XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының атқарған қызметтеріне саяси талдау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 . 6
1 . тарау. XX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстандағы
қоғамдық . саяси, құқықтық ой . пікір өкілдерінің қазақ
қоғамының саяси дамуына көзқарасы.
1.1. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеялары . . .7 . 14.
1.2. Ұлттық . демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің
мүдде, бостандық, теңдік идеялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 . 34
2 . тарау. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының атқарған
қызметтеріне саяси талдау.
2.1. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық . саяси
қызметтері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 . 50
2.2. 1916 жылғы ұлт . азаттық қозғалысы және қазақ
интеллегенциясы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .50 . 58
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..59 . 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 . 65
КІРІСПЕ . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 . 6
1 . тарау. XX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстандағы
қоғамдық . саяси, құқықтық ой . пікір өкілдерінің қазақ
қоғамының саяси дамуына көзқарасы.
1.1. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеялары . . .7 . 14.
1.2. Ұлттық . демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің
мүдде, бостандық, теңдік идеялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 . 34
2 . тарау. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының атқарған
қызметтеріне саяси талдау.
2.1. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық . саяси
қызметтері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 . 50
2.2. 1916 жылғы ұлт . азаттық қозғалысы және қазақ
интеллегенциясы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .50 . 58
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..59 . 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 . 65
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік тізгінін өз қолына алғаннан кейін «өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет» деп жариялауы қоғамдық ғылымдар: заң, саясаттану, философия, тарих ғылымдары алдына тың тұрпаттағы жаңа міндеттер жүктеді. Солардың бірі және бірігейі ретінде халқымыздың ұлт болып қлыптасуына, оның ұлттық және саяси сана – сезімінің оянуына, өзінің дербес мемлекеттілігін жариялау жолындағы күресінің дамуына орасан зор әсерін тигізіп, осы процестерге жетекшілік жасаған қазақ интеллегенцияларының саяси күресі мен құқықтық көзқарастарын зерттеу деп айтуға толық негіз бар.
Қазақстан Ресейге бодан болғаннан кейінгі кезеңдегі қазақ өлкесінде отаршыл – құқықтық жүйенің орнығуы және оған қарсы қазақ оқымыстыларының саяси күресі олардың қазақ елінің мемлекеттік құрылысы жөніндегі саяси құқықтық көзқарасының эволюциясына негізделгені зерделенген.
Кешегі Кеңес Одағы дәуірінде бұл тақырып терең зерттелмеді, зерттелген күннің өзінде коммунистік идеология үстемдік еткен заманда маркстік – лениндік методология шеңберінде ғана қарастырылды. Кеңес Одағындағы барлық қоғамтанушы ғалымдар сияқты қазақстандық зерттеушілер де кез – келген саяси оқиға, құбылыс, қозғалыс тарихына баға беруде, олардың жетекшілерінің құқықтық көзқарастарын айқындауда сол кезеңде үстемдік еткен таптық принцип тұрғысынан, қоғам мен оны қорғаушы күштерді міндетті түрде антогонистік таптарға жіктеу арқылы баға беріп келгені мәлім. Кез – келген саяси күрестегі бірден – бір саналы күш жұмысшы табы ретінде таналып, ол яғни «пролетариаттың гегемондығы» мемлекет және құқық тарихындағы күмән келтірмейтін абсолютті ақиқат ретінде басшылыққа алынды. Міне, сондықтан Кеңес Одағы заманындағы зерттеулерде маркстік – лениндік методологияның басты принциптері таптық және париялық принциптер үстемдік алып, ғылыми объективтілік мансұқ етілді. Еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани салаларындағы процестерді зерттеумен Қазақстан мемлекеті мен құқығының тарихы саласындағы ғылыми еңбектерді осы принциптерді басшылыққа алу тұрғысынан жүргізілді. Марксизм – ленинизм бірден – бір объективті ғылыми методология ретінде ұсынылса да, ол шын мәнінде тамыры терең, сан – салалы тарихи процестерді зерттеуде бір жақтылықты, бір ғана идеология мен қоғамдық пікірді орнықтыруды мақсат етті. Сондықтан кеңес дәуіріндегі ғылыми еңбектерідің басым көпшілігінде мемлекет және құқық тарихына, оның ішінде ұлттық тұрпаттағы саяси құқықтық идеологияның қалыптасуы мен даму заңдылықтарына, ел тарихының шешуші кезеңдерінде оның бет алыс бағдарына үлкен әсер еткен көрнекті мемлекет және саяси қайраткерлер, заңгерлер мен құқықтанушылар еңбегіне өз дәрежесінде лайықты баға бермеді[1]. Ендеше еліміз тәуелсіздік алған кезеңде аталған тақырыптарды жаңа заманның биік талаптары тұрғысынан және ғылыми объективтілік принципімен зерттеп, зерделеу осы жұмыстың арқауы болмақ.
Тарихты халық жасағанымен, қоғамның тарихи даму заңдылықтарын реттеп отыратын заңдар мен құқықтық доктриналарды нақты тұлғалар жүзеге асыратыны белгілі. Ендеше біз Қазақстан мемлекеті саяси және құқықтық ілімінің тарихын зерттеу үшін сол нақты тұлғалардың саяси өмір баяны мен құқықтық көзқарастарын білуіміз шарт. Тек соларды білу арқылы ғана сол кезеңнің саяси тарихының біртұтас кескін – келбетін жасай алмақпыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық ғылымдар саласында әр жылдарда қазақ интеллегенциясы туралы қалам тартқан зерттеушілер мен бірлі – жарым зерттеу еңбектер болғанымен, оның саяси қызметі мен құқықтық көзқарастары, әсіресе, қазақ ұлт – азаттық қозғалысы жетекшілернің бірі ретіндегі рөлі түбегейлі түрде, жан – жақты зерттеліп, жетілмеген. Мұның себебі, кешегі коммунистік партия билік құрған кезде Қазақстандағы ұлт бірлігі, мемлекет тәуелсіздігі жолындағы қозғалыстарға «реакциялық», «монархиялық», «буржуазиялық».
Еліміз биыл тәуелсіздігінің 15 жылдығын атап өтті. Мұндайда ел санасынан ежелден бері өшпей келе жатқан тарих шежіресінің небір айтулы оқиғалары мен небір жарқын беттерінің еріксіз еске түсетіні белгілі. Қазақ халқының өз тәуелсіздігі жолындағы күресінде сонау 1916 жылғы ұлт – азаттық көтерілістің алар орны өте айрықша. Қазақ интеллегенциясының қоғамдағы рөлін бейнелейтін тарихи – шежірелік, тарихи – құжаттық, тарихи – ғылыми, тарихи - әлеуметтік, тарихи – көркем әр алуан мол д қыруар еңбектер бар. Мәселен, Т.Рысқұловтың, А.Байтұрсыновтың, Ә.Бөкейхановтың, С.Асфендияровтың, М.Тынышбаевтің т.б. еңбектері, сондай – ақ ұжымдық зерттеулер, құжаттар жинақтары бар.
Сонымен қатар қазақ интеллегенциясын зерттеп жүрген ғалымдар да аз емес. Мәселен, Т.Рысбеков, Ғ.Харабалин, А.Шортанова, Ө.Әбдіманұлы, М.Қойгелдиев, М.Құл – Мұхаммед, О.Қоңыратбаев т.б. қазақтың қазіргі таңдағы интеллегенциясы деп айтуға болатын ғалымдар олар жайлы тың деректерді жинақтап, көптеген мақалаларды газет – журнал беттеріне, бірнеше томдық кітаптарды болашаққа үлгі ретінде жеткізіп жүр. Әлде де қазақ зиялылары көп зерттеулерді қажет етеді. Мұның себебі, сонау КСРО – ға бодан болып, айтылмай жарыққа шықпай қалған еңбектердің зерттелмеуі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.
─ XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеяларын анықтау;
─ Ұлттық – демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің мүдде, бостандық, теңдік идеяларына түсінік беру;
─ XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық – саяси қызметтерін анықтау;
─ XX ғсырдың басындағы қазақ зиялыларының Оңтүстік Қазақстандағы қазметтерінің негізгі бағыттарын танып, біліп қарастыру;
─ Қазақ зиялыларының қазақ халқына сіңірген еңбектерімен танысу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ интеллегенциясы қайраткерлерінің өмірі мен құықықтық көзқарасы арқылы саяси күрес пен оны зерттеу нәтижесінде қалыптасқан саяси және құқықтық ілімі тарихының пайда болуы мен даму жолын зерттеу. Сондықтан олардың қызметіндегі
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік тізгінін өз қолына алғаннан кейін «өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет» деп жариялауы қоғамдық ғылымдар: заң, саясаттану, философия, тарих ғылымдары алдына тың тұрпаттағы жаңа міндеттер жүктеді. Солардың бірі және бірігейі ретінде халқымыздың ұлт болып қлыптасуына, оның ұлттық және саяси сана – сезімінің оянуына, өзінің дербес мемлекеттілігін жариялау жолындағы күресінің дамуына орасан зор әсерін тигізіп, осы процестерге жетекшілік жасаған қазақ интеллегенцияларының саяси күресі мен құқықтық көзқарастарын зерттеу деп айтуға толық негіз бар.
Қазақстан Ресейге бодан болғаннан кейінгі кезеңдегі қазақ өлкесінде отаршыл – құқықтық жүйенің орнығуы және оған қарсы қазақ оқымыстыларының саяси күресі олардың қазақ елінің мемлекеттік құрылысы жөніндегі саяси құқықтық көзқарасының эволюциясына негізделгені зерделенген.
Кешегі Кеңес Одағы дәуірінде бұл тақырып терең зерттелмеді, зерттелген күннің өзінде коммунистік идеология үстемдік еткен заманда маркстік – лениндік методология шеңберінде ғана қарастырылды. Кеңес Одағындағы барлық қоғамтанушы ғалымдар сияқты қазақстандық зерттеушілер де кез – келген саяси оқиға, құбылыс, қозғалыс тарихына баға беруде, олардың жетекшілерінің құқықтық көзқарастарын айқындауда сол кезеңде үстемдік еткен таптық принцип тұрғысынан, қоғам мен оны қорғаушы күштерді міндетті түрде антогонистік таптарға жіктеу арқылы баға беріп келгені мәлім. Кез – келген саяси күрестегі бірден – бір саналы күш жұмысшы табы ретінде таналып, ол яғни «пролетариаттың гегемондығы» мемлекет және құқық тарихындағы күмән келтірмейтін абсолютті ақиқат ретінде басшылыққа алынды. Міне, сондықтан Кеңес Одағы заманындағы зерттеулерде маркстік – лениндік методологияның басты принциптері таптық және париялық принциптер үстемдік алып, ғылыми объективтілік мансұқ етілді. Еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани салаларындағы процестерді зерттеумен Қазақстан мемлекеті мен құқығының тарихы саласындағы ғылыми еңбектерді осы принциптерді басшылыққа алу тұрғысынан жүргізілді. Марксизм – ленинизм бірден – бір объективті ғылыми методология ретінде ұсынылса да, ол шын мәнінде тамыры терең, сан – салалы тарихи процестерді зерттеуде бір жақтылықты, бір ғана идеология мен қоғамдық пікірді орнықтыруды мақсат етті. Сондықтан кеңес дәуіріндегі ғылыми еңбектерідің басым көпшілігінде мемлекет және құқық тарихына, оның ішінде ұлттық тұрпаттағы саяси құқықтық идеологияның қалыптасуы мен даму заңдылықтарына, ел тарихының шешуші кезеңдерінде оның бет алыс бағдарына үлкен әсер еткен көрнекті мемлекет және саяси қайраткерлер, заңгерлер мен құқықтанушылар еңбегіне өз дәрежесінде лайықты баға бермеді[1]. Ендеше еліміз тәуелсіздік алған кезеңде аталған тақырыптарды жаңа заманның биік талаптары тұрғысынан және ғылыми объективтілік принципімен зерттеп, зерделеу осы жұмыстың арқауы болмақ.
Тарихты халық жасағанымен, қоғамның тарихи даму заңдылықтарын реттеп отыратын заңдар мен құқықтық доктриналарды нақты тұлғалар жүзеге асыратыны белгілі. Ендеше біз Қазақстан мемлекеті саяси және құқықтық ілімінің тарихын зерттеу үшін сол нақты тұлғалардың саяси өмір баяны мен құқықтық көзқарастарын білуіміз шарт. Тек соларды білу арқылы ғана сол кезеңнің саяси тарихының біртұтас кескін – келбетін жасай алмақпыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық ғылымдар саласында әр жылдарда қазақ интеллегенциясы туралы қалам тартқан зерттеушілер мен бірлі – жарым зерттеу еңбектер болғанымен, оның саяси қызметі мен құқықтық көзқарастары, әсіресе, қазақ ұлт – азаттық қозғалысы жетекшілернің бірі ретіндегі рөлі түбегейлі түрде, жан – жақты зерттеліп, жетілмеген. Мұның себебі, кешегі коммунистік партия билік құрған кезде Қазақстандағы ұлт бірлігі, мемлекет тәуелсіздігі жолындағы қозғалыстарға «реакциялық», «монархиялық», «буржуазиялық».
Еліміз биыл тәуелсіздігінің 15 жылдығын атап өтті. Мұндайда ел санасынан ежелден бері өшпей келе жатқан тарих шежіресінің небір айтулы оқиғалары мен небір жарқын беттерінің еріксіз еске түсетіні белгілі. Қазақ халқының өз тәуелсіздігі жолындағы күресінде сонау 1916 жылғы ұлт – азаттық көтерілістің алар орны өте айрықша. Қазақ интеллегенциясының қоғамдағы рөлін бейнелейтін тарихи – шежірелік, тарихи – құжаттық, тарихи – ғылыми, тарихи - әлеуметтік, тарихи – көркем әр алуан мол д қыруар еңбектер бар. Мәселен, Т.Рысқұловтың, А.Байтұрсыновтың, Ә.Бөкейхановтың, С.Асфендияровтың, М.Тынышбаевтің т.б. еңбектері, сондай – ақ ұжымдық зерттеулер, құжаттар жинақтары бар.
Сонымен қатар қазақ интеллегенциясын зерттеп жүрген ғалымдар да аз емес. Мәселен, Т.Рысбеков, Ғ.Харабалин, А.Шортанова, Ө.Әбдіманұлы, М.Қойгелдиев, М.Құл – Мұхаммед, О.Қоңыратбаев т.б. қазақтың қазіргі таңдағы интеллегенциясы деп айтуға болатын ғалымдар олар жайлы тың деректерді жинақтап, көптеген мақалаларды газет – журнал беттеріне, бірнеше томдық кітаптарды болашаққа үлгі ретінде жеткізіп жүр. Әлде де қазақ зиялылары көп зерттеулерді қажет етеді. Мұның себебі, сонау КСРО – ға бодан болып, айтылмай жарыққа шықпай қалған еңбектердің зерттелмеуі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.
─ XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеяларын анықтау;
─ Ұлттық – демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің мүдде, бостандық, теңдік идеяларына түсінік беру;
─ XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық – саяси қызметтерін анықтау;
─ XX ғсырдың басындағы қазақ зиялыларының Оңтүстік Қазақстандағы қазметтерінің негізгі бағыттарын танып, біліп қарастыру;
─ Қазақ зиялыларының қазақ халқына сіңірген еңбектерімен танысу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ интеллегенциясы қайраткерлерінің өмірі мен құықықтық көзқарасы арқылы саяси күрес пен оны зерттеу нәтижесінде қалыптасқан саяси және құқықтық ілімі тарихының пайда болуы мен даму жолын зерттеу. Сондықтан олардың қызметіндегі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында, -Алматы, - 2003, 65 -68 б.
2. Агарский Г.К. Киргизская интеллегенция.// Наша газета, - 1918,-№ 10,7 б.
3. Тұрантегі Д. Ұлтын сүйген ұлы тұлға.- Шымкент, 1996,-25 б.
4. Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы,( Тарихи тұлғалар сериясы)- Алматы,1996,-296 б.
5. Тәжітаева Р.С. Саясаттану. Шымкент, 2003,-23- 24 б.
6. Мұқанов С. Өмір мектебі. Таңдамалы шығармалар.II том,- Алматы, 1994,-128 б.
7. Сүтжанов С. Ұлттық зиялы деп ...// Ақиқат,-2004, -№2, 94-96 б.
8. Махат Д. Қазақ зиялыларының қасіреті.- Алматы, 2001, 304 б.
9. Әлмашұлы Ж. Ұлттық интеллегенция және ұлттық идея // Ақиқат, 2005, №11, 15 -17 б.
10. Әбдиманұлы Ө. Ұлттың рухани көсемі.// Ақиқат,2006, №5, 18- 24 б.
11. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 105 – 107 б.
12. Осында, 138 – 141 б.
13. Әбжанов Х. Мәдени құрылыс ақтаңдақтары.// Казақ тарихы, 1993, №3, 7-8 б.
14. Өзбекұлы С. Арыстары Алаштың. – Алматы, 1998, - 18 б.
15. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы, Санат, 1995, 368 б.
16. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы, 1992, 102-105 б.
17. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы, Санат, 1995, 23 -28 б.
18. Смағұлова С. ХХ ғасырдың 20 – 30 ж.ж.”Еңбекші қазақ ” газетінде жікшілдік пен ұлтшылдық мәселесінің көтерілуі. // Қоғам және дәуір.2006, №4, 30 – 33 б.
19. Әшкеев Н. Ә.Бөкейхановтың ұлттық мемлекет құрудағы ұстанған негізгі принциптері // Ақиқат , 2002 , №3 ,50 -55 б.
20. Нұрпейісов К. Алаш Һәм Алашорда.- Алматы , 1995, 256 б.
21. Осында, 275 - 276 б.
22. Өзбекұлы С. Арыстары Алаштың. – Алматы, 1998,59- 62 б.
23. Шоқай М. Таңдамалы,- Алматы ,1998, I том, 30 бү
24. Тұрантегі Д. Ұлтын сүйген ұлы тұлға.- Шымкент, 1996,- 58 б.
25. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 113 -115 б.
26. Рысбеков Т., Қарабалин Ғ. Алаш ардақтыларын алғашқы айыптау,
// Ақиқат, 2000, №8, 62 – 65 б.
27. Мұқанов С. Өмір мектебі. Таңдамалы шығармалар.II том,- Алматы, 1994,-108 – 110 б.
28. Смағұлова С. ХХ ғасырдың 20 – 30 ж.ж.”Еңбекші қазақ ” газетінде жікшілдік пен ұлтшылдық мәселесінің көтерілуі. // Қоғам және дәуір.2006, №4, 32 б.
29. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 96-99 б.
30. Шортанова А.А. Қазақ зиялыларының баспа ісін ұйымдастырудағы рөлі.
// Хабаршы. Тарих сериясы. 2006, №1,85-90 б.
31. Ахметов Ғ. Алаш: Алаш болғанда. – Алматы. 1996, 78 -80 б.
32. Назарбаев Н.Ә. Қазақтың «бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы» // Егемен Қазақстан, 1998, 18 наурыз, №53, 7 б.
33. Асқаров А. Ұлы тұранның ұлдары. – Алматы, 1998, 53 б.
34. Иманғазинов М. «Айқап» бетерінде айтылған А.Байтұрсыновтың тарихи ойлары.// Ақиқат, 2000, №11, 73 – 75 б.
35. Суханбердина Ү. Қазақ халқының атамұралары. –Алматы, 1999, 56 -58 б.
36. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында, -Алматы, - 2003, 44 -45 б.
37. Жамбылов Д. Тәуелсіздік және саяси сана. –Алматы, 1999, 95 -97 б.
38. Мұхамедов М., Сатершинов Б., Сырымбетұлы Б. Саяси құқықтық ілімдер тарихы.- Алматы, 2002, 269 б.
39. Әбдіманов О. Қазақ газеті. – Алматы, 1993, 106 б.
40. Нұрпейісов К. Алаш Һәм Алашорда.- Алматы , 1995, 45 – 46 б.
41. Мұқанов С. Өмір мектебі. Таңдамалы шығармалар.II том,- Алматы, 1994, 99 – 101 б
42. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы, Санат, 1995, 102 -104 б.
43. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 83 -85 б.
44. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы, 1992, 98 -100 б.
45. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 110 - 112 б.
46. Қазақ ССР тарихы. І том. Алматы, 1957. – 504 б.
47. Асфендияров С. История Казахстана. Алматы, 1935. – 17 с.
48. Мырзахметов М. Патшалық Россияның ұлт аймақтарындағы саясаты // Қазақ әдебиеті – 1990.- № 5 – 3 б.
49. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 108 б.
50. Сонда – 112 б.
51. Әсіп С. Қазақ қасіреті. Алматы, 1994. – 3 – 4 б.
52. Әбжанов Х., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллегенциясы мен мәдениеті туралы. Алматы, 1992. – 76 б.
1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында, -Алматы, - 2003, 65 -68 б.
2. Агарский Г.К. Киргизская интеллегенция.// Наша газета, - 1918,-№ 10,7 б.
3. Тұрантегі Д. Ұлтын сүйген ұлы тұлға.- Шымкент, 1996,-25 б.
4. Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы,( Тарихи тұлғалар сериясы)- Алматы,1996,-296 б.
5. Тәжітаева Р.С. Саясаттану. Шымкент, 2003,-23- 24 б.
6. Мұқанов С. Өмір мектебі. Таңдамалы шығармалар.II том,- Алматы, 1994,-128 б.
7. Сүтжанов С. Ұлттық зиялы деп ...// Ақиқат,-2004, -№2, 94-96 б.
8. Махат Д. Қазақ зиялыларының қасіреті.- Алматы, 2001, 304 б.
9. Әлмашұлы Ж. Ұлттық интеллегенция және ұлттық идея // Ақиқат, 2005, №11, 15 -17 б.
10. Әбдиманұлы Ө. Ұлттың рухани көсемі.// Ақиқат,2006, №5, 18- 24 б.
11. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 105 – 107 б.
12. Осында, 138 – 141 б.
13. Әбжанов Х. Мәдени құрылыс ақтаңдақтары.// Казақ тарихы, 1993, №3, 7-8 б.
14. Өзбекұлы С. Арыстары Алаштың. – Алматы, 1998, - 18 б.
15. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы, Санат, 1995, 368 б.
16. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы, 1992, 102-105 б.
17. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы, Санат, 1995, 23 -28 б.
18. Смағұлова С. ХХ ғасырдың 20 – 30 ж.ж.”Еңбекші қазақ ” газетінде жікшілдік пен ұлтшылдық мәселесінің көтерілуі. // Қоғам және дәуір.2006, №4, 30 – 33 б.
19. Әшкеев Н. Ә.Бөкейхановтың ұлттық мемлекет құрудағы ұстанған негізгі принциптері // Ақиқат , 2002 , №3 ,50 -55 б.
20. Нұрпейісов К. Алаш Һәм Алашорда.- Алматы , 1995, 256 б.
21. Осында, 275 - 276 б.
22. Өзбекұлы С. Арыстары Алаштың. – Алматы, 1998,59- 62 б.
23. Шоқай М. Таңдамалы,- Алматы ,1998, I том, 30 бү
24. Тұрантегі Д. Ұлтын сүйген ұлы тұлға.- Шымкент, 1996,- 58 б.
25. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 113 -115 б.
26. Рысбеков Т., Қарабалин Ғ. Алаш ардақтыларын алғашқы айыптау,
// Ақиқат, 2000, №8, 62 – 65 б.
27. Мұқанов С. Өмір мектебі. Таңдамалы шығармалар.II том,- Алматы, 1994,-108 – 110 б.
28. Смағұлова С. ХХ ғасырдың 20 – 30 ж.ж.”Еңбекші қазақ ” газетінде жікшілдік пен ұлтшылдық мәселесінің көтерілуі. // Қоғам және дәуір.2006, №4, 32 б.
29. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 96-99 б.
30. Шортанова А.А. Қазақ зиялыларының баспа ісін ұйымдастырудағы рөлі.
// Хабаршы. Тарих сериясы. 2006, №1,85-90 б.
31. Ахметов Ғ. Алаш: Алаш болғанда. – Алматы. 1996, 78 -80 б.
32. Назарбаев Н.Ә. Қазақтың «бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы» // Егемен Қазақстан, 1998, 18 наурыз, №53, 7 б.
33. Асқаров А. Ұлы тұранның ұлдары. – Алматы, 1998, 53 б.
34. Иманғазинов М. «Айқап» бетерінде айтылған А.Байтұрсыновтың тарихи ойлары.// Ақиқат, 2000, №11, 73 – 75 б.
35. Суханбердина Ү. Қазақ халқының атамұралары. –Алматы, 1999, 56 -58 б.
36. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында, -Алматы, - 2003, 44 -45 б.
37. Жамбылов Д. Тәуелсіздік және саяси сана. –Алматы, 1999, 95 -97 б.
38. Мұхамедов М., Сатершинов Б., Сырымбетұлы Б. Саяси құқықтық ілімдер тарихы.- Алматы, 2002, 269 б.
39. Әбдіманов О. Қазақ газеті. – Алматы, 1993, 106 б.
40. Нұрпейісов К. Алаш Һәм Алашорда.- Алматы , 1995, 45 – 46 б.
41. Мұқанов С. Өмір мектебі. Таңдамалы шығармалар.II том,- Алматы, 1994, 99 – 101 б
42. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы, Санат, 1995, 102 -104 б.
43. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 83 -85 б.
44. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. – Алматы, 1992, 98 -100 б.
45. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 110 - 112 б.
46. Қазақ ССР тарихы. І том. Алматы, 1957. – 504 б.
47. Асфендияров С. История Казахстана. Алматы, 1935. – 17 с.
48. Мырзахметов М. Патшалық Россияның ұлт аймақтарындағы саясаты // Қазақ әдебиеті – 1990.- № 5 – 3 б.
49. Пірманов А., Қапаева А. Қазақ интелегенциясы,- Алматы, 1997, 108 б.
50. Сонда – 112 б.
51. Әсіп С. Қазақ қасіреті. Алматы, 1994. – 3 – 4 б.
52. Әбжанов Х., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллегенциясы мен мәдениеті туралы. Алматы, 1992. – 76 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 - 6
1 – тарау. XX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстандағы
қоғамдық – саяси, құқықтық ой – пікір өкілдерінің қазақ
қоғамының саяси дамуына көзқарасы.
1.1. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеялары . . .7 - 14.
1.2. Ұлттық – демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің
мүдде, бостандық, теңдік идеялары . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 15 - 34
2 – тарау. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының атқарған
қызметтеріне саяси талдау.
2.1. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық – саяси
қызметтері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 35 - 50
2.2. 1916 жылғы ұлт – азаттық қозғалысы және қазақ
интеллегенциясы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .. . . .50 - 58
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . ..59 - 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 -
65
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік
тізгінін өз қолына алғаннан кейін өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет деп жариялауы қоғамдық ғылымдар: заң,
саясаттану, философия, тарих ғылымдары алдына тың тұрпаттағы жаңа міндеттер
жүктеді. Солардың бірі және бірігейі ретінде халқымыздың ұлт болып
қлыптасуына, оның ұлттық және саяси сана – сезімінің оянуына, өзінің дербес
мемлекеттілігін жариялау жолындағы күресінің дамуына орасан зор әсерін
тигізіп, осы процестерге жетекшілік жасаған қазақ интеллегенцияларының
саяси күресі мен құқықтық көзқарастарын зерттеу деп айтуға толық негіз бар.
Қазақстан Ресейге бодан болғаннан кейінгі кезеңдегі қазақ өлкесінде
отаршыл – құқықтық жүйенің орнығуы және оған қарсы қазақ оқымыстыларының
саяси күресі олардың қазақ елінің мемлекеттік құрылысы жөніндегі саяси
құқықтық көзқарасының эволюциясына негізделгені зерделенген.
Кешегі Кеңес Одағы дәуірінде бұл тақырып терең зерттелмеді,
зерттелген күннің өзінде коммунистік идеология үстемдік еткен заманда
маркстік – лениндік методология шеңберінде ғана қарастырылды. Кеңес
Одағындағы барлық қоғамтанушы ғалымдар сияқты қазақстандық зерттеушілер де
кез – келген саяси оқиға, құбылыс, қозғалыс тарихына баға беруде, олардың
жетекшілерінің құқықтық көзқарастарын айқындауда сол кезеңде үстемдік еткен
таптық принцип тұрғысынан, қоғам мен оны қорғаушы күштерді міндетті түрде
антогонистік таптарға жіктеу арқылы баға беріп келгені мәлім. Кез – келген
саяси күрестегі бірден – бір саналы күш жұмысшы табы ретінде таналып, ол
яғни пролетариаттың гегемондығы мемлекет және құқық тарихындағы күмән
келтірмейтін абсолютті ақиқат ретінде басшылыққа алынды. Міне, сондықтан
Кеңес Одағы заманындағы зерттеулерде маркстік – лениндік методологияның
басты принциптері таптық және париялық принциптер үстемдік алып, ғылыми
объективтілік мансұқ етілді. Еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік және
рухани салаларындағы процестерді зерттеумен Қазақстан мемлекеті мен
құқығының тарихы саласындағы ғылыми еңбектерді осы принциптерді басшылыққа
алу тұрғысынан жүргізілді. Марксизм – ленинизм бірден – бір объективті
ғылыми методология ретінде ұсынылса да, ол шын мәнінде тамыры терең, сан –
салалы тарихи процестерді зерттеуде бір жақтылықты, бір ғана идеология мен
қоғамдық пікірді орнықтыруды мақсат етті. Сондықтан кеңес дәуіріндегі
ғылыми еңбектерідің басым көпшілігінде мемлекет және құқық тарихына, оның
ішінде ұлттық тұрпаттағы саяси құқықтық идеологияның қалыптасуы мен даму
заңдылықтарына, ел тарихының шешуші кезеңдерінде оның бет алыс бағдарына
үлкен әсер еткен көрнекті мемлекет және саяси қайраткерлер, заңгерлер мен
құқықтанушылар еңбегіне өз дәрежесінде лайықты баға бермеді[1]. Ендеше
еліміз тәуелсіздік алған кезеңде аталған тақырыптарды жаңа заманның биік
талаптары тұрғысынан және ғылыми объективтілік принципімен зерттеп,
зерделеу осы жұмыстың арқауы болмақ.
Тарихты халық жасағанымен, қоғамның тарихи даму заңдылықтарын реттеп
отыратын заңдар мен құқықтық доктриналарды нақты тұлғалар жүзеге асыратыны
белгілі. Ендеше біз Қазақстан мемлекеті саяси және құқықтық ілімінің
тарихын зерттеу үшін сол нақты тұлғалардың саяси өмір баяны мен құқықтық
көзқарастарын білуіміз шарт. Тек соларды білу арқылы ғана сол кезеңнің
саяси тарихының біртұтас кескін – келбетін жасай алмақпыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық ғылымдар саласында әр
жылдарда қазақ интеллегенциясы туралы қалам тартқан зерттеушілер мен бірлі
– жарым зерттеу еңбектер болғанымен, оның саяси қызметі мен құқықтық
көзқарастары, әсіресе, қазақ ұлт – азаттық қозғалысы жетекшілернің бірі
ретіндегі рөлі түбегейлі түрде, жан – жақты зерттеліп, жетілмеген. Мұның
себебі, кешегі коммунистік партия билік құрған кезде Қазақстандағы ұлт
бірлігі, мемлекет тәуелсіздігі жолындағы қозғалыстарға реакциялық,
монархиялық, буржуазиялық.
Еліміз биыл тәуелсіздігінің 15 жылдығын атап өтті. Мұндайда ел
санасынан ежелден бері өшпей келе жатқан тарих шежіресінің небір айтулы
оқиғалары мен небір жарқын беттерінің еріксіз еске түсетіні белгілі. Қазақ
халқының өз тәуелсіздігі жолындағы күресінде сонау 1916 жылғы ұлт – азаттық
көтерілістің алар орны өте айрықша. Қазақ интеллегенциясының қоғамдағы
рөлін бейнелейтін тарихи – шежірелік, тарихи – құжаттық, тарихи – ғылыми,
тарихи - әлеуметтік, тарихи – көркем әр алуан мол д қыруар еңбектер бар.
Мәселен, Т.Рысқұловтың, А.Байтұрсыновтың, Ә.Бөкейхановтың,
С.Асфендияровтың, М.Тынышбаевтің т.б. еңбектері, сондай – ақ ұжымдық
зерттеулер, құжаттар жинақтары бар.
Сонымен қатар қазақ интеллегенциясын зерттеп жүрген ғалымдар да аз
емес. Мәселен, Т.Рысбеков, Ғ.Харабалин, А.Шортанова, Ө.Әбдіманұлы,
М.Қойгелдиев, М.Құл – Мұхаммед, О.Қоңыратбаев т.б. қазақтың қазіргі таңдағы
интеллегенциясы деп айтуға болатын ғалымдар олар жайлы тың деректерді
жинақтап, көптеген мақалаларды газет – журнал беттеріне, бірнеше томдық
кітаптарды болашаққа үлгі ретінде жеткізіп жүр. Әлде де қазақ зиялылары
көп зерттеулерді қажет етеді. Мұның себебі, сонау КСРО – ға бодан болып,
айтылмай жарыққа шықпай қалған еңбектердің зерттелмеуі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.
─ XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеяларын анықтау;
─ Ұлттық – демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің мүдде, бостандық,
теңдік идеяларына түсінік беру;
─ XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық – саяси қызметтерін
анықтау;
─ XX ғсырдың басындағы қазақ зиялыларының Оңтүстік Қазақстандағы
қазметтерінің негізгі бағыттарын танып, біліп қарастыру;
─ Қазақ зиялыларының қазақ халқына сіңірген еңбектерімен танысу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ интеллегенциясы
қайраткерлерінің өмірі мен құықықтық көзқарасы арқылы саяси күрес пен оны
зерттеу нәтижесінде қалыптасқан саяси және құқықтық ілімі тарихының пайда
болуы мен даму жолын зерттеу. Сондықтан олардың қызметіндегі саяси күрестің
алуан формалары: үгіт – насихат жұмысы, оның қоғамдық қызметі, патша
үкіметіне қарсы әрекеттері, жоғары лауазымды адамдарға шағым түрінде
жолданған қоғамдық саяси, экономикалық еңбектері жайлы талданды.
1. Еңбекте интеллегенцияның саяси күрескер ғана емес, жан – жақты ғалым:
тарихшы, саясаткерлер екендіктері қарастырылды.
2. Алаш қайраткерлерінің нағыз интернационалистік келбеті де көрінеді.
3. Алашорданың бағдарламалық құжаттары мен Кеңес дәуіріндегі Қазақ
автономиясын құру жөніндегі құжаттарын қарастыра келіп, мұның соңғысында
Алашорда қайраткерлері идеяларының жан – жақты көрініс тапқандығын
байқадым.
4. Қазақ зиялылары арасынан Қазақстанда құқықтық мемлекет орнату идеясын
ұсынғандар болған.
5. Қазақ интеллегенциясының еңбектерін жан – жақты зерттей келе, қоғам
қайраткерлері ретінде танылған саяси тұлғалардың жетістіктерін саралап, бір
тұжырымға келтірдім.
Зерттеудің объектісі. XX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның
саяси өміріндегі қазақ интеллегенцияларының орны мен рөлі.
Зерттеудің құрылымы. Бұл зерттеу жұмысы екі тараудан, оның әр
тарауы екі бөлімнен және кіріспе мен қорытындыдан, сонымен қатар 52
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 – тарау. XX ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ – САЯСИ,
ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙ ПІКІР ӨКІЛДЕРІНІҢ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ САЯСИ ДАМУЫНА КӨЗҚАРАСЫ.
1.1. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеялары.
Қазақ қоғамының экономикалық өмірінде XX ғасырдың басында болған
өзгерістер қазақ халқының қоғамдық санасын едәуір қайта құруға
жеткізді. Қарастырып отырған кезеңде Ресейдің патша өкіметі
Қазақстанды отарлауын толық аяқтады деуге болады, оның ең басты
әлеуметтік – экономикалық зардаптары: қазақ халқын біртұтас ел ретінде
бытырату мақсаты мен қазақ жерлерін аумақтық жағынан
әскерилендірілген бірнеше облыстарға бөлінуі; байырғы тұрғындарды жақсы
жерлер мен шұрайлы жайылымдардан жаппай көшіру, шаруашылық жүргізу
саясатын өзгерту; тұрмыс жағдайының күрт нашарлатылып, оған қоса
рухни қысымның күшейтілуі. Қоғамдық тұрмыстағы мұндай елеулі
өзгерістер ұлттық сана – сезімді оятты, қазақ қоғамында жаңа идеялар,
ой – пікірлер, көзқарастар қалыптасуын бастап берді.
XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының озық ойшылдары қоғамды,
адамдардың өздерін күш қолданылатын революция емес, қоғам
мүшелерінің сезімін өзгерту мен адамдардың бүкіл қоғамды жаңарту
практикасына тартылуы ғана өзгерте алады деп санап, қоғамдық сананы
қалыптастыру процесін нақты жүзеге асырды. Адамдардың бүкіл бұқарасы
мұндай өзгерістерге қатыса алмайды және оған қатысуға қабілетсіз,
оны бірдей түсіне бермейді және оған бірдей дәрежеде мүдделі де
емес. Қоғамдық тұрмыс пен қоғамдық сананың байланысын әдетте барша
жұрт бірігіп немесе әрбір адам жеке дара белгілемейді, қайта
адамдардың ерекше топтары, сананы әзірлеу мен кәсіби түрде
айналысатын интеллегенттер айқындайды. XX ғасырдың бас кезінде қазақ
қоғамында Қазақ газеті мен Айқап журналы төңірегіне топтасқан
қазақ интеллегенциясы осындай интеллектуалдар тобы болды.
Қазақ халқының ұлттық сана – сезімін ояту және жаңа қоғамдық
сананы қалыптастыру ісіне Қазақ газеті де зор үлес қосты. Алаш
партиясы сияқты, оның органы болған Қазақ газеті (1913 – 1918 жж.)
де ұзақ уақыт бойы буржуазияшыл – ұлтшылдық газеті деп саналды.
Қазақ даласында ұлттық қозғалысқа жас интеллегенция жаңа табыс берді.
Тарихи тәжірибенің дәлелдеп отырғандай, әлеуметтік күрт өзгерістер
кезеңдерінде әрқашанда интеллегенция едәуір белсенділігімен, дербес
бастамасымен ерекшеленіп отырған. Әлеуметтік, интеллектуалдық және
адамгершілік сезімі жоғары интеллегенция жеке адамның қоғамда алатын
жағдайы туралы, оның санаға және сана – сезімге қатнасы туралы
мәселе көтерді.
С.Асфендияровтың жазғанындай, Мемлекеттік аппаратты қарыптастыру
қажеттігі патша өкіметін белгілі бір дәрежеде кадрлар даярлаумен
айналысуға мәжбүр етті. Сөйтіп Ресейдің оқу орындарынан қазақтан
шыққан болашақ дәрігерлер, инженерлер, мұғалімдер, чиновниктер,
офицерлер, аудармашылар, жазушылар жоғары білім алды[2].
Белгілі марксист А.Грамши Ресей интеллегенциясының қалыптасу
заңдылықтарын зерттей келіп былай деп жазған: Ең белсенді, жігерлі,
алғыр және білімді адамдардан тұартын бетке ұстарлар шетелге
барады, Батыстың неғұрлым алдыңғы қатарлы елдерінің мәдениеті мен
тарихи тәжірбиесін игеріп, бұл орайда өздерінің ұлттық мәдениетінің
ең елеулі белгілерін жоғалтпайды, яғни өз халқынан рухани және
тарихи байланыстарын үзбейді, сөйтіп интеллектуалдық даярлығын
аяқтайды, олар отанына оралады да, халықты күштеп оятып, ілгері
қарай жедел қозғалуға, кезеңдерден аттап өтуге мәжбүр етеді.
Бұл заңдылықты XX ғасырдың басындағы қазақ интеллегенциясының
қызметінен көреміз. Қазақ интеллегенциясының алдыңғы қатарлы бөлігі
XX ғасырдың басындағы Ресейдегі революциялық күрес, 1905 жылғы
бірінші орыс революциясы идеяларының және сол кездегі қазақ
қоғамының тарихи нақтылықтарының ықпалымен қалыптасты.
Мұнда зиялы қауымның сіңірген еңбегі мынада: ол Бүкілресейлік
даму кезеңінің басталуын дер кезінде байқап, қазақ қоғамын да
қозғалысқа келтіру амалдарын іздестірумен айналысты, ол үшін бірінші
орыс революциясы берген әлеуметтік және саяси бостандықтарды
пайдаланып, туған халқын феодалдық – патриархаттық мешеуліктен
шығаруға, патшалық езгіден азат етуге, оған білім мен прогресс,
мемлекеттік тәуелсіздік алу жолдарын көрсетуге ұмтылды. Мұның қиын
күрес, күрделі жанжалдар мен ізденістер жолы болғаны күмәнсіз. Ал
бұл жолда жетістіктермен қатар, әрине, қателесулер де, адасулар да
болды. Алйда оларды кейіннен сталиндік идеологияның түсіргеніндей, өз
халқына жаулық көзқарастар емес, халық тағдырын жеңілдету жолындағы
күрестің табиғи қиындықтары туғызған еді. Қазақ интеллегенциясының
ең басты ізгі мақсаты - халқына қызмет ету болғанын Алаш
басшыларының бірі М.Дулатов 1929 жылы Буторск түрмесінен жазған
хатында былай деп айқындайды: ... Мен өзімнің құлдыққа түсірілген,
езгіге салынған, бейшара халқымның осы құлдық жағдайдан шығуына
көмектесуді өз борышым деп санадым... Саяси саладағы оқиғаларды дер
кезінде болжай алмадым деп санаймын, ал қазір Кеңес Үкіметіне қарсы
күрес деп отырғанның бәрі менің қазақ ұлтын дербес, тәуелсіз,
бақытты жағдайда көргім келген тілегім ғана.
Қоғамдық саяси өмір аренасына орыстың азаттық қозғалысының
ықпалын бастан кешірген қазақ интеллегнциясының пиғылдағы жас ұрпағы
көтеріле бстады. Ұлттық интеллегенцияның түрлі топтарының идеялық –
саяси көзқарастары бірдей болмады[3].
Ә.Бөкейханов XX ғасырдың басында қазақтар арасында ұйымдасуы
мүмкін саяси партиялар жөнінде былай деп жазды: Таяу болашақта
дала өңірінде қырғыздар арасында қалыптасқан жатқан екі саяси
бағытқа сәйкес екі саяси партия ұйымдастырылуы ықтимал. Олардың
біреуі ұлттық – діни партия деп аталуы мүмкін, ал оның мұраты
қазақтардың басқа мұсылмандармен діни бірлігі болады. Екіншісі – батыс
бағытында ... Біріншісі - мұсылмандық татар партияларын, екіншісі –
оппозициядағы орыстарды, атап айтқанда, халық бостандығы партиясын
үлгі етіп алуы мүмкін.
Шынында да, кейіннен Ә.Бөкейханов бастаған қазақ саясатшылары
болашқтағы ұлттық партияны кадеттер үлгісінде құрмақ болды. Оның
өкілдері кадет партиясының Бүкілресейлік съездерінің жұмысына қатысты,
ал Бөкейханов осы партияның орталық комитеті құрамына сайланып,
Мемлекеттік думада кадеттерге қосылды. Қазақ интеллегнциясы алдыңғы
қатарлы бөлігінің кадеттермен ынтымаққа келуіне кадеттердің
көшпелілердің отырықшылық өмірге бірте - бірте өтуі қажет екендігін
түсінгені және отарлық аймақтарда да орталық Ресейдегідей оқыту
жүйесінің енгізілуін жақтауы әсер етті. Батысша пиғылға батыл бет
бұрып, егер барлық саяси орыс қозғалыстарының тұғырнамасында
бұратаналарға құқықтардың теңдігі мен олардың қадір – қасиетін
құрметтеге уәде берсе, олардың бәрімен ынтымақтастық жасауды жақтаған
бұл қазақ тобының басшылары панисламизмге оппозияцияда болып, оны
шығыс утопиясы деп санады. Екінші жағынан, патша өкіметіне адал болып
көшпелі халықтар арасында әскери міндеткерлік енгізілуімен де келісе
отырып, олар тіл мен мәдениет жағынан орыстандыруға, сондай- ақ
ауыртпалықты полициялық террор мен отарлауға қарсы күресті.
Қазақ интеллегенциясы өз қызметінің басты бағытын анықтап алып, өз
идеяларын кеңінен тарату үшін баспасөз арқылы саяси аренаға шығуға
ұмтылды. Оның өкілдері ұлттық баспасөз болмағандықтан әуелі татарлар
мен орыстардың Фикер, Вакт, Шура, Омич, Иртиш, Голос степи
газеттерінің беттерінде өз пікірілерін айтты. Ал Айқап журналы
шыққаннан кейін соған жаза бастады. 1913 жылы олар сәтін түсіріп
өздерінің баспасөз органы - сапасы жөнінен де, таралымы жөніннен де
қазақтардың барлық мерзімді басылымдарының ең елеулісі Қазақ газетін
ұйымдастырып алды. Көптеген сенделістерден кейін: Омбыда, Орынборда,
Санк – Петербургте сансыз көп чиновниктер кабинеттерінің табалдырығын
тоздырып, астананың жоғары қызметтегі чиновниктері мен беделді
қайраткерлерінің көмектесуімен, ақырында қазақ тілінде газет шығаруға
рұқсат алынды. А.Байтұрсынов редакторы болған газет өз төңірегіне озық
ойлы қазақ интеллегенциясының, жазушылары мен ақындарын біріктірді.
Газеттің саяси бағыты реформистік саяси партияның талаптарына сәйкес
келді: ол негізінен қазақ халқының мәдениетін көтеруге қамқорлық
жасап, ұлттық тіл мен әдебиетті дамыту ісін басты мақсат етіп қойды.
Бұл жөнінде бірінші нөмірдің бас мақаласында оның үздіксіз редакторы
болған А.Байтұрсынов блыай деп жазды: Қырғыз халқы ғасырлар бойы өз
жерін мекендеп, өз тіршілігін жасап келді, ал қазір далаға
қоныстанушылар қаптап кетті. Біздің болашағымыз қандай болмақ ? Тарих
бізге келімсек халық мәдениет тұрғысынан байырғы халықтан күштірек
болып шығады да, соңғысын жұтып қояды деп үйретеді. Ал егер екі жақ
мәдениет тұрғысынан бір – біріне тең келсе, олар дамып бұл орайда
тең құқықтарды пайдаланады және әрқайсысы өзінің ұлттық сипатын
сақтап қалады. Қырғыздардың экономикалық өмірінің өзгермей қалатыны
байқалып отыр. Шаруалар біздің егістік жерлерімізді алып жатыр, жер
учаскелері аланып қойды, қысқаша айтқанда жат жерліктер біздің жер
қойнауымызға еніп жатыр. Қырғыз халқының өмір сүру проблемасының өзі
шиеленіскен сипат алуда. Өз автономиямызды сақтап қалу үшін біз
білім мен мәдениет жолында жан салып күресуге тиіспіз. Біз ана
тілінде әдебиет жасай білген халықтың ғана тәуелсіз өмір сүруге
құқығы бар екенін ұмытпауға тиіспіз. Газет беттерінде қозғалған
проблемалар ауқымы өте кең болды. Газет өзінің мақсатын: қазақ халқы
арасында ғылым мен білімді таратуға басшылық ету, Жер бетіндегі басқа
халықтардың тіршілігімен таныстыру, қазақ халқының тарихы туралы айтып
беру, шаруашылық өмір, емдеу, әдебиет, мектептер мен медреселерде оқыту
проблемаларын кеңінен талқылау деп санады. Бұл идеяларды насихаттауға
оның баспагері М.Оразаев пен бас редакторы А.Байтұрсыновтың және
М.Жұмабаев, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов және басқлар сияқты
патриоттық пиғылдағы жазушылар мен ақындардың тамаша ұжымының күш –
жігері бағытталды[4].
Газет беттерінде жарияланған мақалаларға объективті түрде талдау
жасау газетті XX ғасырдың басындағы Қазақстанның өзіміз қарастырып
отырған күрделі әрі сан қилы қоғамдық санасында елеулі орын алған
деген тұжырым жсауымызға мүмкіндік береді.
Қазақ газетінің беттерінде қоғамдық – саяси бағыт ұстанып, қазақ
халқының қалың бұқарасының саяси және құқықтық санасында
қалыптастыруға көп маңызы болған мақалаларға едәуір орын берілді.
Қоғамдық саяси қызметін Қазақ редакциясындағы жемісті шығармашылық
жұмыспен ойдағыдай ұштастыра отырып, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов баспасөз бетіне шаққан сөздері арқылы қазақ халқының ұлттық
сана – сезімін оятуға, олардың санасында бостандық пен тәуелсіздік
идеяларын құюға мүмкіндігінше жәрдемдесуге ұмтылды. Олар отаршыл патша
үкіметі жағдайында өз халқының құқықсыздығына қатты алаңдады, өз
замандастарының әрекетсіздігі мен әлеуметтік енжарлығы үшін аяусыз
айыптап, көш қимылды біріктіруге шақырды. Ә.Бөкейхановтың Қыр баласы
деген жасырын атпен жариялаған мақалалар топтамасы осы мақсатқа
арналған, бұларда ол Мемлекеттік думадағы істер туралы егжей – тегжейлі
айтып берген.
1917 жылдан бастап газет Алаш партиясы мен Алашорда
үкіметінің ресми баспасөз органына айналды да, бұл оны 1918 жылы
Кеңес өкіметінің жауып тастауына себеп болды.
XX ғасырдың басында Қазақстанда қоғамдық сананы қалыптастыруда
Айқап журналы елулі рөл атқарды. Бұл басылымның жалынды редакторы
М.Сералин 1924 жылы журналдың құрылу тарихына арналған мақаласында
Айқаптың ешқандай да таптық органы болмағанын жазады. Ол халықтық
басылым болғандықтан ешқандай да таптық, саяси, экономикалық бағдар
ұстанған жоқ. Сонымен қатар Айқапта айқын саяси бағдарлама болған
жоқ, оны шығарушылар бүкіл қазақ халқын бріктіру туралы жалпы
ұрандармен шектелді.
Бұл басылымдарға тән ортақ белгілерге келетін болсақ, олар
мынадай: біріншіден, Айқап пен Қазақ патша үкіметінің қазақ халқын
ең жақсы жерлерінен, шұрайлы жайылымдары мен шабындықтарынан айырған
қоныстандыру саясатына барынша қарсы шықты. Сонымен бірге олар Ресейдің
шет аймақтарға прогресшіл ықпал жасағанын атап өтті. Екіншіден,
Айқап та, Қазақ та қоғамды таптарға бөлмей бүкіл халықтың сөзін
сөйледі. Олар қоғамда байлар мен кедейлер бар екенін түсінбеді деуге
болмайды. Олар қоғамды бір таптың екінші тапқа нысаналы түрде күш
қолдану жолымен емес, қайта ағартушылық және демократиялық реформалық
идеяларының тарату жолымен өзгертуге ұмтылды. Үшіншіден, Айқап пен
Қазақ өздерінің рухани дүниесімен өз дәстүрлерімен және өз халқының
жалпы адамзаттық қазыналар мен салыстырғандағы тағдырына қатысты
жарқын идеялары мен жас қазақ интеллегенциясын өздерінің төңірегіне
топтстырды. Күрделі де қиын қызмет процесінде олар қазақ халқы
мәдениетінің жалпы деңгейін көтеруге, оның жасампаздық, рухани және
адамгершілік мүмкіншілігін ашып көрсетуге ұмтылды. Халықтың рухани
негіздері мен дәстүрлерінің рөліне олар кеңестік қоғамтану ғылымына тән
тар көзқарас тұрғысынан қарамады, қайта олардан қоғамның одан әрі дамуы
байланысты болатын белгілі бір күшті көре білді. Жалпы алғанда Айқап
пен Қазақ қазақ халқының ұлттық сана – сезімін оятуда орасан зор
рөл атқарды. Және олардың идеялары мен көзқарастары XX ғасырдың
басындағы Қазақстанның қоғамдық өмірінде елеулі орын алды[5].
Алаш қозғалысы қайраткерлерінің 1917 жылғы ақпан төңкерісіне дейінгі
ұсынған демократиялық идеялары партия бағдарламасының жобасында көрініс
тапты. Жобада атап көрсетілгендей, партияның басты мақсаты Ресей
федерациялық демократиялық республикасының құрамында қазақ автономиясын
құру болды.
Алаш партиясы ұсынған бұл идеяны Кеңес үкіметі де Ресейдің
федерациялық құрылысында пайдаланды. Алаш қайраткерлерінің ұлттық автономия
түріндегі мемлекеттілікке қол жеткізуге ұмтылуының өзіндік себептері де бар
еді. Оның ең бастысы сол кездегі саяси жағдай дербес тәуелсіз Қазақстан
мемлекетін құруға мүмкіндік берген жоқ. Сондықтан да партия бағдарламасына
іргесі бөлек, ынтымағы бір дербес басқарылатын автономиялардан тұратын
федеративтік, демократиялық Ресей туралы қағида енгізілді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев ХХ ғасырдың басында
қазақтың ұлттық идеясы мен ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан
саяси қайраткерлердің жанкешті қызметін жоғары бағалап, былай деп жазды:
Алаш партиясының бағдарламасын жүзеге асыру барысында дәстүр мен
жаңашылдықты ұштастыру арқылы бұрынғы қазақ қоғамындағы белгілі
қайшылықтардан арылуға мүмкіндік туды. Онда тұжырымдалған өтпелі кезең
қағидалары жаңғырту қарекетін біршама жүйелі атқаруға жағдай жасады.
Олардың ұлттық бағдарламасы сол тұста өлкеде тұрған барша ұлттың бас
біріктіруіне жағдай туғызды. Бір сөзбен айтқанда, олар елді өркендетудің
демократиялық баламасын ұсынды, бірақ ол авторитарлық үрдістер салдарынан
жүзеге аспай қалды. Келешек ұрпақ өз кезегінде, жаңа басталған тарихымыздың
ең бір күрделі кезеңінде тәуелсіз мемлекетімізідің қалыптасуына қазақ
зиялыларының көзге түсе бермейтін, бірақ мейлінше игі үлес қосқанын дұрыс
бағалауы тиіс[6].
1.2. Ұлттық – демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің
мүдде, бостандық, теңдік идеялары
XX ғасырдың басында тарих сахнасына қазақтың ұлттық зиялыларының
үлкен бір тобы келді. Бұл топ кейін Алаш қозғалысын ұйымдастырып,
халықтың саяси мүддесін жаңа заман туғызған саяси құндылықтар
ауқымында тұжырымдай бастады. Олардың арасынан ірі тұлғалар
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедовты, М.Дулатовты,
М.Тынышбаевті және т.б. атап көрсетуге болады. Бұл ұлттың алдыңғы
қатарлы өкілдерінің көзқарасы сол тарихи кезңдегі саяси ахуалға
сәйкес қайшылықтардн бастау алады. Қазақ жеріндегі қалыптасқан саяси
санада екі, бірі – біріне сапалы түрде айырмашылығы бар саяси бағдар
қалыптасады. Біріншісі, ұлттық – діни құндылықтарға бет бұрып,
мұсылмандық шарттарға арқа сүйеу арқылы дамуды көксесе, екіншісі
ұлттық - либералдық құндылықтарды қорғайды. Яғни батыстық бағдарды
ұсынады (екінші бағыттағылар Ресейдегі демократтарға жақын болуға
тырысады және соны жақтайды). Сол кезеңнің саяси элитасы өздерінің
бағдрламаларында төмендегідей саяси құндылықтардың маңыздылығын
атағаны жөнінде Қазақ газетінде материал жарық көрді.
● тең құқылы (дініне, шығу тегіне және жынысына қарамастан адамдар
тең құқылы);
● жеке бастың еркіндігі (мемлекет шенеуніктері кімді болса да
заңсыз жолмен тұтқындай алмайды);
● сөз, ұждан бостандығы (жиналыстар өткізу, бірлестіктер өткізу,
бірлестіктер құру, сөз сөйлеу, газеттер шығару);
● сот әділдігі ( соттың талқылауынсыз және шешімінсіз бас бостанды.тан
айыруға болмайды) және т.б. демократиялық елдерге тән либералдық
құндылықтарды саяст өмірге ендіруге талпынады. Бұл қазақ даласындағы әрбір
азаматтың тұлғалық қадірін, абыройын қорғауға деген нақты қадамдар
болатын. Осындай құқықтық тұрғыдан қорғауға деген талпыныс қазақ
зиялыларының саяси мәдеиеті деңгейінің біршама жоғары болғанын
танытады. Сонымен қатар отарлық жағдай қазақ және көптеген саяси
азаматтық проблемалардың болғанын білдіреді[7].
Патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет бүкіл империя көлемінде
өрлеу алған ұлт-азаттық қозғалысты толық мойындамаса да, белгілі дәрежеде,
онымен есептесуге мәжбүр болған еді. Жаңа үкіметтің қызметіндегі мұңдағы
саяси бағыт қазақ облыстарын басқару ісінде де көрініс тапты. Ақпан
революциясы жеңгеннен кейінгі уақытта жергілікті басқаруда, ел өмірін жаңа
мазмұнда ұйымдастыруда азын-аулақ өзгерістер бола бастайды. Наурыз және
сәуір айлары ішінде ескі әскери губернаторлық, уездік, болыстық және
ауылнайлық басқару жүйелері жойылып, келмеске кетті. Олардың орнына Уақытша
үкіметтің облыстық және уездік комиссарлық басқару жүйесі, сонымен бірге
облыстық, уездік, болыстық және ауылдық деңгейде азаматтық комитеттер және
олардың атқару орындары қалыптаса бастайды. Мамыр және маусым айларында
бұларға қосымша облыстық азық-түлік комитеті, жер комитеті және басқа осы
сияқты басқару орындары құрылады.
1917 жылы 16 наурызда батыс майдан штабы жанындағы земскі және қалалық
одақтардың бұратана бөлімін басқарып жүрген Ә. Бөкейханов күтпеген жерден
Петроградқа шақырылып, 20 наурыз күні Торғай облыстық комиссары қызметіне
тағайындалады. Дәл сол күні Қазақ газетіне берген жеделхатында ол: Торғай
облысына комиссар болып бекітілдім, 23-не шығайын деп тұрмын. Жұртқа
естіртіп тынышталуын тілеймін деп жазды. Бірақ Ә. Бөкейханов 23 наурызда
Орынборға аттанып кете алмайды. Өйткені, ол жаңа ашылғалы жатқан кадеттер
партиясының съезге осы партияның орталық комитетінің мүшесі ретінде
шақырылған еді. Ә. Бөкейханов съезге қатынасып, 26 наурыз күні сөз
сөйлейді. Ә. Бөкейханов Торғай облысының сол кездегі әкімшілік орталығы
Орынбор каласына наурыздың соңғы күндері жетеді де, сәуірдің 2-нен бастап
облыстық қазақ съезіне облыстық комиссар дәрежесінде қатынасады.
Егер ескі патшалық әкімшіліктік бөлу жағдайында Қазақстан жері алты
облыстан тұрғандығын, соның ішіндегі Торғай облысы құрамында Қостанай,
Ақтөбе, Ырғыз және Торғай сияқты ірі уездердің болғандығын ескерсек,
Уақытша үкіметтің облыстық комиссары қызметі деңгейін аңғару қиынға
түспейді. Бұған қосымша, қазақ елі патшалық Ресей құрамына енгеннен бергі
уакытта оның бірде-бір өкілінің империяның әкімшілік жүйесінде губерниялық,
облыстық деңгейді қойғанда, тіптен уезд бастығы дәрежесінде қызмет
жасамағандығы мәлім. Империялық басқару жүйесінде қазақтар болыстық
басқарудан жоғарғы қызметті иемденуге тиісті емес еді. Бұл тұрғыдан Ә.
Бөкейханов ескі патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет жағдайында
облыстық басшыларда келген бірінші казақ болатын.
Ә. Бөкейханов сәуірде облыстағы жағдаймен танысып, қызметіне
кіріскенде, оның алдында қисапсыз көп шаруа тұрғандығы түсінікті, бірақ,
дегенмен, солардың ішінен ол үшін ең маңызды мынадай екі бағыттағы жұмысты
бөліп айтуға болар еді. Олар, біріншіден, барлық деңгейдегі үкіметтік
басқару орындарының қалыптасу процесініц аяқталуын тездету және, екіншіден,
жаңа мекемелердегі орындарға лайықты кадрларды тауып, солар арқылы облыста
тұрақты мемлекеттік басқару жүйені қалыптастыру еді. Бұл мақсатқа жету
жоолында 20—28 сәуір аралығында Орынборда өткен Торғай облыстық орыс және
қазақ біріккен съезінің жағымды рөл атқарғандығын атап айтуға болады. Съезд
басқару мекемелерін жасауда екі жұртқа бірдей қолайлы принциптерді бекітті,
ең ауыр мәселе — жер туралы сәуір басындағы қазақ съезі жасаған қаулыға
тоқтайды[8].
Ә. Бөкейхановтың қызметке кіріскеннен кейін уездік комиссарларды
тағайыңдау іспен айналысқанын байқаймыз. Мәселен, ол 5 сәуірде ішкі істер
министрі Щепкиннін Қостанай уездік комиссарын тездетіп бекіту туралы
ұсынысына байланысты, бұл қызметке заңгер Ахмет Бірімжановтың
тағайындалғанын хабарлайды. Нақ сол күні Петроградтан облыстық комиссардың
Торғай уездік Комиссары етіп учитель Ғұмыр Алмасовты тағайындау туралы
ұсынысының қабыл алынғандығы туралы хабар жетеді. Шамамен, осы мезгілде
Ырғыз уездік комиссары болып Тобыл округтік сотының мүшесі Ғабдолла Теміров
бекітіледі. Ал өзі негізгі қызметімен бір мезгілде Ақтөбе уездік комиссары
болып тағайындалады. Облыстық комиссар өзіне көмекке қазақ қызметкерлерін
де тарта бастайды. Облыстық комиссар кеңсесіңде ерекше тапсырмалар
чиновнигі қызметін Есен Тұрмұхамедов және Абдул-Хамид Жолдыбаев атқара
бастайды. Шаімамен, осыидай қызметке Сағындық Досжанов та тартылған еді.
Ә. Бөкейханов комиссарлық қызмет атқара жүріп өзінің артынан ерген,
әсіресе майдандағы бұратана бөлімінде бірге болған белсенді жастар
алдындағы борышын ұмытқан емес. Мәселен, оның бұйрығы бойынша Киевтегі
бұратана бөлімінің бұрынғы бастығы Мырзағазы Есболов Богуруслан уездік
комиссарының орынбасары, Минскіде бұратана бөлімінің бұрынғы хатшысы
Елдес Омаров Торғай уезі 2 учаскесінің Шаруалар бастығы міндетін уақытша
атқарушы болып бекітіледі.
Ә. Бөкейханов ішкі істер министрі Леонтьевке жолдаған № 350
жеделхатында 1917 жылдың 4 мамырына дейінгі уақытта губернатор Эвероманның,
вице губернатор Обуховтың, аға кеңесші Агаповтың, Шаруа бастықтары Витман,
Куфтиннің, приставтар Сиротенко, Ткачснко, Полуднев, Тарасенко, Данковцев,
Прокоповтың, тілмаш Тунгачиннің және басқа көптеген бұрынғы үкімет
чиновниктерінің қызметтерінен босатылғандығын хабарлайды.
Комиссарлық қызметке кіріскеннен кейінгі уақытта Ә. Бөкейхановтың қатты
алаңдатқан мәселе, қазақ жұрты арасындағы жергілікті басқару орындары —
облыстық, болыстық және уездік комитеттерді құру ісі болды. Деректердіц
көрсетуіне қарағанда, ауылдық жерлерде ескі феодалдық топтар жаңа құрылған
жатқан азаматтық комитеттердің жұмысына түрлі кедергілер жасап, тіптен
қайсібір бұрынғы болыс бастықтары үкімет орындарының кеңсе мен іс
қағаздарын жаңа ұйымдасқан комитеттерге өткізу жөніндегі нұсқауларын
орындаудан бас тартады. Мәселен, мұндай жайлар Ақтөбе уезінде Бөрілі,
Тоқан, Қобды, Аралтөбе және басқа болыстарда болған еді.
Комиссар Ә. Бөкейхановтың осы кезде түрлі тақырыптарға жазған
мақалаларында бұқара халықты ғана емес, ел ішіндегі атқа мінерлерді де
имандылыққа, адамгершілікке, жоғары саналылыққа шақыру орын алды және оның
бүл айқындамасы сол кездегі ағартушылық көзқарасынан туындап жатқаны анық,
. Қазақ-ау! Оян!—деп жазды ол.— Мұжық көші жүріп кеткенде жұртта қалып
жүрме! Мұжық көрші отырып, бостандық , құрдастық , туысқандық шарапатын
пайдаланғанда ілгері басқанда, мүйізге ұрған сиырдай шыр айналып, кейін
қайтып, көрші жұртқа балаңды жалшы, малшы, құл қылып беріп, жұрағаттың
обалына, Алаштың баласы қалып жүрме! Қазақ жұрты,— деп жазады ол тағы бір
мақаласында,— адам болып, ғұмыр тұрмыста мұжық көршімен шаруа таластырып,
тарқы жолына кірісетін болғанда комитетке жұрттың пайдасын қуған, жұрттың
қамын ойлаған азаматты сайлаған оң[9].
Бөкейханов коммисарлық қызметте тұрғанда қазақтың ескі, күні өткен әдет-
ғұрпымен, салт-дәстүрімен мүмкіндігі болғанша күрес жүргізгенін байқаймыз.
Қазақ қоғамындағы сондай мәселелердің бірі әйел теңдігі болатын. Құжаттық
материалдар комиссардың неке дауына жиі араласып, әйелдердің табиғи құқын,
жеке бас тәуелсіздігін қорғайтың шараларды іске асырып отырғандығын
көрсетеді.
Бөкейхановтың комиссарлық қызметте жүргенде ден қонған істерінің бірі
қазақ арасындағы ұрлыққа қарсы күрес еді. Ол тіршілік-ғұмыр белгісі
алыстартыс, арбау, әдіс. Кім шебер болса, жалықпай, талмай ізіденсе,
бірігіп, тізе қосып, әдіс қылса ғұмыр бәйгесі соныкі. Торғайдың ақ үрпек
балапанынша ауызды ашып біреуге жалынып, жалпая берсе, мұнан түк өнбейді,
сондықтан етектен алып, балтырдан тартқан ескі жаман әдеттерден арылып,
келе жаткан жаңа дәуір, жаңа заманға лайық іс-әрекеттерге бой алдыруға
шақырады. Сондай тәмәм қазақ атына зор кемшілік, таңба, ұят келтіретін
әдеттердің бірі ұрлық екендігін, кедей тамақ асыраймын деп, ақылсыз жас
атымды шығарамын деп, надан ақсақал кек аламын деп ұрлық жасайтындығын,
бірақ ұрлықтан атақ та, кәсіп те., кек те табылмайтындығын айтып, жұрт
болып ау деп, бата қылып, әдіс қылса, ұрлық бұрынғы отқа табынған атамыздың
діні- мықты емес, бірте-бірте жоғалады—деп, бұл жаман әдетпен ел болып
күрессе ғана нәтиже шығатынына көпті иландыруға тырысты. Бұл, әрине,
ешқандай да сын көтермейтін, фактілік негізі жоқ, жалған пікір болатын.
Соған байланысты оған елеп, көңіл аудармауға да болар еді, дегенмен,
көңілдегі күдікті сейілту үшін төмендегі фактілерге тоқтала кетелік.
Біріншіден, біз жоғарыда бүл мәселеге арналған тарауда 16 жылғы көтеріліс
басталғаннан кейінгі уақытта Ә. Бөкейхановтың Мемлекеттік дума арқылы
жүргізтен жұмысы туралы жаздық. Ақпан революциясы жеңіп, Уакытша үкімет
билігі орнағаннан кейін бұл мәселе қайтадан көтеріліп, сол кездегі
Министрлер Кеңесінің төрағасы және ішкі істер министрі Штюрмердің 25 маусым
жарлығын Мемлекеттік Думаның қолдауын алмастан, өз еркімен күшіне енгізуі
заңсыз деп табылып, арнайы құрылған комиссияның тексерілуіне беріледі.
Мұндай хабарды жария еткен кадеттер партиясыньиң органы Речь газеті еді.
Сөйтіп, жаңа билік тұсында 16 жылғы көтеріліс мәселесіне қайтадан қозғау
салынады. Оған Ә. Бөкейхановтың үкімет ішіндегі кадеттердің
өкілдері арқылы жүргізген әрекеті себспші болғандығына біздің күмәніміз
жоқ.
Қазақ демократиялық интеллигенциясы үшін әр уақытта ең негізгі мәселе—
жер мәселесі болды. Патша үкіметі, оның мұрагері болган Уақытша үкімет, ең
соңында Кеңес үкіметі мен қазақ демократиялық интеллигенциясы арасындағы
кейде ашық, кейде астыртын жүріп отырған күрес, арбасулардың түп-тамыры,
қайнар көзі осы жер мәселесі еді. XX ғасырдың алғашқы ширегінде бұл
мәселенің қазақ елі үшін коғамдық маңызын ғылыми тұрғыдан өз дәрежесінде
көтеріп және терең түсіндіріп берген қайраткер, ғалым, әрине, қазақ
интеллегенциялары еді[10].
Көріп отырғанымыздай, бұдан жер мәселесінде патша үкіметі ұсталған
негізгі екі бағыт өз жалғасын тапқан. Олар, біріншіден, сол бұрынғыдай
қоныс аударушыларды орналастаратын жер қорларын дайындау, екіншіден, сол
қорларды молырақ жасау үшін қазақтарды жаппай жерге орналастыру. Бұл арада
ескі және жаңа биліктер арасындағы сабақтастықтың болғаны дәлелдеуге мұқтаж
емес.
Сонымен, қорыта айтқанда, Уақытша үкімет және оның жергілікті
мекемелері жер мәселесін Құрылтай хиналысына іқалдырғанымеи, шын мәнінде
ашықтан ашық отарлау саясатын ұстанды, ал Орталық Переселен басқармасы
бастаған ескі патша чиновниктері бұрынғы билік тұсында істеп үлгірмеген
істерін Құрылтайға дейін орындап алуға тырысты.
Ақпан революциясынан кейін көктем шыға жер мәселесін шешуде қайсыбір
облыстарда қазақтардың белсенді әрекетке көшкендігі байқалады. Мәселен,
Қостанай уезіне қарайтын болыстық қазақ комитеттері мамыр айыңда
Лагонский, Кошкаров және Пуставалов деген жергілікті переселен
мекемелерінің кызметкерлерінің іс-қағаздарын, кұжаттарын және ақшаларын
тартып алып, өздерін жұмысқа жібермей қояды. Болған оқиға туралы хабар
алған Ішкі істер министрлігі тез арада облыстық комиссар Бөкейхановқа
жеделхат жолдап, мұндай бұзақылықты енді қайтып болдырмауға және заң
жолынан ауа жайылдырмауға бағытталған нақты шаралар қолдануды талап етеді.
Ә. Бөкейханов 1917 жылғы көктемде Торғай облысында болған жер дауларына
жиі араласып, қазақтарға басу айтып, тек заңдық негізде ғана әрекет жасауды
қатаң түрде талап етеді. Жер мәселесін тек заңдық негізде ғана шешуді
жақтаған олардың айқындамасын тағы мынадай фактіден байқауға болады. Акпан
революциясынан кейінгі аралықта Орынбор каласыңда татар тілінде шығатын
Уақыт газеті арқылы казақ жерінде тұратын Қалимолла Ғабдуллин және
Ирсиз деген жамылғы есімді татар
жұртының өкілдері кезінде переселендерге өткен казақ
жерін бізге алып бермейді, деп Бөкейханов пен Байтұрсыновқа өкпе айтып,
бұлар Ильминский мен Победоносцевтар саясатымен жазылған Дала Ережесін
қуаттайды, деген пікір тастайды[11].
Шілде айынан бастап Ә. Бөкейхановтың жер және басқа қоғамдық
мәселелерге байланысты көзқарасы принциптік өзгерістерге ұшырайды. Оған
себепші болған, біріншіден, Уакытша үкіметтің жалпы империя көлеміндегі
саяси процестерді игеру қабілетінің күн өткен сайын төмендеуі болса,
екіншіден, өзі құрамына енген кадеттер партиясы меи мақсат-мүддесі
айқындала түскен ұлт-азаттық қозғалыстың негізгі принциптік мәселелерде
өзара жігінің алшақтай түсуі еді. Егер империя көлемінде мемлекеттік
тәртіптің анархиялық көріністерге орын бере бастауы ұлттық мемлекеттік
дербестік туралы мәселені неғұрлым батылырақ қоюға итермелесе, ұлттык,
бостандық үшін күрес қарқынының өсуі көптеген мәселелерді, соның ішінде, ең
алдымен, жер туралы мәселені ашық, ұлттық мүдде түрғысынан дербес көтеруді
талап етті, бұдан былайғы оқиғалар ағымы ресейлік саяси ұйымның жетегінде
жүруді көтермеді.
Ә. Бөкейхановтың бұл кезеңдегі жер мәселесіне байланысты көзқарасы,
белгілі дәрежеде, шілдедегі бірінші жалпыказақ съезінің шешімдерінде,
соңдай-ақ одан кейінгі уақыттағы жазған материалдарында, әсіресе Жалпы
Сібір съезі атты мақаласында айқын көрінді[12]. Шілдедегі жалпықазақ
съезінде ол кадет партиясы кұрамынан шығуының басты себебі есебінде жер
мәселесін келтіріп Кадет партиясы жер адамға меншікті болып берілсе де
жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа
сатып, біраз жылда сыпырылып жалаңаш шыға келеді деп түсіндіріп,
қазақтарда мүліктенген жердің болмауын, жердің ауылға, болысқа берілуін
жақтады.
8—15 қазан аралығында Том қаласында өткен Сібір автономистерінің
съезіне қатынасқан Ә. Бөкейханов бастаған қазақ делегациясы өздерінің жерге
байланысты бағдарламасын мейлінше дәл және толығырақ мәлімдейді. Ал ол
бағдарламаның негізгі тұжырымдары Алаш партиясының бағдарламасына енеді.
Ә.Бөкейханов жалпы Сібір съезі туралы Қазақ газетіне жазған мақаласында
осы жер мәселесіне тағы да тоқталады. Бұл арада оның мынадай негізгі
жақтарын бөліп айтуға болар еді.
Бас Переселен мекемесінің есебі бойынша, қазақ жері 240 миллион
десятина. Егер бұл рас болса әрбір қазаққа 44 десятинадан келмек. Бір үйде
орта есеппен 5 адам болса, үй басна 220 десятинадан тимек. Ақтөбе,
Көкшетау, Өскеменде, Алматыда үй басы 200 десятина түгіл, мұның оннан бірі
жоқ қазақ аз емес.
Жаңа билік орнап, бостандық, теңдік, туысқандық келгені рас болса қазақ
мұндай зорлыққа көне алмайды. Еңді мұнан былай өзіміз жер еншімізді алып
орныққанша жерімізге қоныс аударушылар көшіп келуін тоқтатсын.
Құрылтай жиналысы жер мәселесінс байланысты заң қабылдаған соң, қазақ
өз жерінде алдымен енші алатын болсын. Адам басына, жеке үй басына
тиетін жер сыбаға шаруаға, жердің топырағына, жергілікті табиғатына
байлаулы болсын. Жер сыбағасын жергілікті жер комитеттері анықтайтын
болсын.
Қазаққа жер сыбағасы өздсрінің тілегіне сай ауылға, ұлысқа, руға деп
бөлінсін. Жерді бірігіп алған ру, ауыл, болыс өз ішінде өздері тәртіп
орнатып, әділдікпен пайдалансын.
Қазақтарға жер сыбағасы тұрған жерінен, атамекенінен берілсін. Ертіс
бойындағы он шақырымдағы (десятиверстная) қазақ сол жерден үлес алсын.
Атты қазақ бермеймін дер, біз Ертістен кетпейміз, жер алмай қоймаймыз.
Жерді жолмен, законмен аламыз. Қазақ сыбаға жерін алған соң, қалған жер
мемлекет қазынасына аталып, земство билігіне өтсін.
Уақытша үкімет комиссары Ә. Бөкейхановтың 1917 жылдың соңына қарай жер
туралы жасаған негізгі тұжырымдары, міне, осылар болатын. Сондай-ақ бұл
жасалған бағдарламалық қорытындыларды жалғыз Бөкейхановқа таңсық қателесер
едік. Өйткені олар қазан революциясына дейін патшалық билікпен күресіп
келген қазақ демократиялық интеллигенциясының азапты ізденістен кейін
жасаған ортақ тоқтамы болатын.
Ә. Бөкейханов 1917 жылы 15 желтоқсанда, яғни оны Алашорда үкіметінің
төрағасы етіп сайлаған екінші жалпықазақ съезі аяқталған күннің ертеңіне
комиссарлық қызметтен отставкаға кететіндігін мәлімдеді. Бұл, әрине, оның
саяси кайраткерлік жолындағы тағы бір кезеңінің аяқталуы ғана емес, сонымен
бірге осы уакытқа дейін өзі алдына мақсат етіп қойған мүдделер үшін
күрестің жаңа жағдайда, келесі жаңа кезеңінің басталуы еді[13].
1917 жылдың сәуір айының басында Уақытша үкімет Түркістан өлкесін
басқаруды 9 адамнан тұрған Түркістан комитетіне тапсырады. Оның алғашқы
кұрамы мынадай кісілерден тұрған еді: Н.Н.Щепкин, Ә.Бөкейханов,
М.Тынышбаев, С.Максұдов, В.С.Елпатьевский, А.Л.Липовский,
П.Б.Преображенский, О.А.Шкапский және Ғ.Дәулетшин[14].
Ә. Бөкейханов Қазақ газетіне жазған хабарында бұл Комитетке
Түркістан өлкесінде бостандық, құрдастық, туыскандық шырағында кандай
өзгерістер жасаймын десе де ерік деп көрсетіп, Түркістанның жағдайын
Англияның отар елдеріне теңеп, Учредительное собраниеден кейін Түркістан
өз тізгіні өзінде колония болады деген үмітін айтады. Ал бұл комитеттің
таяу арадағы ең негізгі міндеттерінің бірі: Қытай ауған қырғыздарды
кайтарып, бұрынғы өз ата қонысына орналастыру екенін білдіріп, қырғыз
қарындасын кір жуып, кіндік кескен жеріне қайтқаны жақсы болар еді деген
тілегін де жасырмайды.
Ә. Бөкейханов осы шағын мақаласында Комитет мүшелеріне қысқаша
сипаттама беріп, оларды Түркістан өлкесін білетін адамдар ретінде
таныстырады. М. Шоқаев 1917 жылға арналған естеліктерінде керісгаше жалғыз
социалист-революционер О.А.Шкапскийден басқа комитет мүшелерінің арасында
Түркістан өлкесін білетін адам жоқ еді деген ойды айтады. Біздің
пікірімізше, Ә.Бөкейхановтың комитет құрылған бетте жазған мақаласында
жалпы Комитетке, оның мүшелеріне артқан үміті тым көтеріңкі болса, ал
М. Шоқай С.Мақсұдов пен М.Тынышбаев сияқты оның мүшелері қызметін
бағалауда бір жақтылыққа ұрынған еді., әрине, кездейсоқ еместін[15].
М. Тынышбаев Жетісу елкесінде 1916 жылы болған қайғылы оқиғаларға
катысты өз көзқарасын комиссарлық қызметке тағайындалғанға шейін-ақ
білдірген болатын. Ол жөнінде Қазақ газеті: Мұхамеджан Тынышбаев — II
Государственный Дума ағзасы, инженер. Саясат ісіне жетік, халыққа таза
жолмен қашаннан қызмет етіп жүрген алдыңғы қатар зиялы азамат. 25 маусым
жарлығы такырыпты Жетісуда бүліншілік болғаннан бері Мұхамеджан көзге
көрінерлік көп пайда келтіріп жүр деп көрсетіп, бұл ретте оның Түркістан
губернаторы Куропаткиннің қабылдауында болғанда (1916 жылы 10 тамызда)
көтерілістің негізгі шығу себебі ретінде жер мәселесін айтқанын жоғары
бағалайды.
М.Тынышбаевтың Түркістан губернаторы алдына жер мәселесін көлденең
тартқанына толық сенуге болады. Өйткені ол бұл мәселені ешқандай да
каймықпастан 1917 жылы ақпанда 16 жылғы көтеріліске байланысты болған сот
тергеуіне жазба түрде берген жауабында да көтереді. Ресей империясының
Қазақстан сияқты өз отарларындағы зорлықшыл саясатын әшкерелейтін құжат
есебінде еш уақытта маңызын жоғалтпайтын бұл жауабында ол Түркістаңдағы
орыс жұртының 99 проценті Жетісу жеріндегі толқулардың себебін көп ойланып
жатпай-ақ жеңіл-желпі түрік немесе герман ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 - 6
1 – тарау. XX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстандағы
қоғамдық – саяси, құқықтық ой – пікір өкілдерінің қазақ
қоғамының саяси дамуына көзқарасы.
1.1. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеялары . . .7 - 14.
1.2. Ұлттық – демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің
мүдде, бостандық, теңдік идеялары . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 15 - 34
2 – тарау. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының атқарған
қызметтеріне саяси талдау.
2.1. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық – саяси
қызметтері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . 35 - 50
2.2. 1916 жылғы ұлт – азаттық қозғалысы және қазақ
интеллегенциясы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .. . . .50 - 58
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . ..59 - 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 -
65
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік
тізгінін өз қолына алғаннан кейін өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық
және әлеуметтік мемлекет деп жариялауы қоғамдық ғылымдар: заң,
саясаттану, философия, тарих ғылымдары алдына тың тұрпаттағы жаңа міндеттер
жүктеді. Солардың бірі және бірігейі ретінде халқымыздың ұлт болып
қлыптасуына, оның ұлттық және саяси сана – сезімінің оянуына, өзінің дербес
мемлекеттілігін жариялау жолындағы күресінің дамуына орасан зор әсерін
тигізіп, осы процестерге жетекшілік жасаған қазақ интеллегенцияларының
саяси күресі мен құқықтық көзқарастарын зерттеу деп айтуға толық негіз бар.
Қазақстан Ресейге бодан болғаннан кейінгі кезеңдегі қазақ өлкесінде
отаршыл – құқықтық жүйенің орнығуы және оған қарсы қазақ оқымыстыларының
саяси күресі олардың қазақ елінің мемлекеттік құрылысы жөніндегі саяси
құқықтық көзқарасының эволюциясына негізделгені зерделенген.
Кешегі Кеңес Одағы дәуірінде бұл тақырып терең зерттелмеді,
зерттелген күннің өзінде коммунистік идеология үстемдік еткен заманда
маркстік – лениндік методология шеңберінде ғана қарастырылды. Кеңес
Одағындағы барлық қоғамтанушы ғалымдар сияқты қазақстандық зерттеушілер де
кез – келген саяси оқиға, құбылыс, қозғалыс тарихына баға беруде, олардың
жетекшілерінің құқықтық көзқарастарын айқындауда сол кезеңде үстемдік еткен
таптық принцип тұрғысынан, қоғам мен оны қорғаушы күштерді міндетті түрде
антогонистік таптарға жіктеу арқылы баға беріп келгені мәлім. Кез – келген
саяси күрестегі бірден – бір саналы күш жұмысшы табы ретінде таналып, ол
яғни пролетариаттың гегемондығы мемлекет және құқық тарихындағы күмән
келтірмейтін абсолютті ақиқат ретінде басшылыққа алынды. Міне, сондықтан
Кеңес Одағы заманындағы зерттеулерде маркстік – лениндік методологияның
басты принциптері таптық және париялық принциптер үстемдік алып, ғылыми
объективтілік мансұқ етілді. Еліміздің экономикалық, саяси, әлеуметтік және
рухани салаларындағы процестерді зерттеумен Қазақстан мемлекеті мен
құқығының тарихы саласындағы ғылыми еңбектерді осы принциптерді басшылыққа
алу тұрғысынан жүргізілді. Марксизм – ленинизм бірден – бір объективті
ғылыми методология ретінде ұсынылса да, ол шын мәнінде тамыры терең, сан –
салалы тарихи процестерді зерттеуде бір жақтылықты, бір ғана идеология мен
қоғамдық пікірді орнықтыруды мақсат етті. Сондықтан кеңес дәуіріндегі
ғылыми еңбектерідің басым көпшілігінде мемлекет және құқық тарихына, оның
ішінде ұлттық тұрпаттағы саяси құқықтық идеологияның қалыптасуы мен даму
заңдылықтарына, ел тарихының шешуші кезеңдерінде оның бет алыс бағдарына
үлкен әсер еткен көрнекті мемлекет және саяси қайраткерлер, заңгерлер мен
құқықтанушылар еңбегіне өз дәрежесінде лайықты баға бермеді[1]. Ендеше
еліміз тәуелсіздік алған кезеңде аталған тақырыптарды жаңа заманның биік
талаптары тұрғысынан және ғылыми объективтілік принципімен зерттеп,
зерделеу осы жұмыстың арқауы болмақ.
Тарихты халық жасағанымен, қоғамның тарихи даму заңдылықтарын реттеп
отыратын заңдар мен құқықтық доктриналарды нақты тұлғалар жүзеге асыратыны
белгілі. Ендеше біз Қазақстан мемлекеті саяси және құқықтық ілімінің
тарихын зерттеу үшін сол нақты тұлғалардың саяси өмір баяны мен құқықтық
көзқарастарын білуіміз шарт. Тек соларды білу арқылы ғана сол кезеңнің
саяси тарихының біртұтас кескін – келбетін жасай алмақпыз.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстандық ғылымдар саласында әр
жылдарда қазақ интеллегенциясы туралы қалам тартқан зерттеушілер мен бірлі
– жарым зерттеу еңбектер болғанымен, оның саяси қызметі мен құқықтық
көзқарастары, әсіресе, қазақ ұлт – азаттық қозғалысы жетекшілернің бірі
ретіндегі рөлі түбегейлі түрде, жан – жақты зерттеліп, жетілмеген. Мұның
себебі, кешегі коммунистік партия билік құрған кезде Қазақстандағы ұлт
бірлігі, мемлекет тәуелсіздігі жолындағы қозғалыстарға реакциялық,
монархиялық, буржуазиялық.
Еліміз биыл тәуелсіздігінің 15 жылдығын атап өтті. Мұндайда ел
санасынан ежелден бері өшпей келе жатқан тарих шежіресінің небір айтулы
оқиғалары мен небір жарқын беттерінің еріксіз еске түсетіні белгілі. Қазақ
халқының өз тәуелсіздігі жолындағы күресінде сонау 1916 жылғы ұлт – азаттық
көтерілістің алар орны өте айрықша. Қазақ интеллегенциясының қоғамдағы
рөлін бейнелейтін тарихи – шежірелік, тарихи – құжаттық, тарихи – ғылыми,
тарихи - әлеуметтік, тарихи – көркем әр алуан мол д қыруар еңбектер бар.
Мәселен, Т.Рысқұловтың, А.Байтұрсыновтың, Ә.Бөкейхановтың,
С.Асфендияровтың, М.Тынышбаевтің т.б. еңбектері, сондай – ақ ұжымдық
зерттеулер, құжаттар жинақтары бар.
Сонымен қатар қазақ интеллегенциясын зерттеп жүрген ғалымдар да аз
емес. Мәселен, Т.Рысбеков, Ғ.Харабалин, А.Шортанова, Ө.Әбдіманұлы,
М.Қойгелдиев, М.Құл – Мұхаммед, О.Қоңыратбаев т.б. қазақтың қазіргі таңдағы
интеллегенциясы деп айтуға болатын ғалымдар олар жайлы тың деректерді
жинақтап, көптеген мақалаларды газет – журнал беттеріне, бірнеше томдық
кітаптарды болашаққа үлгі ретінде жеткізіп жүр. Әлде де қазақ зиялылары
көп зерттеулерді қажет етеді. Мұның себебі, сонау КСРО – ға бодан болып,
айтылмай жарыққа шықпай қалған еңбектердің зерттелмеуі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті.
─ XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеяларын анықтау;
─ Ұлттық – демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің мүдде, бостандық,
теңдік идеяларына түсінік беру;
─ XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының қоғамдық – саяси қызметтерін
анықтау;
─ XX ғсырдың басындағы қазақ зиялыларының Оңтүстік Қазақстандағы
қазметтерінің негізгі бағыттарын танып, біліп қарастыру;
─ Қазақ зиялыларының қазақ халқына сіңірген еңбектерімен танысу.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақ интеллегенциясы
қайраткерлерінің өмірі мен құықықтық көзқарасы арқылы саяси күрес пен оны
зерттеу нәтижесінде қалыптасқан саяси және құқықтық ілімі тарихының пайда
болуы мен даму жолын зерттеу. Сондықтан олардың қызметіндегі саяси күрестің
алуан формалары: үгіт – насихат жұмысы, оның қоғамдық қызметі, патша
үкіметіне қарсы әрекеттері, жоғары лауазымды адамдарға шағым түрінде
жолданған қоғамдық саяси, экономикалық еңбектері жайлы талданды.
1. Еңбекте интеллегенцияның саяси күрескер ғана емес, жан – жақты ғалым:
тарихшы, саясаткерлер екендіктері қарастырылды.
2. Алаш қайраткерлерінің нағыз интернационалистік келбеті де көрінеді.
3. Алашорданың бағдарламалық құжаттары мен Кеңес дәуіріндегі Қазақ
автономиясын құру жөніндегі құжаттарын қарастыра келіп, мұның соңғысында
Алашорда қайраткерлері идеяларының жан – жақты көрініс тапқандығын
байқадым.
4. Қазақ зиялылары арасынан Қазақстанда құқықтық мемлекет орнату идеясын
ұсынғандар болған.
5. Қазақ интеллегенциясының еңбектерін жан – жақты зерттей келе, қоғам
қайраткерлері ретінде танылған саяси тұлғалардың жетістіктерін саралап, бір
тұжырымға келтірдім.
Зерттеудің объектісі. XX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның
саяси өміріндегі қазақ интеллегенцияларының орны мен рөлі.
Зерттеудің құрылымы. Бұл зерттеу жұмысы екі тараудан, оның әр
тарауы екі бөлімнен және кіріспе мен қорытындыдан, сонымен қатар 52
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 – тарау. XX ҒАСЫРДЫҢ БІРІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ – САЯСИ,
ҚҰҚЫҚТЫҚ ОЙ ПІКІР ӨКІЛДЕРІНІҢ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНЫҢ САЯСИ ДАМУЫНА КӨЗҚАРАСЫ.
1.1. XX ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының саяси идеялары.
Қазақ қоғамының экономикалық өмірінде XX ғасырдың басында болған
өзгерістер қазақ халқының қоғамдық санасын едәуір қайта құруға
жеткізді. Қарастырып отырған кезеңде Ресейдің патша өкіметі
Қазақстанды отарлауын толық аяқтады деуге болады, оның ең басты
әлеуметтік – экономикалық зардаптары: қазақ халқын біртұтас ел ретінде
бытырату мақсаты мен қазақ жерлерін аумақтық жағынан
әскерилендірілген бірнеше облыстарға бөлінуі; байырғы тұрғындарды жақсы
жерлер мен шұрайлы жайылымдардан жаппай көшіру, шаруашылық жүргізу
саясатын өзгерту; тұрмыс жағдайының күрт нашарлатылып, оған қоса
рухни қысымның күшейтілуі. Қоғамдық тұрмыстағы мұндай елеулі
өзгерістер ұлттық сана – сезімді оятты, қазақ қоғамында жаңа идеялар,
ой – пікірлер, көзқарастар қалыптасуын бастап берді.
XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының озық ойшылдары қоғамды,
адамдардың өздерін күш қолданылатын революция емес, қоғам
мүшелерінің сезімін өзгерту мен адамдардың бүкіл қоғамды жаңарту
практикасына тартылуы ғана өзгерте алады деп санап, қоғамдық сананы
қалыптастыру процесін нақты жүзеге асырды. Адамдардың бүкіл бұқарасы
мұндай өзгерістерге қатыса алмайды және оған қатысуға қабілетсіз,
оны бірдей түсіне бермейді және оған бірдей дәрежеде мүдделі де
емес. Қоғамдық тұрмыс пен қоғамдық сананың байланысын әдетте барша
жұрт бірігіп немесе әрбір адам жеке дара белгілемейді, қайта
адамдардың ерекше топтары, сананы әзірлеу мен кәсіби түрде
айналысатын интеллегенттер айқындайды. XX ғасырдың бас кезінде қазақ
қоғамында Қазақ газеті мен Айқап журналы төңірегіне топтасқан
қазақ интеллегенциясы осындай интеллектуалдар тобы болды.
Қазақ халқының ұлттық сана – сезімін ояту және жаңа қоғамдық
сананы қалыптастыру ісіне Қазақ газеті де зор үлес қосты. Алаш
партиясы сияқты, оның органы болған Қазақ газеті (1913 – 1918 жж.)
де ұзақ уақыт бойы буржуазияшыл – ұлтшылдық газеті деп саналды.
Қазақ даласында ұлттық қозғалысқа жас интеллегенция жаңа табыс берді.
Тарихи тәжірибенің дәлелдеп отырғандай, әлеуметтік күрт өзгерістер
кезеңдерінде әрқашанда интеллегенция едәуір белсенділігімен, дербес
бастамасымен ерекшеленіп отырған. Әлеуметтік, интеллектуалдық және
адамгершілік сезімі жоғары интеллегенция жеке адамның қоғамда алатын
жағдайы туралы, оның санаға және сана – сезімге қатнасы туралы
мәселе көтерді.
С.Асфендияровтың жазғанындай, Мемлекеттік аппаратты қарыптастыру
қажеттігі патша өкіметін белгілі бір дәрежеде кадрлар даярлаумен
айналысуға мәжбүр етті. Сөйтіп Ресейдің оқу орындарынан қазақтан
шыққан болашақ дәрігерлер, инженерлер, мұғалімдер, чиновниктер,
офицерлер, аудармашылар, жазушылар жоғары білім алды[2].
Белгілі марксист А.Грамши Ресей интеллегенциясының қалыптасу
заңдылықтарын зерттей келіп былай деп жазған: Ең белсенді, жігерлі,
алғыр және білімді адамдардан тұартын бетке ұстарлар шетелге
барады, Батыстың неғұрлым алдыңғы қатарлы елдерінің мәдениеті мен
тарихи тәжірбиесін игеріп, бұл орайда өздерінің ұлттық мәдениетінің
ең елеулі белгілерін жоғалтпайды, яғни өз халқынан рухани және
тарихи байланыстарын үзбейді, сөйтіп интеллектуалдық даярлығын
аяқтайды, олар отанына оралады да, халықты күштеп оятып, ілгері
қарай жедел қозғалуға, кезеңдерден аттап өтуге мәжбүр етеді.
Бұл заңдылықты XX ғасырдың басындағы қазақ интеллегенциясының
қызметінен көреміз. Қазақ интеллегенциясының алдыңғы қатарлы бөлігі
XX ғасырдың басындағы Ресейдегі революциялық күрес, 1905 жылғы
бірінші орыс революциясы идеяларының және сол кездегі қазақ
қоғамының тарихи нақтылықтарының ықпалымен қалыптасты.
Мұнда зиялы қауымның сіңірген еңбегі мынада: ол Бүкілресейлік
даму кезеңінің басталуын дер кезінде байқап, қазақ қоғамын да
қозғалысқа келтіру амалдарын іздестірумен айналысты, ол үшін бірінші
орыс революциясы берген әлеуметтік және саяси бостандықтарды
пайдаланып, туған халқын феодалдық – патриархаттық мешеуліктен
шығаруға, патшалық езгіден азат етуге, оған білім мен прогресс,
мемлекеттік тәуелсіздік алу жолдарын көрсетуге ұмтылды. Мұның қиын
күрес, күрделі жанжалдар мен ізденістер жолы болғаны күмәнсіз. Ал
бұл жолда жетістіктермен қатар, әрине, қателесулер де, адасулар да
болды. Алйда оларды кейіннен сталиндік идеологияның түсіргеніндей, өз
халқына жаулық көзқарастар емес, халық тағдырын жеңілдету жолындағы
күрестің табиғи қиындықтары туғызған еді. Қазақ интеллегенциясының
ең басты ізгі мақсаты - халқына қызмет ету болғанын Алаш
басшыларының бірі М.Дулатов 1929 жылы Буторск түрмесінен жазған
хатында былай деп айқындайды: ... Мен өзімнің құлдыққа түсірілген,
езгіге салынған, бейшара халқымның осы құлдық жағдайдан шығуына
көмектесуді өз борышым деп санадым... Саяси саладағы оқиғаларды дер
кезінде болжай алмадым деп санаймын, ал қазір Кеңес Үкіметіне қарсы
күрес деп отырғанның бәрі менің қазақ ұлтын дербес, тәуелсіз,
бақытты жағдайда көргім келген тілегім ғана.
Қоғамдық саяси өмір аренасына орыстың азаттық қозғалысының
ықпалын бастан кешірген қазақ интеллегнциясының пиғылдағы жас ұрпағы
көтеріле бстады. Ұлттық интеллегенцияның түрлі топтарының идеялық –
саяси көзқарастары бірдей болмады[3].
Ә.Бөкейханов XX ғасырдың басында қазақтар арасында ұйымдасуы
мүмкін саяси партиялар жөнінде былай деп жазды: Таяу болашақта
дала өңірінде қырғыздар арасында қалыптасқан жатқан екі саяси
бағытқа сәйкес екі саяси партия ұйымдастырылуы ықтимал. Олардың
біреуі ұлттық – діни партия деп аталуы мүмкін, ал оның мұраты
қазақтардың басқа мұсылмандармен діни бірлігі болады. Екіншісі – батыс
бағытында ... Біріншісі - мұсылмандық татар партияларын, екіншісі –
оппозициядағы орыстарды, атап айтқанда, халық бостандығы партиясын
үлгі етіп алуы мүмкін.
Шынында да, кейіннен Ә.Бөкейханов бастаған қазақ саясатшылары
болашқтағы ұлттық партияны кадеттер үлгісінде құрмақ болды. Оның
өкілдері кадет партиясының Бүкілресейлік съездерінің жұмысына қатысты,
ал Бөкейханов осы партияның орталық комитеті құрамына сайланып,
Мемлекеттік думада кадеттерге қосылды. Қазақ интеллегнциясы алдыңғы
қатарлы бөлігінің кадеттермен ынтымаққа келуіне кадеттердің
көшпелілердің отырықшылық өмірге бірте - бірте өтуі қажет екендігін
түсінгені және отарлық аймақтарда да орталық Ресейдегідей оқыту
жүйесінің енгізілуін жақтауы әсер етті. Батысша пиғылға батыл бет
бұрып, егер барлық саяси орыс қозғалыстарының тұғырнамасында
бұратаналарға құқықтардың теңдігі мен олардың қадір – қасиетін
құрметтеге уәде берсе, олардың бәрімен ынтымақтастық жасауды жақтаған
бұл қазақ тобының басшылары панисламизмге оппозияцияда болып, оны
шығыс утопиясы деп санады. Екінші жағынан, патша өкіметіне адал болып
көшпелі халықтар арасында әскери міндеткерлік енгізілуімен де келісе
отырып, олар тіл мен мәдениет жағынан орыстандыруға, сондай- ақ
ауыртпалықты полициялық террор мен отарлауға қарсы күресті.
Қазақ интеллегенциясы өз қызметінің басты бағытын анықтап алып, өз
идеяларын кеңінен тарату үшін баспасөз арқылы саяси аренаға шығуға
ұмтылды. Оның өкілдері ұлттық баспасөз болмағандықтан әуелі татарлар
мен орыстардың Фикер, Вакт, Шура, Омич, Иртиш, Голос степи
газеттерінің беттерінде өз пікірілерін айтты. Ал Айқап журналы
шыққаннан кейін соған жаза бастады. 1913 жылы олар сәтін түсіріп
өздерінің баспасөз органы - сапасы жөнінен де, таралымы жөніннен де
қазақтардың барлық мерзімді басылымдарының ең елеулісі Қазақ газетін
ұйымдастырып алды. Көптеген сенделістерден кейін: Омбыда, Орынборда,
Санк – Петербургте сансыз көп чиновниктер кабинеттерінің табалдырығын
тоздырып, астананың жоғары қызметтегі чиновниктері мен беделді
қайраткерлерінің көмектесуімен, ақырында қазақ тілінде газет шығаруға
рұқсат алынды. А.Байтұрсынов редакторы болған газет өз төңірегіне озық
ойлы қазақ интеллегенциясының, жазушылары мен ақындарын біріктірді.
Газеттің саяси бағыты реформистік саяси партияның талаптарына сәйкес
келді: ол негізінен қазақ халқының мәдениетін көтеруге қамқорлық
жасап, ұлттық тіл мен әдебиетті дамыту ісін басты мақсат етіп қойды.
Бұл жөнінде бірінші нөмірдің бас мақаласында оның үздіксіз редакторы
болған А.Байтұрсынов блыай деп жазды: Қырғыз халқы ғасырлар бойы өз
жерін мекендеп, өз тіршілігін жасап келді, ал қазір далаға
қоныстанушылар қаптап кетті. Біздің болашағымыз қандай болмақ ? Тарих
бізге келімсек халық мәдениет тұрғысынан байырғы халықтан күштірек
болып шығады да, соңғысын жұтып қояды деп үйретеді. Ал егер екі жақ
мәдениет тұрғысынан бір – біріне тең келсе, олар дамып бұл орайда
тең құқықтарды пайдаланады және әрқайсысы өзінің ұлттық сипатын
сақтап қалады. Қырғыздардың экономикалық өмірінің өзгермей қалатыны
байқалып отыр. Шаруалар біздің егістік жерлерімізді алып жатыр, жер
учаскелері аланып қойды, қысқаша айтқанда жат жерліктер біздің жер
қойнауымызға еніп жатыр. Қырғыз халқының өмір сүру проблемасының өзі
шиеленіскен сипат алуда. Өз автономиямызды сақтап қалу үшін біз
білім мен мәдениет жолында жан салып күресуге тиіспіз. Біз ана
тілінде әдебиет жасай білген халықтың ғана тәуелсіз өмір сүруге
құқығы бар екенін ұмытпауға тиіспіз. Газет беттерінде қозғалған
проблемалар ауқымы өте кең болды. Газет өзінің мақсатын: қазақ халқы
арасында ғылым мен білімді таратуға басшылық ету, Жер бетіндегі басқа
халықтардың тіршілігімен таныстыру, қазақ халқының тарихы туралы айтып
беру, шаруашылық өмір, емдеу, әдебиет, мектептер мен медреселерде оқыту
проблемаларын кеңінен талқылау деп санады. Бұл идеяларды насихаттауға
оның баспагері М.Оразаев пен бас редакторы А.Байтұрсыновтың және
М.Жұмабаев, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов және басқлар сияқты
патриоттық пиғылдағы жазушылар мен ақындардың тамаша ұжымының күш –
жігері бағытталды[4].
Газет беттерінде жарияланған мақалаларға объективті түрде талдау
жасау газетті XX ғасырдың басындағы Қазақстанның өзіміз қарастырып
отырған күрделі әрі сан қилы қоғамдық санасында елеулі орын алған
деген тұжырым жсауымызға мүмкіндік береді.
Қазақ газетінің беттерінде қоғамдық – саяси бағыт ұстанып, қазақ
халқының қалың бұқарасының саяси және құқықтық санасында
қалыптастыруға көп маңызы болған мақалаларға едәуір орын берілді.
Қоғамдық саяси қызметін Қазақ редакциясындағы жемісті шығармашылық
жұмыспен ойдағыдай ұштастыра отырып, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов баспасөз бетіне шаққан сөздері арқылы қазақ халқының ұлттық
сана – сезімін оятуға, олардың санасында бостандық пен тәуелсіздік
идеяларын құюға мүмкіндігінше жәрдемдесуге ұмтылды. Олар отаршыл патша
үкіметі жағдайында өз халқының құқықсыздығына қатты алаңдады, өз
замандастарының әрекетсіздігі мен әлеуметтік енжарлығы үшін аяусыз
айыптап, көш қимылды біріктіруге шақырды. Ә.Бөкейхановтың Қыр баласы
деген жасырын атпен жариялаған мақалалар топтамасы осы мақсатқа
арналған, бұларда ол Мемлекеттік думадағы істер туралы егжей – тегжейлі
айтып берген.
1917 жылдан бастап газет Алаш партиясы мен Алашорда
үкіметінің ресми баспасөз органына айналды да, бұл оны 1918 жылы
Кеңес өкіметінің жауып тастауына себеп болды.
XX ғасырдың басында Қазақстанда қоғамдық сананы қалыптастыруда
Айқап журналы елулі рөл атқарды. Бұл басылымның жалынды редакторы
М.Сералин 1924 жылы журналдың құрылу тарихына арналған мақаласында
Айқаптың ешқандай да таптық органы болмағанын жазады. Ол халықтық
басылым болғандықтан ешқандай да таптық, саяси, экономикалық бағдар
ұстанған жоқ. Сонымен қатар Айқапта айқын саяси бағдарлама болған
жоқ, оны шығарушылар бүкіл қазақ халқын бріктіру туралы жалпы
ұрандармен шектелді.
Бұл басылымдарға тән ортақ белгілерге келетін болсақ, олар
мынадай: біріншіден, Айқап пен Қазақ патша үкіметінің қазақ халқын
ең жақсы жерлерінен, шұрайлы жайылымдары мен шабындықтарынан айырған
қоныстандыру саясатына барынша қарсы шықты. Сонымен бірге олар Ресейдің
шет аймақтарға прогресшіл ықпал жасағанын атап өтті. Екіншіден,
Айқап та, Қазақ та қоғамды таптарға бөлмей бүкіл халықтың сөзін
сөйледі. Олар қоғамда байлар мен кедейлер бар екенін түсінбеді деуге
болмайды. Олар қоғамды бір таптың екінші тапқа нысаналы түрде күш
қолдану жолымен емес, қайта ағартушылық және демократиялық реформалық
идеяларының тарату жолымен өзгертуге ұмтылды. Үшіншіден, Айқап пен
Қазақ өздерінің рухани дүниесімен өз дәстүрлерімен және өз халқының
жалпы адамзаттық қазыналар мен салыстырғандағы тағдырына қатысты
жарқын идеялары мен жас қазақ интеллегенциясын өздерінің төңірегіне
топтстырды. Күрделі де қиын қызмет процесінде олар қазақ халқы
мәдениетінің жалпы деңгейін көтеруге, оның жасампаздық, рухани және
адамгершілік мүмкіншілігін ашып көрсетуге ұмтылды. Халықтың рухани
негіздері мен дәстүрлерінің рөліне олар кеңестік қоғамтану ғылымына тән
тар көзқарас тұрғысынан қарамады, қайта олардан қоғамның одан әрі дамуы
байланысты болатын белгілі бір күшті көре білді. Жалпы алғанда Айқап
пен Қазақ қазақ халқының ұлттық сана – сезімін оятуда орасан зор
рөл атқарды. Және олардың идеялары мен көзқарастары XX ғасырдың
басындағы Қазақстанның қоғамдық өмірінде елеулі орын алды[5].
Алаш қозғалысы қайраткерлерінің 1917 жылғы ақпан төңкерісіне дейінгі
ұсынған демократиялық идеялары партия бағдарламасының жобасында көрініс
тапты. Жобада атап көрсетілгендей, партияның басты мақсаты Ресей
федерациялық демократиялық республикасының құрамында қазақ автономиясын
құру болды.
Алаш партиясы ұсынған бұл идеяны Кеңес үкіметі де Ресейдің
федерациялық құрылысында пайдаланды. Алаш қайраткерлерінің ұлттық автономия
түріндегі мемлекеттілікке қол жеткізуге ұмтылуының өзіндік себептері де бар
еді. Оның ең бастысы сол кездегі саяси жағдай дербес тәуелсіз Қазақстан
мемлекетін құруға мүмкіндік берген жоқ. Сондықтан да партия бағдарламасына
іргесі бөлек, ынтымағы бір дербес басқарылатын автономиялардан тұратын
федеративтік, демократиялық Ресей туралы қағида енгізілді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев ХХ ғасырдың басында
қазақтың ұлттық идеясы мен ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан
саяси қайраткерлердің жанкешті қызметін жоғары бағалап, былай деп жазды:
Алаш партиясының бағдарламасын жүзеге асыру барысында дәстүр мен
жаңашылдықты ұштастыру арқылы бұрынғы қазақ қоғамындағы белгілі
қайшылықтардан арылуға мүмкіндік туды. Онда тұжырымдалған өтпелі кезең
қағидалары жаңғырту қарекетін біршама жүйелі атқаруға жағдай жасады.
Олардың ұлттық бағдарламасы сол тұста өлкеде тұрған барша ұлттың бас
біріктіруіне жағдай туғызды. Бір сөзбен айтқанда, олар елді өркендетудің
демократиялық баламасын ұсынды, бірақ ол авторитарлық үрдістер салдарынан
жүзеге аспай қалды. Келешек ұрпақ өз кезегінде, жаңа басталған тарихымыздың
ең бір күрделі кезеңінде тәуелсіз мемлекетімізідің қалыптасуына қазақ
зиялыларының көзге түсе бермейтін, бірақ мейлінше игі үлес қосқанын дұрыс
бағалауы тиіс[6].
1.2. Ұлттық – демократиялық бағыттағы Алаш қайраткерлерінің
мүдде, бостандық, теңдік идеялары
XX ғасырдың басында тарих сахнасына қазақтың ұлттық зиялыларының
үлкен бір тобы келді. Бұл топ кейін Алаш қозғалысын ұйымдастырып,
халықтың саяси мүддесін жаңа заман туғызған саяси құндылықтар
ауқымында тұжырымдай бастады. Олардың арасынан ірі тұлғалар
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедовты, М.Дулатовты,
М.Тынышбаевті және т.б. атап көрсетуге болады. Бұл ұлттың алдыңғы
қатарлы өкілдерінің көзқарасы сол тарихи кезңдегі саяси ахуалға
сәйкес қайшылықтардн бастау алады. Қазақ жеріндегі қалыптасқан саяси
санада екі, бірі – біріне сапалы түрде айырмашылығы бар саяси бағдар
қалыптасады. Біріншісі, ұлттық – діни құндылықтарға бет бұрып,
мұсылмандық шарттарға арқа сүйеу арқылы дамуды көксесе, екіншісі
ұлттық - либералдық құндылықтарды қорғайды. Яғни батыстық бағдарды
ұсынады (екінші бағыттағылар Ресейдегі демократтарға жақын болуға
тырысады және соны жақтайды). Сол кезеңнің саяси элитасы өздерінің
бағдрламаларында төмендегідей саяси құндылықтардың маңыздылығын
атағаны жөнінде Қазақ газетінде материал жарық көрді.
● тең құқылы (дініне, шығу тегіне және жынысына қарамастан адамдар
тең құқылы);
● жеке бастың еркіндігі (мемлекет шенеуніктері кімді болса да
заңсыз жолмен тұтқындай алмайды);
● сөз, ұждан бостандығы (жиналыстар өткізу, бірлестіктер өткізу,
бірлестіктер құру, сөз сөйлеу, газеттер шығару);
● сот әділдігі ( соттың талқылауынсыз және шешімінсіз бас бостанды.тан
айыруға болмайды) және т.б. демократиялық елдерге тән либералдық
құндылықтарды саяст өмірге ендіруге талпынады. Бұл қазақ даласындағы әрбір
азаматтың тұлғалық қадірін, абыройын қорғауға деген нақты қадамдар
болатын. Осындай құқықтық тұрғыдан қорғауға деген талпыныс қазақ
зиялыларының саяси мәдеиеті деңгейінің біршама жоғары болғанын
танытады. Сонымен қатар отарлық жағдай қазақ және көптеген саяси
азаматтық проблемалардың болғанын білдіреді[7].
Патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет бүкіл империя көлемінде
өрлеу алған ұлт-азаттық қозғалысты толық мойындамаса да, белгілі дәрежеде,
онымен есептесуге мәжбүр болған еді. Жаңа үкіметтің қызметіндегі мұңдағы
саяси бағыт қазақ облыстарын басқару ісінде де көрініс тапты. Ақпан
революциясы жеңгеннен кейінгі уақытта жергілікті басқаруда, ел өмірін жаңа
мазмұнда ұйымдастыруда азын-аулақ өзгерістер бола бастайды. Наурыз және
сәуір айлары ішінде ескі әскери губернаторлық, уездік, болыстық және
ауылнайлық басқару жүйелері жойылып, келмеске кетті. Олардың орнына Уақытша
үкіметтің облыстық және уездік комиссарлық басқару жүйесі, сонымен бірге
облыстық, уездік, болыстық және ауылдық деңгейде азаматтық комитеттер және
олардың атқару орындары қалыптаса бастайды. Мамыр және маусым айларында
бұларға қосымша облыстық азық-түлік комитеті, жер комитеті және басқа осы
сияқты басқару орындары құрылады.
1917 жылы 16 наурызда батыс майдан штабы жанындағы земскі және қалалық
одақтардың бұратана бөлімін басқарып жүрген Ә. Бөкейханов күтпеген жерден
Петроградқа шақырылып, 20 наурыз күні Торғай облыстық комиссары қызметіне
тағайындалады. Дәл сол күні Қазақ газетіне берген жеделхатында ол: Торғай
облысына комиссар болып бекітілдім, 23-не шығайын деп тұрмын. Жұртқа
естіртіп тынышталуын тілеймін деп жазды. Бірақ Ә. Бөкейханов 23 наурызда
Орынборға аттанып кете алмайды. Өйткені, ол жаңа ашылғалы жатқан кадеттер
партиясының съезге осы партияның орталық комитетінің мүшесі ретінде
шақырылған еді. Ә. Бөкейханов съезге қатынасып, 26 наурыз күні сөз
сөйлейді. Ә. Бөкейханов Торғай облысының сол кездегі әкімшілік орталығы
Орынбор каласына наурыздың соңғы күндері жетеді де, сәуірдің 2-нен бастап
облыстық қазақ съезіне облыстық комиссар дәрежесінде қатынасады.
Егер ескі патшалық әкімшіліктік бөлу жағдайында Қазақстан жері алты
облыстан тұрғандығын, соның ішіндегі Торғай облысы құрамында Қостанай,
Ақтөбе, Ырғыз және Торғай сияқты ірі уездердің болғандығын ескерсек,
Уақытша үкіметтің облыстық комиссары қызметі деңгейін аңғару қиынға
түспейді. Бұған қосымша, қазақ елі патшалық Ресей құрамына енгеннен бергі
уакытта оның бірде-бір өкілінің империяның әкімшілік жүйесінде губерниялық,
облыстық деңгейді қойғанда, тіптен уезд бастығы дәрежесінде қызмет
жасамағандығы мәлім. Империялық басқару жүйесінде қазақтар болыстық
басқарудан жоғарғы қызметті иемденуге тиісті емес еді. Бұл тұрғыдан Ә.
Бөкейханов ескі патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет жағдайында
облыстық басшыларда келген бірінші казақ болатын.
Ә. Бөкейханов сәуірде облыстағы жағдаймен танысып, қызметіне
кіріскенде, оның алдында қисапсыз көп шаруа тұрғандығы түсінікті, бірақ,
дегенмен, солардың ішінен ол үшін ең маңызды мынадай екі бағыттағы жұмысты
бөліп айтуға болар еді. Олар, біріншіден, барлық деңгейдегі үкіметтік
басқару орындарының қалыптасу процесініц аяқталуын тездету және, екіншіден,
жаңа мекемелердегі орындарға лайықты кадрларды тауып, солар арқылы облыста
тұрақты мемлекеттік басқару жүйені қалыптастыру еді. Бұл мақсатқа жету
жоолында 20—28 сәуір аралығында Орынборда өткен Торғай облыстық орыс және
қазақ біріккен съезінің жағымды рөл атқарғандығын атап айтуға болады. Съезд
басқару мекемелерін жасауда екі жұртқа бірдей қолайлы принциптерді бекітті,
ең ауыр мәселе — жер туралы сәуір басындағы қазақ съезі жасаған қаулыға
тоқтайды[8].
Ә. Бөкейхановтың қызметке кіріскеннен кейін уездік комиссарларды
тағайыңдау іспен айналысқанын байқаймыз. Мәселен, ол 5 сәуірде ішкі істер
министрі Щепкиннін Қостанай уездік комиссарын тездетіп бекіту туралы
ұсынысына байланысты, бұл қызметке заңгер Ахмет Бірімжановтың
тағайындалғанын хабарлайды. Нақ сол күні Петроградтан облыстық комиссардың
Торғай уездік Комиссары етіп учитель Ғұмыр Алмасовты тағайындау туралы
ұсынысының қабыл алынғандығы туралы хабар жетеді. Шамамен, осы мезгілде
Ырғыз уездік комиссары болып Тобыл округтік сотының мүшесі Ғабдолла Теміров
бекітіледі. Ал өзі негізгі қызметімен бір мезгілде Ақтөбе уездік комиссары
болып тағайындалады. Облыстық комиссар өзіне көмекке қазақ қызметкерлерін
де тарта бастайды. Облыстық комиссар кеңсесіңде ерекше тапсырмалар
чиновнигі қызметін Есен Тұрмұхамедов және Абдул-Хамид Жолдыбаев атқара
бастайды. Шаімамен, осыидай қызметке Сағындық Досжанов та тартылған еді.
Ә. Бөкейханов комиссарлық қызмет атқара жүріп өзінің артынан ерген,
әсіресе майдандағы бұратана бөлімінде бірге болған белсенді жастар
алдындағы борышын ұмытқан емес. Мәселен, оның бұйрығы бойынша Киевтегі
бұратана бөлімінің бұрынғы бастығы Мырзағазы Есболов Богуруслан уездік
комиссарының орынбасары, Минскіде бұратана бөлімінің бұрынғы хатшысы
Елдес Омаров Торғай уезі 2 учаскесінің Шаруалар бастығы міндетін уақытша
атқарушы болып бекітіледі.
Ә. Бөкейханов ішкі істер министрі Леонтьевке жолдаған № 350
жеделхатында 1917 жылдың 4 мамырына дейінгі уақытта губернатор Эвероманның,
вице губернатор Обуховтың, аға кеңесші Агаповтың, Шаруа бастықтары Витман,
Куфтиннің, приставтар Сиротенко, Ткачснко, Полуднев, Тарасенко, Данковцев,
Прокоповтың, тілмаш Тунгачиннің және басқа көптеген бұрынғы үкімет
чиновниктерінің қызметтерінен босатылғандығын хабарлайды.
Комиссарлық қызметке кіріскеннен кейінгі уақытта Ә. Бөкейхановтың қатты
алаңдатқан мәселе, қазақ жұрты арасындағы жергілікті басқару орындары —
облыстық, болыстық және уездік комитеттерді құру ісі болды. Деректердіц
көрсетуіне қарағанда, ауылдық жерлерде ескі феодалдық топтар жаңа құрылған
жатқан азаматтық комитеттердің жұмысына түрлі кедергілер жасап, тіптен
қайсібір бұрынғы болыс бастықтары үкімет орындарының кеңсе мен іс
қағаздарын жаңа ұйымдасқан комитеттерге өткізу жөніндегі нұсқауларын
орындаудан бас тартады. Мәселен, мұндай жайлар Ақтөбе уезінде Бөрілі,
Тоқан, Қобды, Аралтөбе және басқа болыстарда болған еді.
Комиссар Ә. Бөкейхановтың осы кезде түрлі тақырыптарға жазған
мақалаларында бұқара халықты ғана емес, ел ішіндегі атқа мінерлерді де
имандылыққа, адамгершілікке, жоғары саналылыққа шақыру орын алды және оның
бүл айқындамасы сол кездегі ағартушылық көзқарасынан туындап жатқаны анық,
. Қазақ-ау! Оян!—деп жазды ол.— Мұжық көші жүріп кеткенде жұртта қалып
жүрме! Мұжық көрші отырып, бостандық , құрдастық , туысқандық шарапатын
пайдаланғанда ілгері басқанда, мүйізге ұрған сиырдай шыр айналып, кейін
қайтып, көрші жұртқа балаңды жалшы, малшы, құл қылып беріп, жұрағаттың
обалына, Алаштың баласы қалып жүрме! Қазақ жұрты,— деп жазады ол тағы бір
мақаласында,— адам болып, ғұмыр тұрмыста мұжық көршімен шаруа таластырып,
тарқы жолына кірісетін болғанда комитетке жұрттың пайдасын қуған, жұрттың
қамын ойлаған азаматты сайлаған оң[9].
Бөкейханов коммисарлық қызметте тұрғанда қазақтың ескі, күні өткен әдет-
ғұрпымен, салт-дәстүрімен мүмкіндігі болғанша күрес жүргізгенін байқаймыз.
Қазақ қоғамындағы сондай мәселелердің бірі әйел теңдігі болатын. Құжаттық
материалдар комиссардың неке дауына жиі араласып, әйелдердің табиғи құқын,
жеке бас тәуелсіздігін қорғайтың шараларды іске асырып отырғандығын
көрсетеді.
Бөкейхановтың комиссарлық қызметте жүргенде ден қонған істерінің бірі
қазақ арасындағы ұрлыққа қарсы күрес еді. Ол тіршілік-ғұмыр белгісі
алыстартыс, арбау, әдіс. Кім шебер болса, жалықпай, талмай ізіденсе,
бірігіп, тізе қосып, әдіс қылса ғұмыр бәйгесі соныкі. Торғайдың ақ үрпек
балапанынша ауызды ашып біреуге жалынып, жалпая берсе, мұнан түк өнбейді,
сондықтан етектен алып, балтырдан тартқан ескі жаман әдеттерден арылып,
келе жаткан жаңа дәуір, жаңа заманға лайық іс-әрекеттерге бой алдыруға
шақырады. Сондай тәмәм қазақ атына зор кемшілік, таңба, ұят келтіретін
әдеттердің бірі ұрлық екендігін, кедей тамақ асыраймын деп, ақылсыз жас
атымды шығарамын деп, надан ақсақал кек аламын деп ұрлық жасайтындығын,
бірақ ұрлықтан атақ та, кәсіп те., кек те табылмайтындығын айтып, жұрт
болып ау деп, бата қылып, әдіс қылса, ұрлық бұрынғы отқа табынған атамыздың
діні- мықты емес, бірте-бірте жоғалады—деп, бұл жаман әдетпен ел болып
күрессе ғана нәтиже шығатынына көпті иландыруға тырысты. Бұл, әрине,
ешқандай да сын көтермейтін, фактілік негізі жоқ, жалған пікір болатын.
Соған байланысты оған елеп, көңіл аудармауға да болар еді, дегенмен,
көңілдегі күдікті сейілту үшін төмендегі фактілерге тоқтала кетелік.
Біріншіден, біз жоғарыда бүл мәселеге арналған тарауда 16 жылғы көтеріліс
басталғаннан кейінгі уақытта Ә. Бөкейхановтың Мемлекеттік дума арқылы
жүргізтен жұмысы туралы жаздық. Ақпан революциясы жеңіп, Уакытша үкімет
билігі орнағаннан кейін бұл мәселе қайтадан көтеріліп, сол кездегі
Министрлер Кеңесінің төрағасы және ішкі істер министрі Штюрмердің 25 маусым
жарлығын Мемлекеттік Думаның қолдауын алмастан, өз еркімен күшіне енгізуі
заңсыз деп табылып, арнайы құрылған комиссияның тексерілуіне беріледі.
Мұндай хабарды жария еткен кадеттер партиясыньиң органы Речь газеті еді.
Сөйтіп, жаңа билік тұсында 16 жылғы көтеріліс мәселесіне қайтадан қозғау
салынады. Оған Ә. Бөкейхановтың үкімет ішіндегі кадеттердің
өкілдері арқылы жүргізген әрекеті себспші болғандығына біздің күмәніміз
жоқ.
Қазақ демократиялық интеллигенциясы үшін әр уақытта ең негізгі мәселе—
жер мәселесі болды. Патша үкіметі, оның мұрагері болган Уақытша үкімет, ең
соңында Кеңес үкіметі мен қазақ демократиялық интеллигенциясы арасындағы
кейде ашық, кейде астыртын жүріп отырған күрес, арбасулардың түп-тамыры,
қайнар көзі осы жер мәселесі еді. XX ғасырдың алғашқы ширегінде бұл
мәселенің қазақ елі үшін коғамдық маңызын ғылыми тұрғыдан өз дәрежесінде
көтеріп және терең түсіндіріп берген қайраткер, ғалым, әрине, қазақ
интеллегенциялары еді[10].
Көріп отырғанымыздай, бұдан жер мәселесінде патша үкіметі ұсталған
негізгі екі бағыт өз жалғасын тапқан. Олар, біріншіден, сол бұрынғыдай
қоныс аударушыларды орналастаратын жер қорларын дайындау, екіншіден, сол
қорларды молырақ жасау үшін қазақтарды жаппай жерге орналастыру. Бұл арада
ескі және жаңа биліктер арасындағы сабақтастықтың болғаны дәлелдеуге мұқтаж
емес.
Сонымен, қорыта айтқанда, Уақытша үкімет және оның жергілікті
мекемелері жер мәселесін Құрылтай хиналысына іқалдырғанымеи, шын мәнінде
ашықтан ашық отарлау саясатын ұстанды, ал Орталық Переселен басқармасы
бастаған ескі патша чиновниктері бұрынғы билік тұсында істеп үлгірмеген
істерін Құрылтайға дейін орындап алуға тырысты.
Ақпан революциясынан кейін көктем шыға жер мәселесін шешуде қайсыбір
облыстарда қазақтардың белсенді әрекетке көшкендігі байқалады. Мәселен,
Қостанай уезіне қарайтын болыстық қазақ комитеттері мамыр айыңда
Лагонский, Кошкаров және Пуставалов деген жергілікті переселен
мекемелерінің кызметкерлерінің іс-қағаздарын, кұжаттарын және ақшаларын
тартып алып, өздерін жұмысқа жібермей қояды. Болған оқиға туралы хабар
алған Ішкі істер министрлігі тез арада облыстық комиссар Бөкейхановқа
жеделхат жолдап, мұндай бұзақылықты енді қайтып болдырмауға және заң
жолынан ауа жайылдырмауға бағытталған нақты шаралар қолдануды талап етеді.
Ә. Бөкейханов 1917 жылғы көктемде Торғай облысында болған жер дауларына
жиі араласып, қазақтарға басу айтып, тек заңдық негізде ғана әрекет жасауды
қатаң түрде талап етеді. Жер мәселесін тек заңдық негізде ғана шешуді
жақтаған олардың айқындамасын тағы мынадай фактіден байқауға болады. Акпан
революциясынан кейінгі аралықта Орынбор каласыңда татар тілінде шығатын
Уақыт газеті арқылы казақ жерінде тұратын Қалимолла Ғабдуллин және
Ирсиз деген жамылғы есімді татар
жұртының өкілдері кезінде переселендерге өткен казақ
жерін бізге алып бермейді, деп Бөкейханов пен Байтұрсыновқа өкпе айтып,
бұлар Ильминский мен Победоносцевтар саясатымен жазылған Дала Ережесін
қуаттайды, деген пікір тастайды[11].
Шілде айынан бастап Ә. Бөкейхановтың жер және басқа қоғамдық
мәселелерге байланысты көзқарасы принциптік өзгерістерге ұшырайды. Оған
себепші болған, біріншіден, Уакытша үкіметтің жалпы империя көлеміндегі
саяси процестерді игеру қабілетінің күн өткен сайын төмендеуі болса,
екіншіден, өзі құрамына енген кадеттер партиясы меи мақсат-мүддесі
айқындала түскен ұлт-азаттық қозғалыстың негізгі принциптік мәселелерде
өзара жігінің алшақтай түсуі еді. Егер империя көлемінде мемлекеттік
тәртіптің анархиялық көріністерге орын бере бастауы ұлттық мемлекеттік
дербестік туралы мәселені неғұрлым батылырақ қоюға итермелесе, ұлттык,
бостандық үшін күрес қарқынының өсуі көптеген мәселелерді, соның ішінде, ең
алдымен, жер туралы мәселені ашық, ұлттық мүдде түрғысынан дербес көтеруді
талап етті, бұдан былайғы оқиғалар ағымы ресейлік саяси ұйымның жетегінде
жүруді көтермеді.
Ә. Бөкейхановтың бұл кезеңдегі жер мәселесіне байланысты көзқарасы,
белгілі дәрежеде, шілдедегі бірінші жалпыказақ съезінің шешімдерінде,
соңдай-ақ одан кейінгі уақыттағы жазған материалдарында, әсіресе Жалпы
Сібір съезі атты мақаласында айқын көрінді[12]. Шілдедегі жалпықазақ
съезінде ол кадет партиясы кұрамынан шығуының басты себебі есебінде жер
мәселесін келтіріп Кадет партиясы жер адамға меншікті болып берілсе де
жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа
сатып, біраз жылда сыпырылып жалаңаш шыға келеді деп түсіндіріп,
қазақтарда мүліктенген жердің болмауын, жердің ауылға, болысқа берілуін
жақтады.
8—15 қазан аралығында Том қаласында өткен Сібір автономистерінің
съезіне қатынасқан Ә. Бөкейханов бастаған қазақ делегациясы өздерінің жерге
байланысты бағдарламасын мейлінше дәл және толығырақ мәлімдейді. Ал ол
бағдарламаның негізгі тұжырымдары Алаш партиясының бағдарламасына енеді.
Ә.Бөкейханов жалпы Сібір съезі туралы Қазақ газетіне жазған мақаласында
осы жер мәселесіне тағы да тоқталады. Бұл арада оның мынадай негізгі
жақтарын бөліп айтуға болар еді.
Бас Переселен мекемесінің есебі бойынша, қазақ жері 240 миллион
десятина. Егер бұл рас болса әрбір қазаққа 44 десятинадан келмек. Бір үйде
орта есеппен 5 адам болса, үй басна 220 десятинадан тимек. Ақтөбе,
Көкшетау, Өскеменде, Алматыда үй басы 200 десятина түгіл, мұның оннан бірі
жоқ қазақ аз емес.
Жаңа билік орнап, бостандық, теңдік, туысқандық келгені рас болса қазақ
мұндай зорлыққа көне алмайды. Еңді мұнан былай өзіміз жер еншімізді алып
орныққанша жерімізге қоныс аударушылар көшіп келуін тоқтатсын.
Құрылтай жиналысы жер мәселесінс байланысты заң қабылдаған соң, қазақ
өз жерінде алдымен енші алатын болсын. Адам басына, жеке үй басына
тиетін жер сыбаға шаруаға, жердің топырағына, жергілікті табиғатына
байлаулы болсын. Жер сыбағасын жергілікті жер комитеттері анықтайтын
болсын.
Қазаққа жер сыбағасы өздсрінің тілегіне сай ауылға, ұлысқа, руға деп
бөлінсін. Жерді бірігіп алған ру, ауыл, болыс өз ішінде өздері тәртіп
орнатып, әділдікпен пайдалансын.
Қазақтарға жер сыбағасы тұрған жерінен, атамекенінен берілсін. Ертіс
бойындағы он шақырымдағы (десятиверстная) қазақ сол жерден үлес алсын.
Атты қазақ бермеймін дер, біз Ертістен кетпейміз, жер алмай қоймаймыз.
Жерді жолмен, законмен аламыз. Қазақ сыбаға жерін алған соң, қалған жер
мемлекет қазынасына аталып, земство билігіне өтсін.
Уақытша үкімет комиссары Ә. Бөкейхановтың 1917 жылдың соңына қарай жер
туралы жасаған негізгі тұжырымдары, міне, осылар болатын. Сондай-ақ бұл
жасалған бағдарламалық қорытындыларды жалғыз Бөкейхановқа таңсық қателесер
едік. Өйткені олар қазан революциясына дейін патшалық билікпен күресіп
келген қазақ демократиялық интеллигенциясының азапты ізденістен кейін
жасаған ортақ тоқтамы болатын.
Ә. Бөкейханов 1917 жылы 15 желтоқсанда, яғни оны Алашорда үкіметінің
төрағасы етіп сайлаған екінші жалпықазақ съезі аяқталған күннің ертеңіне
комиссарлық қызметтен отставкаға кететіндігін мәлімдеді. Бұл, әрине, оның
саяси кайраткерлік жолындағы тағы бір кезеңінің аяқталуы ғана емес, сонымен
бірге осы уакытқа дейін өзі алдына мақсат етіп қойған мүдделер үшін
күрестің жаңа жағдайда, келесі жаңа кезеңінің басталуы еді[13].
1917 жылдың сәуір айының басында Уақытша үкімет Түркістан өлкесін
басқаруды 9 адамнан тұрған Түркістан комитетіне тапсырады. Оның алғашқы
кұрамы мынадай кісілерден тұрған еді: Н.Н.Щепкин, Ә.Бөкейханов,
М.Тынышбаев, С.Максұдов, В.С.Елпатьевский, А.Л.Липовский,
П.Б.Преображенский, О.А.Шкапский және Ғ.Дәулетшин[14].
Ә. Бөкейханов Қазақ газетіне жазған хабарында бұл Комитетке
Түркістан өлкесінде бостандық, құрдастық, туыскандық шырағында кандай
өзгерістер жасаймын десе де ерік деп көрсетіп, Түркістанның жағдайын
Англияның отар елдеріне теңеп, Учредительное собраниеден кейін Түркістан
өз тізгіні өзінде колония болады деген үмітін айтады. Ал бұл комитеттің
таяу арадағы ең негізгі міндеттерінің бірі: Қытай ауған қырғыздарды
кайтарып, бұрынғы өз ата қонысына орналастыру екенін білдіріп, қырғыз
қарындасын кір жуып, кіндік кескен жеріне қайтқаны жақсы болар еді деген
тілегін де жасырмайды.
Ә. Бөкейханов осы шағын мақаласында Комитет мүшелеріне қысқаша
сипаттама беріп, оларды Түркістан өлкесін білетін адамдар ретінде
таныстырады. М. Шоқаев 1917 жылға арналған естеліктерінде керісгаше жалғыз
социалист-революционер О.А.Шкапскийден басқа комитет мүшелерінің арасында
Түркістан өлкесін білетін адам жоқ еді деген ойды айтады. Біздің
пікірімізше, Ә.Бөкейхановтың комитет құрылған бетте жазған мақаласында
жалпы Комитетке, оның мүшелеріне артқан үміті тым көтеріңкі болса, ал
М. Шоқай С.Мақсұдов пен М.Тынышбаев сияқты оның мүшелері қызметін
бағалауда бір жақтылыққа ұрынған еді., әрине, кездейсоқ еместін[15].
М. Тынышбаев Жетісу елкесінде 1916 жылы болған қайғылы оқиғаларға
катысты өз көзқарасын комиссарлық қызметке тағайындалғанға шейін-ақ
білдірген болатын. Ол жөнінде Қазақ газеті: Мұхамеджан Тынышбаев — II
Государственный Дума ағзасы, инженер. Саясат ісіне жетік, халыққа таза
жолмен қашаннан қызмет етіп жүрген алдыңғы қатар зиялы азамат. 25 маусым
жарлығы такырыпты Жетісуда бүліншілік болғаннан бері Мұхамеджан көзге
көрінерлік көп пайда келтіріп жүр деп көрсетіп, бұл ретте оның Түркістан
губернаторы Куропаткиннің қабылдауында болғанда (1916 жылы 10 тамызда)
көтерілістің негізгі шығу себебі ретінде жер мәселесін айтқанын жоғары
бағалайды.
М.Тынышбаевтың Түркістан губернаторы алдына жер мәселесін көлденең
тартқанына толық сенуге болады. Өйткені ол бұл мәселені ешқандай да
каймықпастан 1917 жылы ақпанда 16 жылғы көтеріліске байланысты болған сот
тергеуіне жазба түрде берген жауабында да көтереді. Ресей империясының
Қазақстан сияқты өз отарларындағы зорлықшыл саясатын әшкерелейтін құжат
есебінде еш уақытта маңызын жоғалтпайтын бұл жауабында ол Түркістаңдағы
орыс жұртының 99 проценті Жетісу жеріндегі толқулардың себебін көп ойланып
жатпай-ақ жеңіл-желпі түрік немесе герман ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz