Қой листериозын балау және күресу шаралары
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 8
АНЫҚТАМАЛАР 9
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 10
КІРІСПЕ
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 11
1.1 Қой листериозы тарихи анықтамасы және эпизоотологиясы 14
1.2. Листериоздың биологиялық қасиеттері 15
1.3 Қой листериозының клиникалық белгілері және паталогиялық анатомиялық өзгерістері
22
1.4. Қой листериозын балау әдістері 25
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 30
2.1 Зерттеулердің материалдары мен әдістері 30
2.2 Зерттеулердің нәтижелері 34
2.2.1 «Талас» шаруашылығында қой листериозының індеттанулық мәліметтері және клиникалық белгілері 34
2.2.2 Қой листериозының патологиялық анатомиялық балауы 35
2.2.3 Қой листериозының зертханалық балауы 38
2.2.4 Листериялардың антибиотиктерге сезімталдығы 48
3. Зерттеулердің экономикалық тиімділігі 50
3.1 Еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы 51
3.2 ҚОРЫТЫНДЫЛАР 55
3.3 ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР 56
4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 57
ҚОСЫМШАЛАР
АНЫҚТАМАЛАР 9
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 10
КІРІСПЕ
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ 11
1.1 Қой листериозы тарихи анықтамасы және эпизоотологиясы 14
1.2. Листериоздың биологиялық қасиеттері 15
1.3 Қой листериозының клиникалық белгілері және паталогиялық анатомиялық өзгерістері
22
1.4. Қой листериозын балау әдістері 25
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 30
2.1 Зерттеулердің материалдары мен әдістері 30
2.2 Зерттеулердің нәтижелері 34
2.2.1 «Талас» шаруашылығында қой листериозының індеттанулық мәліметтері және клиникалық белгілері 34
2.2.2 Қой листериозының патологиялық анатомиялық балауы 35
2.2.3 Қой листериозының зертханалық балауы 38
2.2.4 Листериялардың антибиотиктерге сезімталдығы 48
3. Зерттеулердің экономикалық тиімділігі 50
3.1 Еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы 51
3.2 ҚОРЫТЫНДЫЛАР 55
3.3 ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР 56
4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 57
ҚОСЫМШАЛАР
Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
Қазақстан ауыл шаруашылығының негізгі міндеті жоғары сапалы және зиянсыз өнім және өндіріске арналған шикізатпен халықты қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл мәселенің шешімін табу, яғни зиянсыз, экологиялық таза мал шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында малдардың өнімділігін жоғарылату, сонымен қатар қысыр қалу мен әр түрлі аурулармен күрес жұмыстарын жүргізу үшін ветеринариялық мамандар күш салу керек. Жақсы зерттелген және эффективті күрес шаралары ұйымдастырылған аурулармен қатар әлі де шаруашылыққа айтарлықтай экономикалық шығындар келтіретін ауыл шаруашылық малдарының жұқпалы аурулары бар.Осындай аурулардың бірі болып листериоз саналады.
Листериоз (Listeriosis) — жануарларда жүйке жүйесінің зақымдалуымен, септицимиялық құбылыстармен, түсік тастау мен желінсаумен сипатталатын жануар мен адамдардың инфекциялық ауруы. Бұл ауру жас төлдерге энзоотия сипатында болғанда жоғары өлім көрсеткішімен өтіп, айтарлықтай қауіп төндіреді. Листериоз кезінде өлім көрсеткіші 47%, ал жүйкелік түрінде 98—100% болады.
Табиғаты бойынша зооантропонозды ауру болып ғылым қызметкерлерінің және ветеринария және де медицина дәрігерлердің назарын талап етеді.
Балау кезіндегі қиындықтар, клиникалық белгілерінің алуан түрлі болуы, эпизоотологиясындағы және патогенез ерекшеліктерінің көптеген сұрақтардың зерттелмеуі диагностикалау әдістерін жетілдіру және ғылыми негізделген алдын алу және бұл аурумен күресу шараларын ұйымдастыру үшін жан-жақты зертеулерді талап етеді.
Листериозға қой, ешкі, ірі қара мал, шошқа, жылқы, қоян, тауық, үйрек, күрке тауық сезімтал. Бұл аурумен барлық жастағы жануар ауырады, бірақ жас төл және буаз мал өте сезімтал болып келеді. Листериозбен иттер, мысықтар және маймылдар да ауырады. Инфекция қоздырушысының таратушы көзі болып сыртқы ортаға мұрын және жыныс мүшелер ағындылармен, тастанды төлмен, несеп-зәрмен және желінсау кезінде сүтпен листерияларды бөлетін ауру және ауырып жазылған жануарлар, сонымен қатар листериоз ошақтарының пайда болуында маңызды рөл атқаратын сау листерияларды тасымалдаушылар болады. Негізгі қоздырушының табиғаттағы резервуары-көбінесе ауыл шаруашылық жануарлары листериозды су, жем, кемірушiлер ағындылармен жұқтыруына себеп болатынкемірушілер. Листериоздың пайда болуына және таралуына, әсіресе қойлар арасында сүрлемнің рөлі ерекше. Ал жабайы жануарлар арасында листериоз қоздыршысының циркуляциясында кенелер рөл атқарады.Табиғи листериозды жұктыру негізінен мұрын мен ауыз қуысы кілегейлі қабаты, коньюктива, асқазан жолы және зақымдалған тері арқылы жүреді. Листериоз спорадия, сирек эпизоотия түрінде,қойларды маусымды сипатта өтеді. Көбінесі көктем қыс айларында кездеседі бұл берілу механизмінің (листерияларды тасымалдаушы кемірушілердің мал шаруашылығы ғимараттарына және қоймаларына миграциясы) активациясымен және организм телімді емес резистенттілігінің төмендеуімен байланысты.
Листериозға адам да сезімтал болып келеді. Негізгі жұқтыру жолы-термиялық өндеуден өтпеген әр түрлі тағам арқылы. Термотолеранттылық, психрофильдік және басқа да листериялар биологиясы азық тағамдарын ластауына және онда көбеюіне себеп болады. Бұл 1980 жылдары көптеген эпидемиялық және спорадиялық тағамдық листериоздың таралуына әкелді. Жұмсақ ірімшіктер, тез дайындалатын тағамдар (гамбургерлер, хот догтар және т.б.) аса қауіп төндіреді. Сонымен қатар жанасу арқылы (ауру жануар мен кемірушілер), аэрогендік (тері, жүн өндеу бөлмелерінде, ауруханаларда), трансмисивтік (жәндіктер шаққанда, әсіресе кенелер) жолмен жұқтыру мүмкін.
Ауру жануарларды бағып күтуші, патологиялық материалмен және лабораторияларды культуралармен жұмыс істейтін адамдарда да жиі байқалады. Осындай жағдайды болдырмау үшін жалпы жеке профилактика шараларын қатан сақтау керек.
Қазақстан ауыл шаруашылығының негізгі міндеті жоғары сапалы және зиянсыз өнім және өндіріске арналған шикізатпен халықты қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл мәселенің шешімін табу, яғни зиянсыз, экологиялық таза мал шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында малдардың өнімділігін жоғарылату, сонымен қатар қысыр қалу мен әр түрлі аурулармен күрес жұмыстарын жүргізу үшін ветеринариялық мамандар күш салу керек. Жақсы зерттелген және эффективті күрес шаралары ұйымдастырылған аурулармен қатар әлі де шаруашылыққа айтарлықтай экономикалық шығындар келтіретін ауыл шаруашылық малдарының жұқпалы аурулары бар.Осындай аурулардың бірі болып листериоз саналады.
Листериоз (Listeriosis) — жануарларда жүйке жүйесінің зақымдалуымен, септицимиялық құбылыстармен, түсік тастау мен желінсаумен сипатталатын жануар мен адамдардың инфекциялық ауруы. Бұл ауру жас төлдерге энзоотия сипатында болғанда жоғары өлім көрсеткішімен өтіп, айтарлықтай қауіп төндіреді. Листериоз кезінде өлім көрсеткіші 47%, ал жүйкелік түрінде 98—100% болады.
Табиғаты бойынша зооантропонозды ауру болып ғылым қызметкерлерінің және ветеринария және де медицина дәрігерлердің назарын талап етеді.
Балау кезіндегі қиындықтар, клиникалық белгілерінің алуан түрлі болуы, эпизоотологиясындағы және патогенез ерекшеліктерінің көптеген сұрақтардың зерттелмеуі диагностикалау әдістерін жетілдіру және ғылыми негізделген алдын алу және бұл аурумен күресу шараларын ұйымдастыру үшін жан-жақты зертеулерді талап етеді.
Листериозға қой, ешкі, ірі қара мал, шошқа, жылқы, қоян, тауық, үйрек, күрке тауық сезімтал. Бұл аурумен барлық жастағы жануар ауырады, бірақ жас төл және буаз мал өте сезімтал болып келеді. Листериозбен иттер, мысықтар және маймылдар да ауырады. Инфекция қоздырушысының таратушы көзі болып сыртқы ортаға мұрын және жыныс мүшелер ағындылармен, тастанды төлмен, несеп-зәрмен және желінсау кезінде сүтпен листерияларды бөлетін ауру және ауырып жазылған жануарлар, сонымен қатар листериоз ошақтарының пайда болуында маңызды рөл атқаратын сау листерияларды тасымалдаушылар болады. Негізгі қоздырушының табиғаттағы резервуары-көбінесе ауыл шаруашылық жануарлары листериозды су, жем, кемірушiлер ағындылармен жұқтыруына себеп болатынкемірушілер. Листериоздың пайда болуына және таралуына, әсіресе қойлар арасында сүрлемнің рөлі ерекше. Ал жабайы жануарлар арасында листериоз қоздыршысының циркуляциясында кенелер рөл атқарады.Табиғи листериозды жұктыру негізінен мұрын мен ауыз қуысы кілегейлі қабаты, коньюктива, асқазан жолы және зақымдалған тері арқылы жүреді. Листериоз спорадия, сирек эпизоотия түрінде,қойларды маусымды сипатта өтеді. Көбінесі көктем қыс айларында кездеседі бұл берілу механизмінің (листерияларды тасымалдаушы кемірушілердің мал шаруашылығы ғимараттарына және қоймаларына миграциясы) активациясымен және организм телімді емес резистенттілігінің төмендеуімен байланысты.
Листериозға адам да сезімтал болып келеді. Негізгі жұқтыру жолы-термиялық өндеуден өтпеген әр түрлі тағам арқылы. Термотолеранттылық, психрофильдік және басқа да листериялар биологиясы азық тағамдарын ластауына және онда көбеюіне себеп болады. Бұл 1980 жылдары көптеген эпидемиялық және спорадиялық тағамдық листериоздың таралуына әкелді. Жұмсақ ірімшіктер, тез дайындалатын тағамдар (гамбургерлер, хот догтар және т.б.) аса қауіп төндіреді. Сонымен қатар жанасу арқылы (ауру жануар мен кемірушілер), аэрогендік (тері, жүн өндеу бөлмелерінде, ауруханаларда), трансмисивтік (жәндіктер шаққанда, әсіресе кенелер) жолмен жұқтыру мүмкін.
Ауру жануарларды бағып күтуші, патологиялық материалмен және лабораторияларды культуралармен жұмыс істейтін адамдарда да жиі байқалады. Осындай жағдайды болдырмау үшін жалпы жеке профилактика шараларын қатан сақтау керек.
1. Сахаров П.П, Гудкова Е.И. Листерелезная инфекция // М.: Изд. АМН Азернешр, 1965-192с.
2. Листериоз животных 1956
3. Бакулов И.А. Основные вехи истории изучения листериоза животных и людей // Листериоз на рубеже тысячелетий: Материалы междунар. симп. Покров, 1999. С.43- 47.
4. Цветкова Н.Б. «Изменчивость биологических свойств Listeriamonocytogenes под влиянием абиотических факторов» // «Здоровье. Медицинская экология. Наука» 1-2 (47-48) – 2012
5. О.Б. Бадмаева, С. Ж. Доржиев «К вопросу изучения адаптивных свойств листерий» // Вестник АПК Верхневолжья № 4(4) декабрь 2008 г.
6. Сайдулдин.Т Індеттану және жануарлардың жұқпалы аурулары, Алматы 2009, 518 бет
7. Киркимбаева Ж.С., Бияшев К.Б., Бияшев Б.Қ., Орынтаев Қ.Б., Қанатбеков Т.И. «Листериоздің бактериологиялық диагностикасы», Алматы 2008ж
8. Steinbrugge E.G., Maxey R.B., Liewen M.B. Fate of listeria monocytogenes on ready to serve lettuce. Y/ Food Prot. 1988: 51:-P. 569-599
9. Бакулов. И.А. “Листериоз сельскохозяйственных животных” М., изд. «Колос»,1967 296 с.
10. Бутко М.П. Исследования по изысканию элективной среды для выделения возбудителя листериоза из органов и тканей убойных животных // Труды ВНИИВС. -1972. -T.XLI. -С. 126.
11. Алимов A.M., Котылев О.А., Хазипов Н.З. Синтетическая элективная среда для выделения листерий. Авт. свидетельство № 784334 от 1 августа 1980г.
12. Телишевская Л.Я., Трусова Л.Н. Влияние минеральных элементов на роль Listeriamonocytogenes // Тез. докладов научно-произв. конф. (19-20 декабря 1974, ВГНКИ). -М. -1974. -С.145-147
13. Тартаковский И.С., Шевелева C.A., Карпова Т.И., Шустрова Н.М., Ермолаева С.А., Снегирева А.Е., Куваева И.Б. Методические подходы к выделению и идентификации листерий в продуктах питания II В сб.: I Профилактическая медицина-практическому здравоохранению. - Вып. 1. - ч. 2. І-М.: 2001. - С. 92-94.
14. Rapio M.T. Domingues-Bernal G., Suarez M., et al. Transcriptional activation of virulence genes in wild type strains of Listeria monocytogenes in response to a change in the extra cellular medium composition. Res. Microbiol. 1996.
15. Гершун В.И. Методика выделения листерий из силоса // Ветеринария. - 1966. - № 7. - С. 103-104.
16. Банникова Д.А., Павлова И.Б., Кононенко А.Б.,Болотский М.Н., Бритова С.В. Морфология популяций листерий при различных условиях культивирования (сканирующая электронная микроскопия). // Проблемы ветеринарной санитарии, гигиены и экологии. -2009- № 2.
17. . Rocourt J., Seeliger Heinz P.R. Distribution des espcces du genre Listeria // Zbl. Bakteriol. Microbiol, und Hyg. A. -1985. -A259. -№3. -C.317-330.
18. Бакулов И.А., Васильев Д.А. Пищевой листериоз новое проявление известной болезни // Вестник РАСХН, 1995. - С. 69-72.
19. Ермолаева С.А., Белый Ю.Ф., Тартаковский И.С. Изменение уровня экспресии фактаров вирулентности Listeriamonocytogenes под влиянием внешних условий //Молек. генетика, микробиол. вирусолог. 2000 №1.- с17-19
20. Мека-Меченко Т.В. Биологическая характеристика листериоза в Казахстане и совершенствование его лабораторной диагностики: авторефер. дисс. канд. мед. наук.-1997.-25с.
21. Гершун. В.И. «Листериоз сельскохозяйственных животных» Алматы, «Қайнар», 1981-96 стр.
22. Васильев Д.А. Теоритическое обоснование и разработка основных направлений в профилактике пищевого листериоза: Дисс. Москва.-1994
23. Гершун В.И., Гершун А.И. Биотермическое обезвреживание листериц в силосной массе// Ветеринария.-1975.- №2.
24. Материалы III-й Международной научно-практической конференции молодых учёных “МОЛОДЁЖЬ И НАУКА XXI ВЕКА” Том III “Актуальные вопросы микробиологии, вирусологии, эпизоотологии и биотехнологии”
25. Искаков Г.Р. Жалобский И.Л. К вопросу природной очаговости и эпизоотологии листериоза сельскохозяйственных животных в Семипалатинской облости// Природная очаговость болезней и вопр. паразитолог., Фрунзе.-1964.-вып.4 – с. 54-55
26. Бабкин А.Ф. Динамика серологических сдвигов при экспериментальном листериозе овец// Ветеринария.- 1965. №7.- с. 70-73
27. Тартаковский И.С., Шевелева С.А., Карпова Т.И., Шустрова Н.М., Ермолаева С.А., Снегирева А.Е., Куваева И.Б. Методические подходы к выделению и идентификации листерий в продуктах питания// В сб.: Профилактическая медицина-практическому здравоохранению. Вып 1.-ч.2.-М.:2001.-С.92-94.
28. Костенко Ю.Г., Шагова Т.С., Янковский К.С. Листерии – критерий безопасности мясных продуктов // Мясная Индустрия. 1997. № 3. С. 23-24.
29. Болотский М.Н. Индикация Listeria monocytogenes в продовольственном сырье и продуктах животного происхождения методом ИФА// Ветеринарная патология. №2. 2007 46-49с.
30. Будак А.И. Листериоз// Фельдшер и акушерка.-1975. №6 –с.8-11.
31. Бутко М.П., Дядечко В., Домацкая М. Микробиологическая характеристика полевых культур возбудителя листериоза// Тез. докл. 8-Всесоюз. конф. по природ, очаговости болезней животных и охране численности.- Киров, 1972.- Е.1. –С. 16-18.
32. Цветкова Н.Б. Изменчивость биологических свойств Listeriamonocytogenes под влиянием абиотических факторов// Здоровье. Медицинская экология. Наука 1-2(47-48)-2012.
33. Халимбеков М.М. Клинические симптомы листериоза овец и коз. -Труды Азербайдж. н.- и. вет. опытной станции. 1957. -т.6. - С.10-16.
34. Ө. ЫҒылманұлы Ветеринариялық патологиялық анатомия. Алматы, 2010. 647 б.
35. Материалы конференции «Успехи современного естествознания» №1, 2006, с. 52
36. Поманская Л.А. К вопросу о распространении листериоза в Тульской области и выявление заболевания у новорожденных /Тезисы докладов научно-практической конференции "Проблемы краевой патологии и профилактики", Тула, 1964г.
37. Гукасян JI.A. , Трифонов В.М. Сравнительная оценка цистин-теллурит сывороточного и кровяного теллуристого агаров в бактериологической диагностике дифтерии// Лаб. дело. -1971. -№12. -С.749-750.
38. Алимов М.А. Контаминированность объектов ветеринарного надзора возбудителем листериоза и биологические свойства выделенных культур листерий: Дисс. Казань, 2004.
39. Искаков Г.Р. Жалобский И.Л. К вопросу природной очаговости и эпизоотологии листериоза сельскохозяйственных животных в Семипалатинской облости// Природная очаговость болезней и вопр. паразитолог., Фрунзе.-1964.-вып.4 – с. 54-55
40. Джавец Э., Мельник Н.Л., Эйдельберг З. Руководство по медицинской микробиологии.- 1981.- № 2 с.6-2
41. Казаков А.В., Брацлавская Е.И. К методике изготовления листериозного аитигена для РНГА //Материалы научно-практических работ специалистов санигарно-эпидемиологической службы Свердловской области, - Свердловск,1981. - 4.1 - С.85-90.
42. Бабкин А.Ф. Применение реакции непрямой гемагглютинации и гемолиза для диагностики листериоза// Микробиология., эпидемиология, иммунобиология. -1965.- №1 –с. 138-143.
43. Сошникова М.Н. К вопросу реакции агглютинации с культурами листерий// Труды Узбекского института эпидемиологии и микробиологии.-1979.-Т.3. –с. 83-84
44. Александрова Н.М.,Фаизов Т.Х.,Усольцев К.В. ПЦР тест система для обнаружения генома возбудителя листериоза// материалы конференции, Казань 2013.
45. Антошина И.Ф, Мезенцева М.В. Listeriamonocytogenes распространение и механизмы иммунного ответа // “Инфекция и иммунитет” 2012, Т. 2, № 3, с. 627–634
46. Prevention and control of listeriosis Rev. sci. tech. Off. int. Epiz., 1987, 6 (3), 815-818.
47. Бакулов И.А., Буткин Е.И., Ведерников В.А., Юрков Г.Г. Эпизоотология с микробиологией/ М.: Агропромиздат, 1987.- 415с.
48. Тұрсынқұлов Ш.Ж. Ветеринариядағы зертханалық зерттеулер: ғылыми-әдістемелікнұсқау-Астана, 2005-308 бет.
49. Құрманәліұлы Нұр Листериозды балау үшін қолданылатын антиген мен позитивті қан сарысуын өндіру технологиясын жетілдіру:диссертация-Алматы-2008 ж.
50. Батырбеков А.Н. Балық және балық қалдықтарында Listeriamonocytogenes-тің тіршілік қабілеттілігі және балық өндеу кәсіпорындарының жабдықтары мен құрал-саймандарын санитариялық өндеу-Қостанай, 2010 ж.
2. Листериоз животных 1956
3. Бакулов И.А. Основные вехи истории изучения листериоза животных и людей // Листериоз на рубеже тысячелетий: Материалы междунар. симп. Покров, 1999. С.43- 47.
4. Цветкова Н.Б. «Изменчивость биологических свойств Listeriamonocytogenes под влиянием абиотических факторов» // «Здоровье. Медицинская экология. Наука» 1-2 (47-48) – 2012
5. О.Б. Бадмаева, С. Ж. Доржиев «К вопросу изучения адаптивных свойств листерий» // Вестник АПК Верхневолжья № 4(4) декабрь 2008 г.
6. Сайдулдин.Т Індеттану және жануарлардың жұқпалы аурулары, Алматы 2009, 518 бет
7. Киркимбаева Ж.С., Бияшев К.Б., Бияшев Б.Қ., Орынтаев Қ.Б., Қанатбеков Т.И. «Листериоздің бактериологиялық диагностикасы», Алматы 2008ж
8. Steinbrugge E.G., Maxey R.B., Liewen M.B. Fate of listeria monocytogenes on ready to serve lettuce. Y/ Food Prot. 1988: 51:-P. 569-599
9. Бакулов. И.А. “Листериоз сельскохозяйственных животных” М., изд. «Колос»,1967 296 с.
10. Бутко М.П. Исследования по изысканию элективной среды для выделения возбудителя листериоза из органов и тканей убойных животных // Труды ВНИИВС. -1972. -T.XLI. -С. 126.
11. Алимов A.M., Котылев О.А., Хазипов Н.З. Синтетическая элективная среда для выделения листерий. Авт. свидетельство № 784334 от 1 августа 1980г.
12. Телишевская Л.Я., Трусова Л.Н. Влияние минеральных элементов на роль Listeriamonocytogenes // Тез. докладов научно-произв. конф. (19-20 декабря 1974, ВГНКИ). -М. -1974. -С.145-147
13. Тартаковский И.С., Шевелева C.A., Карпова Т.И., Шустрова Н.М., Ермолаева С.А., Снегирева А.Е., Куваева И.Б. Методические подходы к выделению и идентификации листерий в продуктах питания II В сб.: I Профилактическая медицина-практическому здравоохранению. - Вып. 1. - ч. 2. І-М.: 2001. - С. 92-94.
14. Rapio M.T. Domingues-Bernal G., Suarez M., et al. Transcriptional activation of virulence genes in wild type strains of Listeria monocytogenes in response to a change in the extra cellular medium composition. Res. Microbiol. 1996.
15. Гершун В.И. Методика выделения листерий из силоса // Ветеринария. - 1966. - № 7. - С. 103-104.
16. Банникова Д.А., Павлова И.Б., Кононенко А.Б.,Болотский М.Н., Бритова С.В. Морфология популяций листерий при различных условиях культивирования (сканирующая электронная микроскопия). // Проблемы ветеринарной санитарии, гигиены и экологии. -2009- № 2.
17. . Rocourt J., Seeliger Heinz P.R. Distribution des espcces du genre Listeria // Zbl. Bakteriol. Microbiol, und Hyg. A. -1985. -A259. -№3. -C.317-330.
18. Бакулов И.А., Васильев Д.А. Пищевой листериоз новое проявление известной болезни // Вестник РАСХН, 1995. - С. 69-72.
19. Ермолаева С.А., Белый Ю.Ф., Тартаковский И.С. Изменение уровня экспресии фактаров вирулентности Listeriamonocytogenes под влиянием внешних условий //Молек. генетика, микробиол. вирусолог. 2000 №1.- с17-19
20. Мека-Меченко Т.В. Биологическая характеристика листериоза в Казахстане и совершенствование его лабораторной диагностики: авторефер. дисс. канд. мед. наук.-1997.-25с.
21. Гершун. В.И. «Листериоз сельскохозяйственных животных» Алматы, «Қайнар», 1981-96 стр.
22. Васильев Д.А. Теоритическое обоснование и разработка основных направлений в профилактике пищевого листериоза: Дисс. Москва.-1994
23. Гершун В.И., Гершун А.И. Биотермическое обезвреживание листериц в силосной массе// Ветеринария.-1975.- №2.
24. Материалы III-й Международной научно-практической конференции молодых учёных “МОЛОДЁЖЬ И НАУКА XXI ВЕКА” Том III “Актуальные вопросы микробиологии, вирусологии, эпизоотологии и биотехнологии”
25. Искаков Г.Р. Жалобский И.Л. К вопросу природной очаговости и эпизоотологии листериоза сельскохозяйственных животных в Семипалатинской облости// Природная очаговость болезней и вопр. паразитолог., Фрунзе.-1964.-вып.4 – с. 54-55
26. Бабкин А.Ф. Динамика серологических сдвигов при экспериментальном листериозе овец// Ветеринария.- 1965. №7.- с. 70-73
27. Тартаковский И.С., Шевелева С.А., Карпова Т.И., Шустрова Н.М., Ермолаева С.А., Снегирева А.Е., Куваева И.Б. Методические подходы к выделению и идентификации листерий в продуктах питания// В сб.: Профилактическая медицина-практическому здравоохранению. Вып 1.-ч.2.-М.:2001.-С.92-94.
28. Костенко Ю.Г., Шагова Т.С., Янковский К.С. Листерии – критерий безопасности мясных продуктов // Мясная Индустрия. 1997. № 3. С. 23-24.
29. Болотский М.Н. Индикация Listeria monocytogenes в продовольственном сырье и продуктах животного происхождения методом ИФА// Ветеринарная патология. №2. 2007 46-49с.
30. Будак А.И. Листериоз// Фельдшер и акушерка.-1975. №6 –с.8-11.
31. Бутко М.П., Дядечко В., Домацкая М. Микробиологическая характеристика полевых культур возбудителя листериоза// Тез. докл. 8-Всесоюз. конф. по природ, очаговости болезней животных и охране численности.- Киров, 1972.- Е.1. –С. 16-18.
32. Цветкова Н.Б. Изменчивость биологических свойств Listeriamonocytogenes под влиянием абиотических факторов// Здоровье. Медицинская экология. Наука 1-2(47-48)-2012.
33. Халимбеков М.М. Клинические симптомы листериоза овец и коз. -Труды Азербайдж. н.- и. вет. опытной станции. 1957. -т.6. - С.10-16.
34. Ө. ЫҒылманұлы Ветеринариялық патологиялық анатомия. Алматы, 2010. 647 б.
35. Материалы конференции «Успехи современного естествознания» №1, 2006, с. 52
36. Поманская Л.А. К вопросу о распространении листериоза в Тульской области и выявление заболевания у новорожденных /Тезисы докладов научно-практической конференции "Проблемы краевой патологии и профилактики", Тула, 1964г.
37. Гукасян JI.A. , Трифонов В.М. Сравнительная оценка цистин-теллурит сывороточного и кровяного теллуристого агаров в бактериологической диагностике дифтерии// Лаб. дело. -1971. -№12. -С.749-750.
38. Алимов М.А. Контаминированность объектов ветеринарного надзора возбудителем листериоза и биологические свойства выделенных культур листерий: Дисс. Казань, 2004.
39. Искаков Г.Р. Жалобский И.Л. К вопросу природной очаговости и эпизоотологии листериоза сельскохозяйственных животных в Семипалатинской облости// Природная очаговость болезней и вопр. паразитолог., Фрунзе.-1964.-вып.4 – с. 54-55
40. Джавец Э., Мельник Н.Л., Эйдельберг З. Руководство по медицинской микробиологии.- 1981.- № 2 с.6-2
41. Казаков А.В., Брацлавская Е.И. К методике изготовления листериозного аитигена для РНГА //Материалы научно-практических работ специалистов санигарно-эпидемиологической службы Свердловской области, - Свердловск,1981. - 4.1 - С.85-90.
42. Бабкин А.Ф. Применение реакции непрямой гемагглютинации и гемолиза для диагностики листериоза// Микробиология., эпидемиология, иммунобиология. -1965.- №1 –с. 138-143.
43. Сошникова М.Н. К вопросу реакции агглютинации с культурами листерий// Труды Узбекского института эпидемиологии и микробиологии.-1979.-Т.3. –с. 83-84
44. Александрова Н.М.,Фаизов Т.Х.,Усольцев К.В. ПЦР тест система для обнаружения генома возбудителя листериоза// материалы конференции, Казань 2013.
45. Антошина И.Ф, Мезенцева М.В. Listeriamonocytogenes распространение и механизмы иммунного ответа // “Инфекция и иммунитет” 2012, Т. 2, № 3, с. 627–634
46. Prevention and control of listeriosis Rev. sci. tech. Off. int. Epiz., 1987, 6 (3), 815-818.
47. Бакулов И.А., Буткин Е.И., Ведерников В.А., Юрков Г.Г. Эпизоотология с микробиологией/ М.: Агропромиздат, 1987.- 415с.
48. Тұрсынқұлов Ш.Ж. Ветеринариядағы зертханалық зерттеулер: ғылыми-әдістемелікнұсқау-Астана, 2005-308 бет.
49. Құрманәліұлы Нұр Листериозды балау үшін қолданылатын антиген мен позитивті қан сарысуын өндіру технологиясын жетілдіру:диссертация-Алматы-2008 ж.
50. Батырбеков А.Н. Балық және балық қалдықтарында Listeriamonocytogenes-тің тіршілік қабілеттілігі және балық өндеу кәсіпорындарының жабдықтары мен құрал-саймандарын санитариялық өндеу-Қостанай, 2010 ж.
Қазақстан Республикасының Ауыл Шаруашылық Министрлігі
Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті
Биологиялық қауіпсіздік кафедрасы
Турсунақын Назерке
Қой листериозын балау және күресу шаралары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 051201 - Ветеринариялық медицина
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 051201 - Ветеринариялық медицина
Алматы 2016 ж
Қазақстан Республикасының Ауыл Шаруашылық Министрлігі
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Биологиялық қауіпсіздік кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қой листериозын балау және күресу шаралары
Беттер саны_______60
Сызбалар мен көрнекті
Материалдар саны____4кесте_
Қосымшалар________10 сурет
Орындаған: Турсунақын Назерке
2016 ж 16______мамыр____қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі
____________________
Төлемісова Ж.К.
Жетекшісі
____________________
Ермагамбетова С.Е.
Норма бақылау
____________________
Мусоев А.М.
Сарапшы
____________________
Алматы 2016 ж
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Ветеринария факультеті
Ветеринариялық медицина мамандығы
Биологиялық қауіпсіздік кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Турсунақын Н.Б.
Жұмыс тақырыбы: Қой листериозын балау және күресу шаралары
Университет бойынша 2016 ж. 26-ақпандағы №116-К бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2016 ж. 16-мамыр
Жұмыстың бастапқы деректері
Турсунақын Назерке Алматы облысына қарасты Талас шаруа қожалығында және ҚазҰАУ-дың биологиялық қауіпсіздік кафедрасының бактериозға қарсы биотехнология зертханасында өзінің дипломдық жобасын орындап шықты. Ол шаруашылықтан алынған патологиялық материалдың патологиялық анатомиялық өзгерістерін зерттеді және листериоз қоздырушысын бөліп алды. Бөлініп алынған листериялардың бактериологиялық диагностика арқылы зерттеді. Күресу және алдын алу шараларын қарастырды.
Дипломдық жобада қарастырылатын сұрақтардың тізімі
oo Кіріспе
oo L. monocytogenes биологиялық қасиеттері
oo Қой листериозының клиникалық белгілері және паталогиялық анатомиялық өзгерістері
oo Қой листериозын балау әдістері
oo Қой листериозы кезіндегі иммунитет, спецификалық профилактика және күрес шараларын ұйымдастыру
Графикалық материалдардың тізімі 4 кесте, 10 сурет
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
1. Толысбаев Б.Т., Бияшев Қ.Б. Микробиология және иммунология Оқулық. Алматы 2008 493 б.
2. Кіркімбаева Ж.С., Орынтаев Қ.Б. Малдың жұқпалы ауруларын бактериологиялық балау Оқу құралы. Алматы, 2011. 247 б.
3. Красноженова Е.П., Бочкарева О.П. Микробиологическая диагностика инфекционных заболеваний Уч пособие. Ростов-на-Дону. 2006. 298 с
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе
С.Е.Ермағамбетова
Қазан
2015 ж
Негізгі бөлім
С.Е.Ермағамбетова
Қаңтар
2016 ж
Патологиялық анатомиялық балау бөлімі
Ж.Ж.Кенжебекова
Тұжырым
Қ.Б.Орынтаев
Наурыз 2016 ж
Кафедра меңгерушісі, профессор
_______________
Ж.К.Төлемісова
Жетекшісі, доцент
_______________
С.Е.Ермағамбетова
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
Н.Б.Турсунақын
Дипломдық жұмысты орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1.
Арнайы әдебиетке шолу
Қазан-желтоқсан 2015 ж
Орындалды
2.
Зерттеу топтарын құру
Қазан 2015 сәуір 2016 ж
Орындалды
3.
Өзіндік зерттеулер жүргізу
Қазан 2015 ж сәуір 2016ж
Орындалды
4.
Өзіндік зерттеулерді талдау және қорытындылау
Сәуір-мамыр 2016 ж
Орындалды
5.
Дипломдық жұмыстың қолжазбасын жетекшіге ұсыну
Мамыр 2016ж
Орындалды
6.
Дипломдық жұмысты алдын ала қорғау
Мамыр 2016 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі, профессор
_______________
Ж.К.Төлемісова
Жетекшісі, доцент
_______________
С.Е.Ермағамбетова
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
Н.Б.Турсунақын
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
8
АНЫҚТАМАЛАР
9
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
10
КІРІСПЕ
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
11
1.1
Қой листериозы тарихи анықтамасы және эпизоотологиясы
14
1.2.
Листериоздың биологиялық қасиеттері
15
1.3
Қой листериозының клиникалық белгілері және паталогиялық анатомиялық өзгерістері
22
1.4.
Қой листериозын балау әдістері
25
2.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
30
2.1
Зерттеулердің материалдары мен әдістері
30
2.2
Зерттеулердің нәтижелері
34
2.2.1
Талас шаруашылығында қой листериозының індеттанулық мәліметтері және клиникалық белгілері
34
2.2.2
Қой листериозының патологиялық анатомиялық балауы
35
2.2.3
Қой листериозының зертханалық балауы
38
2.2.4
Листериялардың антибиотиктерге сезімталдығы
48
3.
Зерттеулердің экономикалық тиімділігі
50
3.1
Еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы
51
3.2
ҚОРЫТЫНДЫЛАР
55
3.3
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
56
4.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
57
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер жасалды
ТШ ОСЧ 25-6
Дистилденген су
МСТ 17206-84
Микробиолгиялық агар
МСТ 20730-89
Ет-пептонды сорпа
МСТ 20292-74
Сиымдылығы 100, 200 және 1000 мл өлшем колбалары
МСТ 12026-66
Сүзгіш қағаз
МСТ 20292-74Е
Шыны пипеткалар
МСТ 23932
Спиртті шам
МСТ 25336
Стакандар В - 1 - 250 ТС
МСТ 25336
Воронкалар В - 56 (75) - 80 ХС
МСТ 25336-82Е
Лабораториялық шыны ыдыстар
ТШ 480-11-10-73
Шыныға жазатын карандаш
МЕМСТ 17206-84
Микробиологиялық агар
МЕМСТ 4.452-86
Биологиялық микроскоп - Биолам
МСТ 6672-59
18х18 мм көлемді жабынды шыны
МСТ 6672-76
24х24 мм көлемді жабынды шыны
АНЫҚТАМАЛАР
АНТИГЕН - антидене синтезі қабілетін тудырып, олармен спецификалық әрекеттесетін, организм үшін бөгде жоғарғы молекуларлы органикалық заттар.
АНТИДЕНЕ - антигендердің әсерінен организмде түзілетін спецификалық белоктар.
ГРАМ ТӘСІЛІМЕН БОЯУ - микробиологиялық дәрмектерді грамтеріс және граммоң топтарына ажырататын бояу әдісі
ЗАРДАПТЫЛЫҚ - қоздырғыштардың зардаптылық тудыратын қабілеті.
УЫТТЫЛЫҚ - белгілі штаммның көбею барысында белгілі бір тіршілік иесінде зардапты жағдай туғызатын зардаптылық өлшемін көрсететін сандық деңгейі.
ИДЕНТИФИКАЦИЯ - микроағзалардың белгілі бір түрге, туысқа т.б. жататындығын анықтау, олардың биохимиялық белгілері жиынтығын (морфологиясы, биохимиялық белсенділігі, антигендік қасиеті, малға ауру тудыруы, т.б.) зерттеуге негізделген.
ИНДИКАЦИЯ - табу, қоздырушыны табу.
ЛИСТЕРИОЗ -- жануарларда жүйке жүйесінің зақымдалуымен, септицимиялық құбылыстармен, түсік тастау мен желінсаумен сипатталатын жануар мен адамдардың инфекциялық ауруы.
МОНОЦИТОЗ - қанда моноциттер санының көбеюі.
ШТАММ - өзіне тән қасиеттері жағынан бекітілген, белгілі бір микроорганизмнің немесе вирустардың өсіндісі
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей қысқартылған сөздер қолданылды:
ҚазҰАУ - Қазақ ұлттық аграрлық университеті
ВҒЗИ-ветеринариялық ғылыми зерттеу институты
ДНҚ-дезоксирибонуклеин қышқылы
РНҚ-рибонуклеин қышқылы
ЕПС-етті-пептонды сорпа
ЕПА-етті-пептонды агар
ЕПБС-етті-пептонды бауыр сорпа
КБР-комплементн байланыстыру реакциясы
ЛАР- латекс аглютинациялық реакция
АР-аглютинация реакциясы
ТЕГАР-тура емес гемагглютинация реакциясы
ПТР-полимеразалық тізбек реакциясы
ИФТ- иммунды ферментті талдау
МЕМСТ-мемлекеттік стандарт
ТЖ-техникалық жағдай
рН- сутегі ионы концентрациясының өлшем бірлігі
лм2-литр мет шаршы
мин-минут
г-грамм
мкг-микрограмм
мл- милилитр
0С-Цельций градусы
t-температура
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
Қазақстан ауыл шаруашылығының негізгі міндеті жоғары сапалы және зиянсыз өнім және өндіріске арналған шикізатпен халықты қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл мәселенің шешімін табу, яғни зиянсыз, экологиялық таза мал шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында малдардың өнімділігін жоғарылату, сонымен қатар қысыр қалу мен әр түрлі аурулармен күрес жұмыстарын жүргізу үшін ветеринариялық мамандар күш салу керек. Жақсы зерттелген және эффективті күрес шаралары ұйымдастырылған аурулармен қатар әлі де шаруашылыққа айтарлықтай экономикалық шығындар келтіретін ауыл шаруашылық малдарының жұқпалы аурулары бар.Осындай аурулардың бірі болып листериоз саналады.
Листериоз (Listeriosis) -- жануарларда жүйке жүйесінің зақымдалуымен, септицимиялық құбылыстармен, түсік тастау мен желінсаумен сипатталатын жануар мен адамдардың инфекциялық ауруы. Бұл ауру жас төлдерге энзоотия сипатында болғанда жоғары өлім көрсеткішімен өтіп, айтарлықтай қауіп төндіреді. Листериоз кезінде өлім көрсеткіші 47%, ал жүйкелік түрінде 98 -- 100% болады.
Табиғаты бойынша зооантропонозды ауру болып ғылым қызметкерлерінің және ветеринария және де медицина дәрігерлердің назарын талап етеді.
Балау кезіндегі қиындықтар, клиникалық белгілерінің алуан түрлі болуы, эпизоотологиясындағы және патогенез ерекшеліктерінің көптеген сұрақтардың зерттелмеуі диагностикалау әдістерін жетілдіру және ғылыми негізделген алдын алу және бұл аурумен күресу шараларын ұйымдастыру үшін жан-жақты зертеулерді талап етеді.
Листериозға қой, ешкі, ірі қара мал, шошқа, жылқы, қоян, тауық, үйрек, күрке тауық сезімтал. Бұл аурумен барлық жастағы жануар ауырады, бірақ жас төл және буаз мал өте сезімтал болып келеді. Листериозбен иттер, мысықтар және маймылдар да ауырады. Инфекция қоздырушысының таратушы көзі болып сыртқы ортаға мұрын және жыныс мүшелер ағындылармен, тастанды төлмен, несеп-зәрмен және желінсау кезінде сүтпен листерияларды бөлетін ауру және ауырып жазылған жануарлар, сонымен қатар листериоз ошақтарының пайда болуында маңызды рөл атқаратын сау листерияларды тасымалдаушылар болады. Негізгі қоздырушының табиғаттағы резервуары-көбінесе ауыл шаруашылық жануарлары листериозды су, жем, кемірушiлер ағындылармен жұқтыруына себеп болатынкемірушілер. Листериоздың пайда болуына және таралуына, әсіресе қойлар арасында сүрлемнің рөлі ерекше. Ал жабайы жануарлар арасында листериоз қоздыршысының циркуляциясында кенелер рөл атқарады.Табиғи листериозды жұктыру негізінен мұрын мен ауыз қуысы кілегейлі қабаты, коньюктива, асқазан жолы және зақымдалған тері арқылы жүреді. Листериоз спорадия, сирек эпизоотия түрінде,қойларды маусымды сипатта өтеді. Көбінесі көктем қыс айларында кездеседі бұл берілу механизмінің (листерияларды тасымалдаушы кемірушілердің мал шаруашылығы ғимараттарына және қоймаларына миграциясы) активациясымен және организм телімді емес резистенттілігінің төмендеуімен байланысты.
Листериозға адам да сезімтал болып келеді. Негізгі жұқтыру жолы-термиялық өндеуден өтпеген әр түрлі тағам арқылы. Термотолеранттылық, психрофильдік және басқа да листериялар биологиясы азық тағамдарын ластауына және онда көбеюіне себеп болады. Бұл 1980 жылдары көптеген эпидемиялық және спорадиялық тағамдық листериоздың таралуына әкелді. Жұмсақ ірімшіктер, тез дайындалатын тағамдар (гамбургерлер, хот догтар және т.б.) аса қауіп төндіреді. Сонымен қатар жанасу арқылы (ауру жануар мен кемірушілер), аэрогендік (тері, жүн өндеу бөлмелерінде, ауруханаларда), трансмисивтік (жәндіктер шаққанда, әсіресе кенелер) жолмен жұқтыру мүмкін.
Ауру жануарларды бағып күтуші, патологиялық материалмен және лабораторияларды культуралармен жұмыс істейтін адамдарда да жиі байқалады. Осындай жағдайды болдырмау үшін жалпы жеке профилактика шараларын қатан сақтау керек.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Біздің зерттеулеріміздің негізгі мақсаты қой листериозын балау әдістерін зерттеу болып табылды. Осыларды ескере отырып келесі міндеттер қойылды:
1. Алматы облысы шаруашылық жағдайында қой листериозы клиникалық белгілерін және патологиялық анатомиялық өзгерістерін зерттеу.
2. Листериозға бактериологиялық диагностика жүргізу.
3. Листериозға қарсы күрес шараларын және алдын алу шараларын құрастырып шаруашылыққа ұсыну.
1. Әдебиетке шолу
1.1 Қой листериозы тарихи анықтамасы және эпизоотологиясы
Листериоз - клиникалық көріністері полиморфты зооантропанозды ауру. Ауру табиғи ошақты және синантроптылығымен сипатталады. Індет көзі кемірушілер болып табылады.
Листериоз жайлы алғаш мәліметтер 1892 ж осы аурудың теңіз шошқалары және қояндарда, егеуқұйрықтар тәрізді тышқандарда анықталуымен байланысты. (Лусе; Мюррей, Уэбб, Свэн; Пири, Бакулов,1993ж). Кейіннен осындай ауру қойларда,сиыр, шошқада, жылқы сонымен қатар адамда кездесетіні туралы публикациялар пайда болды. (Бакулов, 1993; 1999). Листериялармен коздырылған қойлардың жүйке жүйесінің зақымдалуы жайлы алғаш деректерді Джиль мәлімдеді (1931ж) және бөліп алған микробка Listerella Ovis атауы берілген(1937ж).Кеңес одағында листериоз алғаш шошқаларда 1934 жылы Киев ветеринариялық институты профессоры Т.П. Слабоспицкиймен тіркелді. Листериозды зертеу тарихында П.М. Свинцов, П.П. Сахарова және Е.И. Гудкова, М.М Халимбетов жұмыстары маңызды болды.
Зелленгир мәліметтері бойынша адамдарда листериоз алғаш Германияда 1951 ж анықталды. Листериялық инфекция монографиясында П.П. Сахаров пен Е.И. Гудкова адам мен жануар листериозы жайлы өздерінің көп жылдық зерттеулерінің нәтижелері жазылды [1].
Алғаш листериоз қоздырушысының атауы Listerella болған, ал 1940 ж Г. Пири бұл микроб атауын Listeria деп, ал қоздыратын ауруды Listeriosis деп атауды ұсынды [2].
Листериоз мал шаруашылығына айтарлықтай шығын және адам деңсаулығына қауіп келтіретін кең таралған инфекциялық ауру. Бұл аурумен күресу қиындығы қоздырушының биологиясының ерекшеліктерімен және табиғатта патогенді және патогенді емес штамдарының көп болуымен сипатталады. Листериоз келтіретін экономикалық шығын өлім санынының көп болуымен, малдардың өнімділігінің төмендеуімен, түсік тастауымен және ветеринариялық санитариялық және шектеуші шараларға кеткен шығындардың болуымен анықталады [3].
Соңғы 100 жылда листериоз таралу ареалы шектелген қалыпты зооноздан әлемдегі маңызды тағамдық инфекцияға айналды және айрықша қауіпті бактериологиялық инфекциялар бестігіне енді [4].
Листериоз 60-қа жуык елде кездеседі және әлемде таралу ареалы айтарлықтай. Жануарлардың бұл ауруға шалдығуы әртүрлі табиғи-климаттық жағдайда жердің барлық континеттерінде кездеседі. Жануарлар арасында қойлар жиірек бұл ауруға шалдығады [5].
Табиғи жағдайда листериозбен: ірі қара мал, қойлар, ешкілер, шошқалар, жылқылар, үй қояндары, көжектер, түлкілер, тауықтар, шошқа теңіздері, жабайы егеуқұйрықтар, тышқандар және басқа да жануарлардың кейбір түрлерін зақымдайды. Листериозбен тәжірибе жүзінде иттерді, мысықтарды, маймылдарды, кептерлерді, ақ егеуқұйрықтар мен ақ тышқандарды зақымдауға болады. Індеттің таратушы көзі ауру және ауырып жазылған жануарлар (микробтасымалдаушылар) болып табылады. Олар листерияларды сыртқы ортаға несеп, нәжіс, сүт және көден, танаудан, жыныс мүшелерінен аққан сорамен бөліп шығарады. Індетті тышқандар, егеуқұйрықтар және иттер тасымалдайды деген болжаулар бар. Листериоздың ең қауіпті таратушылары және негізгі табиғи қорламасы тышқан тектес кемірушілер. Олардың бөлінділерімен жайылым, жемшөп , сумен топырақ ластанып, одан барып басқа жануарларға жұғады. Ал ауылшаруашылық малдары үшін ең басты жұғу факторы сүрлем болып табылады, әсіресе, сапасы нашар, қышқылы аз сүрлемде ауаның температурасы төмен, 0°С-тан біраз ғана жоғары жағдайда листериялар зардаптылығын сақтап, өсіп-өне береді. Листериозға белгілі бір аймақта орын тебу және табиғи ошақтылық тән [6].
Әдетте ауру қоздырушысы малдың денесіне негізінен ауыз арқылы, сонымен қатар, тыныс жолдары, көз конъюнктивасы, зақымданған тері арқылы енеді. Қан сорғыш жәндіктер: кене, бүрге, бит, т.б. қатысуымен трансмиссивтік жолмен жүғуы да мүмкін. Көп жағдайды малдардың листериозға шалдығуына кемірушілердің арасында таралған індет себепкер болады. Организм төзімділігі, сыртқы орта жағдайы листериоздың пайда болуы мен таралуында шешуші роль атқарады. Организм қандай да бір аурумен әлсіреген кезде (мыс, оба, паратиф және т.б.) листериоз эндогенді індет ретінде пайда болуы мүмкін. Листериоз спорадия түрінде өтеді, кейде эпизоотия түрінде [7].
Қойларда маусымды сипатта болады, қыс көктем кезінде байқалады, бұл қоздырушы механизмінің активациялануымен және организмнің спецификалық емес резистентілігінің төмендеуімен түсіндіріледі.
Қазақстанда және көршілес елдерде листериозбен басқа малдармен салыстырғанда негізінен қой ауырады да, бұл түліктің ауруға шалдығу көрсеткіші де, өлім көрсеткіші де жоғары болады.
Қазақстанда қойдың листериозы солтүстік облыстардың орманды және далалы аймақтарында жиі байқалады. Бұған табиғи себептермен қатар қоздырушысы үшін қолайлы орта болып табылатын сүрлемді мал азығын пайдалану да әсер етеді [6].
1.2. Листериоздың биологиялық қасиеттері
Листериоз қоздырушысы - Listeria monocytogenes грам оң, спора түзбейтін, таяқша тәріздес Listeria туыстығына біріктірілген бактериялар жатады. Бұл топқа 7 түр енеді, олар L. ivanovii, L. innocua, L. welshimeri, L. seeligeri, L. gray, L. murray және бұлардың ішіндегі адам мен жануарға патогендігі жоғары L. monocytogenes жатады [8].
Қоздырушы бактерияның факультативті - патогенді тобына жатады.
Морфологиясы мен өсінділік қасиеттері. Листериялар ұштары дөңгеленген таяқша (0,3 - 0,5 x 0,5 -- 2,0 р.) тәрізді. Жағындыда жеке, жұппен немесе V сан түрінде, сонымен қатар бағана түрінде (3 - 4 және көп тізбек таяқша бойынша) орналасады. Қоздырушы полиморфты (жіпше, кокк, вибрион тәрізді) жиі кездеседі. Анилин бояулармен жақсы боялады. С. А. Карпеев өз электронды микроскопиялық зертеулерінде листериялар ұзындығы 0,8 ден 1,8 е дейін, ал ені 0,4-0,6 екендігін анықтаған.
Гартвиг листериялар кокк тәрізді формасына орта жағдайы қолайсыз (кәдімгі ет пептонды сорпа 40 С ) болған кезде ауысатынын айтқан. Кейбір авторлар осының нәтижесінде бактериалды сүзгіден өту қабілеті пайда болатынын айтып кеткен.
Ескі културалар Грамм бойынша теріс боялады, бұл бактериялар өлімі мен аутолизге байлынысты. Культура неғұрлым ескі болса онда соғұрлым Грамм бойынша теріс боялған клеткалар көп болады.
Листериялар факультативті микроорганизмдер тобына жатады. Олар анаэробты ортада жақсы өседі (Китта-Тароцци ортасында) және аэробты орта жағдайында тіршілігін сақтап қалады [9].
Кейбір авторлардың мәліметтері бойынша листериялар қоректік орталар жөніндегі талаптармен ерекшеленеді. Әсіресі бұл листерияларды өлекседен алғаш бөліп алған кезде айқын білінеді. Өлекседен жай ет пептонды сорпаға себінді жасап листерияларды өсіру қиынға түседі [10,11,12] Листерияларды алғаш бөліп алу және оларды ары қарай бактериологиялық зерттеу үшін ең қолайлы орта болып 1% глюкоза мен 2 -- 3% глицерин қосылған ЕПС саналады.
Listeria monocytogenes көптеген қоректік орталарда өседі, негізін оларға ет- пептонды сорпа, Хоттингер сорпасы, ет-пептонды агар, картоптан жасалған агар, глюкоза (0,5-1%), глицерин (2-3%), ашытқы экстракты (10%), қан сарысуы (10%) қосылған милық агар, жүректі-милық агар және де кейбір синтетикалық орталар жатады. Қазіргі уақытта селективті байыту арқылы листерияларды бөліп алу үшін, жаңа қоректік орталар ұсынылған - Fraser сорпасы, Half - Fraseif сорпасы, Oxford - агар, Palcam - агар және т.б.
П.П. Сахаров, И.С. Тартаковский, жэне т.б. айтуынша, листериялар байытылған қоректік орталарда қарқынды өседі, ал қарапайым орталарда олардың өсуі жеткіліксіз болады және де патологиялық материалдардан микробтардың бірінші генерациясын бөліп алу қиыншылыққа соғады. Байытылған ортада бірнеше рет өсірілген листериялар, кейін қарапайым ортларда жақсы өседі деп мәлімдейді [13].
Жасанды қоректік орталарда листериялардың диссоциациясы байқалады және олар вирулентті S-формасынан вируленттілігі төмен R- формасына ауысады. Таяқшалары ұзын әрі ірі және де көбінесе жіп тәрізді формалар кездеседі; колониялар ірі, аздау мөлдір, кедір-бұдыр және ұштары бұтақты болып сипатталады. Кейбір штамдар өздерінің жылжымалылығынан айырылуы мүмкін [14].
И.А. Бакулов, Д.А. Васильев листериялардың L-формаларын электрондық-миксроскоппен зерттегенде, цитоплазма тығыздығының жоғарылағанын, рибасомалар санының қысқарғанын, ядро айналасының шайылып кеткенін хабарлайды.
В.И. Гершун бөлме температурасында 4-5 ай сақталган сүрлем жэне сүрлем шырынының сынамаларында листериялардың L-формаларын тіркеген, олардың саны айтарлықтай өсе бастаған [15].
ЕПА-да - нәзік, ұсақ шоғырлар түзеді (тілме таяқшасына ұқсайды). Бактерия тізбектері агарда дөңгелек (әдетте диаметрі 1 - 1,5 мм), беті аздап төмпешік, мөлдір, жарыққа көгілдір түс беретін шоғырлар түзеді. Ажыратып - балау үшін 1% глюкоза мен 2% глицерин қосылған ет - пептон - картоп агарында немесе 1% глюкоза мен 3% глицеринді картопты - пептонды агарды қолдануға болады. Көрсетілген орталарда (рН = 6,8 -- 7,0) тілме және пастерелла микробтары мүлде өспейді немесе елеусіз тым майда болып өседі, ал листериялар тығыз, колитәріздес болып өседі.Листериялар гемолиз тудырады. Бұл әсіресе R-формалы колонияларда жақсы көрінеді. Канды агарда гемолиз колония айналасында түссіз аймақтың пайда болуымен сипатталады (в типті гемолиз). Сұйық орталардан ЕПС-да жақсы өседі, 5-10% сарысу қосуға болады. Листериялар төмендегі сұйық орталарда өте жақсы өседі: ет - бауыр сорпасы, бауыр, 1% глюкоза қосылған ет - пептонды, глицеринді (2 -- 3% глицерин қосылған ет - пептон сорпада), глюкозалы - глицеринді (1% глюкоза мен 2 -- 3% глицерин қосылған ет - пептон сорпасы), ет-бауырлы - глюкозалы (1% глюкоза қосылған ет-бауырлы сорпа) және бауырлы-глюкозалы (1% глюкоза қосылған бауыр сорпасы). Листерияны жасанды қоректік орталарда өсіру кезінде листериялар аттенуацияланады (әлсірейді) және олар уытты S-формасы азуытты R- формаға ауысады. Осыдан жекелеген штаммдар өздерінің қозғалғыштығын жоғалтады [7].
Банникова Д.А., Павлова И.Б., Кононенко А.Б.,Болотский М.Н., Бритова С.В. сканирлеуші электронды микроскопия әдісін қолдана отырып L. monocytogenes морфологиясын зерттеді. ЕПА-да 22 және 30°С температурада өсіріп, микроскопия кезінде клеткарарлық матрикспен байланысқан сопақша келген клеткаларды байқады. Дифференциалдық диагностикалық PALCAM ортасында таяқша тәріздес ұзындығы бірдей емес клеткалар, бұл клеткалар перефериясында L-трансформация сипатындағы морфологиясы өзгерген клеткалар, ұсақ L формларды байқады. триптозды соялық агарда өсірген кезде листериялар популяциясының морфологиясы жоғарыдағыдай болды. Осы зерттеулер нәтижесінде листериялардың морфологиясы қоректік орталарға, өсіру жағдайларына, температура мен инкубация уақытына тәуелді екенін дәлелдеді [16].
Серологиялық қасиеттері. С. Патерсон листериялардың антигендік құрылымы күрделі екендігін анықтады: 6 соматикалық және 4 жіпшелік антиген. Автор 4 негізгі серотипті ажыратты: 1, 2, 3, 4. Ал қазіргі кезде листериялар антигендік схемасы 15 соматикалық және 5 жіпшелік антигеннен тұратын 16 сероварианттан құралады, яғни олар: 12а, 12в, 12с, 3а, 3в, 3с, 4а, 4ав, 4в, 4с, 4д, 4е, 7, 5, 6а, 6в.Кейбір авторлардың мәліметтері бойынша әртүрлі серотиптегі штамдардың морфологиялық, биохимиялық және өсінділік қасиеттері ұқсас болғанымен, олардың уыттылық дәрежелерінде айырмашылықтар болады. 1-ші серотип уыттылығы жоғары, ал 3-ші мен 4-ші серотип уыттсыз болып келеді [17].
И.А. Бакулов, И.С. Тартаковский 1 серологиялық топқа отандық серотиптердің 12а-3с сероварларын,ал қалған сероварларын 2 топқа біріктірді [18].
Әдеби деректер бойынша азықтық листериоз клиникасында L. monocytogenes сероварларының бәрі бірдей рөл атқармайды. Азықтық өнімдерде көбінесе 12а, 12в және 4в сероварлары кездесетіні анықталған [19].
Т.В. Мека Меченко Қазақстан республикасында тіркелген листериоздың этиологиялық құрылымы жағынан көбінесе 1-ші типтегі сероварлар екендігін анықтаған[20].
В.И. Гершунің мәліметі бойынша Қазақстанда бөліп алған листериялардың 93 штамдарын зерттегенде олардың басым бөлігі 1 серотопқа жататындығын айтқан [21].
Биохимиялық қасиеттері. Листериялар биохимиялық-ферментативтік қасиеттері бойынша белсенділігі төмен топқа жатады. Листериялардың көмірсулар мен спирттерді ашыту қасиеті орташа. Листерийлер газы жоқ қышқыдар түзу аркылы глюкозаны, левулезаны, рамнозаны және салицинді, баяу түрде сахарозаны, декстринді, еритін крахмалды және глицеринді ыдыратады; кейбір культурасы лактоза мен мальтозаны ыдыратады. Арабинозаны, дульцитті, инулинді, сорбитті ыдыратпайды. Листерийлер индол мен күкіртті сутегін түзбейді, желатинді сұйылтпайды, нитраттарды қалпына келтірмейді, бета-гемолизин бөледі. Сутегінің каныққан тотығын, оттегінің көпіршігін шығарып ыдыратады. Каталазаға сынама оң, оксидаза бойынша теріс нәтиже береді. Қоректік орталарда ет немесе ашытқы сығындыларының төменгі концентрациясы болса, онда каталазаға сынама теріс нәтиже беретінің ескеру керек [22].
Желатинді сұйылтпайды. Еккеннен кейінгі 10-12 тәуліктен соң желатинде майда үлпілдеген түйіршіктер пайда болады, кейінірек кейбір жағдайларда егілген жерден перпендикулярлы ретпен таралатын үстіңгі қабатта өте жұқа мамықталған жіпшелер пайда болуы мүмкін, бұлар ешқашан көпіршіктелмейді, бұл қасиет эрзипелотрикстердің желатиндік өсінділерінің қасиеттеріне тән болып келеді.Кларк ортасында 370 С-та 4 тәуліктік өсіндісінділері метилрот реакциясы бойынша оң нәтиже береді [23].
Listeria monocytogenes патогендік қасиеті. Listeria monocytogenes зардаптылық фаторларына листериолизин O, фосфатидилиназитол-спецификалық фосфолипаза (PlcA), фосфотидилхолин - спецификалық фосфолипаза С (PlcB), интерналин А (inlA), интерналин B (inlB), муреингидролаза (P60), ActA белоктарын жатқызады.
Листериолизин О - гемолитикалық белсенділікті қамтамасыз ететін L. monocytogenes патогенді факторлары. рН 5,5 болған кезде листериолизин максимальді белсенділігі анықталған, ал рН 7 тең болғанда гемолиз байқалмайды. Листериялардың листериолизинді синтездеу нәтижесінде фагосомадан мембрананы лизиске ұшырату арқылы шығады.
Фосфатидилиназитол- спецификалық фосфолипаза, массасы 36 кДа болатын негізгі ақуыз. Листериолизинмен комлексте біріншілік вакуольдің лизисіне жауапты. Фосфолипаза листерияларды сұйық ортада өсіргенде түзіледі.
Фосфотидилхолин спецификалық фосфолипаза С- себінділік ерітіндіден бөлініп алынған, молекулалық массасы 33кДа-ға тең. Бұл фермент листериолизинмен бірге екіншілік вакуоль қос мембранасы лизиске ұшыратады.
Жоғарыда көрсетілген ферменттердің мембраналогиялық қызметі жақсы зерттелген, сонымен олардың эукориоттық клеткалар ақуызының сигналды трансдукциясы деңгейіндегі регуляторлық қызметі жайлы мәліметтер бар.
Инвазия кезеңінде листериялар вирулентілігіндегі беткейлік ақуыздарының рөлі анықталғын. Интерналин А бұл эпетелиалды клеткалар инвазиясына қатысытын беткейлік ақуыз. Листериялардың инвазияға қабілеті өсу фазасында белсенді екенін байқаған. Интерналин В гепатоциттер инвазиясына қатысады.
Бұл екі ақуыз фагацитоздың белсенді индукциясына себеп болады. Индукция нәтижесінде бір қабатты мембраналы бактерия біріншілік фагосомаға енеді.
Муреингидролаза L. monocytogenes бөлінуі, клеткалық линиялар бекітілуі және инвазиясы үшін қажет ақуыз.
Актин полимиризациясы ақуызы беткейлік ақуыз, актин полимиризациясын индукциялайды осының нәтижесінде қоздырушы клетка цитоплазмасында белсенді қозғала алады. L. monocytogenes патогенді факторларының продукциясы сыртқы орта құрамы мен оның температурасына тәуелді. Температура 30оС дейін төмендегенде зардаптылық гендерінің белсенділік деңгейі 37 оС болған кезіне қарағанда төмендейді. Ал бөлме температурасында зардаптылық гендерінің экспрессиясы мүлдем тоқтайды [24].
Зертханалық жануарлардан листериозға сезімталдығы жоғары болып ақ тышқандар мен теңіз шошқалары есептеледі, ал бір апталық көжектердің сезімталдығы төменірек болады. Т.Н. Дунаева 1957 жылы алғаш рет зертханалық жануар ретінде дала алақоржындарын пайдалануды ұсынған [28]. Бұл кішкене аңның сезімталдығы CDLM - 10 микробтық денеге тең болды және алақоржындар сезімталдығы ақ тышқандарға қарағанда жоғары екенің анықтады [25].
Листериялардың зардаптылық дәрежесін анықтау мақсатында кератоконъюктивалық сынаманы қояндар мен теңіз шошқаларына қояды. Көзге қойылған сынаманың барысында листериялардың уытты штаммдары оң нәтиже береді. И.Л. Мартиневский (1961) осы сынамаға әр түрлі жануарларды қолданып тәжірибе жүргізген. Тәжірибе жүргізгенде үлкен құмтышқандарға сынама қойғандажақсы нәтиже, одан төменгі нәтижені күндізгі тышқан, жыңғылбас құмтышқан, түктіаяқ қосаяқ және кірпілерді қолданғанда алынған [26].
В.Ю. Литвин, A.Л. Гинцбург және басқалардың айтуы бойынша, листериялардың авирулентті және вирулентті штаммдары секілді бірінші рет жұқтырғанда, тетрахимен торшаларына цитопатогендік әсер етпейді, бірақ келесі себінділерден кейін, олар әртүрлі дамиды. Бірінші себіндіден кейін, авируленттік штамм, патологиялық өзгеріссіз кірпікшелі кебісшенің 5-10%-ның қозғалысын баяулатады. Керісінше, вируленттік листериялар бір себіндіден екінші себіндіге көшу барысында, цитопатогенді белсенділігін жоғарылатады. Егер бірінші себіндіде жұқтырылған кірпікшелі кебісшелер ерекшеленбесе, екінші себіндіде тетрахимендердің 30% күйзеліске ұшырады немесе оларда деструкция тіркелді, ал үшінші себіндіден кейін торшалардың 90% өлімге ұшырайды немесе оларда кайтымсыз өзгерістер болады [20].
И.С. Татарковский, Т.И. Карпова, T.Autio, R. Keto-Timonwen және т.б. зерттеушілер түрлі жануарлардың листерияларға сезімталдылығы бірдей емес болатынын анықтады. Дала әтештерінің тері астына 10 микробтық торшаны енгізген кезде, олар қысқа мерзімде өлді. Зертханалық жануарларда листериялардың 60 штаммдарының вируленттілігін тексергенде, ақ тышқандар мен теңіз шошқалары өте сезімтал, бір апталық үй қояндар мен лақтардың сезімталдылығы төмен болды. Маймылдар мен қозылардан летальды нәтиже ала алмады, ал қалтауыздар ең тұрақты болды. Сериялық пассаждау әдісімен листериялардың вируленттілігін жоғарылату әрекеті жетістікпен аяқталған жоқ [27].
Физикалық және химиялық факторларға төзімділігі. Листериялар сыртқы ортада кең таралған сонымен қатар физикалық және химиялық факторларға төзімді. Олардың суыққа, қатыруға және әртүрлі тұздау факторларына ас тұзының әртүрлі концентрациясы, қолданылатын ингредиенттер), сонымен қатар негізгі дезинфекциялаушы заттарға төзімділігі анықталған [28].
Листериялар топырақ пен суда (айлап, кейде жылдап) төменгі және біркелкі температурада ұзақ сақталады, дәнде - 3 жылға дейін, сүт пен етте қарқынды көбейеді. 58 0С дейін қыздырғанда өлмейді, 700С кезінде 20 - 30 минут аралығында, ал 3 - 5 минут қайнатқанда өледі.
1-кесте.
Листериоз қоздырушысының сыртқы ортада төзімділігі
Сыртқы орта обьектілері
Тіршілігін сақтап қалу уақыты
Зерттеуші
1
2
3
Топырақта
Көктем жаз айларында жаз айларында 33 күнге дейін
Күз қыс айларында 5 айға дейін
Жазда 33 күнге дейін, қыста 72 күнге дейін
2 жыл шамамен
М.А. Бараненков
М.М. Халимбетов
Құмда
10айға дейін
Варнекке
Суда
35[0]-37[0]С температурада 346 күнге дейін,15[0]-20[0] С температурада 299 күнге дейін2[0]-8[0] С температурада 737 күнге дейін
Жазда 70 күнге дейін
15-20 ай
Л.А. Поманская
М.А. Бараненков
А.В. Селиванов және Г.А. Гриницина
1-кестенің жалғасы
1
2
3
Мұзда
709-928 күн
Л.А. Поманская
Сұлуда
105 күнге дейін
10 айға дейін
В.И. Попов
Г.А. Гриницина
Кебекте
105 күнге дейін
5 айдан 12 айға дейін
В.И. Попов
А.В. Селиванов және Г.А. Гриницина
Құрама жемде
10 айға дейін
Г.А. Гриницина
Пішенде
134 күнге дейін
8 айға дейін
40-180 күнге дейін
В.И. Попов
Г.А. Гриницина
М.М.Халимбеков
Ет сүйек ұнында
134 күнге дейін
В.И. Попов
Қида
Көктем жаз айларында 2-4 айға дейін, күз қыс айларында 7 ай
Жазда 22күнге дейін, қыста 60 күнге дейін
А.В. Селиванов және Г.А. Гриницина
М.М.Халимбеков
Жерге көмілген өлекседе
45күннен 4 айға дейін
М.А. Бараненков
Терісінде
Тұздалмағанда 90 күнге дейін, тұздалғанда 62 күнге дейін
М.А. Бараненков
Қазіргі азықтық өнімдерді өндеу және сақтау технологиялары листериялардың азық түліктің контаминациялануы және онда көбеюіне жағдай жасайды, өз кезегінде бұл листериоздың жайылуына және спорадия түрінде кездесуіне әкеледі.
Америкалық зерттеушілердің мәліметтері бойынша адамдардың листериозды жұқтыруының 85% азық түліктің листериялармен контаминациялануы нәтижесінде болады және оның 50% ет және құс өнімдеріне тиесілі [29].
Listeria monocytogenes антибиотиктерге сезімталдығы. Патогенді микроорганизмдердің антибиотиктерге сезімталдығын анықтаудың олардың тұрақтылығын зерттеуде мен терапиялық препараттарды таңдау кезінде теориялық және практикалық маңызы бар. О.Б. Бадмаева, С.Ж Доржиев өзен сынамаларынан алынған штамдарының антибиотиктерге сезімталдығын анықтау барысында келесі нәтижелерді алды гентамицин, стрептомицин, тетрациклин және цефалексин листериялардың өсуін мүлдем тоқтатады, ал рифампицин, олеандомицинге сезімталдығы төмен болды [5].
Листериялардың антибиотиктерге сезімталдығы бойынша көптеген авторлардың жүргізген зерттеулерінің нәтижелері әртүрлі болды. Зеелигер, А. Зайцева және В. Акишина сияқты авторлар өз зерттеулерінде листериялар пенициллинге, стрептомицинге, левомицетинге және азырақ деңгейде биомицинге сезімтал екенін анықтаған.
А.П. Будак (1975) листериялардың пенициллинге тұрақтылығы осы препараттың пневмококтарға және стафилококтерге сезімталдығынан 35-40 есе артық екенін анықтаған. Листерия штамдарының пенициллинге сезімталдылық дәрежесін анықтау үшін М.П. Бутко авторластарымен (1972) тәжірибелерін жүргізген. Олардың деректері бойынша эритромицин мен хлортетрациклинге листериялар жоғары сезімталдылық және стрептомицин мен левомицетин үшін орташа сезімталдылық қасиет көрсеткен [30, 31].
Listeria monocytogenes-тің антибиотиктерге сезімталдығын зерттеу нәтижесінде автор келесі тұжырымдарға келді листериялар вакуымдық қаптамада сақтау жағдайында және төмен температурада (+60 С) сақталған кезде қоректік ортаның субстратына құрамына қарамастан, зерттелген штамдар пеницилин тобындағы кейбір антибиотиктерге (бензилпенициллин, ампициллин) төзімді микроорганизмдер популяциясын қалыптастырады. антибиотиктерге төзімділіктің қалыптасуын Listeria monocytogenes жоғарыда көрсетілген жағдайда культивациялау кезінде бұл микроорганизмдерге капсула түзу қабілеті пайда болуымен түсіндіруге болады. Бақылау кезінде +60 С температурада вакуымдық қаптамадағы ірімшікке культивацияланған листериялар капсула түзу қабілеті пайда болған, ал 220 С температура капсула түзілмеді. Листериялардың бақылау штамдарының бактериялық клеткаларының 0,7%-да ғана капсула болды, ал вакуымдық каптамада сақталғаннан кейін бактериялық клеткаларының 72-75%-да капсула байқалды. Капсуланың антибиотиктерге резистентілігінің қалыптасуында маңызды рөл атқаратыны дәлелденді [32].
1.3. Қой листериозының клиникалық белгілері және паталогиялық анатомиялық өзгерістері
Ауру жіті, жітіден төмен, созылмалы түрде өтеді де, клиникалық белгілері бойынша өлітиген, жүйке жүйесін зақымдайтын, генитальдік және кәдімгідей емес түрлерге бөлінеді.
Қойларда көбінесе жүйкелік түрі кездеседі. Листериоз екі фазада өтеді, біріншісі клиникалық белгілері айқын көрінбейтін кезең (алғашқы хабаршы кезеңі) және клиникалық көріністері айқын кезең. Аурудың бірінші кезеңінде жануардың азыққа тәбетінің болмауы, ұйқышылдық пен қымыл қозғалысының азаюымен, коньюктивит пен ринит белгілерімен сипатталады. Дене температурасы 41-420 С-қа дейін көтерілуі мүмкін.
Алғашқы клиникалық белгілері білінгеннен бір екі күн өткеннен кейін орталық жүйке жүйесі зақымдалғанының белгілері байқалады. Ауырған мал
денесін дұрыс меңгере алмай, қозғалғанда тәлтіректеп, бір орында айнала береді. Тепе-теңдігін сақтай алмай, тұла бойы тырысып, бұлшық еттері сіресіп, мойыны қисаяды. Сонымен бірге, көздің, ауыздың кілегейлі қабықтары қабынады. Аурудың соңғы сатысында тұла бойы мен аяқ бұлшық еттері салданған жануар орнынан тұра алмай жатып қалады. Жас төлдер сақа малдарға қарағанда тезірек өлімге ұшырайды. Алғаш жүйке жүйесінің зақымдану белгілері пайда болғаннан бірнеше сағат немесе күннен (1-14 күн) кейін жануар өледі.
М.М. Халимбеков аурудың спонтанды түрде өтуінде нейтрофилдер санының жоғарылауын, эозинофилдердің азаюын, ядролардың солға ығысуын байқаған [33].
Өлітиген формасы жас малдарда және қозыларда көп сипатталған. Бұл кездегі негізгі клиникалық белгілері: әлсіздік, дене температурасының жоғары болуы, ішек қарын жолдарының қызметінің бұзылуы (іш өту), тәбетінің болмауы. Жануарлардың кейбіреуі жазылады, бірақ ұзаққа дейін тасмалдаушы болып табылады. Аурудың өтуі 2-10 күнге созылады.
Листериозбен ауырған қозылар жемнен бас тардады, оларда әлсіздік пайда болады, тыныс алуы қиындайды және дене температурасы қалыпты. Қозылар айналмалы қозғалыстар жасап қабырғаға басын сүйеп, осылай бірнше сағаттар бойы тұрған.
Горьков облысында қозыларда листериоздың жүйкелік түрінің басым болуын байқаған.
3-5 айлық қозыларда листериоз кезінде ауыздың және еріннің кілегейлі қабаттары зақымдалған.
Қозыларда қимыл қозғалысының, тепе-теңдіктің бұзылуын сипаттаған. Қозыларда ауру 3-4 күнге созылды, кейде 7-10 күнге дейін созылды.
Көптеген авторлар листериоз салдарынан түсік тастауды сипаттаған. С.А. Аманжулов мәліметтері бойынша бір шаруашылықта , 600 қойдың 210-ы түсік тастаған.
Түсік тастаудың алдында қойларда шырыш аққан. Тастанды түсіктен листерий культурасын бөліп алуға болады. Түсік тастаған қойлар тірі қалады. И.Иванов түсік тастаудың 1-2 күн алдында қойлар үрпиген, дене температурасы көтерілген және тәбеттің болмауын байқаған. Әдетте, түсік тастаған қойларда жүйккелік зақымданулар байқалмайды.
Желев, Джуров және Томов 10 буаз саулыққа листериозды жұқтырған. Барлық саулықтар әр түрлі уақытта (4-30 күн) түсік тастаған. Саулықтардың дене температурасы көтерілген, әлсіздік, тәбеттіңтөмендеуі,тыныс алуы қиындаған және жыныс мүшелерінен шырыш бөлінген. Түсік тастаудан кейін саулықтардың жағдайы жақсарып, қалпына келген. Он жұқтылылған саулықттардың бесеуінде шуы түспей қалған және жатырдан іріңді шырыш бөлінген.
Жұқтырылған қойларда лейкоцитоз, эозопиния, нейтрофилия жеңіл түрде және лейкопиния ауыр түрінде. Экспериментальді түрде жұқтырылған саулықтардың бәрінде 2-3 күннен кейін моноцитоз байқалды. Аурудың өршуімен эритроциттер саны азайды. Гемоглобин мөлшері төмендеп эритроциттер шөгу жылдамдығы үдеген. Түсіктен кейін қанды зерттегенде қалыпты жағдайда болған.
Листериоз кезінде желіннің зақымдануы мастит байқалған. И.Иванов Л.Икономов пен Д. Тодоров күре тамырлары арқылы жұқтырылған қойларда 2 күннен 13 күнге дейін листериялардың сүтпен бірге бөлінгенін байқаған. Бұл кезде сүттілігі төмендеп, бірақ сүттің көзге көрінерлік өзгерістер байқалмайды.
Әртүрлі тәсілмен листериозды жұқтыру арқылы бұл аурудың аралас түрін алды, яғни жүйке жүйесінің зақымдануы мен септицимиялық түрі бірге. Бұндай түрі табиғатта да кездеседі. Қойларды күре тамыры және интраназальді жолмен жұқтырғын. Жұқтырғыннан екі күннен кейін жануарларда дене температурасы көтеріліп, тыныс алу жиілігі жылдамдаған. Қызба бес алты күнге созылды, содан кейін температура қалпына келген, кейбір жануарларда қалыптыдан төмен. Жұқтырғаннан кейін 3-4 күннен кейін қойларда коньюнктивит басында серозды, ал одан кейін іріңдіге ауысады, сонымен қатар ринит байқалған. 4-6 күннен бастап жүйке жүйесінің зақымдалу белгілері біліне бастады: әлсіздік, қимыл қозғалыстың бұзылуы, мойын және кеуде бұлшық еттері дірілдеуі, бастың арқаға немесе бүйіріне қарай шалқайған. Содан кейін алдыңғы және артқы аяқтарының парезі байқалды. Жұқтырғаннан кейін 6-7 күні жануарлар өлімге ұшыраған.
Патанатомиялық өзгерістер аурудың клиникалық нышандарына сәйкес әртүрлі болады. Ауру клиникасында мидың зақымдану белгілері басым болған жағдайда (жүйкелік листериоз) ми заты мен жұмсақ қабықта қанның молайғаны, кейде олардың домбығу сұйығымен кеуленгені, қанталағаны байқалады. Ми қабықтарында қанталау гематома түрінде болуы, ми діңгегінің соңғы жағында жұмсару ошақтары болуы мүмкін. Кейбір деректер бойынша (М.М.Халимбеков), қойда бұл қанталаулар жайылма сипатта да болады, мидың қарыншалары мен қатты қабығы астында ірің тәріздес сұйықтың болуы ықтимал. Эпикард астында, жұтқыншақтық және жақастылық лимфалық түйіндерде, т.б. мүшелерде бірен-саран нукте және дақ қанталаулар кездеседі [33].
Гистологиялық өзгерістер ми мен жұлынның, жұмсақ қабық пен кейбір ми жүйкелерінің (У, У11, 1Х немесе Х11 жұптары) жіті қабынуымен сипатталады. Мида майда некроз ошақтары, лейкоциттер мен гистиоциттердің шоғырланған, жайылған және қан тамырларын тікелей қоршаған шоғырлары байқалады Қабыну процесі ми затындағы лейкоциттердің шоғырларымен басталады да, кейін микроглия көбейіп, гистиоциттер пайда болып полиморфты сипат алады. Нейрондар дистрофияға ұшырайды, глиоциттермен қоршалады (нейронофагия). Листериозға мидың белгілі бір бөлектерінің қабыну тән. Сопақша ми мен көпір зілді, ортаңғы ми мен жұлынның мойын бөлімі біршама бәсеңдеу қабынады, ал мишық пен көру дөңесінің қабынуы шамалы болады. Жұмсақ қабық өте зілді қабынып, лимфоциттермен, гистиоциттермен, бірен-саран нейтрофильдермен кеуленеді.
Қозылар өлітиген сипатта болғанда бауырда, сирегірек лимфалық түйіндерде, талақта, өкпеде, жүрек пен бүйректе өлі ошақтар пайда болады. Кейін өлі ошақтар орнында гранулемалар қалыптасады. Ылғалды және кілегейлі қабықтарда, лимфалық түйіндерде қан молаяды, қанталаулар пайда болады, ішек - қарын жіті катарлы немесе қанараласа қабынады, паренхималық мүшелерде дистрофиялық процестер туындайды, талақ пен лимфалық түйіндер гиперплазияға ұшырайды.
Өкпеде недәуір жиі майда гранулемалар болады. Олар макрофагтар мен лимфоциттерден, аздаған нейтрофильдерден тұрады, бронхиолалар қабырғаларында, альвеолалараралық шымылдықтарда, қантамырлар қабырғаларында орналасады.
Гениталдық листериоз. Жануар буаздықтың екінші жартысында іш тастайды немесе зілді кеселге шалдыққан, тіршілікке қабілетсіз төл туылады. Іш тасталған шаранада терінің шел қабатының домбығу сұйығымен кеуленгені, көкірек және құрсақ қуыстарында қызғылт сұйықтың жиналғаны, бауырда, кейде басқа мүшелерде де майда өлі ошақтар байқалады.
Аралас листериоз сирек кездеседі, ми мен жұлынның қабынуымен және ішкі мүшелердегі септицемияға тән өзгерістермен сипатталады [34].
1.4.Қой листериозын балау әдістері
Листериозға диагноз қою кезінде бірқатар қиындықтар туындайды олар аурудың клиникалық белгілерінің алуан түрлі болуымен, анамнездік, эпизоотологиялық деректердің нақты болмауымен және бактериологиялық зертеудің ұзақтығымен (2-4 апта) байланысты [35].
П.С. Соломкин мәліметтері бойынша листериозға клиникалық белгілері мен патологоанатомиялық өзгерістерге сүйеніп диагноз қою қиын. Сол үшін бұл мәселені шешу мақсатында таза культураны бөліп алып, зертханалық жануарларға биосынама қою қажет.
И.А. Бакулов ауыл шаруашылық жануарларының листериозына диагноз комплекс негізінде қойылады және патолоанатомиялық және серологиялық зерттеулер нәтижелерін ескеру қажет екенін атап өткен. Тура осындай диагноз қою әдістерін бірқатар авторлар өз жұмыстарында ұсынған, олар: П.М Свинцов, М.М. Халимбеков, П.П. Сахаров және И.Е. Гудкова, Ю.А. Малахов, В.И. Папов және т.б [1, 9].
Листериозды балау негізінен індеттанулық деректер, клиникалық белгілер мен патологоанатомиялық өзгерістер мен зертханалық зертеулерге сүйеніп жасалады.
Зертханалық зерттеулер Грам бойынша боялған өлген жануарлар ағзаларынынан және мидан жасалған жағындыларды микроскопиялау, ағзалар мен мидан жасалған суспензияны қоректік ортаға себінді жасау арқылы культураны бөліп алу және зертханалық жануарларға биосынама қою, бөлініп алынған культураны идентификациялау және басқа микробтардан ажыратып балаудан тұрады.
Бактериологялық және биологиялық зерттеулер төмендегілерден тұрады:
* Міндетті түрде миды зерттеу, өйткені листериялар көп жағдайда мидан бөлініп алынады.
* Патологиялық материалдан листерияларды бөліп алу үшін глюкоза-глицеринді бауыр қосылған орталарды қолдану.
* Бөліп алған листерия культураларын 6-12 сағаттан кейін, бөлме температурасында (18-220) қозғалғыштығын тексеру.
* Биохимиялық қасиеттерін есепке алу. Листерийлер газы жоқ қышқыдар түзу аркылы глюкозаны, левулезаны, рамнозаны және салицинді, баяу түрде сахарозаны, декстринді, еритін крахмалды және глицеринді ыдыратады; кейбір культурасы лактоза мен мальтозаны ыдыратады. Арабинозаны, дульцитті, инулинді, сорбитті ыдыратпайды. Листерийлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ Ұлттық Аграрлық Университеті
Биологиялық қауіпсіздік кафедрасы
Турсунақын Назерке
Қой листериозын балау және күресу шаралары
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 051201 - Ветеринариялық медицина
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 051201 - Ветеринариялық медицина
Алматы 2016 ж
Қазақстан Республикасының Ауыл Шаруашылық Министрлігі
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Биологиялық қауіпсіздік кафедрасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қой листериозын балау және күресу шаралары
Беттер саны_______60
Сызбалар мен көрнекті
Материалдар саны____4кесте_
Қосымшалар________10 сурет
Орындаған: Турсунақын Назерке
2016 ж 16______мамыр____қорғауға жіберілді.
Кафедра меңгерушісі
____________________
Төлемісова Ж.К.
Жетекшісі
____________________
Ермагамбетова С.Е.
Норма бақылау
____________________
Мусоев А.М.
Сарапшы
____________________
Алматы 2016 ж
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Ветеринария факультеті
Ветеринариялық медицина мамандығы
Биологиялық қауіпсіздік кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Турсунақын Н.Б.
Жұмыс тақырыбы: Қой листериозын балау және күресу шаралары
Университет бойынша 2016 ж. 26-ақпандағы №116-К бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 2016 ж. 16-мамыр
Жұмыстың бастапқы деректері
Турсунақын Назерке Алматы облысына қарасты Талас шаруа қожалығында және ҚазҰАУ-дың биологиялық қауіпсіздік кафедрасының бактериозға қарсы биотехнология зертханасында өзінің дипломдық жобасын орындап шықты. Ол шаруашылықтан алынған патологиялық материалдың патологиялық анатомиялық өзгерістерін зерттеді және листериоз қоздырушысын бөліп алды. Бөлініп алынған листериялардың бактериологиялық диагностика арқылы зерттеді. Күресу және алдын алу шараларын қарастырды.
Дипломдық жобада қарастырылатын сұрақтардың тізімі
oo Кіріспе
oo L. monocytogenes биологиялық қасиеттері
oo Қой листериозының клиникалық белгілері және паталогиялық анатомиялық өзгерістері
oo Қой листериозын балау әдістері
oo Қой листериозы кезіндегі иммунитет, спецификалық профилактика және күрес шараларын ұйымдастыру
Графикалық материалдардың тізімі 4 кесте, 10 сурет
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер
1. Толысбаев Б.Т., Бияшев Қ.Б. Микробиология және иммунология Оқулық. Алматы 2008 493 б.
2. Кіркімбаева Ж.С., Орынтаев Қ.Б. Малдың жұқпалы ауруларын бактериологиялық балау Оқу құралы. Алматы, 2011. 247 б.
3. Красноженова Е.П., Бочкарева О.П. Микробиологическая диагностика инфекционных заболеваний Уч пособие. Ростов-на-Дону. 2006. 298 с
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе
С.Е.Ермағамбетова
Қазан
2015 ж
Негізгі бөлім
С.Е.Ермағамбетова
Қаңтар
2016 ж
Патологиялық анатомиялық балау бөлімі
Ж.Ж.Кенжебекова
Тұжырым
Қ.Б.Орынтаев
Наурыз 2016 ж
Кафедра меңгерушісі, профессор
_______________
Ж.К.Төлемісова
Жетекшісі, доцент
_______________
С.Е.Ермағамбетова
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
Н.Б.Турсунақын
Дипломдық жұмысты орындау
ГРАФИГІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1.
Арнайы әдебиетке шолу
Қазан-желтоқсан 2015 ж
Орындалды
2.
Зерттеу топтарын құру
Қазан 2015 сәуір 2016 ж
Орындалды
3.
Өзіндік зерттеулер жүргізу
Қазан 2015 ж сәуір 2016ж
Орындалды
4.
Өзіндік зерттеулерді талдау және қорытындылау
Сәуір-мамыр 2016 ж
Орындалды
5.
Дипломдық жұмыстың қолжазбасын жетекшіге ұсыну
Мамыр 2016ж
Орындалды
6.
Дипломдық жұмысты алдын ала қорғау
Мамыр 2016 ж
Орындалды
Кафедра меңгерушісі, профессор
_______________
Ж.К.Төлемісова
Жетекшісі, доцент
_______________
С.Е.Ермағамбетова
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент
_______________
Н.Б.Турсунақын
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
8
АНЫҚТАМАЛАР
9
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
10
КІРІСПЕ
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
11
1.1
Қой листериозы тарихи анықтамасы және эпизоотологиясы
14
1.2.
Листериоздың биологиялық қасиеттері
15
1.3
Қой листериозының клиникалық белгілері және паталогиялық анатомиялық өзгерістері
22
1.4.
Қой листериозын балау әдістері
25
2.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
30
2.1
Зерттеулердің материалдары мен әдістері
30
2.2
Зерттеулердің нәтижелері
34
2.2.1
Талас шаруашылығында қой листериозының індеттанулық мәліметтері және клиникалық белгілері
34
2.2.2
Қой листериозының патологиялық анатомиялық балауы
35
2.2.3
Қой листериозының зертханалық балауы
38
2.2.4
Листериялардың антибиотиктерге сезімталдығы
48
3.
Зерттеулердің экономикалық тиімділігі
50
3.1
Еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасы
51
3.2
ҚОРЫТЫНДЫЛАР
55
3.3
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР
56
4.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
57
ҚОСЫМШАЛАР
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер жасалды
ТШ ОСЧ 25-6
Дистилденген су
МСТ 17206-84
Микробиолгиялық агар
МСТ 20730-89
Ет-пептонды сорпа
МСТ 20292-74
Сиымдылығы 100, 200 және 1000 мл өлшем колбалары
МСТ 12026-66
Сүзгіш қағаз
МСТ 20292-74Е
Шыны пипеткалар
МСТ 23932
Спиртті шам
МСТ 25336
Стакандар В - 1 - 250 ТС
МСТ 25336
Воронкалар В - 56 (75) - 80 ХС
МСТ 25336-82Е
Лабораториялық шыны ыдыстар
ТШ 480-11-10-73
Шыныға жазатын карандаш
МЕМСТ 17206-84
Микробиологиялық агар
МЕМСТ 4.452-86
Биологиялық микроскоп - Биолам
МСТ 6672-59
18х18 мм көлемді жабынды шыны
МСТ 6672-76
24х24 мм көлемді жабынды шыны
АНЫҚТАМАЛАР
АНТИГЕН - антидене синтезі қабілетін тудырып, олармен спецификалық әрекеттесетін, организм үшін бөгде жоғарғы молекуларлы органикалық заттар.
АНТИДЕНЕ - антигендердің әсерінен организмде түзілетін спецификалық белоктар.
ГРАМ ТӘСІЛІМЕН БОЯУ - микробиологиялық дәрмектерді грамтеріс және граммоң топтарына ажырататын бояу әдісі
ЗАРДАПТЫЛЫҚ - қоздырғыштардың зардаптылық тудыратын қабілеті.
УЫТТЫЛЫҚ - белгілі штаммның көбею барысында белгілі бір тіршілік иесінде зардапты жағдай туғызатын зардаптылық өлшемін көрсететін сандық деңгейі.
ИДЕНТИФИКАЦИЯ - микроағзалардың белгілі бір түрге, туысқа т.б. жататындығын анықтау, олардың биохимиялық белгілері жиынтығын (морфологиясы, биохимиялық белсенділігі, антигендік қасиеті, малға ауру тудыруы, т.б.) зерттеуге негізделген.
ИНДИКАЦИЯ - табу, қоздырушыны табу.
ЛИСТЕРИОЗ -- жануарларда жүйке жүйесінің зақымдалуымен, септицимиялық құбылыстармен, түсік тастау мен желінсаумен сипатталатын жануар мен адамдардың инфекциялық ауруы.
МОНОЦИТОЗ - қанда моноциттер санының көбеюі.
ШТАММ - өзіне тән қасиеттері жағынан бекітілген, белгілі бір микроорганизмнің немесе вирустардың өсіндісі
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей қысқартылған сөздер қолданылды:
ҚазҰАУ - Қазақ ұлттық аграрлық университеті
ВҒЗИ-ветеринариялық ғылыми зерттеу институты
ДНҚ-дезоксирибонуклеин қышқылы
РНҚ-рибонуклеин қышқылы
ЕПС-етті-пептонды сорпа
ЕПА-етті-пептонды агар
ЕПБС-етті-пептонды бауыр сорпа
КБР-комплементн байланыстыру реакциясы
ЛАР- латекс аглютинациялық реакция
АР-аглютинация реакциясы
ТЕГАР-тура емес гемагглютинация реакциясы
ПТР-полимеразалық тізбек реакциясы
ИФТ- иммунды ферментті талдау
МЕМСТ-мемлекеттік стандарт
ТЖ-техникалық жағдай
рН- сутегі ионы концентрациясының өлшем бірлігі
лм2-литр мет шаршы
мин-минут
г-грамм
мкг-микрограмм
мл- милилитр
0С-Цельций градусы
t-температура
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
Қазақстан ауыл шаруашылығының негізгі міндеті жоғары сапалы және зиянсыз өнім және өндіріске арналған шикізатпен халықты қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл мәселенің шешімін табу, яғни зиянсыз, экологиялық таза мал шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында малдардың өнімділігін жоғарылату, сонымен қатар қысыр қалу мен әр түрлі аурулармен күрес жұмыстарын жүргізу үшін ветеринариялық мамандар күш салу керек. Жақсы зерттелген және эффективті күрес шаралары ұйымдастырылған аурулармен қатар әлі де шаруашылыққа айтарлықтай экономикалық шығындар келтіретін ауыл шаруашылық малдарының жұқпалы аурулары бар.Осындай аурулардың бірі болып листериоз саналады.
Листериоз (Listeriosis) -- жануарларда жүйке жүйесінің зақымдалуымен, септицимиялық құбылыстармен, түсік тастау мен желінсаумен сипатталатын жануар мен адамдардың инфекциялық ауруы. Бұл ауру жас төлдерге энзоотия сипатында болғанда жоғары өлім көрсеткішімен өтіп, айтарлықтай қауіп төндіреді. Листериоз кезінде өлім көрсеткіші 47%, ал жүйкелік түрінде 98 -- 100% болады.
Табиғаты бойынша зооантропонозды ауру болып ғылым қызметкерлерінің және ветеринария және де медицина дәрігерлердің назарын талап етеді.
Балау кезіндегі қиындықтар, клиникалық белгілерінің алуан түрлі болуы, эпизоотологиясындағы және патогенез ерекшеліктерінің көптеген сұрақтардың зерттелмеуі диагностикалау әдістерін жетілдіру және ғылыми негізделген алдын алу және бұл аурумен күресу шараларын ұйымдастыру үшін жан-жақты зертеулерді талап етеді.
Листериозға қой, ешкі, ірі қара мал, шошқа, жылқы, қоян, тауық, үйрек, күрке тауық сезімтал. Бұл аурумен барлық жастағы жануар ауырады, бірақ жас төл және буаз мал өте сезімтал болып келеді. Листериозбен иттер, мысықтар және маймылдар да ауырады. Инфекция қоздырушысының таратушы көзі болып сыртқы ортаға мұрын және жыныс мүшелер ағындылармен, тастанды төлмен, несеп-зәрмен және желінсау кезінде сүтпен листерияларды бөлетін ауру және ауырып жазылған жануарлар, сонымен қатар листериоз ошақтарының пайда болуында маңызды рөл атқаратын сау листерияларды тасымалдаушылар болады. Негізгі қоздырушының табиғаттағы резервуары-көбінесе ауыл шаруашылық жануарлары листериозды су, жем, кемірушiлер ағындылармен жұқтыруына себеп болатынкемірушілер. Листериоздың пайда болуына және таралуына, әсіресе қойлар арасында сүрлемнің рөлі ерекше. Ал жабайы жануарлар арасында листериоз қоздыршысының циркуляциясында кенелер рөл атқарады.Табиғи листериозды жұктыру негізінен мұрын мен ауыз қуысы кілегейлі қабаты, коньюктива, асқазан жолы және зақымдалған тері арқылы жүреді. Листериоз спорадия, сирек эпизоотия түрінде,қойларды маусымды сипатта өтеді. Көбінесі көктем қыс айларында кездеседі бұл берілу механизмінің (листерияларды тасымалдаушы кемірушілердің мал шаруашылығы ғимараттарына және қоймаларына миграциясы) активациясымен және организм телімді емес резистенттілігінің төмендеуімен байланысты.
Листериозға адам да сезімтал болып келеді. Негізгі жұқтыру жолы-термиялық өндеуден өтпеген әр түрлі тағам арқылы. Термотолеранттылық, психрофильдік және басқа да листериялар биологиясы азық тағамдарын ластауына және онда көбеюіне себеп болады. Бұл 1980 жылдары көптеген эпидемиялық және спорадиялық тағамдық листериоздың таралуына әкелді. Жұмсақ ірімшіктер, тез дайындалатын тағамдар (гамбургерлер, хот догтар және т.б.) аса қауіп төндіреді. Сонымен қатар жанасу арқылы (ауру жануар мен кемірушілер), аэрогендік (тері, жүн өндеу бөлмелерінде, ауруханаларда), трансмисивтік (жәндіктер шаққанда, әсіресе кенелер) жолмен жұқтыру мүмкін.
Ауру жануарларды бағып күтуші, патологиялық материалмен және лабораторияларды культуралармен жұмыс істейтін адамдарда да жиі байқалады. Осындай жағдайды болдырмау үшін жалпы жеке профилактика шараларын қатан сақтау керек.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері
Біздің зерттеулеріміздің негізгі мақсаты қой листериозын балау әдістерін зерттеу болып табылды. Осыларды ескере отырып келесі міндеттер қойылды:
1. Алматы облысы шаруашылық жағдайында қой листериозы клиникалық белгілерін және патологиялық анатомиялық өзгерістерін зерттеу.
2. Листериозға бактериологиялық диагностика жүргізу.
3. Листериозға қарсы күрес шараларын және алдын алу шараларын құрастырып шаруашылыққа ұсыну.
1. Әдебиетке шолу
1.1 Қой листериозы тарихи анықтамасы және эпизоотологиясы
Листериоз - клиникалық көріністері полиморфты зооантропанозды ауру. Ауру табиғи ошақты және синантроптылығымен сипатталады. Індет көзі кемірушілер болып табылады.
Листериоз жайлы алғаш мәліметтер 1892 ж осы аурудың теңіз шошқалары және қояндарда, егеуқұйрықтар тәрізді тышқандарда анықталуымен байланысты. (Лусе; Мюррей, Уэбб, Свэн; Пири, Бакулов,1993ж). Кейіннен осындай ауру қойларда,сиыр, шошқада, жылқы сонымен қатар адамда кездесетіні туралы публикациялар пайда болды. (Бакулов, 1993; 1999). Листериялармен коздырылған қойлардың жүйке жүйесінің зақымдалуы жайлы алғаш деректерді Джиль мәлімдеді (1931ж) және бөліп алған микробка Listerella Ovis атауы берілген(1937ж).Кеңес одағында листериоз алғаш шошқаларда 1934 жылы Киев ветеринариялық институты профессоры Т.П. Слабоспицкиймен тіркелді. Листериозды зертеу тарихында П.М. Свинцов, П.П. Сахарова және Е.И. Гудкова, М.М Халимбетов жұмыстары маңызды болды.
Зелленгир мәліметтері бойынша адамдарда листериоз алғаш Германияда 1951 ж анықталды. Листериялық инфекция монографиясында П.П. Сахаров пен Е.И. Гудкова адам мен жануар листериозы жайлы өздерінің көп жылдық зерттеулерінің нәтижелері жазылды [1].
Алғаш листериоз қоздырушысының атауы Listerella болған, ал 1940 ж Г. Пири бұл микроб атауын Listeria деп, ал қоздыратын ауруды Listeriosis деп атауды ұсынды [2].
Листериоз мал шаруашылығына айтарлықтай шығын және адам деңсаулығына қауіп келтіретін кең таралған инфекциялық ауру. Бұл аурумен күресу қиындығы қоздырушының биологиясының ерекшеліктерімен және табиғатта патогенді және патогенді емес штамдарының көп болуымен сипатталады. Листериоз келтіретін экономикалық шығын өлім санынының көп болуымен, малдардың өнімділігінің төмендеуімен, түсік тастауымен және ветеринариялық санитариялық және шектеуші шараларға кеткен шығындардың болуымен анықталады [3].
Соңғы 100 жылда листериоз таралу ареалы шектелген қалыпты зооноздан әлемдегі маңызды тағамдық инфекцияға айналды және айрықша қауіпті бактериологиялық инфекциялар бестігіне енді [4].
Листериоз 60-қа жуык елде кездеседі және әлемде таралу ареалы айтарлықтай. Жануарлардың бұл ауруға шалдығуы әртүрлі табиғи-климаттық жағдайда жердің барлық континеттерінде кездеседі. Жануарлар арасында қойлар жиірек бұл ауруға шалдығады [5].
Табиғи жағдайда листериозбен: ірі қара мал, қойлар, ешкілер, шошқалар, жылқылар, үй қояндары, көжектер, түлкілер, тауықтар, шошқа теңіздері, жабайы егеуқұйрықтар, тышқандар және басқа да жануарлардың кейбір түрлерін зақымдайды. Листериозбен тәжірибе жүзінде иттерді, мысықтарды, маймылдарды, кептерлерді, ақ егеуқұйрықтар мен ақ тышқандарды зақымдауға болады. Індеттің таратушы көзі ауру және ауырып жазылған жануарлар (микробтасымалдаушылар) болып табылады. Олар листерияларды сыртқы ортаға несеп, нәжіс, сүт және көден, танаудан, жыныс мүшелерінен аққан сорамен бөліп шығарады. Індетті тышқандар, егеуқұйрықтар және иттер тасымалдайды деген болжаулар бар. Листериоздың ең қауіпті таратушылары және негізгі табиғи қорламасы тышқан тектес кемірушілер. Олардың бөлінділерімен жайылым, жемшөп , сумен топырақ ластанып, одан барып басқа жануарларға жұғады. Ал ауылшаруашылық малдары үшін ең басты жұғу факторы сүрлем болып табылады, әсіресе, сапасы нашар, қышқылы аз сүрлемде ауаның температурасы төмен, 0°С-тан біраз ғана жоғары жағдайда листериялар зардаптылығын сақтап, өсіп-өне береді. Листериозға белгілі бір аймақта орын тебу және табиғи ошақтылық тән [6].
Әдетте ауру қоздырушысы малдың денесіне негізінен ауыз арқылы, сонымен қатар, тыныс жолдары, көз конъюнктивасы, зақымданған тері арқылы енеді. Қан сорғыш жәндіктер: кене, бүрге, бит, т.б. қатысуымен трансмиссивтік жолмен жүғуы да мүмкін. Көп жағдайды малдардың листериозға шалдығуына кемірушілердің арасында таралған індет себепкер болады. Организм төзімділігі, сыртқы орта жағдайы листериоздың пайда болуы мен таралуында шешуші роль атқарады. Организм қандай да бір аурумен әлсіреген кезде (мыс, оба, паратиф және т.б.) листериоз эндогенді індет ретінде пайда болуы мүмкін. Листериоз спорадия түрінде өтеді, кейде эпизоотия түрінде [7].
Қойларда маусымды сипатта болады, қыс көктем кезінде байқалады, бұл қоздырушы механизмінің активациялануымен және организмнің спецификалық емес резистентілігінің төмендеуімен түсіндіріледі.
Қазақстанда және көршілес елдерде листериозбен басқа малдармен салыстырғанда негізінен қой ауырады да, бұл түліктің ауруға шалдығу көрсеткіші де, өлім көрсеткіші де жоғары болады.
Қазақстанда қойдың листериозы солтүстік облыстардың орманды және далалы аймақтарында жиі байқалады. Бұған табиғи себептермен қатар қоздырушысы үшін қолайлы орта болып табылатын сүрлемді мал азығын пайдалану да әсер етеді [6].
1.2. Листериоздың биологиялық қасиеттері
Листериоз қоздырушысы - Listeria monocytogenes грам оң, спора түзбейтін, таяқша тәріздес Listeria туыстығына біріктірілген бактериялар жатады. Бұл топқа 7 түр енеді, олар L. ivanovii, L. innocua, L. welshimeri, L. seeligeri, L. gray, L. murray және бұлардың ішіндегі адам мен жануарға патогендігі жоғары L. monocytogenes жатады [8].
Қоздырушы бактерияның факультативті - патогенді тобына жатады.
Морфологиясы мен өсінділік қасиеттері. Листериялар ұштары дөңгеленген таяқша (0,3 - 0,5 x 0,5 -- 2,0 р.) тәрізді. Жағындыда жеке, жұппен немесе V сан түрінде, сонымен қатар бағана түрінде (3 - 4 және көп тізбек таяқша бойынша) орналасады. Қоздырушы полиморфты (жіпше, кокк, вибрион тәрізді) жиі кездеседі. Анилин бояулармен жақсы боялады. С. А. Карпеев өз электронды микроскопиялық зертеулерінде листериялар ұзындығы 0,8 ден 1,8 е дейін, ал ені 0,4-0,6 екендігін анықтаған.
Гартвиг листериялар кокк тәрізді формасына орта жағдайы қолайсыз (кәдімгі ет пептонды сорпа 40 С ) болған кезде ауысатынын айтқан. Кейбір авторлар осының нәтижесінде бактериалды сүзгіден өту қабілеті пайда болатынын айтып кеткен.
Ескі културалар Грамм бойынша теріс боялады, бұл бактериялар өлімі мен аутолизге байлынысты. Культура неғұрлым ескі болса онда соғұрлым Грамм бойынша теріс боялған клеткалар көп болады.
Листериялар факультативті микроорганизмдер тобына жатады. Олар анаэробты ортада жақсы өседі (Китта-Тароцци ортасында) және аэробты орта жағдайында тіршілігін сақтап қалады [9].
Кейбір авторлардың мәліметтері бойынша листериялар қоректік орталар жөніндегі талаптармен ерекшеленеді. Әсіресі бұл листерияларды өлекседен алғаш бөліп алған кезде айқын білінеді. Өлекседен жай ет пептонды сорпаға себінді жасап листерияларды өсіру қиынға түседі [10,11,12] Листерияларды алғаш бөліп алу және оларды ары қарай бактериологиялық зерттеу үшін ең қолайлы орта болып 1% глюкоза мен 2 -- 3% глицерин қосылған ЕПС саналады.
Listeria monocytogenes көптеген қоректік орталарда өседі, негізін оларға ет- пептонды сорпа, Хоттингер сорпасы, ет-пептонды агар, картоптан жасалған агар, глюкоза (0,5-1%), глицерин (2-3%), ашытқы экстракты (10%), қан сарысуы (10%) қосылған милық агар, жүректі-милық агар және де кейбір синтетикалық орталар жатады. Қазіргі уақытта селективті байыту арқылы листерияларды бөліп алу үшін, жаңа қоректік орталар ұсынылған - Fraser сорпасы, Half - Fraseif сорпасы, Oxford - агар, Palcam - агар және т.б.
П.П. Сахаров, И.С. Тартаковский, жэне т.б. айтуынша, листериялар байытылған қоректік орталарда қарқынды өседі, ал қарапайым орталарда олардың өсуі жеткіліксіз болады және де патологиялық материалдардан микробтардың бірінші генерациясын бөліп алу қиыншылыққа соғады. Байытылған ортада бірнеше рет өсірілген листериялар, кейін қарапайым ортларда жақсы өседі деп мәлімдейді [13].
Жасанды қоректік орталарда листериялардың диссоциациясы байқалады және олар вирулентті S-формасынан вируленттілігі төмен R- формасына ауысады. Таяқшалары ұзын әрі ірі және де көбінесе жіп тәрізді формалар кездеседі; колониялар ірі, аздау мөлдір, кедір-бұдыр және ұштары бұтақты болып сипатталады. Кейбір штамдар өздерінің жылжымалылығынан айырылуы мүмкін [14].
И.А. Бакулов, Д.А. Васильев листериялардың L-формаларын электрондық-миксроскоппен зерттегенде, цитоплазма тығыздығының жоғарылағанын, рибасомалар санының қысқарғанын, ядро айналасының шайылып кеткенін хабарлайды.
В.И. Гершун бөлме температурасында 4-5 ай сақталган сүрлем жэне сүрлем шырынының сынамаларында листериялардың L-формаларын тіркеген, олардың саны айтарлықтай өсе бастаған [15].
ЕПА-да - нәзік, ұсақ шоғырлар түзеді (тілме таяқшасына ұқсайды). Бактерия тізбектері агарда дөңгелек (әдетте диаметрі 1 - 1,5 мм), беті аздап төмпешік, мөлдір, жарыққа көгілдір түс беретін шоғырлар түзеді. Ажыратып - балау үшін 1% глюкоза мен 2% глицерин қосылған ет - пептон - картоп агарында немесе 1% глюкоза мен 3% глицеринді картопты - пептонды агарды қолдануға болады. Көрсетілген орталарда (рН = 6,8 -- 7,0) тілме және пастерелла микробтары мүлде өспейді немесе елеусіз тым майда болып өседі, ал листериялар тығыз, колитәріздес болып өседі.Листериялар гемолиз тудырады. Бұл әсіресе R-формалы колонияларда жақсы көрінеді. Канды агарда гемолиз колония айналасында түссіз аймақтың пайда болуымен сипатталады (в типті гемолиз). Сұйық орталардан ЕПС-да жақсы өседі, 5-10% сарысу қосуға болады. Листериялар төмендегі сұйық орталарда өте жақсы өседі: ет - бауыр сорпасы, бауыр, 1% глюкоза қосылған ет - пептонды, глицеринді (2 -- 3% глицерин қосылған ет - пептон сорпада), глюкозалы - глицеринді (1% глюкоза мен 2 -- 3% глицерин қосылған ет - пептон сорпасы), ет-бауырлы - глюкозалы (1% глюкоза қосылған ет-бауырлы сорпа) және бауырлы-глюкозалы (1% глюкоза қосылған бауыр сорпасы). Листерияны жасанды қоректік орталарда өсіру кезінде листериялар аттенуацияланады (әлсірейді) және олар уытты S-формасы азуытты R- формаға ауысады. Осыдан жекелеген штаммдар өздерінің қозғалғыштығын жоғалтады [7].
Банникова Д.А., Павлова И.Б., Кононенко А.Б.,Болотский М.Н., Бритова С.В. сканирлеуші электронды микроскопия әдісін қолдана отырып L. monocytogenes морфологиясын зерттеді. ЕПА-да 22 және 30°С температурада өсіріп, микроскопия кезінде клеткарарлық матрикспен байланысқан сопақша келген клеткаларды байқады. Дифференциалдық диагностикалық PALCAM ортасында таяқша тәріздес ұзындығы бірдей емес клеткалар, бұл клеткалар перефериясында L-трансформация сипатындағы морфологиясы өзгерген клеткалар, ұсақ L формларды байқады. триптозды соялық агарда өсірген кезде листериялар популяциясының морфологиясы жоғарыдағыдай болды. Осы зерттеулер нәтижесінде листериялардың морфологиясы қоректік орталарға, өсіру жағдайларына, температура мен инкубация уақытына тәуелді екенін дәлелдеді [16].
Серологиялық қасиеттері. С. Патерсон листериялардың антигендік құрылымы күрделі екендігін анықтады: 6 соматикалық және 4 жіпшелік антиген. Автор 4 негізгі серотипті ажыратты: 1, 2, 3, 4. Ал қазіргі кезде листериялар антигендік схемасы 15 соматикалық және 5 жіпшелік антигеннен тұратын 16 сероварианттан құралады, яғни олар: 12а, 12в, 12с, 3а, 3в, 3с, 4а, 4ав, 4в, 4с, 4д, 4е, 7, 5, 6а, 6в.Кейбір авторлардың мәліметтері бойынша әртүрлі серотиптегі штамдардың морфологиялық, биохимиялық және өсінділік қасиеттері ұқсас болғанымен, олардың уыттылық дәрежелерінде айырмашылықтар болады. 1-ші серотип уыттылығы жоғары, ал 3-ші мен 4-ші серотип уыттсыз болып келеді [17].
И.А. Бакулов, И.С. Тартаковский 1 серологиялық топқа отандық серотиптердің 12а-3с сероварларын,ал қалған сероварларын 2 топқа біріктірді [18].
Әдеби деректер бойынша азықтық листериоз клиникасында L. monocytogenes сероварларының бәрі бірдей рөл атқармайды. Азықтық өнімдерде көбінесе 12а, 12в және 4в сероварлары кездесетіні анықталған [19].
Т.В. Мека Меченко Қазақстан республикасында тіркелген листериоздың этиологиялық құрылымы жағынан көбінесе 1-ші типтегі сероварлар екендігін анықтаған[20].
В.И. Гершунің мәліметі бойынша Қазақстанда бөліп алған листериялардың 93 штамдарын зерттегенде олардың басым бөлігі 1 серотопқа жататындығын айтқан [21].
Биохимиялық қасиеттері. Листериялар биохимиялық-ферментативтік қасиеттері бойынша белсенділігі төмен топқа жатады. Листериялардың көмірсулар мен спирттерді ашыту қасиеті орташа. Листерийлер газы жоқ қышқыдар түзу аркылы глюкозаны, левулезаны, рамнозаны және салицинді, баяу түрде сахарозаны, декстринді, еритін крахмалды және глицеринді ыдыратады; кейбір культурасы лактоза мен мальтозаны ыдыратады. Арабинозаны, дульцитті, инулинді, сорбитті ыдыратпайды. Листерийлер индол мен күкіртті сутегін түзбейді, желатинді сұйылтпайды, нитраттарды қалпына келтірмейді, бета-гемолизин бөледі. Сутегінің каныққан тотығын, оттегінің көпіршігін шығарып ыдыратады. Каталазаға сынама оң, оксидаза бойынша теріс нәтиже береді. Қоректік орталарда ет немесе ашытқы сығындыларының төменгі концентрациясы болса, онда каталазаға сынама теріс нәтиже беретінің ескеру керек [22].
Желатинді сұйылтпайды. Еккеннен кейінгі 10-12 тәуліктен соң желатинде майда үлпілдеген түйіршіктер пайда болады, кейінірек кейбір жағдайларда егілген жерден перпендикулярлы ретпен таралатын үстіңгі қабатта өте жұқа мамықталған жіпшелер пайда болуы мүмкін, бұлар ешқашан көпіршіктелмейді, бұл қасиет эрзипелотрикстердің желатиндік өсінділерінің қасиеттеріне тән болып келеді.Кларк ортасында 370 С-та 4 тәуліктік өсіндісінділері метилрот реакциясы бойынша оң нәтиже береді [23].
Listeria monocytogenes патогендік қасиеті. Listeria monocytogenes зардаптылық фаторларына листериолизин O, фосфатидилиназитол-спецификалық фосфолипаза (PlcA), фосфотидилхолин - спецификалық фосфолипаза С (PlcB), интерналин А (inlA), интерналин B (inlB), муреингидролаза (P60), ActA белоктарын жатқызады.
Листериолизин О - гемолитикалық белсенділікті қамтамасыз ететін L. monocytogenes патогенді факторлары. рН 5,5 болған кезде листериолизин максимальді белсенділігі анықталған, ал рН 7 тең болғанда гемолиз байқалмайды. Листериялардың листериолизинді синтездеу нәтижесінде фагосомадан мембрананы лизиске ұшырату арқылы шығады.
Фосфатидилиназитол- спецификалық фосфолипаза, массасы 36 кДа болатын негізгі ақуыз. Листериолизинмен комлексте біріншілік вакуольдің лизисіне жауапты. Фосфолипаза листерияларды сұйық ортада өсіргенде түзіледі.
Фосфотидилхолин спецификалық фосфолипаза С- себінділік ерітіндіден бөлініп алынған, молекулалық массасы 33кДа-ға тең. Бұл фермент листериолизинмен бірге екіншілік вакуоль қос мембранасы лизиске ұшыратады.
Жоғарыда көрсетілген ферменттердің мембраналогиялық қызметі жақсы зерттелген, сонымен олардың эукориоттық клеткалар ақуызының сигналды трансдукциясы деңгейіндегі регуляторлық қызметі жайлы мәліметтер бар.
Инвазия кезеңінде листериялар вирулентілігіндегі беткейлік ақуыздарының рөлі анықталғын. Интерналин А бұл эпетелиалды клеткалар инвазиясына қатысытын беткейлік ақуыз. Листериялардың инвазияға қабілеті өсу фазасында белсенді екенін байқаған. Интерналин В гепатоциттер инвазиясына қатысады.
Бұл екі ақуыз фагацитоздың белсенді индукциясына себеп болады. Индукция нәтижесінде бір қабатты мембраналы бактерия біріншілік фагосомаға енеді.
Муреингидролаза L. monocytogenes бөлінуі, клеткалық линиялар бекітілуі және инвазиясы үшін қажет ақуыз.
Актин полимиризациясы ақуызы беткейлік ақуыз, актин полимиризациясын индукциялайды осының нәтижесінде қоздырушы клетка цитоплазмасында белсенді қозғала алады. L. monocytogenes патогенді факторларының продукциясы сыртқы орта құрамы мен оның температурасына тәуелді. Температура 30оС дейін төмендегенде зардаптылық гендерінің белсенділік деңгейі 37 оС болған кезіне қарағанда төмендейді. Ал бөлме температурасында зардаптылық гендерінің экспрессиясы мүлдем тоқтайды [24].
Зертханалық жануарлардан листериозға сезімталдығы жоғары болып ақ тышқандар мен теңіз шошқалары есептеледі, ал бір апталық көжектердің сезімталдығы төменірек болады. Т.Н. Дунаева 1957 жылы алғаш рет зертханалық жануар ретінде дала алақоржындарын пайдалануды ұсынған [28]. Бұл кішкене аңның сезімталдығы CDLM - 10 микробтық денеге тең болды және алақоржындар сезімталдығы ақ тышқандарға қарағанда жоғары екенің анықтады [25].
Листериялардың зардаптылық дәрежесін анықтау мақсатында кератоконъюктивалық сынаманы қояндар мен теңіз шошқаларына қояды. Көзге қойылған сынаманың барысында листериялардың уытты штаммдары оң нәтиже береді. И.Л. Мартиневский (1961) осы сынамаға әр түрлі жануарларды қолданып тәжірибе жүргізген. Тәжірибе жүргізгенде үлкен құмтышқандарға сынама қойғандажақсы нәтиже, одан төменгі нәтижені күндізгі тышқан, жыңғылбас құмтышқан, түктіаяқ қосаяқ және кірпілерді қолданғанда алынған [26].
В.Ю. Литвин, A.Л. Гинцбург және басқалардың айтуы бойынша, листериялардың авирулентті және вирулентті штаммдары секілді бірінші рет жұқтырғанда, тетрахимен торшаларына цитопатогендік әсер етпейді, бірақ келесі себінділерден кейін, олар әртүрлі дамиды. Бірінші себіндіден кейін, авируленттік штамм, патологиялық өзгеріссіз кірпікшелі кебісшенің 5-10%-ның қозғалысын баяулатады. Керісінше, вируленттік листериялар бір себіндіден екінші себіндіге көшу барысында, цитопатогенді белсенділігін жоғарылатады. Егер бірінші себіндіде жұқтырылған кірпікшелі кебісшелер ерекшеленбесе, екінші себіндіде тетрахимендердің 30% күйзеліске ұшырады немесе оларда деструкция тіркелді, ал үшінші себіндіден кейін торшалардың 90% өлімге ұшырайды немесе оларда кайтымсыз өзгерістер болады [20].
И.С. Татарковский, Т.И. Карпова, T.Autio, R. Keto-Timonwen және т.б. зерттеушілер түрлі жануарлардың листерияларға сезімталдылығы бірдей емес болатынын анықтады. Дала әтештерінің тері астына 10 микробтық торшаны енгізген кезде, олар қысқа мерзімде өлді. Зертханалық жануарларда листериялардың 60 штаммдарының вируленттілігін тексергенде, ақ тышқандар мен теңіз шошқалары өте сезімтал, бір апталық үй қояндар мен лақтардың сезімталдылығы төмен болды. Маймылдар мен қозылардан летальды нәтиже ала алмады, ал қалтауыздар ең тұрақты болды. Сериялық пассаждау әдісімен листериялардың вируленттілігін жоғарылату әрекеті жетістікпен аяқталған жоқ [27].
Физикалық және химиялық факторларға төзімділігі. Листериялар сыртқы ортада кең таралған сонымен қатар физикалық және химиялық факторларға төзімді. Олардың суыққа, қатыруға және әртүрлі тұздау факторларына ас тұзының әртүрлі концентрациясы, қолданылатын ингредиенттер), сонымен қатар негізгі дезинфекциялаушы заттарға төзімділігі анықталған [28].
Листериялар топырақ пен суда (айлап, кейде жылдап) төменгі және біркелкі температурада ұзақ сақталады, дәнде - 3 жылға дейін, сүт пен етте қарқынды көбейеді. 58 0С дейін қыздырғанда өлмейді, 700С кезінде 20 - 30 минут аралығында, ал 3 - 5 минут қайнатқанда өледі.
1-кесте.
Листериоз қоздырушысының сыртқы ортада төзімділігі
Сыртқы орта обьектілері
Тіршілігін сақтап қалу уақыты
Зерттеуші
1
2
3
Топырақта
Көктем жаз айларында жаз айларында 33 күнге дейін
Күз қыс айларында 5 айға дейін
Жазда 33 күнге дейін, қыста 72 күнге дейін
2 жыл шамамен
М.А. Бараненков
М.М. Халимбетов
Құмда
10айға дейін
Варнекке
Суда
35[0]-37[0]С температурада 346 күнге дейін,15[0]-20[0] С температурада 299 күнге дейін2[0]-8[0] С температурада 737 күнге дейін
Жазда 70 күнге дейін
15-20 ай
Л.А. Поманская
М.А. Бараненков
А.В. Селиванов және Г.А. Гриницина
1-кестенің жалғасы
1
2
3
Мұзда
709-928 күн
Л.А. Поманская
Сұлуда
105 күнге дейін
10 айға дейін
В.И. Попов
Г.А. Гриницина
Кебекте
105 күнге дейін
5 айдан 12 айға дейін
В.И. Попов
А.В. Селиванов және Г.А. Гриницина
Құрама жемде
10 айға дейін
Г.А. Гриницина
Пішенде
134 күнге дейін
8 айға дейін
40-180 күнге дейін
В.И. Попов
Г.А. Гриницина
М.М.Халимбеков
Ет сүйек ұнында
134 күнге дейін
В.И. Попов
Қида
Көктем жаз айларында 2-4 айға дейін, күз қыс айларында 7 ай
Жазда 22күнге дейін, қыста 60 күнге дейін
А.В. Селиванов және Г.А. Гриницина
М.М.Халимбеков
Жерге көмілген өлекседе
45күннен 4 айға дейін
М.А. Бараненков
Терісінде
Тұздалмағанда 90 күнге дейін, тұздалғанда 62 күнге дейін
М.А. Бараненков
Қазіргі азықтық өнімдерді өндеу және сақтау технологиялары листериялардың азық түліктің контаминациялануы және онда көбеюіне жағдай жасайды, өз кезегінде бұл листериоздың жайылуына және спорадия түрінде кездесуіне әкеледі.
Америкалық зерттеушілердің мәліметтері бойынша адамдардың листериозды жұқтыруының 85% азық түліктің листериялармен контаминациялануы нәтижесінде болады және оның 50% ет және құс өнімдеріне тиесілі [29].
Listeria monocytogenes антибиотиктерге сезімталдығы. Патогенді микроорганизмдердің антибиотиктерге сезімталдығын анықтаудың олардың тұрақтылығын зерттеуде мен терапиялық препараттарды таңдау кезінде теориялық және практикалық маңызы бар. О.Б. Бадмаева, С.Ж Доржиев өзен сынамаларынан алынған штамдарының антибиотиктерге сезімталдығын анықтау барысында келесі нәтижелерді алды гентамицин, стрептомицин, тетрациклин және цефалексин листериялардың өсуін мүлдем тоқтатады, ал рифампицин, олеандомицинге сезімталдығы төмен болды [5].
Листериялардың антибиотиктерге сезімталдығы бойынша көптеген авторлардың жүргізген зерттеулерінің нәтижелері әртүрлі болды. Зеелигер, А. Зайцева және В. Акишина сияқты авторлар өз зерттеулерінде листериялар пенициллинге, стрептомицинге, левомицетинге және азырақ деңгейде биомицинге сезімтал екенін анықтаған.
А.П. Будак (1975) листериялардың пенициллинге тұрақтылығы осы препараттың пневмококтарға және стафилококтерге сезімталдығынан 35-40 есе артық екенін анықтаған. Листерия штамдарының пенициллинге сезімталдылық дәрежесін анықтау үшін М.П. Бутко авторластарымен (1972) тәжірибелерін жүргізген. Олардың деректері бойынша эритромицин мен хлортетрациклинге листериялар жоғары сезімталдылық және стрептомицин мен левомицетин үшін орташа сезімталдылық қасиет көрсеткен [30, 31].
Listeria monocytogenes-тің антибиотиктерге сезімталдығын зерттеу нәтижесінде автор келесі тұжырымдарға келді листериялар вакуымдық қаптамада сақтау жағдайында және төмен температурада (+60 С) сақталған кезде қоректік ортаның субстратына құрамына қарамастан, зерттелген штамдар пеницилин тобындағы кейбір антибиотиктерге (бензилпенициллин, ампициллин) төзімді микроорганизмдер популяциясын қалыптастырады. антибиотиктерге төзімділіктің қалыптасуын Listeria monocytogenes жоғарыда көрсетілген жағдайда культивациялау кезінде бұл микроорганизмдерге капсула түзу қабілеті пайда болуымен түсіндіруге болады. Бақылау кезінде +60 С температурада вакуымдық қаптамадағы ірімшікке культивацияланған листериялар капсула түзу қабілеті пайда болған, ал 220 С температура капсула түзілмеді. Листериялардың бақылау штамдарының бактериялық клеткаларының 0,7%-да ғана капсула болды, ал вакуымдық каптамада сақталғаннан кейін бактериялық клеткаларының 72-75%-да капсула байқалды. Капсуланың антибиотиктерге резистентілігінің қалыптасуында маңызды рөл атқаратыны дәлелденді [32].
1.3. Қой листериозының клиникалық белгілері және паталогиялық анатомиялық өзгерістері
Ауру жіті, жітіден төмен, созылмалы түрде өтеді де, клиникалық белгілері бойынша өлітиген, жүйке жүйесін зақымдайтын, генитальдік және кәдімгідей емес түрлерге бөлінеді.
Қойларда көбінесе жүйкелік түрі кездеседі. Листериоз екі фазада өтеді, біріншісі клиникалық белгілері айқын көрінбейтін кезең (алғашқы хабаршы кезеңі) және клиникалық көріністері айқын кезең. Аурудың бірінші кезеңінде жануардың азыққа тәбетінің болмауы, ұйқышылдық пен қымыл қозғалысының азаюымен, коньюктивит пен ринит белгілерімен сипатталады. Дене температурасы 41-420 С-қа дейін көтерілуі мүмкін.
Алғашқы клиникалық белгілері білінгеннен бір екі күн өткеннен кейін орталық жүйке жүйесі зақымдалғанының белгілері байқалады. Ауырған мал
денесін дұрыс меңгере алмай, қозғалғанда тәлтіректеп, бір орында айнала береді. Тепе-теңдігін сақтай алмай, тұла бойы тырысып, бұлшық еттері сіресіп, мойыны қисаяды. Сонымен бірге, көздің, ауыздың кілегейлі қабықтары қабынады. Аурудың соңғы сатысында тұла бойы мен аяқ бұлшық еттері салданған жануар орнынан тұра алмай жатып қалады. Жас төлдер сақа малдарға қарағанда тезірек өлімге ұшырайды. Алғаш жүйке жүйесінің зақымдану белгілері пайда болғаннан бірнеше сағат немесе күннен (1-14 күн) кейін жануар өледі.
М.М. Халимбеков аурудың спонтанды түрде өтуінде нейтрофилдер санының жоғарылауын, эозинофилдердің азаюын, ядролардың солға ығысуын байқаған [33].
Өлітиген формасы жас малдарда және қозыларда көп сипатталған. Бұл кездегі негізгі клиникалық белгілері: әлсіздік, дене температурасының жоғары болуы, ішек қарын жолдарының қызметінің бұзылуы (іш өту), тәбетінің болмауы. Жануарлардың кейбіреуі жазылады, бірақ ұзаққа дейін тасмалдаушы болып табылады. Аурудың өтуі 2-10 күнге созылады.
Листериозбен ауырған қозылар жемнен бас тардады, оларда әлсіздік пайда болады, тыныс алуы қиындайды және дене температурасы қалыпты. Қозылар айналмалы қозғалыстар жасап қабырғаға басын сүйеп, осылай бірнше сағаттар бойы тұрған.
Горьков облысында қозыларда листериоздың жүйкелік түрінің басым болуын байқаған.
3-5 айлық қозыларда листериоз кезінде ауыздың және еріннің кілегейлі қабаттары зақымдалған.
Қозыларда қимыл қозғалысының, тепе-теңдіктің бұзылуын сипаттаған. Қозыларда ауру 3-4 күнге созылды, кейде 7-10 күнге дейін созылды.
Көптеген авторлар листериоз салдарынан түсік тастауды сипаттаған. С.А. Аманжулов мәліметтері бойынша бір шаруашылықта , 600 қойдың 210-ы түсік тастаған.
Түсік тастаудың алдында қойларда шырыш аққан. Тастанды түсіктен листерий культурасын бөліп алуға болады. Түсік тастаған қойлар тірі қалады. И.Иванов түсік тастаудың 1-2 күн алдында қойлар үрпиген, дене температурасы көтерілген және тәбеттің болмауын байқаған. Әдетте, түсік тастаған қойларда жүйккелік зақымданулар байқалмайды.
Желев, Джуров және Томов 10 буаз саулыққа листериозды жұқтырған. Барлық саулықтар әр түрлі уақытта (4-30 күн) түсік тастаған. Саулықтардың дене температурасы көтерілген, әлсіздік, тәбеттіңтөмендеуі,тыныс алуы қиындаған және жыныс мүшелерінен шырыш бөлінген. Түсік тастаудан кейін саулықтардың жағдайы жақсарып, қалпына келген. Он жұқтылылған саулықттардың бесеуінде шуы түспей қалған және жатырдан іріңді шырыш бөлінген.
Жұқтырылған қойларда лейкоцитоз, эозопиния, нейтрофилия жеңіл түрде және лейкопиния ауыр түрінде. Экспериментальді түрде жұқтырылған саулықтардың бәрінде 2-3 күннен кейін моноцитоз байқалды. Аурудың өршуімен эритроциттер саны азайды. Гемоглобин мөлшері төмендеп эритроциттер шөгу жылдамдығы үдеген. Түсіктен кейін қанды зерттегенде қалыпты жағдайда болған.
Листериоз кезінде желіннің зақымдануы мастит байқалған. И.Иванов Л.Икономов пен Д. Тодоров күре тамырлары арқылы жұқтырылған қойларда 2 күннен 13 күнге дейін листериялардың сүтпен бірге бөлінгенін байқаған. Бұл кезде сүттілігі төмендеп, бірақ сүттің көзге көрінерлік өзгерістер байқалмайды.
Әртүрлі тәсілмен листериозды жұқтыру арқылы бұл аурудың аралас түрін алды, яғни жүйке жүйесінің зақымдануы мен септицимиялық түрі бірге. Бұндай түрі табиғатта да кездеседі. Қойларды күре тамыры және интраназальді жолмен жұқтырғын. Жұқтырғыннан екі күннен кейін жануарларда дене температурасы көтеріліп, тыныс алу жиілігі жылдамдаған. Қызба бес алты күнге созылды, содан кейін температура қалпына келген, кейбір жануарларда қалыптыдан төмен. Жұқтырғаннан кейін 3-4 күннен кейін қойларда коньюнктивит басында серозды, ал одан кейін іріңдіге ауысады, сонымен қатар ринит байқалған. 4-6 күннен бастап жүйке жүйесінің зақымдалу белгілері біліне бастады: әлсіздік, қимыл қозғалыстың бұзылуы, мойын және кеуде бұлшық еттері дірілдеуі, бастың арқаға немесе бүйіріне қарай шалқайған. Содан кейін алдыңғы және артқы аяқтарының парезі байқалды. Жұқтырғаннан кейін 6-7 күні жануарлар өлімге ұшыраған.
Патанатомиялық өзгерістер аурудың клиникалық нышандарына сәйкес әртүрлі болады. Ауру клиникасында мидың зақымдану белгілері басым болған жағдайда (жүйкелік листериоз) ми заты мен жұмсақ қабықта қанның молайғаны, кейде олардың домбығу сұйығымен кеуленгені, қанталағаны байқалады. Ми қабықтарында қанталау гематома түрінде болуы, ми діңгегінің соңғы жағында жұмсару ошақтары болуы мүмкін. Кейбір деректер бойынша (М.М.Халимбеков), қойда бұл қанталаулар жайылма сипатта да болады, мидың қарыншалары мен қатты қабығы астында ірің тәріздес сұйықтың болуы ықтимал. Эпикард астында, жұтқыншақтық және жақастылық лимфалық түйіндерде, т.б. мүшелерде бірен-саран нукте және дақ қанталаулар кездеседі [33].
Гистологиялық өзгерістер ми мен жұлынның, жұмсақ қабық пен кейбір ми жүйкелерінің (У, У11, 1Х немесе Х11 жұптары) жіті қабынуымен сипатталады. Мида майда некроз ошақтары, лейкоциттер мен гистиоциттердің шоғырланған, жайылған және қан тамырларын тікелей қоршаған шоғырлары байқалады Қабыну процесі ми затындағы лейкоциттердің шоғырларымен басталады да, кейін микроглия көбейіп, гистиоциттер пайда болып полиморфты сипат алады. Нейрондар дистрофияға ұшырайды, глиоциттермен қоршалады (нейронофагия). Листериозға мидың белгілі бір бөлектерінің қабыну тән. Сопақша ми мен көпір зілді, ортаңғы ми мен жұлынның мойын бөлімі біршама бәсеңдеу қабынады, ал мишық пен көру дөңесінің қабынуы шамалы болады. Жұмсақ қабық өте зілді қабынып, лимфоциттермен, гистиоциттермен, бірен-саран нейтрофильдермен кеуленеді.
Қозылар өлітиген сипатта болғанда бауырда, сирегірек лимфалық түйіндерде, талақта, өкпеде, жүрек пен бүйректе өлі ошақтар пайда болады. Кейін өлі ошақтар орнында гранулемалар қалыптасады. Ылғалды және кілегейлі қабықтарда, лимфалық түйіндерде қан молаяды, қанталаулар пайда болады, ішек - қарын жіті катарлы немесе қанараласа қабынады, паренхималық мүшелерде дистрофиялық процестер туындайды, талақ пен лимфалық түйіндер гиперплазияға ұшырайды.
Өкпеде недәуір жиі майда гранулемалар болады. Олар макрофагтар мен лимфоциттерден, аздаған нейтрофильдерден тұрады, бронхиолалар қабырғаларында, альвеолалараралық шымылдықтарда, қантамырлар қабырғаларында орналасады.
Гениталдық листериоз. Жануар буаздықтың екінші жартысында іш тастайды немесе зілді кеселге шалдыққан, тіршілікке қабілетсіз төл туылады. Іш тасталған шаранада терінің шел қабатының домбығу сұйығымен кеуленгені, көкірек және құрсақ қуыстарында қызғылт сұйықтың жиналғаны, бауырда, кейде басқа мүшелерде де майда өлі ошақтар байқалады.
Аралас листериоз сирек кездеседі, ми мен жұлынның қабынуымен және ішкі мүшелердегі септицемияға тән өзгерістермен сипатталады [34].
1.4.Қой листериозын балау әдістері
Листериозға диагноз қою кезінде бірқатар қиындықтар туындайды олар аурудың клиникалық белгілерінің алуан түрлі болуымен, анамнездік, эпизоотологиялық деректердің нақты болмауымен және бактериологиялық зертеудің ұзақтығымен (2-4 апта) байланысты [35].
П.С. Соломкин мәліметтері бойынша листериозға клиникалық белгілері мен патологоанатомиялық өзгерістерге сүйеніп диагноз қою қиын. Сол үшін бұл мәселені шешу мақсатында таза культураны бөліп алып, зертханалық жануарларға биосынама қою қажет.
И.А. Бакулов ауыл шаруашылық жануарларының листериозына диагноз комплекс негізінде қойылады және патолоанатомиялық және серологиялық зерттеулер нәтижелерін ескеру қажет екенін атап өткен. Тура осындай диагноз қою әдістерін бірқатар авторлар өз жұмыстарында ұсынған, олар: П.М Свинцов, М.М. Халимбеков, П.П. Сахаров және И.Е. Гудкова, Ю.А. Малахов, В.И. Папов және т.б [1, 9].
Листериозды балау негізінен індеттанулық деректер, клиникалық белгілер мен патологоанатомиялық өзгерістер мен зертханалық зертеулерге сүйеніп жасалады.
Зертханалық зерттеулер Грам бойынша боялған өлген жануарлар ағзаларынынан және мидан жасалған жағындыларды микроскопиялау, ағзалар мен мидан жасалған суспензияны қоректік ортаға себінді жасау арқылы культураны бөліп алу және зертханалық жануарларға биосынама қою, бөлініп алынған культураны идентификациялау және басқа микробтардан ажыратып балаудан тұрады.
Бактериологялық және биологиялық зерттеулер төмендегілерден тұрады:
* Міндетті түрде миды зерттеу, өйткені листериялар көп жағдайда мидан бөлініп алынады.
* Патологиялық материалдан листерияларды бөліп алу үшін глюкоза-глицеринді бауыр қосылған орталарды қолдану.
* Бөліп алған листерия культураларын 6-12 сағаттан кейін, бөлме температурасында (18-220) қозғалғыштығын тексеру.
* Биохимиялық қасиеттерін есепке алу. Листерийлер газы жоқ қышқыдар түзу аркылы глюкозаны, левулезаны, рамнозаны және салицинді, баяу түрде сахарозаны, декстринді, еритін крахмалды және глицеринді ыдыратады; кейбір культурасы лактоза мен мальтозаны ыдыратады. Арабинозаны, дульцитті, инулинді, сорбитті ыдыратпайды. Листерийлер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz