыру шарттарын қамтамасыз ету мемлекеттің міндеті.
Былайша айтқанда құқық негізінде бекіген тәрбие мақсатының іске асуына
қоғамның бар мүмкіндіктері бағытталуы қажет, әлбетте, бұған да тиісті
бақылау қажет.
Тәрбие мақсатының мазмұны неде, ол қалай айқындалады(
Өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мақсатының мазмұны қоғамның
өркениеттілігіне, оның демократиялық сипатына, экономикалық мүмкіндігіне,
педагогикалық жүйелер дамуын болжастыратын және нақты жағдайларды
үйлестіріп отыратын мекемелеріне байланысты.
Мақсаттың жалпыланған сипаты жағдайлардың әртүрлі көрініске
енуіне тәуелсіз, оның іске асып отыруын қамтамасыз етеді.
Мақсат әрекеті адамның саналық өнімі болғандықтан өте құбылмалы,
тез өзгеріске түседі, себебі ол үздіксіз ауыспалы дүниемен, сонымен бірге
өзгерістегі тұлғамен де әрекеттік – қозғалмалы байланыста болады. Тәжірибе,
білім, оқиға т.б. Адамды байытып отырады, бірақ құбылмалы сана иесі –
субъект сол байлыққа жету жолында өзінің де өзгеріп жатқанын байқай
бермейді, не оған тіпті мән бермейді. Мысалы, педагог кеше де, бүгін де
өзін бір мақсат ұстағандай сезінеді, ал сырттан қарағанға, оның кәсіби
педагогикалық ісінде өзгерістердің болғаны айдан анық байқалады. өмірдің
өтпелі –ауыспалалығы мақсаттың да бір қалыпты өзгеріссіз қалмауына ықпал
жасайды.
Мақсаттың өзгермелі қозғалысы педагогикалық процесте өте айқын
көрінеді. Себебі, баланың сыныптан сыныпқа қарай, жастан жасқа дамып
өзгеруі қасқағындай, сондықтан өсіп келе жатқан жеке адамның әлеуметтік-
психологиялық жаңа құрылымдары бір мақсаттың ысырылып, орныны екіншісінің
қойылуы табиғи талаптар дамуының нәтижесі болып есептеледі.
Ал, соңғы нәтижені көздеген жалпыланған сипатты мақсат жастық
өзгерістер байланыстылығын сақтап, тәрбиелі адамның жеке образын
баламастырып қарауға, айқындауға мүмкіндік береді.
Біртұтас педагогикалық процесте тәрбие процесі ерекше орын алады. Бұл
процестің орны мен рөлі тұлға қалыптастыру процесі құрылымда тез байқалады.
Тұлға қалыптастыру басқарушы, бақылаушы сипат алған тұтастығында, яғни
адамдар санала ниетпен, алдын – ала белгіленген жоспар мен міндеттерге
сәйкес әрекет жасаған тұтас ортада тәрбие іске кіріседі. Тәрбие бұл тұлғаны
мақсат – бағдарлы қалыптастыру процесі. Бұл сонымен қоса, қоғамға қажетті
әрі пайдалы тұлға қалыптастыру мақсатындағы тәрбиеші мен тәрбиеленушілердің
ұйымдасқан, басқарылған, бақыланатын бірлескен өзара әрекеті. ТП-бұл
белгіленген мақсатқа жетуге бағытталған тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің
нақты пәрменді бірлескен әрекеті.
Тәрбие процесінің өзіндік ерекшеліктері бар. Ең алдымен бұл
процесс мақсат – бағдарлы болып табылады. Оны ұйымдастыруда мейлінше
пәрменділікке жеркізетіні – тәрбие мақсатының тәрбиеленушіге жақыт әрі
түсінікті мақсатқа айналуы. Нақты осы мақсаттардың бірлігі мен оған
жетудегі өзара байланыс арқылы қазіргі тәрбиелеу процесі сипатталады.
Тәрбие процесі – көпфакторлы процесс. Ондағы көптеген объективті,
субъективті факторлардың әрекеттері бұл процестің өте күрделі екенін
байқатады. Субъективті факторлар тұлғаның ішкі қажеттіліктерін білдіріп,
тұлға қалыптасып, өмір сүретін объективті жағдайларда білдіре отырып,
тәрбие міндеттерін табысты шешуіне көмектеседі. Ұйымдастырылған тәрбие іс -
әрекетімен объективті жағдайлардың мазмұны мен бағыты қаншалықты сәйкес
келсе, жеке тұлғаның қалыптасуы да соншалықты табысты болады. Бұл процесті
басқарушы тәрбиеші қызметі объективті заңдылықтарымен шектелмейді. Бұл өз
мәнінде, тәрбиеші тұлғаның өзіндік бейнесін, даралық қасиеттерін, мінез –
құлқын, тәрбиеленушілерге қатынасын білдіретінөнер деп танылады.
Тұлға әртүрлі әсерлердің ықпалына түседі, жағымды тәжірибе ғана емес,
түзетуді қажет ететін жағымсыз тәжірибені де қамтиды. ТП-ң қиындығы, оның
өзгерісті, динамикалық, қозғалмалы болуымен байланысты.
Тәрбие процесі өзінің ұзақтылығымен ерекшеленеді. Негізінен ол
өмір бойына созылады. К. Гельвеций былай деп жазған: Мен оқуды әлі
жалғастырудамын, менің тәрбием әлі біткен жоқ. Ол қашан бітеді? Менің оған
тек өлген соң мүмкіндігім болмайды. Менің бар ғұмырым ұзақ тәрбиеден
тұрады. Тәрбие процесі үшін тәрбиелік ықпалету басталғаннан бастап, соңғы
нәтіжелер арасының алыстығы, ұзақтығын анықтайды.
Тәрбие процесінің бір ерекшелігі – оның үзіліссіз болуы.
Мектептік тәрбие процесі – бұл тәрбиеші мен тәрбиеленушінің өзара жүйелі,
үздіксіз әреккеттесу процесі. Жеке бір ғана іс-шара оқушының мінез
құлқын ерекше өзгертеді деуші тәрбиелеушілер қателеседі. Жұмыстың белгілі
бір мақсаты белгіленген жүйесі қажет. Егер ТП үзіліп қалса, онда тәрбиеші
оқушының жаңадан із салуы керек және оны тұрақты әдетке айналдыруы шарт.
Тәрбие процесі – кешенді процесс, тәрбиелік жұмыстардың мақсаты,
мазмұны, формалары мен әдістерінің бірлігін білдіреді. Жеке тұлғаның сапалы
қалыптасуы кезектесіп жасалынбайды, бір уақытта болатындықтан педагогикалық
ықпал ету комплексі сипатта болады. Қалыптастыру кезінде бір қасиеттер
екінші қасиеттердің дамуына ыңғайлы әсер етіп отырады.
Тәрбие процесінің комплекстік сипаты бірқатар маңызды педагогикалық
талаптардың ұстанымын, тәрбиешілер мен тәрбиеленушілер арасындағы өзара
әрекетті мұқият түрде ұйымдастырылуын талап етеді.
Тәрбие процесіне нәтіжелердің бірмәнді және анық болмау да құбылыс.
Жағдайлар бірдей болғанда да нәтіжелер бөлектеніп тұрады. Мұның өзі мынадай
субъективті факторларға байланысты болады: тәрбиеленушілердің жеке
өзгешеліктерінің көптігі, олардың әлеуметтік нәтіжелері, тәрбиеге деген
қатынастары. Сонымен бірге, тәрбиеленушілер дайындығының кәсіптік деңгейі,
олардың процесті жүргізу шеберлігі де осы процестің іске асып, жақсы
нәтіжелер беруіне үлкен ықпал жасайды.
Тәрбие процесі екіжақты сипаты мен ерекшеленеді. Олар тәрбиешіден
тәрбиеленушіге (тікелей байланыс) және тәрбиеленушіден тәрбиешіге қарай
(кіре байланыс). Процесті басқару негізінен кері кері байланыс арқылы
құрылады, яғни тәрбиеленушілердің түсетін ақпараттар арқылы ерекшеленеді.
Осы кері байланысты тәрбиеші неғұрлым көп пайдаланса, соғұрлым тәрбиелік
әсер де жоғары болады.
Тәрбиелеу пәрменділігі мыналарға байланысты:
1) қалыптасқан тәрбиелік қатынастарға;
2) әрекеттерді ұйымдастыру мен оған қойылған мақсаттардың бір – біріне
үйлесуіне;
3) тәрбиелік әсердің әлеуметтік тәжірибесі мен сипатының (бағыттылығы,
мазмұны) тәрбиеленушіліерге ықпал етуіне;
4) объективті және субъективті факторлар әрекетінің байланысына;
5) тәрбиелеудің және өзіндік тәрбиенің қарқындылығына;
6) педагогикалық өзара әрекеттегі тәрбие процесіне қатысушылардың
белсенділігіне;
7) тәрбиемен ұштасуы дамыту және оқыту процестерінің пәрменділігіне;
8) тәрбиелік ықпалдың сапасына;
9) тәрбиеленушінің ішкі жан дүниесіне әсер ету қарқындылығына;
10) тәрбиеленушілердің сөздік және сезімдік пройестердің даму деңгейі мен
педагогикалық әсер етудің үйлесуіне;
11) тәрбиеленушілердіңөзара бір – бірімен қарым – қатынасының қарқындылы
мен санасына байланысты болады.
Тәрбие мазмұнын түсінерде қойылатын талаптар мен мақсаттарға сай оқушының
білімі, нанымы, дағдылыры, тұлғаның сапасы мен белгілері тұрақты әдістер
жүйесі деп қабылданған.
Тұлғаның жан – жақты және үйлесімді дамуы – бұл ақыл – ой, дене,
адамгершілік, еңбек пен политехникалық, эстетикалық тәрбиелердің біртұтас
педагогикалық пройесте тоғысуы.
II тарау. Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың әдістемелік негіздері
2.1. Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың басты ерекшеліктері
ХV – ғасырда өмір сүрген ұлы данышпан бабамыз Әбу-Насыр әл-Фараби:
Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген
білім – адамзаттың жауы, ол оның барлық өміріне апат әкеледі,-дейді. Ал,
Бауыржан Момышұлы бір сөзінде: біріншіден, бесік жырын айтатын кесіндердің
азайып бара жатқанынан қорқамын, екіншіден, бара жатқанынан қорқамын,
үшіншіден, дәстүрді сыйламайтын балалардың өсіп келе жатқанынан қорқамын
деген екен.
Ал, тәрбие дегеніміз не?
Тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық
тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың
қоршаған ортадағы қарым-қатынасынан және соған сай мінез-құлқын
қалыптастыру.
Ата-аналар мен мұғалімдердің басты мақсаты – дені сау, ұлттық сана –
сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы
зор, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамдар
тәрбиелеу.
Бүгінде жаһандану процесі жүріп жатқан жағдайда ұлттық мүдде, ұлттық
тәрбие, ұлттық рухты сақтап қалу-үлкен міндет, екені даусыз, ұрпақ
тәрбиесіне халықтық тәрбиенің бастауы – ұлтжандылыққа, елдікке, Отан
сүйгіштікке баулудағы уыз тәрбие – қазақи, халықтық этнопедагогика екенін
тәуелсіз елдің өткені де бүгіні де дәлелдеп отыр.
Ел болам десең, бесігіңді түзе деп М.Әуезов, айтқандай тәрбие
балалықтан басталып болашаққа таралуы керек.
Тәрбие мәселесі – ұрпақтан – ұрпаққа таралып, жетілдіріліп отырған
өмір мектебі. Осы өмір мектебінің оқулықтарын бүгінгі таңда халық даналығы
қазынасынан, рухани өмір беттерінен, тарихы мен мәдениетінен, әдебиеті мен
өнерінен, салт – санасы, дәстүрінен іздеген жөн.
Тәрбие – педагогикалық үрдістің өте маңызды әрі күрделі де ұзақ
мерзімді қажет ететін құрамдас бөлігі екендігі мәлім. Олай болса,
оқушылардың сабақтан тыс уақытын тиімді ұйымдастыру, тәрбиелік шаралардың
нәтижесін арттыру одан да күрделі мәселе.
Дұрыс тәрбие балаға өмір бойы азық. Тәрбиешіге олардың тәртібіне,
тазалығына жауап беру міндеті де жүктелген. Тәрбие жұмысының мақсаты
баланың жеке тұлғасының даму барысын басқару міндеттерін анықтайды.
Тәрбиенің қоғамдағы жалпы қызметі: біріншіден, ұрпақтан-ұрпаққа әлеуметтік
тәжірибе мен мінез-құлық нормаларына қатысты білім, білік және дағдыларын
беру.
Екіншіден, адам баласында адамгершілік сапа жүйесін қалыптастыру.
Сондықтан тәрбиені әлеуметтендіру үрдісінің педагогикалық бөлігі ретінде
қарастырған жөн. Ол мақсатты түрде адамның әлеуметтік дамуына жағдай
тудыруды көздейді. Мұндай көзқараста баланы әр түрлі әлеуметтік
қатынастарға қатыстыру басшылыққа алынады: оқу, еңбек, қарым-қатынас, ойын,
практикалық әрекеттер.
Тәрбие жұмысына қойылатын негізгі талаптар.
1. Жоспар-ұжымдық еңбектің белгісі.
2. Тәрбие жоспарының мақсаты, міндеттері айқын болуы тиіс.
3. Тәрбие жұмысы жоспарының мазмұны оның мақсатымен бірлікте болуы қажет.
4. Оқушылардың жеке басының жас ерекшеліктерін және мүмкіншіліктерін
ескеру.
5. Тәрбие жоспары ықшам әрі ондағы көрсетілген шаралар орындалатын
болсын.
6. Тәрбие жоспарындағы атқарылатын шаралар саны жағынан емес, сапасымен
анықталатын болсын.
Ал енді атақты ғалымдардың бірнеше тәрбие туралы пікірлеріне келетін
болсақ. Мысалы, Сократ былай деген екен. Тәрбие – қиын іс, тәрбиеге
жағдай жасау - әр адамның ең әуелі борыштарының бірі. Өйткені өзіңді және
жақындарыңды білімді етуден маңызды еш нәрсе жоқ. Сонымен қатар
Луначарский: Педагог – жаңа ұрпаққа ғасырлар бойы жинақталған барлық
бағалы дүниелерді беріп, жалған сенімдерді, кінәраттар мен кеселдерді
бермеуге тиісті адам, деп есептейді.
Ал Д.Локк болса, Нашар тәрбие алған адам өжеттікті – дөрекілікке,
білімділікті – тақуашылдыққа, тапқырлықты – қылжақ-бастыққа, кең
пейілділікті жарамсақтыққа айналыруды – дейді.
Әйтсе де мен үшін осы қағидалардың тәрбиелік мәні бар.
Орта мектептегі оқушылармен ұйымдастырылатын тәрбие жұмысының негізгі
формасы сынып сағаты деп аталады. Сынып сағаты оқушылардың адамгершілік
қасиетін қалыптастыруда өнер саласындағы талғам-тілектерін тәрбиелеуде,
адамдар өмірінде кездесетін жағымды – жағымсыз мінез-құлық нормаларына,
олардағы дұрыс дұрыс көзқарасты қалыптастыруға патриоттық сезімін тыңдауға
сабақтан тыс кезде өткізілетін тәрбие жұмысын ұйымдастырудың негізгі
формасы болып саналады.
Сонымен қатар, сыныптағы мектептен тыс тәрбие жұмыстары да сынып
немесе тәрбие сағаттары деп аталады. Онда өндіріске, табиғат арасына бару,
оқушылардың теориялық білімін тыңдау, оларға деген көзқарастарын
қалыптастыру, тамашалау, олардан әсер алу мақсаттары көзделеді.
Оқу – тәрбие жұмысының барысында оқушылардың сана-сезімін ояту, өз
бетінше жұмыс істей білуге үйрету. Ол әрбір оқушының білімге, өнерге
ынтасын, спорт ойындарына құштарлығын анықтайды, өзін-өзі тәрбиелеуге сай
осы бағыттағы жұмыстарын ұйымдастырып, ақыл-кеңес беріп отырады.
Тәрбиенің негізгі бастауы – ұлттық тәлім – тәрбиені сынып жетекшісі
қызметінің маңызды бір саласы ретінде қалыптастыру.
Сынып сағатын өткізуде әрине тәрбиелік маңызы бар. Онда оқушылардың
жауапкершілігі мен ынтасы артады, оқушылардың сезімін тәрбиелеуге ықпалын
тигізеді. Сынып сағатын дайындау және оны өткізу жеке басты қалыптастыруда
бірыңғай тәрбиелік міндеттерді атқарады. Барлық кезең тәрбиенің негізгі
құралы болып табылады. Себебі сынып өз беттерінше іздеп тауып, оған қатысты
альбомдар, қатысса, кейбір жекеленген топ оның мазмұны мен өткізу
бағдарламасын жасайды. Мұндай тапсырмалар оқушыларды іскерлікке,
тапқырлыққа шыңдап, дағдыларын қалыптастыра отырып, білім дәрежелерін
арттыруына оң ықпалын тигізеді.
Сабақтың тәрбиелік сипаттары мыналар болып табылады:
1) сабақта патриоттық көзқарасты қалыптастыру;
2) жауапкершлікті, ұйымшылдық және басқа моральдық қасиетті тәрбиелеу;
3) оқушының сабақ процесіндегі іс-әрекеттерін ұжымдық жұмыс ретінде
ұйымдастыру;
4) еңбектің коллективтік түрлеріне мақсатты жұмылдыру;
5) коллективтік іс-әрекетті қортындылау, коллектив белсенділігісі
арттыру;
6) оқу процесінде қоғамдық пікір, әдістер салттар туғызу;
7) коллективке сүйену.
Негізінен тәрбие жұмысының формасында оның мазмұны жүзеге
асады. Сондықтан тыс тәрбие жұмыстарының мазмұны оқушылардың теориялық
білімін кеңейте, молықтыра түсуге лайықтылап, оқушылардың жеке қабілетін
дамыта түсерліктей болғаны жөн. Ондағы материалдық мазмұндылығы, идеялық
және әдістемелік сапасы мұғалімнің шеберлігіне, ұйымдастыру тәсіліне
байланысты.
Сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының дәстүрлі қалыптасқан
түрлері өте көп. Осы орайда В.А.Сухомлинский былай дейді: Балалар әсемдік,
ойын, ертегі, музыка, сурет, фантазия, шығармашылық әлемінде өмір сүруге
міндетті.. Оны таңдау негізінен тәрбиенің жалпы немесе жекелеген мақсат,
міндеттеріне, қызметінің тәрбиелік маңызына және оқушылардың нақтысы өмір
жағдайларына, сыныптағы немесе жекелеген оқушылардың тәрбие міндеттеріне
сай жетістіктері мен кемшіліктеріне байланысты атқарады.
1. Тақырыптық сынып сағаттарын өткізу және оған дайындық жұмыстарын
ұйымдастыру: қабырға газетін шығару, альбом жасау плакаттар, ұрандар
әзірлеу, нақыл сөздер жазу, оқушыларға ән, би, күй, тақпақ оқуды үйрету.
2. Қызықты кездесулер, кештер, ертеңгіліктер өткізу (ақын-
жұмыстармен, әртістермен, еңбек озаттарымен, халық қалаулылармен, соғыс
ардагерлерімен және интернационал жауынгерлермен).
3. Сыныптағы саяси хабарламаның жүргізілуін ұйымдастыру: тақытыптық,
шолулық, жедел хабар.
4. Әртүрлі тақырыпта ән айту, би билеу, өлең оқу, сурет салуға
арналған байқауларды ұйымдастыру.
5. Оқушылардың қолымен жасалған шығармашылық жұмыстарына сай көрмелер
өткізу.
6. Көңілділер мен тапқырлар клубы байқауларының жұмысын жүргізу.
7. Оқушылармен ток шоу, дөңгелек стол, пікірталас, әңгіме түрінде
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
8. Спорттық жарыстар өткізу: шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ, волейбол,
баскетбол, футбол, шаңғы т.с.с.
9. Оқушылардың оқудан тыс қызықты кітап, газеттер мен журналдар
оқуын, оны өзара талқысауын, пікір алысуын ұйымдастыру.
10. Әдебиет пәні және мектеп кітапхана қызметкерімен бірлесе отырып
оқырмандар мәжілістерін өткізіп отыру.
11. Мектептегі үйірме жұмыстарына оқушылардың талап-тілектері,
қабілеттеріне сай қатынасуын ұйымдастыру: пәндік, көркемөнер, спорттық,
өлке тану, жас техниктер т.б.
12. Үйірме жұмыстарының нәтижесіне сай байқаулар, олимпиада, жарыстар
өткізу.
13. Атамекен бағдарламасына сай жұмыстарды жүргізу.
14. Мейрам күндерін, Республикалық атаулы мейрамдарын атап өту.
15. Сынып жиналыстарын өткізу.
16. Оқушылардың сыныптағы, мектептегі кезекшілігін, жалпы тазалыққа
қатысуын, кабинетті жабдықтау, темір сынықтарын жинау, оқу-өндірістік
алаңын жөндеу, мектеп маңайын тазалау, безендіру, сенбіліктерге қатысу
секілді қоғамдық пайдалы жұмыстарын ұйымдастыру, олардың нәтижелерін талдау
жасап отыру.
17. Мұражайларға, көрмелерге, демалыс-мәдени орындарға, кино, театр,
өндіріс орындарына саяхат жасау.
18. Соғыс, еңбек ардагерлеріне, жалғызілікті қарттарға көмек көрсету
жұмыстарын ұйымдастыру.
19. Оқушылардың қысқы, жазғы демалыстары кезінде мәдени жарықтарын
ұйымдастыру.
20. Мектептен тыс тәрбие мекемелерінің жұмысына қатысу.
Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыста әр шәкірттің ерекшелігі мен бейімі,
талабы еске алынады.
Олай болса сынып жетекшісі өзінің негізгі қызметін жүзеге асыруда
оқушылармен сыныптан және мектептен тыс тәрбие жұмыстарының формасын
тыңдайды. Олар ең алдымен оқушылардың әр түрлі әрекеттерін ұйымдастырумен
байланысты болып келеді. Яғни, тәрбие жұмысының формасын әрекеттің түрлері
арқылы бөліп қарастыруға болады.
Сабақтан тыс тәрбие жұмыстарында оқушылардың практикалық әрекеттері
теориялық аспектіге қарағанда басымдылық жағдайда болатындықтан, оның
мазмұнын анықтауда баланың әлеуметтік тәжірибені меңгеруіндегі әрекеттің
маңызына ерекше мән берген жөн. оның бірнешеге түрі бар: танымдық, көңіл
көтерушілік, спорттық-сауықтыру, еңбек, шығармашылық.
Сабақтан тыс тәрбие жұмысының танымдық әрекеті баланың танымдық
қызығушылығын, оқуға жағымды мотивациясын тудыру, оқу дағдысын жетілдіруді
көздейді. Ол оқу әрекетінің жалғасы ретінде тек басқадай формада
қолданылады. Мысалы, Не? Қашан? Қайда? - викторина ойыны немесе
мұражайға, көрмеге саяхат т.с.с.
Көңіл көтеру әрекеті. Ол балалардың құнды демалысын ұйымдастыру,
жағымды эмоция тудыру, ұжымда жылы шырай көңіл күйі, жолдастық –
ынтымақтастық жағдай орнату, жүйке шиеленісуін болдырмау үшін нәтижелі.
Дегенмен де сабақтан тыс тәрбие жұмысының танымдық және көңіл көтерушілік
әрекеттері өзара жиі байланыста болады. Мысалы әртүрлі байқаулар, бәйгелер,
викториналарды атауға болады.
Спорттық – сауықтыру әрекеті. Балалар үшін сабақтан тыс тәрбие
жұмысының осындай әрекеті олардың толыққанды денсаулығы мен дене бітімінің
үйлесімді дамуы үшін қажет. Спорттық – сауықтыру әрекеті табиғатқа саяхат
жасау, спорттық, жылжымалы ойындар, спортакиада, туризм, жорықтар арқылы
жүзеге асадан.
Еңбек әрекеті. Ол еңбектің әр түрінің мазмұны арқылы көрініс береді,
тұрмыстық, қол еңбегі, қоғамдық пайдалы, өзіне-өзі қызмет көрсету.
Әрекеттің бұл түрі мұғалімдер үшін біршама қиындықтар туғызады. Дегенмен де
оның күш қайрат жұмсауы оқушылардың әртүрлі жүйелі еңбек әрекетін
ұйымдастырудағы тәрбие жұмысының нәтижесіне бағытталады. Нәтижесінде,
балада еңбек ету қажеттілігін және өзін танып білуге деген құштарлығын
қалыптастырады. Еңбек әрекеті көбінесе сыныпта кезекшілік ету, оның
тазалығын сақтау, мектеп шеберханасында жұмыс істеу, сенбіліктерге қатысу,
сыныптың болмаса мектептің күрделі жөндеу жұмыстарына қатысу, сабақтар
жүйесінде көрнекі құралдарын жасау, шефтік жұмыстарын атқару барысында
атқарылады.
Шығармашылық әрекеті. Оқушылардың бейімін, қызығушылығын дамытуды
олардың шығармашылық күшін жетілдіруді көздейді. Шығармашылық әрекет
концерттік қойылым, көркем-өнерпаздар байқауы, көркемсөз оқу, қолөнер
шеберлерлі және сурет көрмесінің байқауын ұйымдастыру формасында көрініс
береді. Осындай әрекет барысында оқушылардың адамгершілік, әсерленушілік
және ерік-жігер қасиеттерін тәрбиелеу міндеттері атқарылады.
2.2. Тәрбие жұмысын жоспарлау мен ұйымдастыруда сынып жетекшісінің алатын
орны
Сынып жетекшісі мектеп мұғалімдерінің оқушыларға тәрбиелік ықпалын
үйлестіріп, олардың мақсатты түрде сабақтан тыс әр түрлі педагогикалық
әрекеттерін ұйымдастыруын қадағалайды. Сондықтан, біз мұғалімдердің кәсіби
қызметін жүзеге асыруда балаға жасаған ықпалы туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz