ҚР аймақтардың экономикалық қауіпсіздік жағдайын талдау
Кіріспе
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәні, мазмұны және қағидалары
1.2 Экономикалық қауіпсіздік аймақты тұрақты дамытудың негізі ретінде
1.3. Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлі (отандық және шетелдік тәжірибеде)
2 ҚР АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Ұлттық экономиканың тиімді дамуы экономикалық қауіпсіздіктің негізі
2.2. Аймақтық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің маңызы
2.3. Экономикалық қауіпсіздік саласын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәні, мазмұны және қағидалары
1.2 Экономикалық қауіпсіздік аймақты тұрақты дамытудың негізі ретінде
1.3. Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлі (отандық және шетелдік тәжірибеде)
2 ҚР АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Ұлттық экономиканың тиімді дамуы экономикалық қауіпсіздіктің негізі
2.2. Аймақтық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің маңызы
2.3. Экономикалық қауіпсіздік саласын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі жағдайларда экономиканы қайта құру процесі аймақтық деңгейде анағұрлым белсенділік танытып отыр, бұл аймақтың экономикалық қызметінің субъектілеріндегі нарықтық экономиканың заңнамалық актілері мен тетіктерін іске асыру қажеттілігімен түсіндіріледі. Осы шарттарда аймақтың ерекшеліктерін, аса маңызды өндірістік және өмір сүруді қамтамасыз етуші салалардағы жеке сектордың басымдылығын ескеретін аймақтық экономикалық саясатты қалыптастыру жүргізіліп отыр. Әр аймақ, жалпы экономикалық тенденциялар мен құбылыстардың күшті ықпалына ұшырай отырып, дәл сол уақытта өзінің қауіпсіздік мәселелеріне ие, олар аймақтың ерекшеліктерімен анықталады: жағрафиялық орны, климаттық жағдайлары, экономика салаларының құрылымы, тұрғындардың ұлттық құрамы және оның мінез-құлқының мәдени-тарихи дәстүрлері.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері шешімін табуды, аймақтардың экономикалық қауіпсіздігі мен тұрақты дамуының жаңа мәселелері мен қатерлері олардың алдын алуды және жоюды қажет етеді. Қазіргі уақытта мемлекеттің, оның аймақтарының және ұйымдарының, мемлекеттік және кәсіпкерлік қызмет салаларының экономикалық мүдделерін қорғау әдістері мен тетіктерін қалыптастырудың жаңа тұжырымдамалық әдістерін іздестіру жүргізілуде, ол Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясынан көрінеді.
ҚР Президентінің «Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық жағдайларды теңдестіру қажеттілігіне аса маңызды көңіл бөлінеді. Бұл мәселені шешу үшін аймақтық экономикалық мүдделерді іске асыруға бағытталған аймақтық саясаттың жаңа жолын қолданған дұрыс.
Осыған байланысты әкімшілік басқарудың аймақтық деңгейінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің теориялық әдістерін зерттеу, экономикалық қатерлерді айқындау әдістемесін жасау, қазіргі жағдайлардағы экономикалық жүйелерді басқарудың тетігі ретіндегі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы бағыттарды және аймақтық саясатты негіздеуерекше өзектілікке ие болып отыр.
Бүгінгі таңда экономикалық әдебиеттерде экономикалық қауіпсіздіктің тұжырымдамалық аспектілері кеңінен көрсетілген. Осыған қарамастан, аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі жеткіліксіз зерттелген. Мұндай жағдай бірнеше себептердің ықпалымен қалыптасып отыр.
Біріншіден, Қазақстан Республикасы аймақтарының экономикалық дамуының өзіндік ерекшеліктері бар, ол аймақтық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттерін шешуге жобаланады және қазіргі жағдайларда нақты аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін сипаттайтын қолданыстағы көрсеткіштердің нақты модификациясын талап етеді.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері шешімін табуды, аймақтардың экономикалық қауіпсіздігі мен тұрақты дамуының жаңа мәселелері мен қатерлері олардың алдын алуды және жоюды қажет етеді. Қазіргі уақытта мемлекеттің, оның аймақтарының және ұйымдарының, мемлекеттік және кәсіпкерлік қызмет салаларының экономикалық мүдделерін қорғау әдістері мен тетіктерін қалыптастырудың жаңа тұжырымдамалық әдістерін іздестіру жүргізілуде, ол Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясынан көрінеді.
ҚР Президентінің «Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық жағдайларды теңдестіру қажеттілігіне аса маңызды көңіл бөлінеді. Бұл мәселені шешу үшін аймақтық экономикалық мүдделерді іске асыруға бағытталған аймақтық саясаттың жаңа жолын қолданған дұрыс.
Осыған байланысты әкімшілік басқарудың аймақтық деңгейінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің теориялық әдістерін зерттеу, экономикалық қатерлерді айқындау әдістемесін жасау, қазіргі жағдайлардағы экономикалық жүйелерді басқарудың тетігі ретіндегі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы бағыттарды және аймақтық саясатты негіздеуерекше өзектілікке ие болып отыр.
Бүгінгі таңда экономикалық әдебиеттерде экономикалық қауіпсіздіктің тұжырымдамалық аспектілері кеңінен көрсетілген. Осыған қарамастан, аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі жеткіліксіз зерттелген. Мұндай жағдай бірнеше себептердің ықпалымен қалыптасып отыр.
Біріншіден, Қазақстан Республикасы аймақтарының экономикалық дамуының өзіндік ерекшеліктері бар, ол аймақтық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттерін шешуге жобаланады және қазіргі жағдайларда нақты аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін сипаттайтын қолданыстағы көрсеткіштердің нақты модификациясын талап етеді.
Мазмұны
Кіріспе
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәні, мазмұны және қағидалары
1.2 Экономикалық қауіпсіздік аймақты тұрақты дамытудың негізі ретінде
1.3. Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлі (отандық және шетелдік тәжірибеде)
2 ҚР АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Ұлттық экономиканың тиімді дамуы экономикалық қауіпсіздіктің негізі
2.2. Аймақтық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің маңызы
2.3. Экономикалық қауіпсіздік саласын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі жағдайларда экономиканы қайта құру процесі аймақтық деңгейде анағұрлым белсенділік танытып отыр, бұл аймақтың экономикалық қызметінің субъектілеріндегі нарықтық экономиканың заңнамалық актілері мен тетіктерін іске асыру қажеттілігімен түсіндіріледі. Осы шарттарда аймақтың ерекшеліктерін, аса маңызды өндірістік және өмір сүруді қамтамасыз етуші салалардағы жеке сектордың басымдылығын ескеретін аймақтық экономикалық саясатты қалыптастыру жүргізіліп отыр. Әр аймақ, жалпы экономикалық тенденциялар мен құбылыстардың күшті ықпалына ұшырай отырып, дәл сол уақытта өзінің қауіпсіздік мәселелеріне ие, олар аймақтың ерекшеліктерімен анықталады: жағрафиялық орны, климаттық жағдайлары, экономика салаларының құрылымы, тұрғындардың ұлттық құрамы және оның мінез-құлқының мәдени-тарихи дәстүрлері.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері шешімін табуды, аймақтардың экономикалық қауіпсіздігі мен тұрақты дамуының жаңа мәселелері мен қатерлері олардың алдын алуды және жоюды қажет етеді. Қазіргі уақытта мемлекеттің, оның аймақтарының және ұйымдарының, мемлекеттік және кәсіпкерлік қызмет салаларының экономикалық мүдделерін қорғау әдістері мен тетіктерін қалыптастырудың жаңа тұжырымдамалық әдістерін іздестіру жүргізілуде, ол Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясынан көрінеді.
ҚР Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық жағдайларды теңдестіру қажеттілігіне аса маңызды көңіл бөлінеді. Бұл мәселені шешу үшін аймақтық экономикалық мүдделерді іске асыруға бағытталған аймақтық саясаттың жаңа жолын қолданған дұрыс.
Осыған байланысты әкімшілік басқарудың аймақтық деңгейінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің теориялық әдістерін зерттеу, экономикалық қатерлерді айқындау әдістемесін жасау, қазіргі жағдайлардағы экономикалық жүйелерді басқарудың тетігі ретіндегі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы бағыттарды және аймақтық саясатты негіздеуерекше өзектілікке ие болып отыр.
Бүгінгі таңда экономикалық әдебиеттерде экономикалық қауіпсіздіктің тұжырымдамалық аспектілері кеңінен көрсетілген. Осыған қарамастан, аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі жеткіліксіз зерттелген. Мұндай жағдай бірнеше себептердің ықпалымен қалыптасып отыр.
Біріншіден, Қазақстан Республикасы аймақтарының экономикалық дамуының өзіндік ерекшеліктері бар, ол аймақтық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттерін шешуге жобаланады және қазіргі жағдайларда нақты аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін сипаттайтын қолданыстағы көрсеткіштердің нақты модификациясын талап етеді.
Екіншіден, Қазақстан аймақтарының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бір біріне қайшы келетін түрлі әдістемелік көзқарастардан қарастырылады.
Көрсетілген жағдаяттар аймақтық экономикалық қауіпсіздік деңгейін бағалаудың жалпы қағидаларын әзірлеуді қиындатады, сондай ақ мемлекеттік және жергілікті билік органдарының мақсаттарын, шараларын және нақты әрекеттерін модификациялаудың қажеттілігін түсіндіретін аймақтың экономикалық даму ерекшелігін ескеретін қауіпсіздікті қамтамасыз етудің нақты шараларын әзірлеуді де қиындатады.
Тақырыптың ғылыми өңделу дәрежесі. Аймақтық дамудың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін зерттеу үшін әдістемелік маңызы бар әзірлемелерге Бхадури А., Кейнс Дж. М., Коуз Р., Ласка К., Левчик Ф., Лист Ф., Маркс К., Мюнх Р., Мюрдаль Г., Оппенлендер К., Самуэльсон П., Смит А., Гал З., Хорват Г. сияқты ғалымдардың еңбектері жатады.
Экономикалық қауіпсіздікті зерттеудің жалпы теориялық мәселелеріне Л.Абалкин, А.Архипов, А.Городецкий, Н.Косолапов, П. Никитенко,Е. Олейников,К.Самсонов, В.Сенчагов, В.Тамбовцев және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған. Экономикалық қауіпсіздіктің тұрақсыздандыру факторлары және қатерлерін анықтауға, талдауға және сипаттауға А.Большаков, Е.Бухвальд, Н.Гловацкая,А.Нестеренко және т.б. ғалымдардың жұмыстары арналған. Әлеуметтік-экономикалық жүйелер дамуының тұрақсыздығы және әркелкілігі шарттарында аймақта болып жатқан негізгі экономикалық процестерді көрсететін және аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесіндегі аймақтар дамуын мемлекеттік реттеудің түрлі тетіктерінің тиімділігін зерттеуге мүмкіндік беретін имитациялық үлгілерді әзірлеу мәселері аса өзекті болып отыр.
Экономиканы дамытудың және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің аймақтық аспектілері В.Анищенко, И.Долматов, Д.Доценко, Н. Дюженкова, Л.Коршунов, Н.Красников, И.Новикова, Е.Микульчинова, А. Татаркин, А.Чимитова, О.Ютяева және т.б. ғалымдардың жұмысында сипатталған. Алайда, экономикалық қауіпсіздіктің қатерлерінің жеткілікті түрде зерттелгендігіне қарамастан, аймақтық шаруашылықтың қосалқы жүйелерінде пайда болатын қатерлерді егжей-тегжейлі қарастыру қажеттілігі туындап отыр.
Қазақстандық ғалымдар да аймақтардың экономикалық қауіпсіздігі және тұрақты дамуы мәселелерін зерттеуге өз үлестерін қосты. Іргелі жұмыстардың атарында А.Есентугелов, А.Қошанов, Н.Нұрланова, Н.Бримбетова, Г.Нұрлихина, М.Спанов сынды ғалымдардың еңбектерін бөліп көрсетуге болады.
Қазіргі уақытта қолданбалы сипаттағы зерттеулер жүргізу үшін әдістемелік база қалыптастырылған, ол аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету облысындағы басқару функцияларын анықтау бойынша тұжырымдамалық ережелер мен әдістемелік рекомендациялар деңгейіне шығуға мүмкіндік береді. Алайда, автордың көзқарасы бойынша, шет елдік және отандық экономикалық әдебиеттерде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету факторларын ескеретін аймақтық экономикалық жүйелерді басқарудың тұтас жүйесін құру мәселесінің теориялық және әдістемелік аспектілері қамтылмаған. Қазіргі кезеңге қатысты аумақтардың тұрақты дамуының аймақтық аспектілері, экономиканың қауіпсіздігінің және аймақтардың әлеуметтік саласының жай-күйін бағалау, Қазақстан Республикасының аймақтарының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі құрылымдар қызметін үйлестіру толығымен зерттелмеген.
Осы факторлардың барлығы Қазақстан аймақтарының тұрақты дамуы аясында экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін зерттеудің қажеттілігін білдіреді, бұл зерттеу тақырыбын таңдауға, мақсаттар мен міндеттерді қоюға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты тұрақты даму аясында аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету тетіктерін жетілдіруді теориялық-әдістемелік негіздеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді шешу көзделеді:
− тұрақты даму стратегиясындағы аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәнін айқындау, оның императивтерін, шекті индикаторларын анықтау, қолданыста бар қатерлер координатасында аймақтық дамуды жайғастыру;
− аймақтық экономиканың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ұйымдық-экономикалық тетігін жетілдіру тәжірибесін жалпылау және оның тиімділігін жоғарылату жолдарын анықтау;
− экономикалық қауіпсіздіктің негізгі қатерлерін аймақ деңгейінде қарастыру;
− Қазақстан аймақтарының тұрақты дамуына ықпал ететін факторларды жүйелеу;
− экономикалық қауіпсіздікті аймақтық деңгейде басқарудың негізгі қағидалары мен функцияларын негіздеу;
− аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің жай-күйін сапалы бағалаудың әдістемелік аппаратын толықтыру және дамыту;
− аймақтың экономикалық қауіпсіздігін басқару жүйесін қалыптастыру бойынша әдістемелік рекомендациялар әзірлеу;
− анықталған қатерлерді ескеретін аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасы аймақтарының экономикасы. Зерттеу пәні аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі заманауи экономикалық ғылымның іргелі жағдайлары болып табылады. Диссертациялық зерттеуде аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету тенденциялары мен мәселелерін ашатын, жетекші шет ел және қазақстандық экономистердің еңбектері кеңінен қолданылған. Әдістемелік негіз ретінде Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулылары, және кәсіпкерлікті дамыту мәселелері бойынша басқа ресми бағдарламалық құжаттар қолданылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер көзінен, сонымен қатар құрамында 18 сурет, 8 кестеден тұрады.
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәні, мазмұны және қағидалары
Дүниежүзілік шаруашылық байланыстарына жүйелі ықпалдасу бағытына ілесе отырып және өз экономикасының ашықтық деңгейін жоғарылата отырып, көптеген елдер әлемдік экономикалық дағдарыстардың ықпалына көбірек ұшырап, жаңа мәселелер мен қатерлерге төтеп беруде. Осы мәселелерге тікелей қатысы бар қазіргі заманғы дүниежүзілік дамудың негізгі үрдістерінің бірі экономиканың жаһандануы болып табылады.
Экономиканың жаһандануы шарттарында экономикалық қауіпсіздік құбылыс және жеке санат бола отырып, дүниежүзілік ықпалдастықтың, жекелеген елдердің болуы мен дамуының маңызды шарты ретінде кең халықаралық деңгейде мойындалуда және ғылыми ізденістер заты ретінде танылуда.
Сондықтан экономикалық қауіпсіздік мәселелері бойынша зерттеулер дамуының қазіргі кезеңін экономикалық теорияның жаңа бағыты - экономикалық жүйелердің қауіпсіз қызмет етуі теориясының қалыптасу кезеңі ретінде сипаттаған дұрыс. Сол себепті экономикалық қауіпсіздік теориясының қалыптасуы уақыттың объективті қажеттілігі болып табылады. Ол әсіресе мемлекет субъектілері арасындағы әртараптану деңгейінің өсуі шарттарында тұрақты даму стратегиясын әзірлеу кезінде өткір байқалады.
Осыған байланысты әлеуметтік-экономикалық және табиғи ортадағы эволюциялық процестер серпінінің мониторингі мен зерттеуі және оның негізінде барлық деңгейлердегі, оның ішінде аймақтар деңгейіндегі экономикалық қауіпсіздік стратегиясын түзету маңызды сипатқа ие болады.
Экономикалық қауіпсіздік елдің сенімді қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету, қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты ұстану, экологиялық апаттардан қорғау сияқты құрамдастармен бірге ұлттық қауіпсіздік жүйесіне органикалық кіріктірілген. Бұл жерде барлығы өзара байланысты және бір бағыты басқасынтолықтырады: әлсіз және тиімсіз экономика кезінде әскери қауіпсіздік бола алмайды, сол сияқты әлеуметтік жанжалдарға толы қоғамда әскери қауіпсіздік те, тиімді экономика да бола алмайды. Осындай өзара байланысты ерекшелей отырып, ондағы шешуші, негізгі рольдің экономикалық қауіпсіздікке жататынын ескеру қажет.
Түсініктеме беру тұрғысынан экономикалық қауіпсіздік құбылысының күрделілігі, жүйелілігі оны жүйелік әдіс арқылы осы жүйенің маңызды құрамдас бөліктерін ерекшелеу мүмкіндігімен жалпыланған түрде анықтауға мүмкіндік береді. Экономикалық қауіпсіздік түсінігінің жақын арада ғана ғылыми әзірлемелердің объектісі бола бастағанына байланысты, экономикалық әдебиттерде аталған терминнің анықтамаларын берудегі әдістердің алуан түрі кездеседі:
− экономиканың сапалы нақты жай-күйі, ол қоғамдық көзқарас тұрғысынан мемлекет экономикасын сақтау немесе ілгерілемелі ауқымдарда дамыту қажет болғанда;
− экономиканың өмір сүруге, тұлғаларды дамытуға, қоғам мен мемлекеттіңәлеуметтік-экономикалық және әскери-саяси тұрақтылығын қамтамасыз етугеқолайлы шарттарды жасауға, ішкі және сыртқы қатерлерге төтеп беруге дайындығы және осыларды іске асыру мүмкіндігі;
− экономикалық жүйенің маңызды сапалы сипаттамасы, ол тұрғындардың өмір сүруінің қалыпты шарттарын ұстануға, халық шаруашылығын дамытуын ресурстармен тұрақты қамсыздандыруға, сонымен қатар ұлттық-мемлекеттік мүдделерді біртіндеп жүзеге асыруға экономиканың қабілеттілігін анықтайды;
− экономиканың даму деңгейі, ол қолайсыз факторлардың ықпал етуі шарттарында экономикалық, әлеуметтік-саяси және әскери тұрақтылықты қамтамасыз етеді;
− ұлттық экономика тәуелсіздігін, оның тұрақтылығы мен беріктігін, үнемі жаңару мен өзін-өз жетілдіру қабілеттілігін қамтамасыз ететін шарттар мен факторлар жиынтығы;
− ұлттық шаруашылық кешенін және оның құрамдас бөліктерінің сипаттамасы, ол әлеуметтік және экономикалық тұрақтылық және тиімді халықаралық серіктестік шарттарында қоғамдық өмірлік маңызы бар мүдделерге қатер тудыратын ішкі және сыртқы мәселелерді оңтайлы шешуге бағытталған,тұрғындардың барлық қабаттарының әл-ауқатын тұрақты өсіру жолымен, ілгерілемелі дамуға қабілеттілігі тұрғысынан алғанда.
Экономикалық қауіпсіздік санатының мәнін анықтаудың теориялық-әдістемелік әдістерін сынамалы талдау келесі қорытынды жасауға мүмкіндік береді: экономикалық қауіпсіздіктің бернеше деңгейі бар, оларға халықаралық, ұлттық, аймақтық, салалық, кәсіпорын деңгейіндегі, дербес экономикалық қауіпсіздік жатады. Экономикалық қауіпсіздік деңгейлерінің өзара ықпал етуі 1-суретте көрсетілген.
Экономикалық қауіпсіздік өзінің кез келген деңгейлерінде, жеке алғанда, аймақтық деңгейде қоғам мен мемлекеттің қарым қатынасының жүйесі ретінде қарастырылуы тиіс, және, осыған байланысты, экономикалық қауіпсіздік мәселелерін зерттеудегі негізгі жол жүйелік әдіс болуы қажет. Жүйелік әдісті қолданудың қажеттілігі қауіпсіздікті халықаралық, ұлттық, аймақтық және дербес деңгейде қамтамасыз ету процестерінің диалектикалық бірыңғайлығымен түсіндіріледі, ал бұл қауіпсіздіктің басқа деңгейлерін есепке алмай, жеке деңгейін қарастыруға мүмкіндік бермейді. Мұндай бірыңғайлықтың қайнар көзі экономикалық қауіпсіздіктің түрлі деңгейлеріне әсер ететін процестер мәнінің ұқсастығы болып табылады.
Теориялық аспектілерді қарастыра отырып, түсініктемелік құралдарды және, ең алғашқы кезекте, осы зерттемеге қатысты аймақ түсінігін анықтау қажет. Айта кету қажет, отандық және шет елдік әдебиеттерде берілген түсініктің нақты анықтамасы жоқ, бұл Қазақстан және шет елдердегі заманауи аймақтық зерттеулер бағыттары мен әдістемелік тұжырымдамаларының көп түрлілігінің себептерінің бірі болып табылады. Осы зерттеу аясында аймақ ретінде біз кешенділік, біртұтастық, ерекшелік және басқарушылықпен, яғни саяси- әкімшілік басқару органдарының болуымен сипатталатын мемлекет субъектісінің әкімшілік шекараларындағы аумақты түсінеміз.
Біздің ойымызша, экономикалық қауіпсіздіктің аймақтық деңгейі ең маңыздылардың бірі болып табылады, өйткені тап осы тұста қауіпсіздік саласындағы мемлекеттік саясаттың мақсаты мен міндеттері іске асады. Дәл осы уақытта, аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету міндеттерін шеше отырып, жалпы мемлекетке қатысты, аймақтың, осы аймақта қызмет ететін жекелеген кәсіпорындардың, үй шаруашылықтарының экономикалық қауіпсіздік ерекшеліктерін ескеретін критерийлерді назарға алу қажет.
Сурет 1. Экономикалық қауіпсіздік деңгейлерінің өзара ықпалдасуы
Ескерту - автормен құрастырылған
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәнін анықтауда берілген мәселемен айналысатын авторлардың бірегей көзқарасы жоқ. Мәселен, батыс экономист ғалымдарының арасында бір тұжырымдама кеңінен таралған, ол бойынша экономикалық қауіпсіздік экономикалық дағдарыстар шарттарында ұлттық экономиканың өміршеңдігі ретінде, сонымен бірге жалпы экономиканың және оның жетекші салаларының дүниежүзілік экономикалық аренадағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету қажеттілігі ретінде қарастырылады.
Қытай ғалымы Джанг Ёнг экономикалық қауіпсіздік терминіне қысқа анықтама берді: Қытай сияқты дамушы елдер үшін экономикалық қауіпсіздік экономикалық тәуелсіздікті сақтай отырып, ұлттық экономикалық даму арқылы барлық тұрғындардың өмір сүруінің дүниежүзілік стандарттарын біртіндеп өсіруді қамтамасыз ету қабілеті деп анықтаған дұрыс. Басқаша айтқанда, экономикалық қауіпсіздіктің екі жағы бар: бәсекеге қабілеттілік және тәуелсіз экономикалық еркіндік. Осы екі жақтың ішінен авторды екіншісі көбірек толғандырады. Ол барлық зерттеулерін шет ел капиталының қытай экономикасына әкелген зардаптарына арнаған.
Ресей ғалымы Сенчагов В.К. аймақтың экономикалық қауіпсіздігін
аймақ тұрғындарының әл-ауқатын арттыруға жететін аймақтың әлеуметтік-экономикалық және қаржылық әлеуетін сақтауға ішкі және сыртқы қатерлері жоқ, жоқтың қасы немесе көзі жойылған жай-күйі деп түсіндіреді. Бұл жерде автор аймақ тұрғындарының әл-ауқатының жоғарылауын әлеуметтік жанжалдардың жоқтығы (немесе жай байқалуы) және мемлекет біртұтастығын қамтамасыз етудің негізі ретінде көрсетеді.
Акинин П.В., Гаевский В.В., РязанцевС.В. көзқарастары бойынша аймақтың экономикалық қауіпсіздігі үшін аймақтардың сыртқы көршілермен нәтижелі қарым қатынасы мен аумақ ішіндегі экономиканың серпінді дамуы жеткілікті.
Профессор Губин Б.В. анықтамасы академик Олейников Е.А. аймақтың экономикалық қауіпсіздігі терминіне берген анықтамасына ұқсас келеді. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін олар аймақтар экономикасының даму тұрақтылығын және сарынды дамуын, нақты тәуелсіздігін және ел экономикасымен ықпалдасуын сипаттайтын шарттар мен факторлардың, олардың ағымдағы жай-күйінің жиынтығын түсінеді, олар келесі жайттардан көрінеді:
− мемлекет аясында жеке экономикалық саясат жүргізу мүмкіндігі;
− елдегі жедел геосаяси өзгерістерге төтеп беру қабілеті;
− жекелеген экономикалық апаттармен немесе федералдық деңгейдегі экономикалық қате есептеулермен байланысты аймақтағы төтенше әлеуметтік жағдайлар бойынша ірі экономикалық іс-шараларды жүзеге асыру (немесе, ең болмағанда, жүзеге асыруды бастауға) қабілеттілігі;
− келісім-шарт негізінде қолданыстағы теңгерімсіз экономикалық жағдай аймақтың экономикалық мүдделеріне теріс әсер етуі мүмкін аумақтарға көмек көрсету.
Еделев А.Л. көзқарасы бойынша аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәні келесіде: аймақ экономикасының тұрғындардың өмір сүру сапасын жалпы қабылданған стандарттар деңгейінде сатылап жоғарылату, барлық ресурстар мен табиғи факторларды аз шығындай отырып, ішкі және сыртқы қатерлерге төтеп беру, аймақтың әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Н.С. Гуськов, В.Е. Зенякин и В.В. Крюков сынды зерттеушілердің көзқарастары бойынша аймақтың экономикалық қауіпсіздігі келесідегідей анықталады: табиғи, еңбек, материалдық, қаржылық ресурстарды қолдану тиімділігін, сонымен бірге, экономикалық өсудің жоғарғы қарқындарына қол жеткізуді, аймақтық өндірістің тиімділігін, өнім, жұмыс, қызметтер сапасын жоғарылауын, өндірісті монополиядан арылтуды, шаруашылық субъектілерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды аймақтық биліктің басқару органдары тарапынан нәтижелі бақылау мүмкіндігі.
Коршунов Л.А. аймақтың экономикалық қауіпсіздігін кеңістіктік трансформациялар тарапынан қарастырады. Экономикалық қауіпсіздік термині ретінде ол аймақтардың кеңістіктік шек араларының өзгеруімен қалыптасатын және экономикалық даму тұрақтылығының бұзылуымен байланысты қатерлерден мемлекет, қоғам, қоршаған орта мүдделерінің сақталуының жай- күйін түсінеді:
− оның ресурстық, өндірістік, адами, қаржылық және т.б. әлеуеттерін өсірудің мүмкін болмауы;
− теріс сыртқы және ішкі әсерлерге аймақтың қорғаныс қабілетінің төмендеуі;
− қоршаған табиғи ортаға теріс әсерлердің пайда болуы;
− тұрғындар қажеттіліктері мен қоршаған орта мүмкіндіктерінің арасындағы теңгерімнің оңтайсыз өзгеруі.
Қазақстандық экономикалық ғылымда экономикалық қауіпсіздік тек ұлттық ауқымдарда ғана зерттеледі. Д.К.Ахметов берілген түсінікті экономикалық тұрақтылық деңгейін арттыруға әсер ететін ұлттық экономиканың еркіндігі мен оның сауда-саттық еркіндігін, оның өзін өзі жетілдіруін және жаңаруын қамтамасыз ететін барлық шарттар мен факторлардың жиынтығы ретінде анықтайды. Экономикалық қауіпсіздіктің мәнін түсіну үшін автор оның даму және тұрақтылық түсініктерімен байланысын түсіндіреді. Дәлірек айтқанда, нақ осы түсініктер бірыңғай жүйе ретіндегі экономиканың маңызды сипаттары болып табылады.
М.Е.Нығматулина да осындай көзқарасты ұстанады: ұлттық қауіпсіздіктің аса маңызды құрамдасы ретінде экономикалық қауіпсіздік экономикалық жүйенің нақты жай-күйін көрсетеді, мұндай экономикада азаматтық қоғам мен мемлекеттің басты қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы, елдің қорғаныс қабілеті мен болуы мүмкін ішкі және сыртқы қатерлерінің көрінуі қамтамасыз етіледі.
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік жүйесінде келесі іріленген блоктарды бөліп көрсетуге болады: табиғи-ресурстық, экологиялық, әлеуметтік-экономикалық, қаржылық және дербес-экономикалық.
О.Н.Өксікбаев басқаша көзқарасты ұстанады, ол экономикалық қауіпсіздіктің негізгі сапасы ретінде тұрақтылықты бөліп көрсетеді. Жеке алғанда, ол көрсетеді: Экономикалық қауіпсіздікті сыртқы қысымға қарамастан, қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси-құқықтық тұрақтылығын, жалпы мемлекеттің және оның әрбір мүшесінің даму тұрақтылығы мен ілгерілемелі дамуын қамтамасыз етуге дайындығы мен мүмкіндігі ретінде түсінген дұрыс.
Б.К.Баяндин бұл мәселе бойынша белгілейді: Бейінді қазақстандық зерттеулерді талдай отырып, айта кету керек, отандық ғалымдар экономикалық қауіпсіздікті әдістеменің екі жолымен: институционалдық және құрылымдық-функционалдық талдау тарапынан қарастырады. Институционалдық әдіс арқылыэкономикалық қауіпсіздіктің оқшау мәселелері, критерийлері және тетіктері анықталады. Құрылымдық-функционалдық талдау экономикалық қауіпсіздіктің кешендік факторларын зерттеуге, экономикалық қауіпсіздікті талдаудың түрлі әдістемелерін әзірлеуге, сонымен бірге оның индикаторлары мен шекті мәндерін анықтауға мүмкіндік береді.
Берілген зерттеу аясында аймақтың экономикалық қауіпсіздігі түсінігініңзаманауи экономикалық әдебиеттерде көрсетілген анықтамаларын жалпылай отырып, автор аймақтың экономикалық қауіпсіздігі ретінде экономика тұрақтылығын, оның даму кезеңділігі мен даму тұрақтылығын, еркіндік деңгейі мен ел экономикасымен ықпалдасу деңгейін, сонымен бірге мемлекеттік биліктің аймақтық органдарының шаруашылық субъектілерінің мүдделерін іске асыру мен қорғау тетіктерін қалыптастыру қабілетін, аймақтық ықпалдастықтың әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығын қалпында ұстау қабілетін сипаттайтын шарттар мен факторлардың жиынтығын түсінеді.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің анықтамасы оның қағидаларын анықтауға мүмкіндік береді. Автордың пікірі бойынша, ол қағидалар төмендегідей:
− аймақтың экономикалық қауіпсіздігін ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде қамтамасыз ету;
− аймақтың экономиканың жай-күйінің объективті көрсеткіштерінің мониторингі және индикативті талдауы;
− инновациялық бағыттылық экономикалық ілгерілеу мен оның тұрақты дамуының шарты ретінде;
− сыртқы экономикалық қызметті мақсатты басқару;
− экономикалық қауіпсіздік стратегиясын іске асыру барысында биліктің барлық органдарының өзара тиімді ықпал етуі;
− белсенді құрылымдық-инвестициялық саясат жүргізу.
Экономикалық қауіпсіздік түсінігінің тұрақтылық және даму түсініктерімен байланысын көрсету қажет. Егер тұрақты экономикалық даму болмаса, онда оның өмір сүруінің мүмкіндіктері қысқарады, ішкі және сыртқы қатерлерге төтеп беруі төмендейді. Бірыңғай жүйе ретіндегі экономиканың ең маңызды сипаты тұрақтылық болып табылады, ол жүйе ішіндегі тікелей, көлденең және тағы басқа байланыстардың төзімділігі мен сенімділігін, ішкі және сыртқы әсерлерге қарсы тұру қабілетін сипаттайды.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін тұжырымдық негізде, Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік тұжырымдамасының аймақтық деңгейге жобаламасы ретінде қарастырған абзал, бұл жеке адамдардың, қоғамның, мемлекеттің өмірлік маңызы бар мүдделерін ішкі және сыртқы қатерлерден қорғауды қамтамасыз ету үшін қажет. Біздің зерттеуіміздің аясында тұжырымдамалық үлгі құру қажет деп есептейміз, ол аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің әзірленген бүтін тұжырымдамасын іске асыруға бағытталған жүйесін көрсететін болады. Тұжырымдамалық үлгіні үлгілеу кезінде үлгілеуге келесі талаптар ескерілді:
− үлгі мақсаты бар жүйені көрсетуі және сипаттауы тиіс;
− үлгі түпнұсқаға ұқсас және аздап өзгеше болуы тиіс;
− үлгі зерттеу процесінде нақты қатынастарда түпнұсқаны алмастыруы тиіс;
− үлгі зерттеу нәтижесінде түпнұсқа туралы жаңа мағлұматтар алу мүмкіндігін қамтамасыз етуі тиіс.
Экономикалық қауіпсіздіктің негізгі жайттары, түсініктері, қағидаларына сүйене отырып, олардың біз әзірлеген үлгідегі түрін көруге талпынып көреміз, аталған үлгіні тұжырымдамалық үлгі деп аталуға барлық негізі бар. Тұжырымдамалық үлгіні құру технологиясы ретінде біз жүйелік жобалау технологиясын қолданамыз, оның негізінде жүйелік талдаудың қағидалары мен әдістері жатыр, жүйелік талдауды біз зерттеудің әдістемелік базасы ретінде таңдап алғанбыз. Келтірілген жайттармен жетекшілік ете отырып, тұжырымдамалық үлгінің мақсаттық құрамдасын анықтап, түсіндіреміз, үлгі мақсат, объектілер, аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысатын субъектілер (сурет 2).
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
Теориялық-әдістемелік құрамдас
Әдістер: жүйелік, жағдаяттық, кешендік, ресурсты-функционалдық, процестік.
Қағидалар: кешенділік, экономикалық қауіпсіздіктің басымдығы, өзара байланыстылық, көпнұсқалық.
Ұйымдық құрамдас
Әдістемелік құрамдас
Мазмұндық құрамдас
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесі
Қызметі: қорғаныс, реттеуші, экономикалық
Әдістер: алдын алу, деструктивті, әсерлерге төтеп беруді жоғарылату, қорғаныс жүйесін құру.
Жолдары: мониторинг, болжамдау
Реттеу жолдары: құқықтық, ұйымдық басқару, экономикалық
Экономикалық еркіндік
Аймақтың экономикалық тұрақтылығы
Өз бетінше даму және іргелілеу қабілеті
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету шарттары:
− жалпымемлекеттік саясат аясында дербес экономикалық саясатты жүзеге асыру мүмкіндігі;
− әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу бойынша ірі экономикалық іс-шаралар
жүргізу қабілеті;
− аймақтың экономика салаларына, шаруашылық субъектілеріне және тұрғындардың
әлеуметтік қорғалмаған қабаттарына жәрдем көрсету мүмкіндігі;
− тұрғындардың өмір сүруінің жеткілікті деңгейі мен сапасын қабылданған нормативтерге
сәйкес қамтамасыз ету мүмкіндігі;
− билік органдарының дамудың ішкі және сыртқы факторларға төтеп беру қабілеті.
Сурет 2. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің тұжырымдамалық үлгісі.
Ескерту - автормен құрастырылған
Тұжырымдамалық үлгінің мақсаты аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Берілген үлгінің біз анықтаған мақсаты үлгінің құрамдасы ретінде оның ең жақын мақсаты болып табылады. Жүйенің аласталған, болашақтағы мақсаты ішкі және сыртқы қатерлерге төтеп бере отырып, тұрақты қызмет ете алатын және ілгерілемелі дами алатын аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің жай-күйіне қол жеткізу және сақтау болып табылады.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің субъектісі мемлекеттік биліктің аймақтық деңгейлері, сонымен қатар экономикалық қауіпсіздіктің мемлекеттік тұжырымдамасын іске асыру жүктелген және экономико-жағрафиялық, эколого-экономикалық ерекшеліктерді ескере отырып, аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету әдістерін әзірлеуге міндетті мемлекеттік институттар болып табылады.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің объектілері аймақтың орналасу аумағы және оның экономикасына қатысы бар осы аумақта орналасқан барлық құрамдастар жатады.Оларға келесілерді жатқызуға болады:тұрғындардың өмір сүру деңгейі; халықтың жұмысбастылық деңгейі; ішкі аймақтық нарық; тұрғындарды сауда-саттық тауарларымен қамтамасыз ету; аймақтық өндірушілер өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі, аймақтың экологиялық жай-күйі; аймақтың экологиялық жай-күйі, аймақтың өнеркәсіптік өндірісінің құрылымы және т.б.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігі мәселелерін зерттеудің негізгі бағыттарыжалпылай алғанда келесілер болуы тиіс: қауіпсіздік және қорғаныс объектілері; қауіптер мен қатерлердің пайда болуы және тарауының сипаттамалары мен ерекшеліктері; болуы мүмкін залалдар; қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінің қызмет етуінің мақсаты, міндеттері және тәртіптері.
Тұжырымдамалық үлгіні жобалауда келесі әдістемелік жолдар негізге алынды: жүйелік, жағдаяттық, кешендік, ресурстық-фунционалдық, процестік. Берілген әдістер тұжырымдамалық үлгінің теориялық-әдістемелік құрамдасын құрады.
Жүйелік әдіс аймақтың экономикалық қауіпсіздігіне сыртқы ортаның ықпал етуі кезіндегі жай-күйініңқатысын көрсетеді. Бұл әдістің жақтаушылары экономикалық қауіпсіздікті қазіргі кездегі экономикалық жүйенің тұрақты қызмет етуін және болашақта тұрақты дамуын қамтамасыз ету және қатерлерді жою үшін барлық ресурстарды анағұрлым тиімді қолдану деп қарастырады.
Жағдаяттық әдіс кезінде аймақтың экономикалық қауіпсіздігі экономикалық жүйенің даму шарттарымен тікелей байланысты түсінік ретінде қарастырылады, ал аймақ қауіпсіздігін қамтамасыз ету аймақты дамытуға қолайлы жағдайлар жасау процесі ретінде көрінеді, бұл процес кезінде субъектінің мүдделері қадағаланады және олардың қойған мақсаттарына қол жеткізіледі.
Кешендік әдіс бойынша, қауіпсіздік экономикалық санат ретінде табиғаты әр түрлі өзара байланысты көптеген факторлармен анықталады, олардың әлеуметтік-экономикалық жүйелерге ықпалын көптеген ғылымдар зерттейді. Заманауи экономикалық мектептердің арасында институционалдық-эволюциялық мектеп экономикалық құбылыстарды талдауда кешендік әдіс қағидасын қолданады. Сондықтан аймақтың экономикалық қауіпсіздігі мәселелерін теориялық зерттеуді осы мектептердің постулаттарына, қорытындыларына және ұсыныстарына сүйене отырып жүзеге асырған дұрыс.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін зерттеу аясында оны сыртқы ортаның нақты ықпалымен анықталатын жай-күйін талдауда ресурстық-функционалдық әдісті атауға болады. Аталған әдістің авторлары экономикалық қауіпсіздікті нақты уақыт мерзіміндегі және болашақтағы объектінің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз ету және қатерлердің алдын алу үшін ресурстар жиынтығын анағұрлым тиімді пайдаланудың жай-күйі ретінде қарастырады. Ресурстық-функционалдық әдісті қолданған кезде экономикалық қауіпсіздіктің негізгі бағыттары ретінде жеті функционалдық құрамдасын бөледі: зияткерлік-кадрлық, қаржылық, технико-технологиялық, саяси-құқықтық, экологиялық, ақпараттық және күш-қуаттық.
Процесстік әдіс кезінде экономикалық қауіпсіздік аймақта болып жатқан шаруашылық процестерді дұрыс ұйымдастыру, басқару және жетілдіру арқылы қамтамасыз етіледі.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігі мәселесін зерттеудің қарастырылған әдістерін талдау бірнеше қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігі бірнеше функционалдық құрамдас бөліктерден тұрады, олар әрбір нақты аймақ үшін қатерлердің сипатына байланысты әр түрлі басымдықтарға ие болуы мүмкін. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің жай-күйін анықтайтын негізгі фактор тұрақты бәсекелік артықшылық объектісіне ие болу болып табылады. Аталған артықшылықтар стратегиялық мақсаттарға сай болуы тиіс. Тұжырымдамалық үлгінің мазмұндық құрамдасының құрамдас бөліктеріне біз келесі блоктарды бөліп көрсетуді жөн санадық: аймақтың экономикалық еркіндігі; экономиканың тұрақтылығы; өз бетінше даму мен жетілу қабілеті.
Экономикалық еркіндік аймақтың орталықтан экономикалық-саяси тәуелділігі және облыстар экономикасының өзара байланыстылығы себебінен қатысты сипатқа ие болады. Осындай шарттарда экономикалық еркіндік - аймақтық биліктің аймақтық ресурстарды қадағалауы (орталық берген өкілеттіліктер шегінде); өнім тиімділігі мен сапасына, өндірістің жоғары деңгейіне қол жеткізу, ол аймақтың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етіп, аймақаралық және халықаралық саудаға, кооперативтік байланыстарға араласуына және ғылыми-техникалық жетістіктерді алмастыруға мүмкіндік береді.
Меншіктің барлық формаларын қорғауды меңзейтін, аймақтық экономиканың тұрақтылығы; кәсіпкерлік белсенділік үшін сенімді шарттар мен кепілдер қалыптастыру; жағдайды тұрақсыздандыруға қабілетті факторларды тежеу (экономикадағы қылмыстық құрылымдармен күрес, әлеуметтік жанжалдар туғызуы мүмкін табыстарды бөлістірудегі үлкен алшақтықтарды болдырмау және т.б.).
Өздігінен даму және ілгерілеу қабілеті - инвестициялар мен инновациялар үшін қолайлы климат қалыптастыру, өндірісті әрдайым жаңғыртып отыру, жұмысшылардың кәсіби, мәдени және білім деңгейін жоғарылату және т.б.
Тұжырымдамалық үлгінің әдістемелік құрамдамасын аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әдістер, шаралар, амалдар көрсетеді.
Тұжырымдамалық үлгінің маңызды құрамдамасы ұйымдық құрамдама болып табылады, ол аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесін және функцияларды өзіне қосады. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ұйымдық жүйесі екі қосалқы жүйедентұрады:
− ақпараттық-талдау қосалқы жүйесі, ол экономикалық қауіпсіздікті тұрақсыздандыратын факторлардың болуы және болуы мүмкін зардаптар туралы, сонымен бірге осы облыстағы жорамалдар туралы ақпаратты билік органдарына жеткізу мақсатында аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мониторингін ұйымдастыру және жүргізуге негізделеді;
− ұйымдық-басқару қосалқы жүйесі, оның негізінде экономикалық қауіпсіздікті басқару жатыр, ол аймақтың экономикалық қауіпсіздігін тұрақсыздандыратын факторлардың алдын алуды (немесе жоюды) ескере отырып іске асады.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесінің мақсатымен басымдықтарына оның фунцияларын іске асыру барысында қол жеткізілуі тиіс. Қорғаныс функциясының мәні аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жеткілікті болатын әлеуметтік-экономикалық ресурстарды құруда және осы ресурстарды рационалды қолдануда, сондай ақ аймақтық экономиканы сыртқы әлеуметтік-экономикалық араласудан қорғауда жатыр. Реттеуші функция қатерлерді жоюды және аймақтың экономикалық қауіпсіздігін мемлекеттік және нарықтық тетіктер көмегімен қамтамасыз етуді қарастырады, аталған тетіктердің әрқайсысының өз функциялары, объектілері мен субъектілері, әдістері мен құралдары бар.
Нарықтық реттеу - пайда болып келе жатқан қатерлерді жоюдың объективтік негізі. Бағалар мен бәсекелестік көмегімен экономика теңгерімділік жай-күйге қайта оралады. Бұл тетік дербес және топтық мүдделердің тасушысы болып табылады, ал мемлекет аймақтың экономикалық мүдделерін қорғай отырып, субъектілер мүдделерінің барлық деңгейлердегі теңгерімділігін ескере отырып олардың әрекеттерін үйлестіру. Мемлекеттік реттеудің сипаты нарықтық тетікті толықтыру және нығайтудан оның шекті мүмкіндіктерін өтеуге дейінгі аралықта ауытқиды. Оның мақсаттарының бірі аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің деңгейін оңтайландыру болып табылады, ал бұл өз кезегінде жинақтар мен инвестициялар арасындағы теңгерімділікті, макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді, тұрақты экономикалық өсуді қолдайды, экономикалық субъектілердің қызмет етуінің экономикалық және құқықтық шарттарын қалыптастырады және олардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Жүйенің превентивтік функциясы дағдарыстық жағдайларды болжамдауғажәне олардың алдын алуға бағытталған, олар әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық-техникалық сипаттағы іс-шараларды қолдануды қажет етеді.
Превентивтік функцияның іске асуын қамтамасыз ететін ақпараттық ресурстардың негізін критерийлер мен индикатор-көрсеткіштер құрады. Бұл ақпарат аймақтың экономикасының жай-күйін диагностикалауда нақты рөл ойнайды және әзірленген бағдарлама негізінде оны түзету мүмкіндігін ашады. Әлеуметтік функция аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етужүйесінің экономика субъектілері мен әлеуметтік топтардың мүдделерінің өзара байланыста іске асыру қабілетін, сондай ақ қауіпті жағдайлардағы қоғамның барлық мүшелерінің түрлі қажеттіліктерін толық қанағаттандыру мүмкіндігін анықтайды. Бұл функцияны іске асыру тұрғындардың өмір сүруінің жоғарғы деңгейін қалыптастыруға және азаматтардың әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен бостандықтарының орындалуына кепілдік береді.
Экономикалық қауіпсіздіктің экономикалық санат ретіндегі мәні оның әр түрлі критерийлер бойынша сыныптамасы арқылы айқындалады. Ұсынылып отырған авторлық сыныптаманың негізіне келесі критерийлер жатқызылған:
− пайда болу көздері бойынша;
− пайда болу саласы бойынша;
− пайда болу ықтималдығы бойынша;
− пайда болу табиғаты бойынша;
− залалдар көлемі бойынша;
− кеңістіктегі алшақтығы бойынша;
− экономикалық қауіпсіздік түрлері бойынша.
Берілген критерийлерге сәйкес біз аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің келесі қатерлерін бөлеміз (сурет 3). Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің кейбір түрлері жеке қарастыруды қажет етеді, оларға келесілер жатады:
− өндірістік қауіпсіздік, ол сыртқы әсерлерден шекті тәуекелдің болмауы шартында кеңейтілген өндіріс тәртібінде аймақ экономикасының қызмет ету қабілеттілігімен сипатталады;
− қаржылық қауіпсіздік, ол қаржы жүйесінің еркіндігі мен тұрақтылығын, аймақтағы қоғамның әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығы мен дамуы және түрлі қатерлерге төтеп беруі үшін жеткілікті болатын қаржы ресурстарымен қамсыздандыру қабілетін көрсетеді;
− ғылыми-технологиялық қауіпсіздік, ол ғылыми-техникалық әлеуеттің жеткілікті деңгейімен анықталады;
− ақпараттық қауіпсіздік, ол ақпараттық жүйелердің және ақпараттық ресурстардың ақпаратты тиімді қолдануға кедергі келтіретін қатерлерден қорғалуының жай-күйімен анықталады;
− әлеуметтік қауіпсіздік, ол аймақтағы өмір сүрудің, әлеуметтік қамсыздандырудың, білім, денсаулықпен қамсыздандырудың жоғарғы стандарттарының болуын, аймақ тұрғындарының оңтайлы құндылықты бағыттарын қалыптастыруды және дамытуды көздейді;
− сауда-саттық қауіпсіздігі, ол аймақтың сауда-саттық тауарларымен қамтамасыз ету деңгейімен сипатталады;
− экологиялық қауіпсіздік, ол аймақтың тұрақты экодамуының шарттарын қадағалаумен анықталады;
− инфрақұрылымдық қауіпсіздік, ол өндірістік, әлеуметтік және институционалдық инфрақұрылым құратын салалардың тұрақты қызмет етуімен сипатталады.
Экономика аумағындағы басты аймақтық ұлттық мүдделер, біздің ойымызша, тұрғындардың әл-ауқатын арттыру және аймақтық экономиканы ықпалдастыру, оның салаларын басқа аймақтармен кооперациялау болып табылады. Аймақтық мүдделер саласына тұрғындар табыстарының барлық түрлерін ұлғайту, кедейшілік пен жұмыссыздық деңгейін төмендету, тұрғындарға білім, мәдениет, медициналық қызмет көрсету, жылумен, электрмен және сумен жабдықтау, көлік, байланыс және тұрғын-үй қызметтерін қол жетімді ету жатады. Әлеуметтік саладағы басты аймақтық мүддені қорғаудың бірінші кезектегі шарты - білікті, адал еңбек жұмысшының және оның жанұясының өмір сүруінің жеткілікті деңгейін қамтамасыз етуге қабілетті болуына қол жеткізу болып табылады.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің қатерлері
Пайда болу көздері бойынша
Пайда болу саласы бойынша
Пайда болу табиғаты бойынша
Экономикалық қауіпсіздік түрлері бойынша
Өндірістік
Саяси
Ішкі
Объективті
Қаржылық
Экономикалық
Сыртқы
Субъективті
Энергетикалық
Экологиялық
Ақпараттық
Құқықтық
Әлеуметтік
Контрагенттік
Инфрақұрылымдылық
Техногендік
Ғылыми-технологиялық
Сурет 3. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігі қатерлерінің сыныптамасы.
Ескерту - автормен құрастырылған
Осылайша, жұмыстың бірінші тарауы шегінде аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің теориялық негіздері зерттелді, зерттеу нәтижесі келесі қорытындылар жасауға мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін ғылыми зерттеуге және оны жоғарылату бойынша ұсыныстар әзірлеуге мүмкіндік беретін ғылыми мектептер құрылды, теориялық және әдістемелік білім қалыптастырылды. Алайда мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің аймақтық аспектілері әлі күнге толық зерттелмеген. Көптеген ғалымдар мен практиктер экономикалық қауіпсіздікті көбінесе экономиканы дамыту, мемлекеттік, яғни ұлттық мүдделерді қорғау бағытында қарастырады.
Экономикалық дамудың тұрақты даму мәселелері, экономика секторлары мен салаларының тиімді қызмет етуі үшін қолайлы құқықтық және экономикалық шарттарды қамтамасыз ету мәселелері жеткіліксіз деңгейде қарастырылады.
Аймақтық деңгейдегі экономикалық қауіпсіздіктің құрамдастарының мазмұнын нақтылаудың қажеттілігі жүйелік жобалау технологиясын қолдану негізінде аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің тұжырымдамалық үлгісін құруды қажет етті. Бізбен әзірленген тұжырымдамалық үлгі ары қарай нақтылауды, әр аймақта оны іске асыру тетіктері мен іс-шаралар жүйесін әзірлеуде болжамдарды есептермен ұзақ мерзімді негізге нақтылауды қажет етеді. Басқаша айтқанда, егер аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үлгісін қалыптастыруға жалпы әдістемелік әдістер, оның мақсаттары, міндеттері, құрамдастары, негізгі қағидалары мен басымдықтары барлық аймақтар үшін бірыңғай болса, онда оны іске асыру формалары факторлар мен қатерлерге байланысты түрлі аймақта әр түрлі болады.
1.2 Экономикалық қауіпсіздік аймақты тұрақты дамытудың негізі ретінде
Аймақ экономикасының тұрақты қызмет етуі мәселелері және аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының жоғарғы көрсеткіштеріне қол жеткізуін қамтамасыз ететін факторлар мен шарттарды іздестіру соңғы кездері әр түрлі теориялар мен әдістер арқылы анағұрлым белсендірек талқылануда. Олардың көбісіне ортағы - елдер мен аймақтар арасындағы бәсекеге қабілеттіліктің күшеюі шарттарында аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйелердің даму тұрақтылығына әсер ететін факторларды және жаһандық тұрақсыздық салдарларының аймақтың даму тұрақтылығына ықпалынанықтау және талдау болып табылады.
ХХ ғ. соңғы онжылдықтарындағы анағұрлым дамыған елдерде басталған постиндустриалды қоғамға өту экономикалық өсу табиғатының қатты өзгеруі, оның жаңа сапасының пайда болуы сияқты маңызды құбылыстармен бірге жүруде. Мұндай өсудің қайнар көзі табиғи-ресурстық фактор емес, керісінше, адам факторы болып отыр. Бұл негізгі макроэкономикалық көрсеткіш - ЖІӨ-нің құрылымдық өзгерісінен көрінеді, мұнда тек қызмет саласының ілгерілемелі дамуы ғана емес, сондай ақ оның материалдық өндіріс қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты емес салаларының артықшылықты өсуі байқалады. Осылайша, дүниежүзілік қауымдастық табиғи кешендерге жүктемені көбейтпейтін экономикалық өсу жолдарын іздестіру және тұрақты дамудың жаңа үлгісіне өту қажет деген тоқтамға келді.
Тұрақты даму тұжырымдамасы жаһандық мәселелердің өткірленуіне жауап ретінде пайда болды, және қазіргі уақытта елдерді, олардың аймақтарын және дербес қоныстарды қоса алғандағы түрлі аумақтарға қатысты көкейкесті болып отыр. Тап осы аймақтар тұрақты даму теориясын тәжірибеге енгізу үшін басты объектілер болып табылады, өйткені олар:
− елдің басқару жазықтығында тең алшақтықта орналасқан анағұрлым басқарылатын құрылым болып табылады;
− ұлттық және этникалық белгілердің нақты жиынына ие дербес әлеуметті қалыптастырған тарихи анағұрлым тұрақты аумақтық құрылымдар болып табылады;
− сыртқыэкономикалық кеңістіктежайғастыру үшін анағұрлым оңтайлы құрылым бола отырып, өзінің аумақтарының көлемі бойынша әлем елдерінің көлемдерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәні, мазмұны және қағидалары
1.2 Экономикалық қауіпсіздік аймақты тұрақты дамытудың негізі ретінде
1.3. Мемлекеттің экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлі (отандық және шетелдік тәжірибеде)
2 ҚР АЙМАҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
2.1. Ұлттық экономиканың тиімді дамуы экономикалық қауіпсіздіктің негізі
2.2. Аймақтық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің маңызы
2.3. Экономикалық қауіпсіздік саласын жетілдіру жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі жағдайларда экономиканы қайта құру процесі аймақтық деңгейде анағұрлым белсенділік танытып отыр, бұл аймақтың экономикалық қызметінің субъектілеріндегі нарықтық экономиканың заңнамалық актілері мен тетіктерін іске асыру қажеттілігімен түсіндіріледі. Осы шарттарда аймақтың ерекшеліктерін, аса маңызды өндірістік және өмір сүруді қамтамасыз етуші салалардағы жеке сектордың басымдылығын ескеретін аймақтық экономикалық саясатты қалыптастыру жүргізіліп отыр. Әр аймақ, жалпы экономикалық тенденциялар мен құбылыстардың күшті ықпалына ұшырай отырып, дәл сол уақытта өзінің қауіпсіздік мәселелеріне ие, олар аймақтың ерекшеліктерімен анықталады: жағрафиялық орны, климаттық жағдайлары, экономика салаларының құрылымы, тұрғындардың ұлттық құрамы және оның мінез-құлқының мәдени-тарихи дәстүрлері.
Экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері шешімін табуды, аймақтардың экономикалық қауіпсіздігі мен тұрақты дамуының жаңа мәселелері мен қатерлері олардың алдын алуды және жоюды қажет етеді. Қазіргі уақытта мемлекеттің, оның аймақтарының және ұйымдарының, мемлекеттік және кәсіпкерлік қызмет салаларының экономикалық мүдделерін қорғау әдістері мен тетіктерін қалыптастырудың жаңа тұжырымдамалық әдістерін іздестіру жүргізілуде, ол Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясынан көрінеді.
ҚР Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауында аймақтардағы әлеуметтік-экономикалық жағдайларды теңдестіру қажеттілігіне аса маңызды көңіл бөлінеді. Бұл мәселені шешу үшін аймақтық экономикалық мүдделерді іске асыруға бағытталған аймақтық саясаттың жаңа жолын қолданған дұрыс.
Осыған байланысты әкімшілік басқарудың аймақтық деңгейінде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің теориялық әдістерін зерттеу, экономикалық қатерлерді айқындау әдістемесін жасау, қазіргі жағдайлардағы экономикалық жүйелерді басқарудың тетігі ретіндегі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы бағыттарды және аймақтық саясатты негіздеуерекше өзектілікке ие болып отыр.
Бүгінгі таңда экономикалық әдебиеттерде экономикалық қауіпсіздіктің тұжырымдамалық аспектілері кеңінен көрсетілген. Осыған қарамастан, аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі жеткіліксіз зерттелген. Мұндай жағдай бірнеше себептердің ықпалымен қалыптасып отыр.
Біріншіден, Қазақстан Республикасы аймақтарының экономикалық дамуының өзіндік ерекшеліктері бар, ол аймақтық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеттерін шешуге жобаланады және қазіргі жағдайларда нақты аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін сипаттайтын қолданыстағы көрсеткіштердің нақты модификациясын талап етеді.
Екіншіден, Қазақстан аймақтарының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бір біріне қайшы келетін түрлі әдістемелік көзқарастардан қарастырылады.
Көрсетілген жағдаяттар аймақтық экономикалық қауіпсіздік деңгейін бағалаудың жалпы қағидаларын әзірлеуді қиындатады, сондай ақ мемлекеттік және жергілікті билік органдарының мақсаттарын, шараларын және нақты әрекеттерін модификациялаудың қажеттілігін түсіндіретін аймақтың экономикалық даму ерекшелігін ескеретін қауіпсіздікті қамтамасыз етудің нақты шараларын әзірлеуді де қиындатады.
Тақырыптың ғылыми өңделу дәрежесі. Аймақтық дамудың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін зерттеу үшін әдістемелік маңызы бар әзірлемелерге Бхадури А., Кейнс Дж. М., Коуз Р., Ласка К., Левчик Ф., Лист Ф., Маркс К., Мюнх Р., Мюрдаль Г., Оппенлендер К., Самуэльсон П., Смит А., Гал З., Хорват Г. сияқты ғалымдардың еңбектері жатады.
Экономикалық қауіпсіздікті зерттеудің жалпы теориялық мәселелеріне Л.Абалкин, А.Архипов, А.Городецкий, Н.Косолапов, П. Никитенко,Е. Олейников,К.Самсонов, В.Сенчагов, В.Тамбовцев және т.б. ғалымдардың еңбектері арналған. Экономикалық қауіпсіздіктің тұрақсыздандыру факторлары және қатерлерін анықтауға, талдауға және сипаттауға А.Большаков, Е.Бухвальд, Н.Гловацкая,А.Нестеренко және т.б. ғалымдардың жұмыстары арналған. Әлеуметтік-экономикалық жүйелер дамуының тұрақсыздығы және әркелкілігі шарттарында аймақта болып жатқан негізгі экономикалық процестерді көрсететін және аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесіндегі аймақтар дамуын мемлекеттік реттеудің түрлі тетіктерінің тиімділігін зерттеуге мүмкіндік беретін имитациялық үлгілерді әзірлеу мәселері аса өзекті болып отыр.
Экономиканы дамытудың және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің аймақтық аспектілері В.Анищенко, И.Долматов, Д.Доценко, Н. Дюженкова, Л.Коршунов, Н.Красников, И.Новикова, Е.Микульчинова, А. Татаркин, А.Чимитова, О.Ютяева және т.б. ғалымдардың жұмысында сипатталған. Алайда, экономикалық қауіпсіздіктің қатерлерінің жеткілікті түрде зерттелгендігіне қарамастан, аймақтық шаруашылықтың қосалқы жүйелерінде пайда болатын қатерлерді егжей-тегжейлі қарастыру қажеттілігі туындап отыр.
Қазақстандық ғалымдар да аймақтардың экономикалық қауіпсіздігі және тұрақты дамуы мәселелерін зерттеуге өз үлестерін қосты. Іргелі жұмыстардың атарында А.Есентугелов, А.Қошанов, Н.Нұрланова, Н.Бримбетова, Г.Нұрлихина, М.Спанов сынды ғалымдардың еңбектерін бөліп көрсетуге болады.
Қазіргі уақытта қолданбалы сипаттағы зерттеулер жүргізу үшін әдістемелік база қалыптастырылған, ол аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету облысындағы басқару функцияларын анықтау бойынша тұжырымдамалық ережелер мен әдістемелік рекомендациялар деңгейіне шығуға мүмкіндік береді. Алайда, автордың көзқарасы бойынша, шет елдік және отандық экономикалық әдебиеттерде экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету факторларын ескеретін аймақтық экономикалық жүйелерді басқарудың тұтас жүйесін құру мәселесінің теориялық және әдістемелік аспектілері қамтылмаған. Қазіргі кезеңге қатысты аумақтардың тұрақты дамуының аймақтық аспектілері, экономиканың қауіпсіздігінің және аймақтардың әлеуметтік саласының жай-күйін бағалау, Қазақстан Республикасының аймақтарының экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі құрылымдар қызметін үйлестіру толығымен зерттелмеген.
Осы факторлардың барлығы Қазақстан аймақтарының тұрақты дамуы аясында экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелерін зерттеудің қажеттілігін білдіреді, бұл зерттеу тақырыбын таңдауға, мақсаттар мен міндеттерді қоюға негіз болды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты тұрақты даму аясында аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету тетіктерін жетілдіруді теориялық-әдістемелік негіздеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді шешу көзделеді:
− тұрақты даму стратегиясындағы аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәнін айқындау, оның императивтерін, шекті индикаторларын анықтау, қолданыста бар қатерлер координатасында аймақтық дамуды жайғастыру;
− аймақтық экономиканың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ұйымдық-экономикалық тетігін жетілдіру тәжірибесін жалпылау және оның тиімділігін жоғарылату жолдарын анықтау;
− экономикалық қауіпсіздіктің негізгі қатерлерін аймақ деңгейінде қарастыру;
− Қазақстан аймақтарының тұрақты дамуына ықпал ететін факторларды жүйелеу;
− экономикалық қауіпсіздікті аймақтық деңгейде басқарудың негізгі қағидалары мен функцияларын негіздеу;
− аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің жай-күйін сапалы бағалаудың әдістемелік аппаратын толықтыру және дамыту;
− аймақтың экономикалық қауіпсіздігін басқару жүйесін қалыптастыру бойынша әдістемелік рекомендациялар әзірлеу;
− анықталған қатерлерді ескеретін аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасы аймақтарының экономикасы. Зерттеу пәні аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі заманауи экономикалық ғылымның іргелі жағдайлары болып табылады. Диссертациялық зерттеуде аймақтардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету тенденциялары мен мәселелерін ашатын, жетекші шет ел және қазақстандық экономистердің еңбектері кеңінен қолданылған. Әдістемелік негіз ретінде Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулылары, және кәсіпкерлікті дамыту мәселелері бойынша басқа ресми бағдарламалық құжаттар қолданылды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер көзінен, сонымен қатар құрамында 18 сурет, 8 кестеден тұрады.
1 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ПАЙДА БОЛУЫНЫҢ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәні, мазмұны және қағидалары
Дүниежүзілік шаруашылық байланыстарына жүйелі ықпалдасу бағытына ілесе отырып және өз экономикасының ашықтық деңгейін жоғарылата отырып, көптеген елдер әлемдік экономикалық дағдарыстардың ықпалына көбірек ұшырап, жаңа мәселелер мен қатерлерге төтеп беруде. Осы мәселелерге тікелей қатысы бар қазіргі заманғы дүниежүзілік дамудың негізгі үрдістерінің бірі экономиканың жаһандануы болып табылады.
Экономиканың жаһандануы шарттарында экономикалық қауіпсіздік құбылыс және жеке санат бола отырып, дүниежүзілік ықпалдастықтың, жекелеген елдердің болуы мен дамуының маңызды шарты ретінде кең халықаралық деңгейде мойындалуда және ғылыми ізденістер заты ретінде танылуда.
Сондықтан экономикалық қауіпсіздік мәселелері бойынша зерттеулер дамуының қазіргі кезеңін экономикалық теорияның жаңа бағыты - экономикалық жүйелердің қауіпсіз қызмет етуі теориясының қалыптасу кезеңі ретінде сипаттаған дұрыс. Сол себепті экономикалық қауіпсіздік теориясының қалыптасуы уақыттың объективті қажеттілігі болып табылады. Ол әсіресе мемлекет субъектілері арасындағы әртараптану деңгейінің өсуі шарттарында тұрақты даму стратегиясын әзірлеу кезінде өткір байқалады.
Осыған байланысты әлеуметтік-экономикалық және табиғи ортадағы эволюциялық процестер серпінінің мониторингі мен зерттеуі және оның негізінде барлық деңгейлердегі, оның ішінде аймақтар деңгейіндегі экономикалық қауіпсіздік стратегиясын түзету маңызды сипатқа ие болады.
Экономикалық қауіпсіздік елдің сенімді қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету, қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты ұстану, экологиялық апаттардан қорғау сияқты құрамдастармен бірге ұлттық қауіпсіздік жүйесіне органикалық кіріктірілген. Бұл жерде барлығы өзара байланысты және бір бағыты басқасынтолықтырады: әлсіз және тиімсіз экономика кезінде әскери қауіпсіздік бола алмайды, сол сияқты әлеуметтік жанжалдарға толы қоғамда әскери қауіпсіздік те, тиімді экономика да бола алмайды. Осындай өзара байланысты ерекшелей отырып, ондағы шешуші, негізгі рольдің экономикалық қауіпсіздікке жататынын ескеру қажет.
Түсініктеме беру тұрғысынан экономикалық қауіпсіздік құбылысының күрделілігі, жүйелілігі оны жүйелік әдіс арқылы осы жүйенің маңызды құрамдас бөліктерін ерекшелеу мүмкіндігімен жалпыланған түрде анықтауға мүмкіндік береді. Экономикалық қауіпсіздік түсінігінің жақын арада ғана ғылыми әзірлемелердің объектісі бола бастағанына байланысты, экономикалық әдебиттерде аталған терминнің анықтамаларын берудегі әдістердің алуан түрі кездеседі:
− экономиканың сапалы нақты жай-күйі, ол қоғамдық көзқарас тұрғысынан мемлекет экономикасын сақтау немесе ілгерілемелі ауқымдарда дамыту қажет болғанда;
− экономиканың өмір сүруге, тұлғаларды дамытуға, қоғам мен мемлекеттіңәлеуметтік-экономикалық және әскери-саяси тұрақтылығын қамтамасыз етугеқолайлы шарттарды жасауға, ішкі және сыртқы қатерлерге төтеп беруге дайындығы және осыларды іске асыру мүмкіндігі;
− экономикалық жүйенің маңызды сапалы сипаттамасы, ол тұрғындардың өмір сүруінің қалыпты шарттарын ұстануға, халық шаруашылығын дамытуын ресурстармен тұрақты қамсыздандыруға, сонымен қатар ұлттық-мемлекеттік мүдделерді біртіндеп жүзеге асыруға экономиканың қабілеттілігін анықтайды;
− экономиканың даму деңгейі, ол қолайсыз факторлардың ықпал етуі шарттарында экономикалық, әлеуметтік-саяси және әскери тұрақтылықты қамтамасыз етеді;
− ұлттық экономика тәуелсіздігін, оның тұрақтылығы мен беріктігін, үнемі жаңару мен өзін-өз жетілдіру қабілеттілігін қамтамасыз ететін шарттар мен факторлар жиынтығы;
− ұлттық шаруашылық кешенін және оның құрамдас бөліктерінің сипаттамасы, ол әлеуметтік және экономикалық тұрақтылық және тиімді халықаралық серіктестік шарттарында қоғамдық өмірлік маңызы бар мүдделерге қатер тудыратын ішкі және сыртқы мәселелерді оңтайлы шешуге бағытталған,тұрғындардың барлық қабаттарының әл-ауқатын тұрақты өсіру жолымен, ілгерілемелі дамуға қабілеттілігі тұрғысынан алғанда.
Экономикалық қауіпсіздік санатының мәнін анықтаудың теориялық-әдістемелік әдістерін сынамалы талдау келесі қорытынды жасауға мүмкіндік береді: экономикалық қауіпсіздіктің бернеше деңгейі бар, оларға халықаралық, ұлттық, аймақтық, салалық, кәсіпорын деңгейіндегі, дербес экономикалық қауіпсіздік жатады. Экономикалық қауіпсіздік деңгейлерінің өзара ықпал етуі 1-суретте көрсетілген.
Экономикалық қауіпсіздік өзінің кез келген деңгейлерінде, жеке алғанда, аймақтық деңгейде қоғам мен мемлекеттің қарым қатынасының жүйесі ретінде қарастырылуы тиіс, және, осыған байланысты, экономикалық қауіпсіздік мәселелерін зерттеудегі негізгі жол жүйелік әдіс болуы қажет. Жүйелік әдісті қолданудың қажеттілігі қауіпсіздікті халықаралық, ұлттық, аймақтық және дербес деңгейде қамтамасыз ету процестерінің диалектикалық бірыңғайлығымен түсіндіріледі, ал бұл қауіпсіздіктің басқа деңгейлерін есепке алмай, жеке деңгейін қарастыруға мүмкіндік бермейді. Мұндай бірыңғайлықтың қайнар көзі экономикалық қауіпсіздіктің түрлі деңгейлеріне әсер ететін процестер мәнінің ұқсастығы болып табылады.
Теориялық аспектілерді қарастыра отырып, түсініктемелік құралдарды және, ең алғашқы кезекте, осы зерттемеге қатысты аймақ түсінігін анықтау қажет. Айта кету қажет, отандық және шет елдік әдебиеттерде берілген түсініктің нақты анықтамасы жоқ, бұл Қазақстан және шет елдердегі заманауи аймақтық зерттеулер бағыттары мен әдістемелік тұжырымдамаларының көп түрлілігінің себептерінің бірі болып табылады. Осы зерттеу аясында аймақ ретінде біз кешенділік, біртұтастық, ерекшелік және басқарушылықпен, яғни саяси- әкімшілік басқару органдарының болуымен сипатталатын мемлекет субъектісінің әкімшілік шекараларындағы аумақты түсінеміз.
Біздің ойымызша, экономикалық қауіпсіздіктің аймақтық деңгейі ең маңыздылардың бірі болып табылады, өйткені тап осы тұста қауіпсіздік саласындағы мемлекеттік саясаттың мақсаты мен міндеттері іске асады. Дәл осы уақытта, аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету міндеттерін шеше отырып, жалпы мемлекетке қатысты, аймақтың, осы аймақта қызмет ететін жекелеген кәсіпорындардың, үй шаруашылықтарының экономикалық қауіпсіздік ерекшеліктерін ескеретін критерийлерді назарға алу қажет.
Сурет 1. Экономикалық қауіпсіздік деңгейлерінің өзара ықпалдасуы
Ескерту - автормен құрастырылған
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәнін анықтауда берілген мәселемен айналысатын авторлардың бірегей көзқарасы жоқ. Мәселен, батыс экономист ғалымдарының арасында бір тұжырымдама кеңінен таралған, ол бойынша экономикалық қауіпсіздік экономикалық дағдарыстар шарттарында ұлттық экономиканың өміршеңдігі ретінде, сонымен бірге жалпы экономиканың және оның жетекші салаларының дүниежүзілік экономикалық аренадағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету қажеттілігі ретінде қарастырылады.
Қытай ғалымы Джанг Ёнг экономикалық қауіпсіздік терминіне қысқа анықтама берді: Қытай сияқты дамушы елдер үшін экономикалық қауіпсіздік экономикалық тәуелсіздікті сақтай отырып, ұлттық экономикалық даму арқылы барлық тұрғындардың өмір сүруінің дүниежүзілік стандарттарын біртіндеп өсіруді қамтамасыз ету қабілеті деп анықтаған дұрыс. Басқаша айтқанда, экономикалық қауіпсіздіктің екі жағы бар: бәсекеге қабілеттілік және тәуелсіз экономикалық еркіндік. Осы екі жақтың ішінен авторды екіншісі көбірек толғандырады. Ол барлық зерттеулерін шет ел капиталының қытай экономикасына әкелген зардаптарына арнаған.
Ресей ғалымы Сенчагов В.К. аймақтың экономикалық қауіпсіздігін
аймақ тұрғындарының әл-ауқатын арттыруға жететін аймақтың әлеуметтік-экономикалық және қаржылық әлеуетін сақтауға ішкі және сыртқы қатерлері жоқ, жоқтың қасы немесе көзі жойылған жай-күйі деп түсіндіреді. Бұл жерде автор аймақ тұрғындарының әл-ауқатының жоғарылауын әлеуметтік жанжалдардың жоқтығы (немесе жай байқалуы) және мемлекет біртұтастығын қамтамасыз етудің негізі ретінде көрсетеді.
Акинин П.В., Гаевский В.В., РязанцевС.В. көзқарастары бойынша аймақтың экономикалық қауіпсіздігі үшін аймақтардың сыртқы көршілермен нәтижелі қарым қатынасы мен аумақ ішіндегі экономиканың серпінді дамуы жеткілікті.
Профессор Губин Б.В. анықтамасы академик Олейников Е.А. аймақтың экономикалық қауіпсіздігі терминіне берген анықтамасына ұқсас келеді. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін олар аймақтар экономикасының даму тұрақтылығын және сарынды дамуын, нақты тәуелсіздігін және ел экономикасымен ықпалдасуын сипаттайтын шарттар мен факторлардың, олардың ағымдағы жай-күйінің жиынтығын түсінеді, олар келесі жайттардан көрінеді:
− мемлекет аясында жеке экономикалық саясат жүргізу мүмкіндігі;
− елдегі жедел геосаяси өзгерістерге төтеп беру қабілеті;
− жекелеген экономикалық апаттармен немесе федералдық деңгейдегі экономикалық қате есептеулермен байланысты аймақтағы төтенше әлеуметтік жағдайлар бойынша ірі экономикалық іс-шараларды жүзеге асыру (немесе, ең болмағанда, жүзеге асыруды бастауға) қабілеттілігі;
− келісім-шарт негізінде қолданыстағы теңгерімсіз экономикалық жағдай аймақтың экономикалық мүдделеріне теріс әсер етуі мүмкін аумақтарға көмек көрсету.
Еделев А.Л. көзқарасы бойынша аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мәні келесіде: аймақ экономикасының тұрғындардың өмір сүру сапасын жалпы қабылданған стандарттар деңгейінде сатылап жоғарылату, барлық ресурстар мен табиғи факторларды аз шығындай отырып, ішкі және сыртқы қатерлерге төтеп беру, аймақтың әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Н.С. Гуськов, В.Е. Зенякин и В.В. Крюков сынды зерттеушілердің көзқарастары бойынша аймақтың экономикалық қауіпсіздігі келесідегідей анықталады: табиғи, еңбек, материалдық, қаржылық ресурстарды қолдану тиімділігін, сонымен бірге, экономикалық өсудің жоғарғы қарқындарына қол жеткізуді, аймақтық өндірістің тиімділігін, өнім, жұмыс, қызметтер сапасын жоғарылауын, өндірісті монополиядан арылтуды, шаруашылық субъектілерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды аймақтық биліктің басқару органдары тарапынан нәтижелі бақылау мүмкіндігі.
Коршунов Л.А. аймақтың экономикалық қауіпсіздігін кеңістіктік трансформациялар тарапынан қарастырады. Экономикалық қауіпсіздік термині ретінде ол аймақтардың кеңістіктік шек араларының өзгеруімен қалыптасатын және экономикалық даму тұрақтылығының бұзылуымен байланысты қатерлерден мемлекет, қоғам, қоршаған орта мүдделерінің сақталуының жай- күйін түсінеді:
− оның ресурстық, өндірістік, адами, қаржылық және т.б. әлеуеттерін өсірудің мүмкін болмауы;
− теріс сыртқы және ішкі әсерлерге аймақтың қорғаныс қабілетінің төмендеуі;
− қоршаған табиғи ортаға теріс әсерлердің пайда болуы;
− тұрғындар қажеттіліктері мен қоршаған орта мүмкіндіктерінің арасындағы теңгерімнің оңтайсыз өзгеруі.
Қазақстандық экономикалық ғылымда экономикалық қауіпсіздік тек ұлттық ауқымдарда ғана зерттеледі. Д.К.Ахметов берілген түсінікті экономикалық тұрақтылық деңгейін арттыруға әсер ететін ұлттық экономиканың еркіндігі мен оның сауда-саттық еркіндігін, оның өзін өзі жетілдіруін және жаңаруын қамтамасыз ететін барлық шарттар мен факторлардың жиынтығы ретінде анықтайды. Экономикалық қауіпсіздіктің мәнін түсіну үшін автор оның даму және тұрақтылық түсініктерімен байланысын түсіндіреді. Дәлірек айтқанда, нақ осы түсініктер бірыңғай жүйе ретіндегі экономиканың маңызды сипаттары болып табылады.
М.Е.Нығматулина да осындай көзқарасты ұстанады: ұлттық қауіпсіздіктің аса маңызды құрамдасы ретінде экономикалық қауіпсіздік экономикалық жүйенің нақты жай-күйін көрсетеді, мұндай экономикада азаматтық қоғам мен мемлекеттің басты қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы, елдің қорғаныс қабілеті мен болуы мүмкін ішкі және сыртқы қатерлерінің көрінуі қамтамасыз етіледі.
Ұлттық экономикалық қауіпсіздік жүйесінде келесі іріленген блоктарды бөліп көрсетуге болады: табиғи-ресурстық, экологиялық, әлеуметтік-экономикалық, қаржылық және дербес-экономикалық.
О.Н.Өксікбаев басқаша көзқарасты ұстанады, ол экономикалық қауіпсіздіктің негізгі сапасы ретінде тұрақтылықты бөліп көрсетеді. Жеке алғанда, ол көрсетеді: Экономикалық қауіпсіздікті сыртқы қысымға қарамастан, қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси-құқықтық тұрақтылығын, жалпы мемлекеттің және оның әрбір мүшесінің даму тұрақтылығы мен ілгерілемелі дамуын қамтамасыз етуге дайындығы мен мүмкіндігі ретінде түсінген дұрыс.
Б.К.Баяндин бұл мәселе бойынша белгілейді: Бейінді қазақстандық зерттеулерді талдай отырып, айта кету керек, отандық ғалымдар экономикалық қауіпсіздікті әдістеменің екі жолымен: институционалдық және құрылымдық-функционалдық талдау тарапынан қарастырады. Институционалдық әдіс арқылыэкономикалық қауіпсіздіктің оқшау мәселелері, критерийлері және тетіктері анықталады. Құрылымдық-функционалдық талдау экономикалық қауіпсіздіктің кешендік факторларын зерттеуге, экономикалық қауіпсіздікті талдаудың түрлі әдістемелерін әзірлеуге, сонымен бірге оның индикаторлары мен шекті мәндерін анықтауға мүмкіндік береді.
Берілген зерттеу аясында аймақтың экономикалық қауіпсіздігі түсінігініңзаманауи экономикалық әдебиеттерде көрсетілген анықтамаларын жалпылай отырып, автор аймақтың экономикалық қауіпсіздігі ретінде экономика тұрақтылығын, оның даму кезеңділігі мен даму тұрақтылығын, еркіндік деңгейі мен ел экономикасымен ықпалдасу деңгейін, сонымен бірге мемлекеттік биліктің аймақтық органдарының шаруашылық субъектілерінің мүдделерін іске асыру мен қорғау тетіктерін қалыптастыру қабілетін, аймақтық ықпалдастықтың әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығын қалпында ұстау қабілетін сипаттайтын шарттар мен факторлардың жиынтығын түсінеді.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің анықтамасы оның қағидаларын анықтауға мүмкіндік береді. Автордың пікірі бойынша, ол қағидалар төмендегідей:
− аймақтың экономикалық қауіпсіздігін ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде қамтамасыз ету;
− аймақтың экономиканың жай-күйінің объективті көрсеткіштерінің мониторингі және индикативті талдауы;
− инновациялық бағыттылық экономикалық ілгерілеу мен оның тұрақты дамуының шарты ретінде;
− сыртқы экономикалық қызметті мақсатты басқару;
− экономикалық қауіпсіздік стратегиясын іске асыру барысында биліктің барлық органдарының өзара тиімді ықпал етуі;
− белсенді құрылымдық-инвестициялық саясат жүргізу.
Экономикалық қауіпсіздік түсінігінің тұрақтылық және даму түсініктерімен байланысын көрсету қажет. Егер тұрақты экономикалық даму болмаса, онда оның өмір сүруінің мүмкіндіктері қысқарады, ішкі және сыртқы қатерлерге төтеп беруі төмендейді. Бірыңғай жүйе ретіндегі экономиканың ең маңызды сипаты тұрақтылық болып табылады, ол жүйе ішіндегі тікелей, көлденең және тағы басқа байланыстардың төзімділігі мен сенімділігін, ішкі және сыртқы әсерлерге қарсы тұру қабілетін сипаттайды.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін тұжырымдық негізде, Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік тұжырымдамасының аймақтық деңгейге жобаламасы ретінде қарастырған абзал, бұл жеке адамдардың, қоғамның, мемлекеттің өмірлік маңызы бар мүдделерін ішкі және сыртқы қатерлерден қорғауды қамтамасыз ету үшін қажет. Біздің зерттеуіміздің аясында тұжырымдамалық үлгі құру қажет деп есептейміз, ол аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің әзірленген бүтін тұжырымдамасын іске асыруға бағытталған жүйесін көрсететін болады. Тұжырымдамалық үлгіні үлгілеу кезінде үлгілеуге келесі талаптар ескерілді:
− үлгі мақсаты бар жүйені көрсетуі және сипаттауы тиіс;
− үлгі түпнұсқаға ұқсас және аздап өзгеше болуы тиіс;
− үлгі зерттеу процесінде нақты қатынастарда түпнұсқаны алмастыруы тиіс;
− үлгі зерттеу нәтижесінде түпнұсқа туралы жаңа мағлұматтар алу мүмкіндігін қамтамасыз етуі тиіс.
Экономикалық қауіпсіздіктің негізгі жайттары, түсініктері, қағидаларына сүйене отырып, олардың біз әзірлеген үлгідегі түрін көруге талпынып көреміз, аталған үлгіні тұжырымдамалық үлгі деп аталуға барлық негізі бар. Тұжырымдамалық үлгіні құру технологиясы ретінде біз жүйелік жобалау технологиясын қолданамыз, оның негізінде жүйелік талдаудың қағидалары мен әдістері жатыр, жүйелік талдауды біз зерттеудің әдістемелік базасы ретінде таңдап алғанбыз. Келтірілген жайттармен жетекшілік ете отырып, тұжырымдамалық үлгінің мақсаттық құрамдасын анықтап, түсіндіреміз, үлгі мақсат, объектілер, аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысатын субъектілер (сурет 2).
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
Теориялық-әдістемелік құрамдас
Әдістер: жүйелік, жағдаяттық, кешендік, ресурсты-функционалдық, процестік.
Қағидалар: кешенділік, экономикалық қауіпсіздіктің басымдығы, өзара байланыстылық, көпнұсқалық.
Ұйымдық құрамдас
Әдістемелік құрамдас
Мазмұндық құрамдас
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесі
Қызметі: қорғаныс, реттеуші, экономикалық
Әдістер: алдын алу, деструктивті, әсерлерге төтеп беруді жоғарылату, қорғаныс жүйесін құру.
Жолдары: мониторинг, болжамдау
Реттеу жолдары: құқықтық, ұйымдық басқару, экономикалық
Экономикалық еркіндік
Аймақтың экономикалық тұрақтылығы
Өз бетінше даму және іргелілеу қабілеті
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету шарттары:
− жалпымемлекеттік саясат аясында дербес экономикалық саясатты жүзеге асыру мүмкіндігі;
− әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу бойынша ірі экономикалық іс-шаралар
жүргізу қабілеті;
− аймақтың экономика салаларына, шаруашылық субъектілеріне және тұрғындардың
әлеуметтік қорғалмаған қабаттарына жәрдем көрсету мүмкіндігі;
− тұрғындардың өмір сүруінің жеткілікті деңгейі мен сапасын қабылданған нормативтерге
сәйкес қамтамасыз ету мүмкіндігі;
− билік органдарының дамудың ішкі және сыртқы факторларға төтеп беру қабілеті.
Сурет 2. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің тұжырымдамалық үлгісі.
Ескерту - автормен құрастырылған
Тұжырымдамалық үлгінің мақсаты аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Берілген үлгінің біз анықтаған мақсаты үлгінің құрамдасы ретінде оның ең жақын мақсаты болып табылады. Жүйенің аласталған, болашақтағы мақсаты ішкі және сыртқы қатерлерге төтеп бере отырып, тұрақты қызмет ете алатын және ілгерілемелі дами алатын аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің жай-күйіне қол жеткізу және сақтау болып табылады.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің субъектісі мемлекеттік биліктің аймақтық деңгейлері, сонымен қатар экономикалық қауіпсіздіктің мемлекеттік тұжырымдамасын іске асыру жүктелген және экономико-жағрафиялық, эколого-экономикалық ерекшеліктерді ескере отырып, аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету әдістерін әзірлеуге міндетті мемлекеттік институттар болып табылады.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің объектілері аймақтың орналасу аумағы және оның экономикасына қатысы бар осы аумақта орналасқан барлық құрамдастар жатады.Оларға келесілерді жатқызуға болады:тұрғындардың өмір сүру деңгейі; халықтың жұмысбастылық деңгейі; ішкі аймақтық нарық; тұрғындарды сауда-саттық тауарларымен қамтамасыз ету; аймақтық өндірушілер өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігі, аймақтың экологиялық жай-күйі; аймақтың экологиялық жай-күйі, аймақтың өнеркәсіптік өндірісінің құрылымы және т.б.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігі мәселелерін зерттеудің негізгі бағыттарыжалпылай алғанда келесілер болуы тиіс: қауіпсіздік және қорғаныс объектілері; қауіптер мен қатерлердің пайда болуы және тарауының сипаттамалары мен ерекшеліктері; болуы мүмкін залалдар; қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінің қызмет етуінің мақсаты, міндеттері және тәртіптері.
Тұжырымдамалық үлгіні жобалауда келесі әдістемелік жолдар негізге алынды: жүйелік, жағдаяттық, кешендік, ресурстық-фунционалдық, процестік. Берілген әдістер тұжырымдамалық үлгінің теориялық-әдістемелік құрамдасын құрады.
Жүйелік әдіс аймақтың экономикалық қауіпсіздігіне сыртқы ортаның ықпал етуі кезіндегі жай-күйініңқатысын көрсетеді. Бұл әдістің жақтаушылары экономикалық қауіпсіздікті қазіргі кездегі экономикалық жүйенің тұрақты қызмет етуін және болашақта тұрақты дамуын қамтамасыз ету және қатерлерді жою үшін барлық ресурстарды анағұрлым тиімді қолдану деп қарастырады.
Жағдаяттық әдіс кезінде аймақтың экономикалық қауіпсіздігі экономикалық жүйенің даму шарттарымен тікелей байланысты түсінік ретінде қарастырылады, ал аймақ қауіпсіздігін қамтамасыз ету аймақты дамытуға қолайлы жағдайлар жасау процесі ретінде көрінеді, бұл процес кезінде субъектінің мүдделері қадағаланады және олардың қойған мақсаттарына қол жеткізіледі.
Кешендік әдіс бойынша, қауіпсіздік экономикалық санат ретінде табиғаты әр түрлі өзара байланысты көптеген факторлармен анықталады, олардың әлеуметтік-экономикалық жүйелерге ықпалын көптеген ғылымдар зерттейді. Заманауи экономикалық мектептердің арасында институционалдық-эволюциялық мектеп экономикалық құбылыстарды талдауда кешендік әдіс қағидасын қолданады. Сондықтан аймақтың экономикалық қауіпсіздігі мәселелерін теориялық зерттеуді осы мектептердің постулаттарына, қорытындыларына және ұсыныстарына сүйене отырып жүзеге асырған дұрыс.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін зерттеу аясында оны сыртқы ортаның нақты ықпалымен анықталатын жай-күйін талдауда ресурстық-функционалдық әдісті атауға болады. Аталған әдістің авторлары экономикалық қауіпсіздікті нақты уақыт мерзіміндегі және болашақтағы объектінің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз ету және қатерлердің алдын алу үшін ресурстар жиынтығын анағұрлым тиімді пайдаланудың жай-күйі ретінде қарастырады. Ресурстық-функционалдық әдісті қолданған кезде экономикалық қауіпсіздіктің негізгі бағыттары ретінде жеті функционалдық құрамдасын бөледі: зияткерлік-кадрлық, қаржылық, технико-технологиялық, саяси-құқықтық, экологиялық, ақпараттық және күш-қуаттық.
Процесстік әдіс кезінде экономикалық қауіпсіздік аймақта болып жатқан шаруашылық процестерді дұрыс ұйымдастыру, басқару және жетілдіру арқылы қамтамасыз етіледі.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігі мәселесін зерттеудің қарастырылған әдістерін талдау бірнеше қорытындылар жасауға мүмкіндік береді. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігі бірнеше функционалдық құрамдас бөліктерден тұрады, олар әрбір нақты аймақ үшін қатерлердің сипатына байланысты әр түрлі басымдықтарға ие болуы мүмкін. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің жай-күйін анықтайтын негізгі фактор тұрақты бәсекелік артықшылық объектісіне ие болу болып табылады. Аталған артықшылықтар стратегиялық мақсаттарға сай болуы тиіс. Тұжырымдамалық үлгінің мазмұндық құрамдасының құрамдас бөліктеріне біз келесі блоктарды бөліп көрсетуді жөн санадық: аймақтың экономикалық еркіндігі; экономиканың тұрақтылығы; өз бетінше даму мен жетілу қабілеті.
Экономикалық еркіндік аймақтың орталықтан экономикалық-саяси тәуелділігі және облыстар экономикасының өзара байланыстылығы себебінен қатысты сипатқа ие болады. Осындай шарттарда экономикалық еркіндік - аймақтық биліктің аймақтық ресурстарды қадағалауы (орталық берген өкілеттіліктер шегінде); өнім тиімділігі мен сапасына, өндірістің жоғары деңгейіне қол жеткізу, ол аймақтың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етіп, аймақаралық және халықаралық саудаға, кооперативтік байланыстарға араласуына және ғылыми-техникалық жетістіктерді алмастыруға мүмкіндік береді.
Меншіктің барлық формаларын қорғауды меңзейтін, аймақтық экономиканың тұрақтылығы; кәсіпкерлік белсенділік үшін сенімді шарттар мен кепілдер қалыптастыру; жағдайды тұрақсыздандыруға қабілетті факторларды тежеу (экономикадағы қылмыстық құрылымдармен күрес, әлеуметтік жанжалдар туғызуы мүмкін табыстарды бөлістірудегі үлкен алшақтықтарды болдырмау және т.б.).
Өздігінен даму және ілгерілеу қабілеті - инвестициялар мен инновациялар үшін қолайлы климат қалыптастыру, өндірісті әрдайым жаңғыртып отыру, жұмысшылардың кәсіби, мәдени және білім деңгейін жоғарылату және т.б.
Тұжырымдамалық үлгінің әдістемелік құрамдамасын аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әдістер, шаралар, амалдар көрсетеді.
Тұжырымдамалық үлгінің маңызды құрамдамасы ұйымдық құрамдама болып табылады, ол аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесін және функцияларды өзіне қосады. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ұйымдық жүйесі екі қосалқы жүйедентұрады:
− ақпараттық-талдау қосалқы жүйесі, ол экономикалық қауіпсіздікті тұрақсыздандыратын факторлардың болуы және болуы мүмкін зардаптар туралы, сонымен бірге осы облыстағы жорамалдар туралы ақпаратты билік органдарына жеткізу мақсатында аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің мониторингін ұйымдастыру және жүргізуге негізделеді;
− ұйымдық-басқару қосалқы жүйесі, оның негізінде экономикалық қауіпсіздікті басқару жатыр, ол аймақтың экономикалық қауіпсіздігін тұрақсыздандыратын факторлардың алдын алуды (немесе жоюды) ескере отырып іске асады.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жүйесінің мақсатымен басымдықтарына оның фунцияларын іске асыру барысында қол жеткізілуі тиіс. Қорғаныс функциясының мәні аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жеткілікті болатын әлеуметтік-экономикалық ресурстарды құруда және осы ресурстарды рационалды қолдануда, сондай ақ аймақтық экономиканы сыртқы әлеуметтік-экономикалық араласудан қорғауда жатыр. Реттеуші функция қатерлерді жоюды және аймақтың экономикалық қауіпсіздігін мемлекеттік және нарықтық тетіктер көмегімен қамтамасыз етуді қарастырады, аталған тетіктердің әрқайсысының өз функциялары, объектілері мен субъектілері, әдістері мен құралдары бар.
Нарықтық реттеу - пайда болып келе жатқан қатерлерді жоюдың объективтік негізі. Бағалар мен бәсекелестік көмегімен экономика теңгерімділік жай-күйге қайта оралады. Бұл тетік дербес және топтық мүдделердің тасушысы болып табылады, ал мемлекет аймақтың экономикалық мүдделерін қорғай отырып, субъектілер мүдделерінің барлық деңгейлердегі теңгерімділігін ескере отырып олардың әрекеттерін үйлестіру. Мемлекеттік реттеудің сипаты нарықтық тетікті толықтыру және нығайтудан оның шекті мүмкіндіктерін өтеуге дейінгі аралықта ауытқиды. Оның мақсаттарының бірі аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің деңгейін оңтайландыру болып табылады, ал бұл өз кезегінде жинақтар мен инвестициялар арасындағы теңгерімділікті, макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді, тұрақты экономикалық өсуді қолдайды, экономикалық субъектілердің қызмет етуінің экономикалық және құқықтық шарттарын қалыптастырады және олардың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Жүйенің превентивтік функциясы дағдарыстық жағдайларды болжамдауғажәне олардың алдын алуға бағытталған, олар әлеуметтік-экономикалық және ұйымдық-техникалық сипаттағы іс-шараларды қолдануды қажет етеді.
Превентивтік функцияның іске асуын қамтамасыз ететін ақпараттық ресурстардың негізін критерийлер мен индикатор-көрсеткіштер құрады. Бұл ақпарат аймақтың экономикасының жай-күйін диагностикалауда нақты рөл ойнайды және әзірленген бағдарлама негізінде оны түзету мүмкіндігін ашады. Әлеуметтік функция аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етужүйесінің экономика субъектілері мен әлеуметтік топтардың мүдделерінің өзара байланыста іске асыру қабілетін, сондай ақ қауіпті жағдайлардағы қоғамның барлық мүшелерінің түрлі қажеттіліктерін толық қанағаттандыру мүмкіндігін анықтайды. Бұл функцияны іске асыру тұрғындардың өмір сүруінің жоғарғы деңгейін қалыптастыруға және азаматтардың әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен бостандықтарының орындалуына кепілдік береді.
Экономикалық қауіпсіздіктің экономикалық санат ретіндегі мәні оның әр түрлі критерийлер бойынша сыныптамасы арқылы айқындалады. Ұсынылып отырған авторлық сыныптаманың негізіне келесі критерийлер жатқызылған:
− пайда болу көздері бойынша;
− пайда болу саласы бойынша;
− пайда болу ықтималдығы бойынша;
− пайда болу табиғаты бойынша;
− залалдар көлемі бойынша;
− кеңістіктегі алшақтығы бойынша;
− экономикалық қауіпсіздік түрлері бойынша.
Берілген критерийлерге сәйкес біз аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің келесі қатерлерін бөлеміз (сурет 3). Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің кейбір түрлері жеке қарастыруды қажет етеді, оларға келесілер жатады:
− өндірістік қауіпсіздік, ол сыртқы әсерлерден шекті тәуекелдің болмауы шартында кеңейтілген өндіріс тәртібінде аймақ экономикасының қызмет ету қабілеттілігімен сипатталады;
− қаржылық қауіпсіздік, ол қаржы жүйесінің еркіндігі мен тұрақтылығын, аймақтағы қоғамның әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығы мен дамуы және түрлі қатерлерге төтеп беруі үшін жеткілікті болатын қаржы ресурстарымен қамсыздандыру қабілетін көрсетеді;
− ғылыми-технологиялық қауіпсіздік, ол ғылыми-техникалық әлеуеттің жеткілікті деңгейімен анықталады;
− ақпараттық қауіпсіздік, ол ақпараттық жүйелердің және ақпараттық ресурстардың ақпаратты тиімді қолдануға кедергі келтіретін қатерлерден қорғалуының жай-күйімен анықталады;
− әлеуметтік қауіпсіздік, ол аймақтағы өмір сүрудің, әлеуметтік қамсыздандырудың, білім, денсаулықпен қамсыздандырудың жоғарғы стандарттарының болуын, аймақ тұрғындарының оңтайлы құндылықты бағыттарын қалыптастыруды және дамытуды көздейді;
− сауда-саттық қауіпсіздігі, ол аймақтың сауда-саттық тауарларымен қамтамасыз ету деңгейімен сипатталады;
− экологиялық қауіпсіздік, ол аймақтың тұрақты экодамуының шарттарын қадағалаумен анықталады;
− инфрақұрылымдық қауіпсіздік, ол өндірістік, әлеуметтік және институционалдық инфрақұрылым құратын салалардың тұрақты қызмет етуімен сипатталады.
Экономика аумағындағы басты аймақтық ұлттық мүдделер, біздің ойымызша, тұрғындардың әл-ауқатын арттыру және аймақтық экономиканы ықпалдастыру, оның салаларын басқа аймақтармен кооперациялау болып табылады. Аймақтық мүдделер саласына тұрғындар табыстарының барлық түрлерін ұлғайту, кедейшілік пен жұмыссыздық деңгейін төмендету, тұрғындарға білім, мәдениет, медициналық қызмет көрсету, жылумен, электрмен және сумен жабдықтау, көлік, байланыс және тұрғын-үй қызметтерін қол жетімді ету жатады. Әлеуметтік саладағы басты аймақтық мүддені қорғаудың бірінші кезектегі шарты - білікті, адал еңбек жұмысшының және оның жанұясының өмір сүруінің жеткілікті деңгейін қамтамасыз етуге қабілетті болуына қол жеткізу болып табылады.
Аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің қатерлері
Пайда болу көздері бойынша
Пайда болу саласы бойынша
Пайда болу табиғаты бойынша
Экономикалық қауіпсіздік түрлері бойынша
Өндірістік
Саяси
Ішкі
Объективті
Қаржылық
Экономикалық
Сыртқы
Субъективті
Энергетикалық
Экологиялық
Ақпараттық
Құқықтық
Әлеуметтік
Контрагенттік
Инфрақұрылымдылық
Техногендік
Ғылыми-технологиялық
Сурет 3. Аймақтың экономикалық қауіпсіздігі қатерлерінің сыныптамасы.
Ескерту - автормен құрастырылған
Осылайша, жұмыстың бірінші тарауы шегінде аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің теориялық негіздері зерттелді, зерттеу нәтижесі келесі қорытындылар жасауға мүмкіндік берді. Қазіргі уақытта мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін ғылыми зерттеуге және оны жоғарылату бойынша ұсыныстар әзірлеуге мүмкіндік беретін ғылыми мектептер құрылды, теориялық және әдістемелік білім қалыптастырылды. Алайда мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің аймақтық аспектілері әлі күнге толық зерттелмеген. Көптеген ғалымдар мен практиктер экономикалық қауіпсіздікті көбінесе экономиканы дамыту, мемлекеттік, яғни ұлттық мүдделерді қорғау бағытында қарастырады.
Экономикалық дамудың тұрақты даму мәселелері, экономика секторлары мен салаларының тиімді қызмет етуі үшін қолайлы құқықтық және экономикалық шарттарды қамтамасыз ету мәселелері жеткіліксіз деңгейде қарастырылады.
Аймақтық деңгейдегі экономикалық қауіпсіздіктің құрамдастарының мазмұнын нақтылаудың қажеттілігі жүйелік жобалау технологиясын қолдану негізінде аймақтың экономикалық қауіпсіздігінің тұжырымдамалық үлгісін құруды қажет етті. Бізбен әзірленген тұжырымдамалық үлгі ары қарай нақтылауды, әр аймақта оны іске асыру тетіктері мен іс-шаралар жүйесін әзірлеуде болжамдарды есептермен ұзақ мерзімді негізге нақтылауды қажет етеді. Басқаша айтқанда, егер аймақтың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үлгісін қалыптастыруға жалпы әдістемелік әдістер, оның мақсаттары, міндеттері, құрамдастары, негізгі қағидалары мен басымдықтары барлық аймақтар үшін бірыңғай болса, онда оны іске асыру формалары факторлар мен қатерлерге байланысты түрлі аймақта әр түрлі болады.
1.2 Экономикалық қауіпсіздік аймақты тұрақты дамытудың негізі ретінде
Аймақ экономикасының тұрақты қызмет етуі мәселелері және аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының жоғарғы көрсеткіштеріне қол жеткізуін қамтамасыз ететін факторлар мен шарттарды іздестіру соңғы кездері әр түрлі теориялар мен әдістер арқылы анағұрлым белсендірек талқылануда. Олардың көбісіне ортағы - елдер мен аймақтар арасындағы бәсекеге қабілеттіліктің күшеюі шарттарында аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйелердің даму тұрақтылығына әсер ететін факторларды және жаһандық тұрақсыздық салдарларының аймақтың даму тұрақтылығына ықпалынанықтау және талдау болып табылады.
ХХ ғ. соңғы онжылдықтарындағы анағұрлым дамыған елдерде басталған постиндустриалды қоғамға өту экономикалық өсу табиғатының қатты өзгеруі, оның жаңа сапасының пайда болуы сияқты маңызды құбылыстармен бірге жүруде. Мұндай өсудің қайнар көзі табиғи-ресурстық фактор емес, керісінше, адам факторы болып отыр. Бұл негізгі макроэкономикалық көрсеткіш - ЖІӨ-нің құрылымдық өзгерісінен көрінеді, мұнда тек қызмет саласының ілгерілемелі дамуы ғана емес, сондай ақ оның материалдық өндіріс қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты емес салаларының артықшылықты өсуі байқалады. Осылайша, дүниежүзілік қауымдастық табиғи кешендерге жүктемені көбейтпейтін экономикалық өсу жолдарын іздестіру және тұрақты дамудың жаңа үлгісіне өту қажет деген тоқтамға келді.
Тұрақты даму тұжырымдамасы жаһандық мәселелердің өткірленуіне жауап ретінде пайда болды, және қазіргі уақытта елдерді, олардың аймақтарын және дербес қоныстарды қоса алғандағы түрлі аумақтарға қатысты көкейкесті болып отыр. Тап осы аймақтар тұрақты даму теориясын тәжірибеге енгізу үшін басты объектілер болып табылады, өйткені олар:
− елдің басқару жазықтығында тең алшақтықта орналасқан анағұрлым басқарылатын құрылым болып табылады;
− ұлттық және этникалық белгілердің нақты жиынына ие дербес әлеуметті қалыптастырған тарихи анағұрлым тұрақты аумақтық құрылымдар болып табылады;
− сыртқыэкономикалық кеңістіктежайғастыру үшін анағұрлым оңтайлы құрылым бола отырып, өзінің аумақтарының көлемі бойынша әлем елдерінің көлемдерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz