Алматы облысында туристік кластерді дамыту
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1 КЛАСТЕРЛІК ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... .15
1.1 Кластер экономиканың даму үлгісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.2 Әлемдік кластерлердің құрылу тарихы мен тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... 24
1.3 Қазақстанда кластерлерлік жүйенің қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2 ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДА ТУРИСТІК . РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТЫҢ КЛАСТЕРЛІК ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... 37
2.1 Қазақстан Республикасында туристік саланың жағдайы және туристік кластерді қалыптастырудың алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Алматы облысы туризмінің дамуындағы табиғи алғышарттар ... ... ... ... ... ..53
2.3 Алматы облысындағы туристік кластер дамуының ағымдық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ТУРИСТІК КЛАСТЕРІН ҚҰРУ МЕН МОДЕЛІН ҰСЫНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.1 Ұлттық туризмді дамытуда кластерлеудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.2 Алматы облысының туристік кластерлік моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
3.3 Туристік кластердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда Алматы облысы бойынша анықталған проблемаларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
1 КЛАСТЕРЛІК ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... .15
1.1 Кластер экономиканың даму үлгісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.2 Әлемдік кластерлердің құрылу тарихы мен тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... 24
1.3 Қазақстанда кластерлерлік жүйенің қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2 ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДА ТУРИСТІК . РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТЫҢ КЛАСТЕРЛІК ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... 37
2.1 Қазақстан Республикасында туристік саланың жағдайы және туристік кластерді қалыптастырудың алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
2.2 Алматы облысы туризмінің дамуындағы табиғи алғышарттар ... ... ... ... ... ..53
2.3 Алматы облысындағы туристік кластер дамуының ағымдық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ТУРИСТІК КЛАСТЕРІН ҚҰРУ МЕН МОДЕЛІН ҰСЫНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.1 Ұлттық туризмді дамытуда кластерлеудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.2 Алматы облысының туристік кластерлік моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
3.3 Туристік кластердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда Алматы облысы бойынша анықталған проблемаларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Туристік кластерлерді құру маңыздылығының басты себебі бәсекеге қабілеттілігі, туристер үшін тартымды нысандардың болуымен қатар, туристер санының ұлғаюы, көлік, мәдениет, сауда, қонақ үй бизнесі мен экономиканың басқа салаларының дамуына ықпал жасау мүмкіндігімен айқындалады. Алматы облысында туристік бизнесті кластерлеу негізінде дамытуға барлық алғышарттар қалыптасқан, яғни бұл тарихи және архитектуралық ескерткіштердің, емдеу сауықтыру орындарының, қорықтар мен қаржы, білім беру, мәдени орталықтар ретінде дамыған қалалардың туристерге тартымды болуымен ерекшеленеді. Мұндай келіс ірі инвестициялық жобалар жүзеге асырылатын экономиканың перспективті саласы ретінде есептелінетін, туризм және спорттың дамуына қатысты. Кластерлік даму республикаға инвестиция ретінде капитал көлемін ұлғайтып құрылыс, көлік, көңіл көтеру индустриясын дамуына ықпал жасайды. Сонымен бірге, кластер қазіргі уақытта аса назарға алынбаған әлуетті туристік ресуртарға ие Алматы облысының бір қалыпты дамуына мүмкіндік жасайды. Туристік кластердің дамуын қолдау мемлекеттік және жеке сектордың кешенді іс-әрекеттеріне, атап айтсақ, өңірді дамытудың қалыпты және серпінді әлеуметтік-экономикалық деңгейіне жету мақсатында бәсекеге қабілетті туристік индустрия құрудың басымдылығын түсінуге негізделеді.
Дегенмен, қазіргі уақытта туристік қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін көтеру және Алматы облысының туризм саласында кластерлерді құру проблемаларының маңызды қырлары шешілмеген. Туристік әдебиеттерде туристік кластерді дамытудың жалпыға бірдей теориялық және практикалық білімдерін талқылауға арналған туристік кластердің дамуының бірегей келісін жарақтау, осыған байланысты туындайтын проблемаларды (туристік қызмет көрсетулердің бәсекеге қабілеттілігі мен сапасына қойылатын негізгі шарттарды қалыптастыру, мемлекеттік реттеу саясаты) шешуге бағытталған іргелі еңбектер жоқтың қасы. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің бәсекеге қабілетті ел қатарына қосылуы экономиканың кешенді дамуына негізделеді. Бүгінгі күннің маңызды бағыттардың бірі-негізгі өндірісті қосалқы кәсіпорындармен үйлестіре дамытуға көзделген кластерлерді жасау. Республика аймақтарында қазіргі заманғы талаптарға сай кластерлерді құру маңыздылығы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен халыққа Жолдауларында бірнеше рет аталып өтілді.
«Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа» Жолдауын жүзеге асыру шеңберінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің бастамасымен Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің маркетингтік-талдамалық зерттеулер орталығы мен америкалық консалтингтік «J.E. Austin Associates Inc.» компаниясы «Қазақстандық экономиканың қолданыстағы және қарымды перспективалық секторларының бәсекеге қабілеттілігіне баға беру және оларды дамыту жөніндегі ұсынымдарын әзірлеу» жобасын жүзеге асырған болатын. Талдау нәтижелері бойынша Қазақстанда жеті кластер әлуеті анықталды: туризм, құрылыс материалдары өндірісі, тамақ өнеркәсібі, жүк тасымалдау, тоқыма саласы, тау кен өндірісі үшін құралдар өндірісі, металлургия саласы.
Дегенмен, қазіргі уақытта туристік қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін көтеру және Алматы облысының туризм саласында кластерлерді құру проблемаларының маңызды қырлары шешілмеген. Туристік әдебиеттерде туристік кластерді дамытудың жалпыға бірдей теориялық және практикалық білімдерін талқылауға арналған туристік кластердің дамуының бірегей келісін жарақтау, осыған байланысты туындайтын проблемаларды (туристік қызмет көрсетулердің бәсекеге қабілеттілігі мен сапасына қойылатын негізгі шарттарды қалыптастыру, мемлекеттік реттеу саясаты) шешуге бағытталған іргелі еңбектер жоқтың қасы. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің бәсекеге қабілетті ел қатарына қосылуы экономиканың кешенді дамуына негізделеді. Бүгінгі күннің маңызды бағыттардың бірі-негізгі өндірісті қосалқы кәсіпорындармен үйлестіре дамытуға көзделген кластерлерді жасау. Республика аймақтарында қазіргі заманғы талаптарға сай кластерлерді құру маңыздылығы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен халыққа Жолдауларында бірнеше рет аталып өтілді.
«Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа» Жолдауын жүзеге асыру шеңберінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің бастамасымен Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің маркетингтік-талдамалық зерттеулер орталығы мен америкалық консалтингтік «J.E. Austin Associates Inc.» компаниясы «Қазақстандық экономиканың қолданыстағы және қарымды перспективалық секторларының бәсекеге қабілеттілігіне баға беру және оларды дамыту жөніндегі ұсынымдарын әзірлеу» жобасын жүзеге асырған болатын. Талдау нәтижелері бойынша Қазақстанда жеті кластер әлуеті анықталды: туризм, құрылыс материалдары өндірісі, тамақ өнеркәсібі, жүк тасымалдау, тоқыма саласы, тау кен өндірісі үшін құралдар өндірісі, металлургия саласы.
1 Фатхудинов Р.А. Менеджмент конкурентоспобности товара – М.: Интел –Синтез, 1995.78 б.
2 Enright M. J. Survey on the Characterization of Regional Clusters: Initial Results. Working Paper, Institute of Economic Policy and Biasness Strategy: Competitions Program, University of Hong Kong, 2000. – 25 p.
3 Портер Майкл Э. Конкуренция: Пер с англ. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2005. – 608 с.
4 Ли С. Кластеры – новые формы организации инновационного процесса // Высшая школа Казахстана. – 2004. – 1 октября – С. 9.
5 Бельгибаева А. Кластер как инструмент повышения конкурентоспособности // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2010. – Ч. 1.
6 Исследовательский отчет «Планирование кластеров» // Департамент окружающей среды, транспорта и регионов (DETR), Лондон, 2000.
7 Ферова И.С. Промышленные кластеры и их роль в формировании региональной промышленной политики. Диссертация. Красноярск: 2005.
8 Дюсембаев А.А. Конкурентоспособность экономики страны на кластерной основе. Стратегия устойчивого развития региона: материалы международной научно – практической конференции – Караганда, 2005.
9 Афанасьев М., Мясникова Л. Мировая конкуренция и кластеризация экономики // Вопросы экономики. – 2005.-№4. – c.75-86.
10 Ферова И.С. Предпосылки возникновения кластеров в экономике Красноярского края // Регион: экономика и социология. – 2005. - №1. – С. 56-70.
11 Есмаханова А.С. Влияние индустрии туризма на экономику страны // Материалы VI-й научно-теоретической конференции студентов и молодых ученых факультета экономики и бизнеса КазНУ им. Аль-Фараби. Алматы, 2006. – С. 171-176.
12 Бельгибаева А. Кластер как инструмент повышения конкурентоспособности // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2010. – Ч. 2. – С. 124-127.
13 М. Портер. Международная конкуренция. М. – 1993 г.
14 Regional clusters in Europe, Observatory of European SMEs, 2002, no.3.
15 Научно – исследовательская школа Калифорнийского университета, http: //www.ucla.edu/
16 Аймагамбетов Е.Б., Алимбаев А.А., Притворова Т.П. Стратегия устойчивого развития социально – экономической системы региона Караганда, 2006. – Т. 2.
17 Ващук Я.П. Силиконовая долина: история возникновения и роль в инновационном развитии // Теория и практика управления. – 2004. – N5. – С. 3-7.
18 Марков Л.С. Экономические кластеры: понятия и характерные черты // Институт Экономики и ОПП СО РАН, Новосибирск. – 2006. – С. 5-21.
19 Байзаков С.Б. Отчет о научно- исследовательской работе «Теоретические основы развития конкурентоспособного бизнеса и направления их реализации на региональном уровне» Заключительный. Астана 2005 с. 46.
20 Тюнен Ф. Изолированное государство в отношение к сельскому хозяйству и национальной экономика ,Учебник 2005 г.
21 Адрианов Н. Государственный дирижизм во Франции: история и современность // Общество и экономика. 2005.- № 12.- С. 39 – 48.
22 Все дело в подходе // Центральная Азия, Казахстан. – 2007. – 02.04.
23 Байзаков С.Б., Жусупбекова А.Р., Аяжанов К.С. К проблеме развития конкурентоспособности в Казахстане // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2006. – Ч. 2. – С. 34-36.
24 Шалабекова А. Транспортно-логистический кластер: определение составляющих // Аль-Пари. – 2006. - №1. – С. 58-63.
25 Бишимбаев К. Кластерная инициатива Казахстана // Презентация результатов аналитической части проекта. – Астана. – 2004. – 44 с.
26 Республика Казахстан. Закон Республики Казахстан «О туристской деятельности в Республике Казахстан» от 13 июня 2001 года № 211-II (с изменениями и дополнениями от 2002-2006г.г.). / Туристская деятельность: сборник законодательных актов. – Алматы: Юрист, 2006. – 36 с.
27 Концепция развития туризма в Республике Казахстан. Одобрена постановлением Правительства Республики Казахстан от 06.03. 2001.- № 333.
28 НР – листая страницы истории // Интерактивная история развития компании Hewlett-Packard. – 2007. – 50 с.
29 Статистика туризма. Агентство по статистике. – Алматы: Статистика, 2011 г.
30 Туризм саласы дамуының басым бағыттары // «Аймақтық экономиканы индустриалды-инновациялық дамыту мәселелері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Шымкент, 2009. – 41-43 б. (бірлескен авторлықпен).
31 Байкожа Ж. Об индустрии туристического бизнеса // Central Asia Monitor.- 2006 – 13 января (№2) – С. 6.
32 Государственная программа развития туризма в Республике Казахстан на 2007 – 2011 гг.
33 Проект презентации отчета о деятельности Рабочей группы по вопросам повышения инвестиционного имиджа Республики Казахстан, 2004-2006 годы, данные Министерства Туризма и спорта Республики Казахстан.
34 Создание современной инфраструктуры по-прежнему остается одной из самых серьезных препон на пути развития отечественной индустрии туризма // Панорама – 2008 – 09 мая.
35 Бренд «Казахстан» известен миру // Казахстанская правда. – 2007. – 27 марта. - №45(25290). – С. 5.
36 Дуйсен Г.М. Экономические аспекты развития иностранного туризма в Казахстане // Материалы международной научной конференции. – А: «Кайнар», -2010 .
37 Туризм дамуының нормативтік-құқықтық және әдістемелік негіздері // «ҚазЭУ хабаршысы». – Алматы. – 2008. №4 53-55 б. (бірлескен авторлықпен).
38 Сагадиев К.А. О политике формирования кластеров в Казахстане // Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: МАБ. – 2006. – С. 3-6.
39 http://visitkazakhstan.nur.kz
40 Шалабекова А. Транспортно-логистический кластер: определение составляющих // Аль-Пари. – 2006. - №1. – С. 58-63.
41 Есмаханова А.У Туристский кластер как инструмент развития конкурентоспособности экономики // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2006. – Ч. 1. – С. 238-242.
42 Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана // Казахстанская правда. – 2005. – 19 февраля. – С. 2.
43 http://www.kaztour-association.com
44 Раева Р.А. Казахстанский туризм: Новый поворот // Деловой мир Казахстана. – 2001. – С. 3.
45 www.cluster.kz ақпараттық сайты.
46 Қазақстан Республикасы туристік индустриясының перспективалы бағыттарын дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 11 қазандағы № 1048 Қаулысы
47 http://www.almaty-info.net
48 Н.Ким. Компании и рынки. Туризм. Обратите внимание// Nationаl Buisness. -2011. -№1. С.34-35.
49 Отчет о проделанной работе за 2006 год и задачах Министерства туризма и спорта Республики Казахстан по развитию индустрии туризма, физкультуры и спорта на 2007 года, презентация Министерства и туризма ҚР.
50 Қазақстанның қорықтар мен ұлттық бақтары.-Алматы,2006.-96-109б.,140-149б.,242-251бб.
51 Л. Кельбуганова. Казахстанский туристский продукт в кластерной политике // Экономика и статистика. – 2010. - №3. – с.126-129.
52 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Естественно-географические науки». №1(9),2006.60б.
53 Саипов А.А.Теория и практика туризма Казахстана.-Алматы,1999.-С.98-101.
54 Есмаханова А.У Туристский кластер как инструмент развития конкурентоспособности экономики // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2010. – Ч. 1. – С. 238-242.
55 Матаева Б.Т. Бәсекеге қабілетті туризм индустриясын қалыптас-тырудың алғы шарттары // Научный журнал Вестник регионального развития. Қарағанды, 2008 -№ 1 (15).
56 Ж. К. Бопиева «Модернизация экономики Казахстана: теоретические основы, потенциал, механизмы» Диссер. Д.э.н. Караганда, - 2006.
57 Государственная программа развития туризма в Республике Казахстан на 2007 – 2011 гг.
58 Байкожа Ж. Об индустрии туристического бизнеса // Central Asia Monitor.- 2009 – 13 января (№2) – С. 6.
59 Е.Ополченова. Проблемы развития национального туризма // Туризм.- 2006. - №7. – с.32-33.
60 Презентация по Национальной кадровой системе Республики Казахстан, данные Министерства Туризма и спорта Республики Казахстан, 01.11.2006 г.
61 Қазақстан Республикасында туристік саланы дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасының № 231 Жарлығы, 29.12.06 ж.
62 «Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 13.06.2001 ж., №231.
63 М.Темирбаев. Успешные кластеры – пример общенационального согласия // Деловой мир. – 2005. -№1. – с.20-22.
64 Тенденции развития туризма, презентация Министерства Туризма и спорта Республики Казахстан по данным информационного сайта www.world-tourism.org.
65 А.Бейсенбаев. Требуется инфраструктура// Казахстанская правда.- 2012.- 3 октября. – с.2.
66 И.Полевой. Осбенности национального туризма// 04.08.06. www.gazeta.kz ақпараттық сайты.
67 Gunn.S.A. Tourism Planning/ Washington: Taylor and Francis, 2008.
68 Н.Ким. Компании и рынки. Туризм. Обратите внимание// Nationаl Buisness. -2006. -№1. С.34-35.
69 А.А.Алимбаев, Т.П.Притворова, А.А.Таубаев. Формирование и развитие кластеров в условиях индустриально-инновационного развития Республики Казахстан. Караганда, - 2008. – 212 с.
70 Абдуалиев А., Алдашов Б. По принципу кластера // Казахстанская правда. – 2005. – 23 апреля. – С. 3.
71 Н. Чан Проблемы создания и развития кластеров в Казахстане // Саясат 2006- № 10 –С. 47-52.
72 www.almaty-stat.kz ақпараттық сайты.
73 «В Варшаве прошли переговоры по проекту соглашения между правительствами Республики Казахстан и Польши о сотрудничестве в области туризма», 26.09.06, Kazakhstan today ақпараттық сайты.
74 Развитие туристкой отрасли в Казахстане. www.fic.kz
75 Сухова Л.Ф., Есайдар У.С. Кластеры как прогрессивная форма инновационного развития // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2009. – Ч. 2. – С. 177-180.
76 S.Nordin. Tourism clustering and innovations// European Tourism Research Institute materials. – www.etour.se.
77 Аубакиров Я.А. Конкуренция – закономерность рыночных отношений // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2011. – Ч. 2. – С. 9-14.
78 Дюсембаев А.А. Конкурентоспособность экономики страны на кластерной основе. Стратегия устойчивого развития региона: материалы международной научно – практической конференции – Караганда, 2005.
79 Porter M.E. “Clusters and the new Economics of Competition”, Harvard Buisness Review, Issue 6, Nov/Dec 1998.
80 Исмаилова Д. Понятие туристического бизнеса и его значение в экономике страны// Экономика и право Казахстана. – 2010. -№4. –с.51-53.
81 Научно – исследовательская школа Калифорнийского университета, http: //www.ucla.edu/
2 Enright M. J. Survey on the Characterization of Regional Clusters: Initial Results. Working Paper, Institute of Economic Policy and Biasness Strategy: Competitions Program, University of Hong Kong, 2000. – 25 p.
3 Портер Майкл Э. Конкуренция: Пер с англ. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2005. – 608 с.
4 Ли С. Кластеры – новые формы организации инновационного процесса // Высшая школа Казахстана. – 2004. – 1 октября – С. 9.
5 Бельгибаева А. Кластер как инструмент повышения конкурентоспособности // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2010. – Ч. 1.
6 Исследовательский отчет «Планирование кластеров» // Департамент окружающей среды, транспорта и регионов (DETR), Лондон, 2000.
7 Ферова И.С. Промышленные кластеры и их роль в формировании региональной промышленной политики. Диссертация. Красноярск: 2005.
8 Дюсембаев А.А. Конкурентоспособность экономики страны на кластерной основе. Стратегия устойчивого развития региона: материалы международной научно – практической конференции – Караганда, 2005.
9 Афанасьев М., Мясникова Л. Мировая конкуренция и кластеризация экономики // Вопросы экономики. – 2005.-№4. – c.75-86.
10 Ферова И.С. Предпосылки возникновения кластеров в экономике Красноярского края // Регион: экономика и социология. – 2005. - №1. – С. 56-70.
11 Есмаханова А.С. Влияние индустрии туризма на экономику страны // Материалы VI-й научно-теоретической конференции студентов и молодых ученых факультета экономики и бизнеса КазНУ им. Аль-Фараби. Алматы, 2006. – С. 171-176.
12 Бельгибаева А. Кластер как инструмент повышения конкурентоспособности // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2010. – Ч. 2. – С. 124-127.
13 М. Портер. Международная конкуренция. М. – 1993 г.
14 Regional clusters in Europe, Observatory of European SMEs, 2002, no.3.
15 Научно – исследовательская школа Калифорнийского университета, http: //www.ucla.edu/
16 Аймагамбетов Е.Б., Алимбаев А.А., Притворова Т.П. Стратегия устойчивого развития социально – экономической системы региона Караганда, 2006. – Т. 2.
17 Ващук Я.П. Силиконовая долина: история возникновения и роль в инновационном развитии // Теория и практика управления. – 2004. – N5. – С. 3-7.
18 Марков Л.С. Экономические кластеры: понятия и характерные черты // Институт Экономики и ОПП СО РАН, Новосибирск. – 2006. – С. 5-21.
19 Байзаков С.Б. Отчет о научно- исследовательской работе «Теоретические основы развития конкурентоспособного бизнеса и направления их реализации на региональном уровне» Заключительный. Астана 2005 с. 46.
20 Тюнен Ф. Изолированное государство в отношение к сельскому хозяйству и национальной экономика ,Учебник 2005 г.
21 Адрианов Н. Государственный дирижизм во Франции: история и современность // Общество и экономика. 2005.- № 12.- С. 39 – 48.
22 Все дело в подходе // Центральная Азия, Казахстан. – 2007. – 02.04.
23 Байзаков С.Б., Жусупбекова А.Р., Аяжанов К.С. К проблеме развития конкурентоспособности в Казахстане // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2006. – Ч. 2. – С. 34-36.
24 Шалабекова А. Транспортно-логистический кластер: определение составляющих // Аль-Пари. – 2006. - №1. – С. 58-63.
25 Бишимбаев К. Кластерная инициатива Казахстана // Презентация результатов аналитической части проекта. – Астана. – 2004. – 44 с.
26 Республика Казахстан. Закон Республики Казахстан «О туристской деятельности в Республике Казахстан» от 13 июня 2001 года № 211-II (с изменениями и дополнениями от 2002-2006г.г.). / Туристская деятельность: сборник законодательных актов. – Алматы: Юрист, 2006. – 36 с.
27 Концепция развития туризма в Республике Казахстан. Одобрена постановлением Правительства Республики Казахстан от 06.03. 2001.- № 333.
28 НР – листая страницы истории // Интерактивная история развития компании Hewlett-Packard. – 2007. – 50 с.
29 Статистика туризма. Агентство по статистике. – Алматы: Статистика, 2011 г.
30 Туризм саласы дамуының басым бағыттары // «Аймақтық экономиканы индустриалды-инновациялық дамыту мәселелері» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Шымкент, 2009. – 41-43 б. (бірлескен авторлықпен).
31 Байкожа Ж. Об индустрии туристического бизнеса // Central Asia Monitor.- 2006 – 13 января (№2) – С. 6.
32 Государственная программа развития туризма в Республике Казахстан на 2007 – 2011 гг.
33 Проект презентации отчета о деятельности Рабочей группы по вопросам повышения инвестиционного имиджа Республики Казахстан, 2004-2006 годы, данные Министерства Туризма и спорта Республики Казахстан.
34 Создание современной инфраструктуры по-прежнему остается одной из самых серьезных препон на пути развития отечественной индустрии туризма // Панорама – 2008 – 09 мая.
35 Бренд «Казахстан» известен миру // Казахстанская правда. – 2007. – 27 марта. - №45(25290). – С. 5.
36 Дуйсен Г.М. Экономические аспекты развития иностранного туризма в Казахстане // Материалы международной научной конференции. – А: «Кайнар», -2010 .
37 Туризм дамуының нормативтік-құқықтық және әдістемелік негіздері // «ҚазЭУ хабаршысы». – Алматы. – 2008. №4 53-55 б. (бірлескен авторлықпен).
38 Сагадиев К.А. О политике формирования кластеров в Казахстане // Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы: МАБ. – 2006. – С. 3-6.
39 http://visitkazakhstan.nur.kz
40 Шалабекова А. Транспортно-логистический кластер: определение составляющих // Аль-Пари. – 2006. - №1. – С. 58-63.
41 Есмаханова А.У Туристский кластер как инструмент развития конкурентоспособности экономики // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2006. – Ч. 1. – С. 238-242.
42 Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана // Казахстанская правда. – 2005. – 19 февраля. – С. 2.
43 http://www.kaztour-association.com
44 Раева Р.А. Казахстанский туризм: Новый поворот // Деловой мир Казахстана. – 2001. – С. 3.
45 www.cluster.kz ақпараттық сайты.
46 Қазақстан Республикасы туристік индустриясының перспективалы бағыттарын дамыту жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған бағдарламаны бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 11 қазандағы № 1048 Қаулысы
47 http://www.almaty-info.net
48 Н.Ким. Компании и рынки. Туризм. Обратите внимание// Nationаl Buisness. -2011. -№1. С.34-35.
49 Отчет о проделанной работе за 2006 год и задачах Министерства туризма и спорта Республики Казахстан по развитию индустрии туризма, физкультуры и спорта на 2007 года, презентация Министерства и туризма ҚР.
50 Қазақстанның қорықтар мен ұлттық бақтары.-Алматы,2006.-96-109б.,140-149б.,242-251бб.
51 Л. Кельбуганова. Казахстанский туристский продукт в кластерной политике // Экономика и статистика. – 2010. - №3. – с.126-129.
52 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Естественно-географические науки». №1(9),2006.60б.
53 Саипов А.А.Теория и практика туризма Казахстана.-Алматы,1999.-С.98-101.
54 Есмаханова А.У Туристский кластер как инструмент развития конкурентоспособности экономики // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2010. – Ч. 1. – С. 238-242.
55 Матаева Б.Т. Бәсекеге қабілетті туризм индустриясын қалыптас-тырудың алғы шарттары // Научный журнал Вестник регионального развития. Қарағанды, 2008 -№ 1 (15).
56 Ж. К. Бопиева «Модернизация экономики Казахстана: теоретические основы, потенциал, механизмы» Диссер. Д.э.н. Караганда, - 2006.
57 Государственная программа развития туризма в Республике Казахстан на 2007 – 2011 гг.
58 Байкожа Ж. Об индустрии туристического бизнеса // Central Asia Monitor.- 2009 – 13 января (№2) – С. 6.
59 Е.Ополченова. Проблемы развития национального туризма // Туризм.- 2006. - №7. – с.32-33.
60 Презентация по Национальной кадровой системе Республики Казахстан, данные Министерства Туризма и спорта Республики Казахстан, 01.11.2006 г.
61 Қазақстан Республикасында туристік саланы дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасының № 231 Жарлығы, 29.12.06 ж.
62 «Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 13.06.2001 ж., №231.
63 М.Темирбаев. Успешные кластеры – пример общенационального согласия // Деловой мир. – 2005. -№1. – с.20-22.
64 Тенденции развития туризма, презентация Министерства Туризма и спорта Республики Казахстан по данным информационного сайта www.world-tourism.org.
65 А.Бейсенбаев. Требуется инфраструктура// Казахстанская правда.- 2012.- 3 октября. – с.2.
66 И.Полевой. Осбенности национального туризма// 04.08.06. www.gazeta.kz ақпараттық сайты.
67 Gunn.S.A. Tourism Planning/ Washington: Taylor and Francis, 2008.
68 Н.Ким. Компании и рынки. Туризм. Обратите внимание// Nationаl Buisness. -2006. -№1. С.34-35.
69 А.А.Алимбаев, Т.П.Притворова, А.А.Таубаев. Формирование и развитие кластеров в условиях индустриально-инновационного развития Республики Казахстан. Караганда, - 2008. – 212 с.
70 Абдуалиев А., Алдашов Б. По принципу кластера // Казахстанская правда. – 2005. – 23 апреля. – С. 3.
71 Н. Чан Проблемы создания и развития кластеров в Казахстане // Саясат 2006- № 10 –С. 47-52.
72 www.almaty-stat.kz ақпараттық сайты.
73 «В Варшаве прошли переговоры по проекту соглашения между правительствами Республики Казахстан и Польши о сотрудничестве в области туризма», 26.09.06, Kazakhstan today ақпараттық сайты.
74 Развитие туристкой отрасли в Казахстане. www.fic.kz
75 Сухова Л.Ф., Есайдар У.С. Кластеры как прогрессивная форма инновационного развития // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2009. – Ч. 2. – С. 177-180.
76 S.Nordin. Tourism clustering and innovations// European Tourism Research Institute materials. – www.etour.se.
77 Аубакиров Я.А. Конкуренция – закономерность рыночных отношений // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2011. – Ч. 2. – С. 9-14.
78 Дюсембаев А.А. Конкурентоспособность экономики страны на кластерной основе. Стратегия устойчивого развития региона: материалы международной научно – практической конференции – Караганда, 2005.
79 Porter M.E. “Clusters and the new Economics of Competition”, Harvard Buisness Review, Issue 6, Nov/Dec 1998.
80 Исмаилова Д. Понятие туристического бизнеса и его значение в экономике страны// Экономика и право Казахстана. – 2010. -№4. –с.51-53.
81 Научно – исследовательская школа Калифорнийского университета, http: //www.ucla.edu/
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Алматы облысында туристік кластерді дамыту
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1 КЛАСТЕРЛІК ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... .15
1.1 Кластер экономиканың даму үлгісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.2 Әлемдік кластерлердің құрылу тарихы мен тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... 24
1.3 Қазақстанда кластерлерлік жүйенің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...30
2 ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДА ТУРИСТІК - РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТЫҢ КЛАСТЕРЛІК ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... 37
2.1 Қазақстан Республикасында туристік саланың жағдайы және туристік кластерді қалыптастырудың алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Алматы облысы туризмінің дамуындағы табиғи алғышарттар ... ... ... ... ... ..53
2.3 Алматы облысындағы туристік кластер дамуының ағымдық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ТУРИСТІК КЛАСТЕРІН ҚҰРУ МЕН МОДЕЛІН ҰСЫНУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.1 Ұлттық туризмді дамытуда кластерлеудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.2 Алматы облысының туристік кластерлік моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 71
3.3 Туристік кластердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда Алматы облысы бойынша анықталған проблемаларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 86
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Туристік кластерлерді құру маңыздылығының басты себебі бәсекеге қабілеттілігі, туристер үшін тартымды нысандардың болуымен қатар, туристер санының ұлғаюы, көлік, мәдениет, сауда, қонақ үй бизнесі мен экономиканың басқа салаларының дамуына ықпал жасау мүмкіндігімен айқындалады. Алматы облысында туристік бизнесті кластерлеу негізінде дамытуға барлық алғышарттар қалыптасқан, яғни бұл тарихи және архитектуралық ескерткіштердің, емдеу сауықтыру орындарының, қорықтар мен қаржы, білім беру, мәдени орталықтар ретінде дамыған қалалардың туристерге тартымды болуымен ерекшеленеді. Мұндай келіс ірі инвестициялық жобалар жүзеге асырылатын экономиканың перспективті саласы ретінде есептелінетін, туризм және спорттың дамуына қатысты. Кластерлік даму республикаға инвестиция ретінде капитал көлемін ұлғайтып құрылыс, көлік, көңіл көтеру индустриясын дамуына ықпал жасайды. Сонымен бірге, кластер қазіргі уақытта аса назарға алынбаған әлуетті туристік ресуртарға ие Алматы облысының бір қалыпты дамуына мүмкіндік жасайды. Туристік кластердің дамуын қолдау мемлекеттік және жеке сектордың кешенді іс-әрекеттеріне, атап айтсақ, өңірді дамытудың қалыпты және серпінді әлеуметтік-экономикалық деңгейіне жету мақсатында бәсекеге қабілетті туристік индустрия құрудың басымдылығын түсінуге негізделеді.
Дегенмен, қазіргі уақытта туристік қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін көтеру және Алматы облысының туризм саласында кластерлерді құру проблемаларының маңызды қырлары шешілмеген. Туристік әдебиеттерде туристік кластерді дамытудың жалпыға бірдей теориялық және практикалық білімдерін талқылауға арналған туристік кластердің дамуының бірегей келісін жарақтау, осыған байланысты туындайтын проблемаларды (туристік қызмет көрсетулердің бәсекеге қабілеттілігі мен сапасына қойылатын негізгі шарттарды қалыптастыру, мемлекеттік реттеу саясаты) шешуге бағытталған іргелі еңбектер жоқтың қасы. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің бәсекеге қабілетті ел қатарына қосылуы экономиканың кешенді дамуына негізделеді. Бүгінгі күннің маңызды бағыттардың бірі-негізгі өндірісті қосалқы кәсіпорындармен үйлестіре дамытуға көзделген кластерлерді жасау. Республика аймақтарында қазіргі заманғы талаптарға сай кластерлерді құру маңыздылығы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен халыққа Жолдауларында бірнеше рет аталып өтілді.
Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа Жолдауын жүзеге асыру шеңберінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің бастамасымен Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің маркетингтік-талдамалық зерттеулер орталығы мен америкалық консалтингтік J.E. Austin Associates Inc. компаниясы Қазақстандық экономиканың қолданыстағы және қарымды перспективалық секторларының бәсекеге қабілеттілігіне баға беру және оларды дамыту жөніндегі ұсынымдарын әзірлеу жобасын жүзеге асырған болатын. Талдау нәтижелері бойынша Қазақстанда жеті кластер әлуеті анықталды: туризм, құрылыс материалдары өндірісі, тамақ өнеркәсібі, жүк тасымалдау, тоқыма саласы, тау-кен өндірісі үшін құралдар өндірісі, металлургия саласы.
Аталған жеті кластерді таңдауда қазақстандық кәсіпорындардың өндірістік шығындарын шетелдік бәсекелестермен салыстыру арқылы бәсекеге қабілеттілік бағаланды. Аймақтық нарықта өнімдерді экспортқа шығару мүмкіндігі назарға алынды. Әр кластердің құрылымы мен оның қатысушылары арасындағы өзара байланыс белсенділігін сипаттайтын картасы жасалды.
Сарапшылардың пікірі бойынша Қазақстанның туризм саласының бәсекелік басымдылығы оның бірегей мәдениетінде (мәдени-танымдық), бай табиғи әлуетінде (экологиялық туризм), арта түскен іскерлік белсенділігінде (іскерлік туризм), сондай-ақ демалудың спорт және таңғажайып туризм сияқты түрімен айналысу мүмкіндігінде.
Диплом жұмысының мақсаты. Алматы облысында туристік кластерді дамытудың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу мен кластерлік моделін құру бойынша нақты ұсыныстарды жасау.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері:
1) туристік кластерлеудің әлемдік тәжірбиесі мен теориялық негіздерін талдап қорыту;
2) туристік кластерді мемлекеттік реттеу қажеттілігін негіздеу;
3) туристік салада кластерлік саясатты жүзеге асырудың негізгі бағыттарын көрсету;
4) Алматы облысында қазіргі заманға сай кластерді құру мүмкіндіктерін негіздеу;
5) туристік кластердің бәсекеге қабілеттілігін анықтау.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеу барысындағы қарастырылып отырған мәселелер төңірегіндегі шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері болып табылады. Зерттеу материалдарын өңдеуде логикалық, жүйелік, статистикалық және салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылды.
Ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығын көрсететін және қорғау пәні болып келетін мынадай нәтижелер алынды:
экономикада кластерді қалыптастыру мен дамытудың әлемдік тәжірбиесі талдап қорытылды;
Алматы облысының туристік саласында кластерді қалыптастырудың алғы шарттары анықталды;
туристік саланың экономикалық дамуына кластерлеудің ықпалы бағаланды;
туристік кластер моделі жарақталып, оның туристік саланың бәсекеге қабілеттілігіне ықпалы қарастырылды;
Алматы облысының туристік саласында кластердің даму бағыты мен негізгі проблемалары айқындалды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы. Ғылыми зерттеудің негізгі жағдайларын жүзеге асыру - туристік қызметтің ұйымдастырушылық- экономикалық тетігін қалыптастырудың стратегиялық бағыттарын анықтауға, және осы қызметті құқықтық және әкімшілік реттеудің әдістері мен құралдарын жетілдіруге мүмкіндік береді.
Дипломдық зерттеу барысында алынған нәтижелері туристік фирмалардың экономикалық қызметтерінде, мемлекеттік органдарда, сонымен бірге, оқу процесінде қолдану мүмкіндігімен анықталады.
Практикалық қорытындылар мен ұсыныстар туристік саланың кластерлік стратегиясын жарақтауда мемлекеттік басқару органдарымен пайдаланылуы мүмкін.
Ғылыми басылымдар. Негізгі ғылыми жағдайлар, қорытындылар мен ұсыныстар автордың: Қазақстанда туризм кластерін дамытудың маңызы мен болашағы, Алматы облысының табиғат ресурстары мен ондағы туризм дамуының табиғи алғышарттары атты мақалаларында орын тапты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, 3 тарау, 9 бөлімнен, қорытындыдан құралған, соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі ұсынылған. Иллюстрация ретінде 5 кесте, 4 диаграмма және 7 сурет келтірілген. Жұмыс 80 баспалық бетте орындалған.
КЛАСТЕРЛІК ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
4.1 Кластер экономиканың даму үлгісі ретінде
Бәсекеге қабілеттілік тек жеке субъект немесе объект позициясынан ғана зерттелмейді, сонымен бірге бәсекелік қатынастарға түсетін өнім, кәсіпорын, сала, ұлттық экономика және елдің бәсекеге қабілеттілігі позициясынан талданады. Осы тұрғыдан бәсекеге қабілеттілік категориясының күрделілігін, жан-жақтылығын көруге болады.
Қазіргі уақытта өнім, кәсіпорын, сала, ұлттық экономика және елдің бәсекеге қабілеттілігі проблемаларының түрлі қолданбалы аспектілері зерттелген. Барлық әдебиеттерде бәсекеге қабілеттіліктің динамикалық факторлары мен арнайы белгілері басқару иерахиясының деңгейі, яғни тауар -кәсіпорын - сала - аймақ ұлттық экономика бойынша қарастырылатындығын атап өтуге болады. Осы тізбек бойынша бәсекеге қабілеттілік түсінігінің кейбір анықтамаларына тоқталып өтейік.
Бәсекеге қабілетті өнімді Ресей экономисті Р. Фатхудинов нақты аймақта басқа ұқсас объектілермен салыстырғанда тұтынушының нақты қажеттілігін қанағаттандыру деңгейін сипаттайтын объектілер жиынтығы ретінде анықтайды [1].
Бәсекеге қабілетті тауарды өндіру кәсіпорын деңгейінде жүзеге асырылатындықтан, бәсекеге қабілеттілік ашық рынок жағдайында өз қызметін жүзеге асыратын кәсіпорын деңгейінде біршама толық зерттелген деп тұжырым жасауға болады. Яғни, бәсекеге қабілетті кәсіпорын - өндірістік қызмет тиімділігі және тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейі бойынша бәсекелес фирмалардан айрықша көрсететін салыстырмалы сипаттама болып табылады. Сонымен қатар, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін оның рыноктық экономика жағдайларына бейімделу динамикасы мен мүмкіндіктерімен сипатталады. Тауардың бәсекеге қабілеттілігі өзгермелі мерзімде болса, онымен салыстырғанда кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілікке тұрақты болуы ұзақ уақыт бойы қалыптасуы мүмкін. Бұл басқа кәсіпорындардан артықшылық жағдайларға ие болуы үшін кемінде өнімді жаңартудың бір циклін өту талабымен байланысты.
Әлемдік нарықта бірде-бір ел өз экономикасының барлық салаларында бір уақытта бәсекеге қабілетті болу мүмкін еместігі дәлелденгеннен кейінгі уақыттарда экономикасы озық елдерде кластерлерді қалыптастыруға үлкен көңіл бөліне бастады. Осыған орай, нысаналы салалар төңірегінде кластерлерді жүйелі қалыптастыру қажеттігі туындаған. Оларды қалыптастырудың мотивтері: әлемдік шаруашылықтың ғаламдануы мен трансұлттануы, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекенің шиеленісуінен туындап отыр.
Кластер теориясының алғашқы іргесін қалаушы А. Маршалл. 19 ғасырда А. Маршал Экономика принциптері (1980) еңбегінде жеке аймақтарда арнайы салалардың шоғырлануы тарауын жазған, оның идеясына басқа да ғалымдар көңіл аударған.
Осы бағытта зерттеулерді жалғастырған М.Энрайт локалды, аймақтық шоғырланған артықшылықтарды өзара байланысты және өзара қызмет жасаушы кәсіпорындар желісімен, тығыз өзара қатынаста болатын және кооперациялану мен бір-бірімен бәсекеге түсу процесінен өздерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатады деп қалыптасқан түсінікті ары қарай тереңдету жұмыстарымен шұғылданды. Ол аймақтардың экономикасының дамуының тарихи алғы шарттарына тоқтала келе, бизнесті жүргізудің түрлі мәдениетін талдап аймақтық кластер түсінігін енгізді. Басқаша айтқанда, өнеркәсіптік кластер, шаруашылықтың бір-біріне жақын салалардағы фирмалардың географиялық агломерациясын білдіреді [2].
Қазіргі заманғы кластердің анықтамасы американдық экономист М.Портермен ұсынылған. Оның пікірінше кластер - нақты бір салада қызмет ететін және өзара бір-бірін толықтыратын географиялық көршілес орналасқан өзара байланысты компаниялар (жабдықтаушылар, өндірушілер және басқалары) және олармен байланысты ұйымдар (білім беру орындары, мемлекеттік басқару органдары, инфрақұрылымдық компаниялар) тобы [3]. Ол елдің бәсекеге қабілеттілігін жеке фирмалардың бәсекеге қабілеттілігімен емес, ішкі ресурстарды тиімді қолдануға бейімделетін әр түрлі салалардағы фирмаларды біріктіретін кластер арқылы қарастыру керек деген ойды тұжырымдайды. Әр түрлі фирмалардың бәсекеге қабілетін зерттей отырып, ол, жоғары бәсекелі фирмалар территорияда шашыраңқы орналаспай, нақты бір территорияда шоғырлану қасиетіне ие болатынына назар аударды. Яғни бір немесе бірнеше фирма әлемдік рынокта бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізгенде, жабдықтаушыларға, тұтынушыларға және бәсекелестерге өз ықпалын тигізеді және кластер негізін ғылыми-өндірістік кешен және аймақтық-өндірістік саясат қалыптастырады [3, 9-14б.].
Зерттеулер бойынша шетел авторларының еңбектерінде кластердің жиырмаға жуық анықтамасы берілген.
Кластер - әлемдік бәсекенің қатаң талаптарына төтеп беріп, өмір сүруін сақтап қалуға бейімделген қоғамды өзіндік ұйымдастыру әдістерінің бір түрі анықтамасын әлеуметтік тұрғыдан қарастыруға болады. Бұл сөз ғылымның медицина, психология, информатика, математика, физика және т.б. салаларында кездескенмен, оның мағынасы барлығына ортақ, ағылшын тілінен аударғанда кластер - жинақталу, топталу деген түсінікті береді [4]. Экономика саласында кластер - халықаралық еңбек бөлінісінде лидерлік позицияны алушы және экономикалық мамандануды көрсетуші, аймақ бойынша жақын орналасуынан қолайлы жағдайларға ие болатын өзара байланысты әр түрлі саладағы бәсекеге қабілетті компаниялар мен кәсіпорын топтары салалық, ұлттық, әлемдік рынокта бәсекелік позицияны қамтамасыз етеді. Осы анықтамадан кластердің мағынасы бір немесе өзара жақын аймақта орналасқан компаниялардың жиынтығын көрсетеді [5]. Біздің ойымызша, технологиялық тізбекпен байланған және салыстырмалы секторалды келісте көрінетін негізгі өндірушілер мен тұтынушылар, арнайы жабдықтаушылар жүйелерінің территориялық шоғырлану базасында қалыптасқан өндірістік кешен кластерді құрайды. Оның негізінде өндіріс шығындары азаяды, өндірісті көшіріп, айнытпай жасау жол берілмейді, кластерлік бірігудің мотивтері: жаңа технологияларды тарту мүмкіндігінің артуы, аймақтарды, аудандарды, облыстарды белсендету, импорт пен экспортты қолдау, мамандарды дайындау және олардың біліктілігін арттыру, ал мақсаты бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтер өндіру саналады.
Келесі анықтама АҚШ губернаторларының ұлттық ассоциациясының келтіруінше (National Governors Association, NGA), кластер бір-бірімен нақтыланған қарым-қатынаста компаниялардың географиялық шоғырлануынан (ресурстарды, қызметтерді және жабдықтаушыларды тартуға жеткілікті), бұл кәсіпорындардың өндірісті толықтыру немесе дайындау технологиясында және ресурстарды тұтынуда, өндірілетін өнімдерде ұқсастықтар болуын меңзейді. Сонымен бірге, Ұлыбританияда кластерді жоспарлауға арналған зерттеулер нәтижесіндегі көзқарас салалардағы арнайы жабдықтаушылардың, қызметтерді ұсынушылардың (оның ішінде зерттеу институттары) мүдделерінің жан-жақты өзара қиылысуымен компаниялардың географиялық топтасуына көңіл бөледі. Олардың зерттеуінде географиялық топтасқан компаниялар бір жағынан өзара бәсекелік, екінші жағынан ынтымақтастық қарым-қатынаста болатыны мазмұнды анықталған [6].
Кластердің өнеркәсіптегі мәнін сараптай келе, осы бағыттағы оның анықтамасы келесідей анықталған, яғни өнеркәсіптік кластер - бұл инновациялық құраушыларды жинауға қабілетті және нақты деңгейде бәсекеге қабілетті тұтынушылардың немесе ресурстардың жалпы нарығына бағытталған немесе технологиялық тізбекпен өзара байланысты ғылыми- өндірістік және қаржы компаниялары, бір шеңбердегі кәсіпорындар тобы [7].
Географиялық шоғырлану, кәсіпорындардың өзара байланысы аталған анықтамаларда жан-жақты қарастырылуы кластер теориясының қазіргі заманғы негізгі постулат ретінде қабылданатынын атап кеткеніміз жөн болар.
Кластердің құрылуы географиялық шоғырлану есебінен бәсекелік жағдайларға қол жеткізу мақсатында жүзеге асырылатына көз жеткенмен, қазақстандық ғалым А.А. Дюсембаевтың берген анықтамасында оның мәні шағын территориялық аумағына қарамастан, әлем бойынша лидерлік позицияны алатын жеке салалар шеңберіндегі кәсіпорындар тобының ең алдымен бәсекеге қабілетті болуымен қарастырылған [8].
Кластердің алғаш пайда болу аспектілері маршалдық теорияға негізделсе, қазіргі уақыттағы бұл түсінік Портер еңбектерінде терең зерттеліп, оның діңгегі ретінде географиялық жақын орналасу қалыптасқан.
Кейбір авторлардың пікірінше, кластер өзара тәуелді компаниялардың бір жерде шоғырлануынан пайда болады. Яғни бұл түсінік бір тізбекте орналасу фактор мәнін құрайды деп ойлаймыз.
Ал, шетел авторларының анықтамаларына қарайтын болсақ, кейбір авторлардың ойынша географиялық жақын орналасу мәні толық көрсетілмей, негізгі бағыт компаниялардың инновацияларға ұмтылуын, компаниялар арасында технологиялық байланыста болу, арнайы ұйымдардың локалды жинақталу мақсаттарын ұстанған.
Кластердің жалпы құрылымы күрделі болып келеді (сурет 1). Кластер кеңесі аймақтық басқаруды қамтиды және бизнес бойынша үкімет кеңесімен байланысқан. Кластер құрылымындағы бастысы - құн құруда инновацияның бүкіл тармаққа таралуы және сыртқы ортамен әрекеттесуде ортақ логистикалық терезе. Бұндай құрылым трансакциялық шығындарды минимизациялауға мүмкіндік береді.
Маркетинг
Сыртқы ортаның ақпараттық ресурстары
Сыртқы ресурстар мен контрагенттер
Үкімет
Жалпы жүйелік ішкі ақпаратық орта
Кластер кеңесі
Ақпараттық кеңестер
Технологиялар
Жабдықтар
Арнайы қызметтер мен ресурстар.
Білім беру
Ғылым
Инновациялар
Байланысқан салалар
Ішкі жабдықтаушылар
Соңғы тауарлар өндірісі
Тұтынушы
ішкі сыртқы
Ортақ логистикалық терезе
Географиялық шекара
Кластердің жалпы құрылымы
Сурет 1. Кластердің жалпы құрылымы
Қазақстанда қалыптасқан аймақтық кластер немесе әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың мәні Үкіметтің анықтауы бойынша тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізуден пайда алу мақсатында өз қызметін жүзеге асыратын тұрақты бизнес-құрылымдар. Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды құру мемлекеттік даму институттарымен қатар, жоғары технологиялар мен қаржы ресурстарына кіру мүмкіндігін қамтамасыз ету жолымен ел аймағының шағын және орта бизнесін қолдау (аймақтық бизнес қауымдастығы) мақсатын көздеп отыр. Олардың коммерциялық корпорациялардан айырмашылығы, алынған пайданы сол аймақтың әлеуметтік жобаларын жүзеге асыру үшін реинвестициялау болып табылмақ. Қазақстан Республикасында перспективті кластерлерде әрекет ететін шағын және орта бизнестің бірқатар компаниялары үшін даму институттары ұсынған құралдарға қол жеткізілмеді. Бұл, ең алдымен мұндай кәсіпорындардың төмен даму деңгейіне байланыстылығымен, орта және шағын бизнес күткендегідей дәрежеде дамымауынан болып отыр. Кластерді дереу жүзеге асыруда өңірдің даму ерекшеліктерін ескеру қажеттілігі туындайды. Осыған қатысты Президенттің әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар желісін құру туралы тапсырмасы тап сол өңірлік бизнес қауымдастықтарын және шағын, орта бизнесті жедел дамытуға бағытталған [9].
Шетелдік және отандық ғылыми әдебиеттерде кластер анықтамасының көп жақты түсінігі мен мәнін ескере отырып, берілген анықтамаларды талдай келе, компаниялардың географиялық бірлікте шоғырлануына қарай бірігуінің мақсаты бәсекеге қабілетті өнім шығару үшін оларға жаңашыл идеялар қажет. Осыған қарай инновациялық бағдарламалар жасау қажеттілігі пайда болады. Қорытылған тұжырымға сүйене отырып, біздің ойымызша, кластер анықтамасын келесідей дәлірек анықтауға болады: кластерге қатысушылардың және аймақтың бәсекеге қабілеттілігін көтеру мақсатында дамудың инновациялық бағдарламасымен біріккен бәсекелесуші компаниялар мен ұйымдардың экономикалық қатынастары. Бұл жерде аймақ ретінде қала, облыс, ел және ел одақтары қарастырылады. Осыдан келесі тұжырым туындайды: кеңістіктік түсінігіне кластерлік теориясында жеткілікті көңіл бөлінбеген [10]. Бұл жағдайды соңғы жылдары интеграциялық процестерімен қатар жүрген әлемдік экономиканың трансұлттануы мен ғаламдану процестерімен байланыстыра аламыз. Интеграция тек елдер одағы шегінде ғана емес, сонымен бірге түрлі материктерде орын тепкен түрлі елдердің кәсіпорындары арасында, сонымен бірге түрлі континентте орналасқан елдер арасындағы қатынастарымен жүзеге асырылады. Қандай да бір өндіріс орындарын орналастыруға территориялық мүмкіндігі жоқ көптеген фирмалардың, аралдардың оффшорлық зоналарында тіркелуі интеграцияға бірден-бір дәлел.
Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылықтардың себепшілерімен тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады. Бір бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы қатынастар процесінде екінші салалық бәсекеге қабілетілігін жасауға көмектеседі. Мұндай сала көбінесе өзі тауарлар мен қызметтің аса талапшыл сатып алушысы болып келеді. Ондай саланың елде бар болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттігінің өсуін анықтаушы маңызды факторлар болып табылады. Бәсекеге қабілетті жабдықтаушылар да елде бәсекеге қабілетті тұтынушы салалардың дамуына мүмкіндік туғызады. Олар екіншілерін технологиялармен қамтамасыз етеді, ортақ өндрістік факторлардың дамуын ынталандырады, жаңа өндірушілерді туындатады. Кластер қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық өндірістер бір-біріне өзара қолдау көрсете бастайды. Тиімділік, пайда баланстарының барлық бағыттары бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік кластердің басқа салаларына тарайды, соның арқасында қосылған кұн тізбесін өсіре түседі.
Сонымен, кластер мәнін бірнеше анықтамалар негізінде сараласақ, компаниялардың ішінара бір - бірімен қызмет жасауы бірнеше ерекшелік сипаттарға қатысты екеніне көз жеткіземіз. Оның сипаттық белгілерімен анықтамаларды төмендегі кестемен топтастыру негізінде, кластердің нышанды белгісі кәсіпорындар арасындағы экономикалық қатынастар екенін байқау қиын емес (кесте 1).
Кесте-1. Кластердің түрлі анықтамаларының сипаттық белгілері бойынша жіктелуі
Авторлар
Анықтамасы
1
2
1. Қамту деңгейі бойынша
Bergman and Feser
Аймақтық кластер - әдетте аймақ ішінде географиялық шоғырланған өнеркәсіптік кластерлер. Олар негізгі аудан, еңбек рыногын және басқа функционалды шаруашылық бірліктерін құрайды.
Porter
Кластер - жалпылық және өзаратолықтырумен байланысты арнайы облыста географиялық жақын орналасқан өзара қызмет жасаушы институттар мен компаниялардың іскерлік қатынасы.
Маршал
Кластер- жеке аймақтарда арнайы салалардың шоғырлануы
АҚШ губернатор
ларының ұлттық ассоциациясы
Кластер -бір - бірімен нақтыланған қарым - қатынаста компаниялардың географиялық шоғырлануынан (ресурстарды, қызметтерді және жабдықтаушыларды тартуға жеткілікті), бұл кәсіпорындардың өндірісті толықтыру немесе дайындау технологиясында және ресурстарды тұтынуда, өндірілетін өнімде ұқсастықтардың болуы.
Swann and Prevezer
Кластер - бір географиялық аймақта орналасқан бір сала шеңберіндегі фирмалар тобы.
Rosenfeld
Кластер - қызмет ету масштабы анық немесе айқын болмаса да, географиялық жақындық және өзара тәуелділік есебінен синергиялық тиімділікті өндіруге қабілетті фирмалардың концентрациясы.
OECD
Аймақтық кластерлерге географиялық шекте өзарабайланысты фирмалардың шоғырлануы жатады және жергілікті өндіріс жүйесі, маманданған өнеркәсіптік агломерация, индустриалды аудандар тәрізді көнерген концепцияларға нысаналы сөз ретінде қолданылуы мүмкін.
2. Идентификациялық белгі бойынша
M.Porter
Кластер - әлемдік бәсекенің қатаң талаптарына төтеп беріп, өмір сүруін сақтап қалуға бейімделген қоғамды өзіндік ұйымдастыру әдістерінің бір түрі
Bergman and Feser
Өнеркәсіптік кластер жалпы түрде топ ішінде мүшелікке ие болған әр фирманың жеке бәсекеге қабілеттілігі маңызды болатын, коммерциялық кәсіпорындар мен коммерциялық емес ұйымдар тобымен анықталуы мүмкін. Кластер сату - сатып алу келісімдерін немесе жалпы технологияларды, жалпы тұтынушылар немесе тарату арналарын, немесе еңбек бірліктерін байланыстырады.
1- кестенің жалғасы
1
2
Ферова И.С.
Өнеркәсіптік кластер - бұл инновациялық құраушыларды жинауға қабілетті және нақты деңгейде бәсекеге қабілетті тұтынушылардың немесе ресурстардың жалпы рыногына бағытталған не технологиялық тізбекпен өзара байланысты ғылыми- өндірістік және қаржы компаниялары, бір шеңбердегі кәсіпорындар тобы
3. Еңбек ресурстарына қарай
Bergman and Feser
Аймақтық кластер - әдетте аймақ ішінде географиялық шоғырланған өнеркәсіптік кластерлер. Олар негізгі аудан, еңбек рыногын және басқа функционалды шаруашылық бірліктерін құрайды.
Steiner and Hartmann
Кластер - еңбек рыногы, өндіріс шығындары, немесе технологиялық қатынастармен байланысты қоғамдық, жеке және жартылай қоғамдық зерттеу институттары мен даму институттарын өзара толықтырушы фирмалар (өндіріс немесе қызмет көрсету секторларында).
Egan
Кластер - түпкі өнімдері орталық аймақтан (metropolitan) тысқары рыноктарға шығатын өзара байланысты жеке сектор фирмалары мен қоғамдық сектор мекемелері, жоғары маманданған торапқа тәуелді өнеркәсіптік ұйымдар формасы.
4. Ұжымдану немесе ынтымақтасу сипатына қарай
Schmitz
Кластер - бір сектордағы өзара тығыз байланыста болатын кәсіпорындар жиынтығы.
Feser
Экономикалық кластер бұл тек байланысты және қолдаушы салалар мен институттар емес, өзара қатынас негізінде бәсекеге қабілеттілік деңгейі жоғарылайтын байланысты және қолдаушы институттардан тұрады.
Crouch and Farrell
Кластердің жалпы концепциясы фирмалардың бір-біріне жақын орналасу үрдісіне қатысты болғанмен облыста орналасуы аса маңызды болып есептелмейтін бизнес түрін көрсететін кең мағыналы түсінік.
БабаевБ.Д.
Аймақтық кластер аймақтағы кәсіпорындар, өндірушілер, қызмет көрсетуші және көмекші салалардың жұмыс сапасымен өлшеніп дамуға бет алатын ірі салалардың шоғырлануы
Дюсембав А.А.
Кластер - шағын территориялық аумағына қарамастан әлем бойынша лидерлік позицияны алатын жеке салалар шеңберіндегі кәсіпорындардың тобының ең алдымен бәсекеге қабілетті болуы.
Ескерту жетекшімен құрылды.
Сала және кәсіпорындар кешені негізінде бәсекеге қабілетті өндірісті жасау әдісі ретінде кластер сипаттамасы өз кезегінде, үлкен экономикалық әлеуетті икемдейді, жеке және мемлекеттік кәсіпорындарға бірлесіп жұмыс істеудің жаңа, мазмұнды өнімді әдісін көрсетеді [11].
Көптеген іргелі еңбектер негізінде кластер теориясы жайлы оның артықшылықтары, қасиеттері мен негізгі бағыттарына тоқталсақ: кластер анықтамасында қатысушы кәсіпорындардың негізгі үш қасиеті маңызды орынды иеленеді:
Географиялық бір шеңберлілік. Кластер масштабы бір қала немесе аймақтан ел немес елдер қатарына дейін созыла береді.
Кәсіпорындар арасындағы өзара байланыс. Яғни кластер өзара байланысты кәсіпорындар жүйесінің ерекше формасы болып саналады және бұл қатынастардың тереңдеуі кластердің даму деңгейін сипаттайды.
Салалардың технологиялық өзара байланысы. Кластерге түрлі салалардың кәсіпорындары қатысады, алайда олар бір-бірімен технологиялық байланыста болады. Әдетте, бұл дайын өнім компаниялары, өндірістің маманданған факторларын жабдықтаушылар, компоненттер, машиналар, сонымен қатар, сервистік қызмет көрсетулер, қаржы институттары, қосалқы өнімдерді өндірушілер және т.б.
Бұл тұжырым бойынша кәсіпорындардың бір аймақта орналасуы, салалардың технологиялық өзара байланысының болуы кластерге қатысушы кәсіпорындардың салааралық қатынасқа негізделетіні анық. Яғни бұл жағдайда, ол вертикалды, горизонталды сипатта болуы мүмкін. Кластерлік дамудың негізгі қатысушылары компаниялар болғандықтан, олардың белсене қатысуымен кластер дамиды және нығаяды. Осы негізде бизнестегі лидерлер бәсекеге қабілетті бола түседі, бірақ олар процестің жалғыз қатысушылары болып саналмайды, сонымен бірге, білім беру орындары да кластерлік дамуда маңызды катализатор болып есептеледі.
Университеттер, мысалы білім беру орындары болғандықтан, кластерге қатысушыларды инновациямен қамтамасыз ете отырып, ҒЗТКӨ дамытуға үлес қосады. Кластердің басқа маңызды қатысушылары ішінен қаржы орталықтары, соның ішінде венчурлық компаниялар, түрлі бизнес қызметтерін көрсететін ұйымдарды атап өтуге болады. Барлық бұл ұйымдар кластердің дамуына маңызды ықпал жасап, оның даму процесін күшейтеді. Кластердің дамуына аса үлкен ықпалды жергілікті билік органдары және басқа институттар мен ұйымдар жасайды.
Кластерді құрудың негізгі мақсаты бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіру [12]. Кластер ядросы - басымдыққа ие болған бір немесе бірнеше компаниялардың бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізгеннен кейін, өз жабдықтаушыларынан тауарлар мен қызмет сапасын жоғарылатуды талап ету арқылы, жабдықтаушылардың бәсекеге қабілеттілігін көтеруге ықпал жасайды. Өз кезегінде жабдықтаушылар өздерін қоршаған инфрақұрылым сапасына талаптар қоя бастайды, нәтижесінде бәсекеге қабілеттілікті көтеруге бағытталған талаптар негізінде өзара қатынастар тізбегі пайда болады.
Жалпы кластерлер бәсекеге қабілеттілікке үш бағытта ықпал жасай алатыны зерттелген [13]:
1. Кластерлер фирмалар және салалар өндірісін ұлғайтады: бәсеке кластер ішінде тиімді мамандануды жүзеге асырады, талғамы жоғары тұтынушылардың пайда болуы өндіріс процесінде маманданудың жоғары деңгейі масштабтылық үнемділікті қолдану мүмкіндігін береді, яғни бірлесіп шикізат сатып алу немесе маркетингтік зерттеулер жүргізу, технологияларды, жабдықтаушыларды, маманданған жұмыс күшін, ақпаратты, бизнестік қызмет көрсетулерді және т.б. қолдануға мүмкіндіктің еркін болуы, сараптаманың жоғары деңгейі логистикалық тізбекті жетілдіруі, сонымен бірге, бірлесіп жұмыс істеу және кластерде оқыту (жетілдіру) процесіне ықпал жасауы, кластерлік даму кәсіби, қаржылық және басқа қызмет көрсетулер инфрақұрылымын жетілдіруі.
2. Кластерлер инновациялық және өндірістік ұлғаю үшін мүмкіндіктерге жол ашады: инновация үшін әлуетті жаңа ресурстар табу мақсатында тиімді бірлескен арналарды жасауы, технологиялық үрдістерді алдын-ала анықтауы және болжауы, бұрын болмаған маманданудың (қабілеттің) комбинациясының пайда болуына әкелетін қолайлы жағдайлар жасайтын ортаның болуы, тәуекелділіктерді бөлудің қолайлы алғы шарттарының қалыптасуы.
3. Кластерлер инновацияларды қолдайтын және кластерді кеңейтетін, жаңа бизнесті қалыптастыруды жеңілдетеді және ынталандырады: тез өсуші компаниялардың дамуы мен венчурлық капиталмен айналысудағы озықтылығы, кластер ішіндегі байланыстар мен арналар өзара толықтырушы технологиялардың, субсидиялардың пайда болуына ықпал жасауы, компанияда өзара толықтырушы дағдылардың болуы жеке кәсіпорындар бәсекеге қабілетті бола алмайтын ірі келісім шарттарға қатысуға мүмкіндік туғызуы, жаңа қатысушылардың пайда болуын қолдауы, жаңа идея мен бизнестің пайда болуына ықпал жасаушы әлеуметтік және басқа формалды байланыстардың нығаюы; кластер ішінде қазіргі заманғы ақпараттық ағымдарға жол ашылуы.
Кластердің артықшылықтары, қасиеттері мен негізгі бағыттарына көңіл бөле отырып, оның қалыптасуының екі жолы анықталды:
1. кенеттен пайда болған (немесе өздігінен). Бұл жол өте тиімді болғанмен, өте сирек кездеседі, көп уақытты қажет етеді және экономиканың даму деңгейіне тікелей тәуелді болады.
2. нақты өнеркәсіптік саясат көмегімен саналы түрде қалыптасу. Бұл жағдайда экономикалық жағдайды терең талдау, салааралық байланыстардың мүмкіндіктерін анықтау, соның негізінде кластерлік жобаны жүзеге асыру шаралары жасалады.
Кластердің даму эволюциясын зерттеуде фундаменталды концепция бойынша айырмашылығы бар және кластеризация мәнін зерттеуші төрт қазіргі заманғы экономикалық мектептермен ойлардың қалыптасуы орналасу теориясының қалануына ықпал жасады [14]:
1. Салалық аудандар. Салалық аудандар үшін кластердің келесі белгілері тән: қоршаған орта тиімділігі, инновацияның дамуына жол ашушы өзара сенімділік пен өндірістік атмосфераның болуы тән деген ойлар жиынтығын қалыптастырады.
2. М.Портер мектебі. Кластердің негізгі белгілеріне қоршаған орта тиімділігі, территориалдық жақындықты нығайту (ресурстарды алу мүмкіндігі, жергілікті тұтынушылармен наразылық білдіру) тұжырымын анықтайды.
3. Солтүстік мектеп. Білімге негізделген, кластердің негізгі белгілеріне білім беру инновациясын және формалды қалыптаспаған білім құндылығына қарай бір шеңберлі процесс ретінде оқып үйрету қажеттілігін негіздеуші көзқарастан туындаған.
4. Калифорниялық мектеп. Негізгі белгілеріне вертикалды интеграция, трансакциялық шығындарды азайту және маманданған жергілікті еңбек рыногын, сонымен бірге, территориалдық шарттар, формалды емес ережелер мен дағдыларды қарастырудан салынға [15].
Осы таңдалып алынған кластерлік әдістердің маңыздылығы, оны дамытуға экономикада алғы шарттардың бар екендігі отандық ғалымдардың еңбектерінде де қарастырылған. Олар қазіргі заманғы экономикада салалардың алатын орнын біртіндеп кластерлер басуы тиіс, олай болмаған жағдайда ұзақ мерзімді перспективада, ғаламдық нарықта елдің және оның аймақтарының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мүмкін емес, ал интеграцияланған аймақтар уақыт өте келе біртіндеп тізбекті кәсіпорындармен орын алмасулары мүмкін [16].
Сонымен, біздің ойымызша, экономиканы дамытудың қазіргі заманғы шарттары кластерді жүзеге асырудың қажеттігі мен мүмкіндіктеріне жол ашады. Кедергі болатын факторларды жою үшін кластерлік саясатты қалыптастыруда елдің өнеркәсіптік және бәсекелік саясаттарын ескеру міндетті болып саналады.
2.1 Әлемдік кластерлердің құрылу тарихы мен тәжірибесін талдау
Әлемдік кластерді қалыптастыру тәжірибесін талдау, негізгі тәсілі мен әдісін ерекшелеу, оның бәсекеге қабілеттілікті арттыруға ықпалын ерекшелеу үшін жүргізілді. Бұл жерде кластерлік саясат негізі экономикалық өсімнің және оның бәсекеге қабілеттілігінің тұрақтылығын қалыптастыруға бағытталған механизмдер мен әдістер жиынтығы ретінде анықталған.
Елдердің экономикасының ғаламдық өзгерістерге ұшырауы кезеңінде кластерлер кеңінен тарай бастады. Олар нарықтық қатынастары дамыған елдердің өнеркәсібінің түрлі салаларында Италия, Германия, АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, сонымен қатар, дамушы елдерде Латын Америка, Азия, Африка мемлекеттерінде пайда болғанын атап кетуге болады [17].
Шағын кәсіпкерлік желісі мен кластерді дамыту бойынша бағдарламаларды өңдеу және енгізуде жеке сектор мен аймақтық үкіметтің өзара қызметін күшейту үшін ұсыныстар жиынтығы жасалды. Осы уақыт ағымында ұйыммен түрлі дамушы елдердегі: Үндістан, Индонезия, Малайзия, Мексика, Никарагуа, Гондурас, Ямайка, Боливия, Мадагасакар, Мароккода кәсіпорын кластерлерінің қызметінің тиімділігі, техникалық ынтымақтастығы, оларды қалыптастыру әдістері зерттелінді.
Экономикалық теорияда кластерлерді зерттеу 70-80 жылдардағы экономикалық әдебиетте Үшінші Италия деген атаумен мәлім, Италияның солтүстік - шығысында тиімді аймақтық экономикалық дамуының феноменіне негізделеді. 70 жылдардың соңында Италияның бай солтүстік-батысы (бірінші Италия) мен оңтүстігі (екінші Италия) экономикалық дағдарысты бастан кешірсе, елдің солтүстік - шығыс және орталық бөліктерінде жоғары экономикалық өсу байқалып, бұл жағдай экономистердің назарын аударды.
Нақты территорияда шоғырланған шағын кәсіпорындар жергілікті және экспортты нарықты дамытуға, үдемелі өсуге, сонымен қатар, халықты жұмыспен қамтуға қабілетті екенін көрсетті. Секторларда еңбекпен қамту ауыл шарушылығымен байланысты болмаса да, үшінші Италия ерекше өсуге ие болып және елдің басқа бөліктерімен салыстырғанда, қосымша құн тез жоғарылады. 1960 жылы басқа аймақтарға қарағанда миграциялық айырбаста халық санын маңызды көлемде кемітіп алған бұл аймақ, 1970 жылы халық үшін тартымды ауданға айналды.
Үшінші Италияның тез дамуы, әсіресе шағын және орта кәсіпорындарға негізделген салалардың тез өсуі, нақты секторлар мен жергілікті орындарда фирмалардың шоғырлануымен байланысты. Фирма бұтақтары (clusters) дәстүрлі тауарлар бойынша аяқ киім, былғары сөмкелер, тоқылған бұйымдар, жиһаз, қыш тақтайшалары, музыкалық аспаптар, тамақ өнімдері, сонымен бірге, осы тауарлар өндірісі үшін құрал-жабдықтармен жабдықтаушы салаларда әлемдік нарықта мықты позицияларды жаулап алуға қабілетті екенін көрсетті. Бұл кезде Германия және Ұлыбританияның ірі кәсіпорындары құлдырау кезеңінде болса, "үшінші Италияның" шағын және орта кәсіпкерлік кластерлері өндіріс пен экспортты ұлғайта алған [18].
Италияда кластерлердің дамуы мемлекет рөліне басым негізделеді: яғни көмек ретінде басқаруды жүзеге асыруы, экспортқа жеңілдіктер мен кепілдемелер беруі, инвесторларды тарту мен қолдау, консалтингтік қызметтер көрсету шаралары дәлел.
Ұзақ жылдар бойы Бүкіләлемдік экономикалық форум (World Economic Forum - WEF) сарапшыларының шешімі бойынша бәсекеге қабілетті көшбасшы ел болып, АҚШ, Жапония, Ұлыбритания сияқты мемлекеттерді және басқа әлемнің 102 мемлекетін басып озған Финляндия саналды. Фин экономикасының негізгі динамикалық дамуы кластерлермен тікелей байланысты екені көптеген ғалымдардың еңбектерімен дәлелденген.
Кластерлік талдау шеңберінде Финляндия экономикалық саясатты қайта құрумен кешігіп, ол тек 1995 жылы жасалды, дегенмен, фин экономикасы институты жүзеге асыратын Финляндия артықшылықтары жоба шегінде ұлттық өнеркәсіптің және басқару шешімдерін ақпараттық қамсыздандырудың келешек мүмкіндіктері анықталды. Сауда және өнеркәсіп Министрлігі директивалар дайындап, оның негізінде Ұлттық өнеркәсіптік стратегия өңделіп, бекітілді, оның көмегімен кластерлік дамуға бағытталған өнеркәсіптік және технологиялық бәсекелік саясатты макроэкономикалық реттеуге өту мүмкіндігін алды.
Қуатты кластер 120 өндірісті біріктіретін, Nokia компаниясының маңында топтастырылатын, телекоммуникациялық құрал-жабдық өндірушісі. Қазір бұл компания Финляндияның алдағы ғылыми - техникалық жетістіктердің алпауыттар қатарына шыққан. Елде ғылыми-зерттеу жұмысына мемлекеттік қаржыландыру көлемі онсызда ең жоғарғысы - 3,6 пайыз ЖІӨ-нен, ал Nokia үлесіне барлық бизнес-инвестицияның бұл сферада 35 пайызы келеді және кәсіпорындар үшін тартымды шеңбер пайда болды: білімнің жоғарғы деңгейі сұранысты және ақпараттық технология өніміне ұсыныс, сонымен бірге сауаттылық деңгейін одан да жоғарылатуға жәрдемдеседі [19].
Өте мықты фин кластерінің тууы табиғи ресурстардың бар болуымен байланысты, мысалы: ағаш, балық және т.б. Финляндияда қоршаған ортаны қорғау туралы кластер, жергілікті өндіріс саласын өңдеушілердің ластауының нәтижесінде құрылды.
Финляндияда қолданылатын кластерлер, фин экономикасын зерттеу институтының мамандарының пікірі бойынша (ЭТЛА) тоғыз (орман, ақпараттық және телекоммуникациялық, металлургиялық, энергетикалық, бизнес-қызмет, денсаулық сақтау, машина жасау, тамақ, құрылыс) фин экономикасының тоғыз саласы үшін маңызды болып табылады, экспорт көлемінің негізін құрайды және елдің ЖІӨ-нің маңызды бөлігін құрайды.
Ал, ЕО шеңберінде кластерлік саясат 1968 жылдан бастап жетілдірілді. Бұл моделдің негізі болып, шикізатты алудан бастап, оны өңдеу және жүзеге асыруда көп жағдайда сәтті өндірістік аймақтарды дамыту болып табылады. Дания үкіметінің ұсынысы бойынша 1988 жылдан 1993 жыл аралығы кезеңінде Даттық желілік бағдарлама іске асырылды. Бұл бағдарламаның өңделуіне себеп ғаламдық масштабта шағын және орта бизнес секторларының бәсекеге қабілетсіздігінен туындады. Желіні құру мақсаты, бәсекеге қабілеттілікті жоғарылатуға бағытталған, бизнестің жаңа бағыттарын анықтау, агенттер мен дистрибьюторларды жаңа нарықтарға енгізу, жеке фирмалардың қуатты тұстарын пайдалана отырып, жаңа өнімдерді нарыққа шығару мен өңдеуде көрінеді. Данияда кластеризациялау жолындағы негізгі проблемалардың бірі фирма аралық кооперацияның даттық іскерлік мәдениетке сай болмауы. Дегенмен, бағдарлама тиімді жүзеге асырылды: бес жыл ішінде бағдарлама кең көлемді масштабты иеленіп, 10-12 мың кәсіпорындық мақсатты топтан бес мыңы желіні қалыптастыру құрамына енді, бағдарламаның жоғары деңгейі даттық іскерлік мәдениетінің бөлігі ретінде кәсіпорындар желісін құруға ықпал етті. Желінің құрылуы бизнес проблемасын шешудің бірден-бір жолы екендігі дәлелденді, маркетингтік зерттеулер нәтижесінде сауалнама жүргізілген кәсіпорындардың 75 % -ы желіге қатысуы, олардың бәсекеге түсу қабілетін жоғарылатқанын, респонденттердің 90 %-ы бағдарламаны субсидиялау мерзімі аяқталғаннан кейінде желіде өз қызметін жалғастыруды көздеп отырғандығын білдірді, бағдарлама басқа еуропалық елдерде өзіне ұқсас бағадарламаларды жасауда үлгі болып, желіні дамыту Испания, Португалия, Франция, Ұлыбритания, Норвегия, АҚШ, Канада, Австралия, және жаңа Зеландия аймақтарына экспортталды.
Даттық бағдарлама үкіметпен қаржыландырылса, Ұлыбританияда шығындар негізінен қатысушы кәсіпорындарымен төленеді. Даттық келістің артықшылығы, қамтудың кеңдігі мен дамытудың жоғары жылдамдығында байқалса, ал Британдық келіс - қатысушы кәсіпорындардың жолын ұстауға басымшыл және бағдарламаның өміршеңдігі мен тұрақтылығына қол жеткізуге қабілетті.
Келесі, Германияда территорияның дамуына өз қаражаты есебінен дамудың меншік бағдарламаларын жүзеге асыратын және оған сай жер дербестелетін федералдық бөлім ықпал жасайды. Мемлекет бұл бағытта жоғары технологияға негізделген даму жолын ұстанған және өнеркәсіп пен ғылыми орталықтардың нығайған консолидациясы жүргізіледі. Үш түрлі кластерді бөліп алуға болады: ғылыми, өз технологияларын өндіріске беруші, инновациялық фирмалар базасында пайда болатын, бәсекелік ортада жұмыс істеуші, зерттеулер мен өндірісті біріктіруші. Өнеркәсіптік кластерлер қаржы ресурстарын федералды және жергілікті көздерден алады. Германияда жоғары технологиялы жеті кластер ішінен үш озат әлемдік кластер құрметті атауға ие болды: 21 ғасырдың Силиконды алқабы бұл Мюнхен, Гамбург, Дрезден. Кластерлік келісті қолданудың негізгі принциптері келесі нарықтық механизмдерге сүйенеді: шағын және орта кәсіпкерлердің мемлекеттік қолдаусыз, дербес жұмыс істей алуға қабілеттілігі, тиімсіз кәсіпорындардың нарықта жұмыс істеуін тоқтатуы, шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекет қаржылық көмек көрсету үшін негізгі шарт - несиеге қабілетті болуымен сипатталады [20].
Франция басқа елдермен салыстырғанда, шаруашылықтың жаңа формасына өтуі күрделі формада жүзеге асырылды, себебі бұл елде 25% жұмыс күші еңбектенуші және өнімнің 30%-ы мен экспорттың бір бөлігі өндірілетін мемлекеттік сектор қуатты орталықтандырылған. 1995 жылы территорияны дамыту және құру бағдарламасы қабылданып, аймақты дамытуды басқару бойынша және оны көріктендіру қорының ұйымдары құрылды. 1997-1998 жж бағдарлама жобасы өңделді, өндірістік кластер жүйесімен біріккен аймақты дамытудың 99 жобасы бекітілді.
Бұл қызметті жүргізу нәтижесінде жүйеге 4,3 мың кәсіпорын енді. 30 ірі компания айналасында біріккен кәсіпорындар шоғырланды. Жобаларды бөлу пропорционалды түрде болғанымен, кейбір территориялар белсенді дамуға бет алды: Пириней оңтүстігі, Рона- Альпы, Фран-Конте, Овернь, Шампань, Арденна, Париж, Тулуза, Марсель, Сен - Этьен қалалары.
Дәстүрлі өнеркәсіптік секторлар (машина құру, тоқыма, ағаш өңдеу, жиһаз) техникалық жаңалықтарды енгізеді: автоматизация, орау, кадрларды дайындау, жинастыру, ал жаңа өндірістер мультимедиа, микроэлектроника, биотехнология салаларында дамыған.
Францияның экономикалық даму бағдарламасында технополистер жүйесі арқылы жүзеге асырылатын инновациялық бағдарламалар маңызды және Жерорта теңізінің оңтүстік жағалауында қарқынды дамуда, бүгінгі таңда Антиполис, Монпелье, Тулон, Марсель, Моннольс баршаға мәлім кластерлер. Оларды құруда жоғары технология мен іскерлік белсенділіктің негізгі звеносы болатын арнайы мемлекеттік инжинирингтік және ғылыми институттардың ашылуы маңызды фактор болып есептелді. Осы шаралар елдің бәсекеге қабілеттілігін нығайту мақсатына бағытталды және үкіметтің нысаналы қадамдары белгіленген экономикалық стратегиясы пайда болды: экономиканың инновациялық секторын қалыптастыру және дамыту, еңбек нарығын икемділікке келтіру, шетел компанияларымен жұтылып кету қаупінен ұлттық капиталды қорғау, жаңа салық саясатын өңдеу және өткізу.
Франция үкіметі елдің халықаралық бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуға бейімді ірі ұлттық жобаларды жүзеге асыруда ұйымдастырушы, түзетуші және негізгі инвестор болу рөлін атқарды [21].
Жаңа инновациялық жобаларды ойластыратын бизнес-инкубаторлар, венчурлық қорлар дамыған. Кластерлердің пайда болуына қосымша мысалдарды келесі кестемен бейнелейміз :
Кесте-2. Әлемде кластерлердің құрылуы
Аймақ
Кластер
Құрылғ-ан жылы
Инициатор
Тартымды-лығы
Дамуы
Ольборг, Дания
Моблильді телекоммуни кациялар
1948
SP радио
Теңіз саласы
Өңдеулер, технологиялар, университетпен байланыс
Далтон, Джорджия (АҚШ)
Кілемдер
1918
Craft tufters
Өңдеулер
Автоматтандыру, өңдеудегі бәсекелестер
Кастел
Гофредо,
Италия
Тоқыма
1923
Ноэмидегі фабрика
Рыноктар
Жабық фабрикалар,
Иби,
Испания
Ойыншықтар
1915
Paya SCVI Hermanos
Үй
Түрлі өнімдерді өңдеу
Калифорния (АҚШ)
Технология,фармацевтика
1950
Hybritech
Теңіз базасы, климат
өнімдер, венчурлық капитал
Сосоло,
Италия
Жұқа қыш
1960
Rubbiani
Балшықты
жер
Инновация, бәсекелестер,
Сондай-ақ, шығыс Еуропа елдері өнеркәсіпті кластерлеуді қолдап отырғанын айта аламыз, оның үстіне Венгрия, Словакия, Чехия және Словенияда оны арнайы мемлекеттік бағдарламалармен қорғалуы, оның жан-жақты тартымдылығын, қарқынды даму, интеграцияны, ашық және айқындылығын қамтамасыз етеді. Бұл жағынан ерекше жетістікке жеткен Венгрия мемлекетінде 75 кластер бар, олардың негізгі құраушысы болып саябақ өнеркәсібі табылды. Кластерлік бағдарлама РАNАС автокөлік кластерін дамытуға бағытталған, бұнымен қоса ағаш өңдеу, туризм саласы дамуда.
Кластерлік даму аймақтарында, мысалы: Голландиядағы гүл бизнесі, Франциядағы косметика, Швейцариядағы - сағат, Сингапурдағы - мұнай-химияны атап өтуге болады. Осыдан бір жақты және жоғары стандартты кластердің жоқ екендігі туралы қорытындыға келеміз, өйткені кластер әр түрлі мемлекет дамудың әр түрлі деңгейінде және әр текті ресурстар және мүмкіндіктердің болуынан туындайды. Кластерлік үлгілер бір-бірінен ерекшеленеді, алайда бүкіл жерде олар орта және шағын бизнеске, аймақтың дамуына қуатты серпіліс береді.
Сонымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Алматы облысында туристік кластерді дамыту
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1 КЛАСТЕРЛІК ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... .15
1.1 Кластер экономиканың даму үлгісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.2 Әлемдік кластерлердің құрылу тарихы мен тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... 24
1.3 Қазақстанда кластерлерлік жүйенің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...30
2 ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДА ЖӘНЕ АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДА ТУРИСТІК - РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТЫҢ КЛАСТЕРЛІК ДАМУ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... 37
2.1 Қазақстан Республикасында туристік саланың жағдайы және туристік кластерді қалыптастырудың алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.2 Алматы облысы туризмінің дамуындағы табиғи алғышарттар ... ... ... ... ... ..53
2.3 Алматы облысындағы туристік кластер дамуының ағымдық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3 АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ТУРИСТІК КЛАСТЕРІН ҚҰРУ МЕН МОДЕЛІН ҰСЫНУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.1 Ұлттық туризмді дамытуда кластерлеудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
3.2 Алматы облысының туристік кластерлік моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 71
3.3 Туристік кластердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруда Алматы облысы бойынша анықталған проблемаларды шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...83
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 86
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Туристік кластерлерді құру маңыздылығының басты себебі бәсекеге қабілеттілігі, туристер үшін тартымды нысандардың болуымен қатар, туристер санының ұлғаюы, көлік, мәдениет, сауда, қонақ үй бизнесі мен экономиканың басқа салаларының дамуына ықпал жасау мүмкіндігімен айқындалады. Алматы облысында туристік бизнесті кластерлеу негізінде дамытуға барлық алғышарттар қалыптасқан, яғни бұл тарихи және архитектуралық ескерткіштердің, емдеу сауықтыру орындарының, қорықтар мен қаржы, білім беру, мәдени орталықтар ретінде дамыған қалалардың туристерге тартымды болуымен ерекшеленеді. Мұндай келіс ірі инвестициялық жобалар жүзеге асырылатын экономиканың перспективті саласы ретінде есептелінетін, туризм және спорттың дамуына қатысты. Кластерлік даму республикаға инвестиция ретінде капитал көлемін ұлғайтып құрылыс, көлік, көңіл көтеру индустриясын дамуына ықпал жасайды. Сонымен бірге, кластер қазіргі уақытта аса назарға алынбаған әлуетті туристік ресуртарға ие Алматы облысының бір қалыпты дамуына мүмкіндік жасайды. Туристік кластердің дамуын қолдау мемлекеттік және жеке сектордың кешенді іс-әрекеттеріне, атап айтсақ, өңірді дамытудың қалыпты және серпінді әлеуметтік-экономикалық деңгейіне жету мақсатында бәсекеге қабілетті туристік индустрия құрудың басымдылығын түсінуге негізделеді.
Дегенмен, қазіргі уақытта туристік қызметтердің бәсекеге қабілеттілігін көтеру және Алматы облысының туризм саласында кластерлерді құру проблемаларының маңызды қырлары шешілмеген. Туристік әдебиеттерде туристік кластерді дамытудың жалпыға бірдей теориялық және практикалық білімдерін талқылауға арналған туристік кластердің дамуының бірегей келісін жарақтау, осыған байланысты туындайтын проблемаларды (туристік қызмет көрсетулердің бәсекеге қабілеттілігі мен сапасына қойылатын негізгі шарттарды қалыптастыру, мемлекеттік реттеу саясаты) шешуге бағытталған іргелі еңбектер жоқтың қасы. Нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің бәсекеге қабілетті ел қатарына қосылуы экономиканың кешенді дамуына негізделеді. Бүгінгі күннің маңызды бағыттардың бірі-негізгі өндірісті қосалқы кәсіпорындармен үйлестіре дамытуға көзделген кластерлерді жасау. Республика аймақтарында қазіргі заманғы талаптарға сай кластерлерді құру маңыздылығы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен халыққа Жолдауларында бірнеше рет аталып өтілді.
Бәсекеге қабілетті Қазақстанға, бәсекеге қабілетті экономикаға, бәсекеге қабілетті ұлтқа Жолдауын жүзеге асыру шеңберінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің бастамасымен Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің маркетингтік-талдамалық зерттеулер орталығы мен америкалық консалтингтік J.E. Austin Associates Inc. компаниясы Қазақстандық экономиканың қолданыстағы және қарымды перспективалық секторларының бәсекеге қабілеттілігіне баға беру және оларды дамыту жөніндегі ұсынымдарын әзірлеу жобасын жүзеге асырған болатын. Талдау нәтижелері бойынша Қазақстанда жеті кластер әлуеті анықталды: туризм, құрылыс материалдары өндірісі, тамақ өнеркәсібі, жүк тасымалдау, тоқыма саласы, тау-кен өндірісі үшін құралдар өндірісі, металлургия саласы.
Аталған жеті кластерді таңдауда қазақстандық кәсіпорындардың өндірістік шығындарын шетелдік бәсекелестермен салыстыру арқылы бәсекеге қабілеттілік бағаланды. Аймақтық нарықта өнімдерді экспортқа шығару мүмкіндігі назарға алынды. Әр кластердің құрылымы мен оның қатысушылары арасындағы өзара байланыс белсенділігін сипаттайтын картасы жасалды.
Сарапшылардың пікірі бойынша Қазақстанның туризм саласының бәсекелік басымдылығы оның бірегей мәдениетінде (мәдени-танымдық), бай табиғи әлуетінде (экологиялық туризм), арта түскен іскерлік белсенділігінде (іскерлік туризм), сондай-ақ демалудың спорт және таңғажайып туризм сияқты түрімен айналысу мүмкіндігінде.
Диплом жұмысының мақсаты. Алматы облысында туристік кластерді дамытудың теориялық және практикалық негіздерін зерттеу мен кластерлік моделін құру бойынша нақты ұсыныстарды жасау.
Диплом жұмысының негізгі міндеттері:
1) туристік кластерлеудің әлемдік тәжірбиесі мен теориялық негіздерін талдап қорыту;
2) туристік кластерді мемлекеттік реттеу қажеттілігін негіздеу;
3) туристік салада кластерлік саясатты жүзеге асырудың негізгі бағыттарын көрсету;
4) Алматы облысында қазіргі заманға сай кластерді құру мүмкіндіктерін негіздеу;
5) туристік кластердің бәсекеге қабілеттілігін анықтау.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері. Зерттеу барысындағы қарастырылып отырған мәселелер төңірегіндегі шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері болып табылады. Зерттеу материалдарын өңдеуде логикалық, жүйелік, статистикалық және салыстырмалы талдау әдістері пайдаланылды.
Ғылыми жаңалығы. Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығын көрсететін және қорғау пәні болып келетін мынадай нәтижелер алынды:
экономикада кластерді қалыптастыру мен дамытудың әлемдік тәжірбиесі талдап қорытылды;
Алматы облысының туристік саласында кластерді қалыптастырудың алғы шарттары анықталды;
туристік саланың экономикалық дамуына кластерлеудің ықпалы бағаланды;
туристік кластер моделі жарақталып, оның туристік саланың бәсекеге қабілеттілігіне ықпалы қарастырылды;
Алматы облысының туристік саласында кластердің даму бағыты мен негізгі проблемалары айқындалды.
Диплом жұмысының практикалық маңызы. Ғылыми зерттеудің негізгі жағдайларын жүзеге асыру - туристік қызметтің ұйымдастырушылық- экономикалық тетігін қалыптастырудың стратегиялық бағыттарын анықтауға, және осы қызметті құқықтық және әкімшілік реттеудің әдістері мен құралдарын жетілдіруге мүмкіндік береді.
Дипломдық зерттеу барысында алынған нәтижелері туристік фирмалардың экономикалық қызметтерінде, мемлекеттік органдарда, сонымен бірге, оқу процесінде қолдану мүмкіндігімен анықталады.
Практикалық қорытындылар мен ұсыныстар туристік саланың кластерлік стратегиясын жарақтауда мемлекеттік басқару органдарымен пайдаланылуы мүмкін.
Ғылыми басылымдар. Негізгі ғылыми жағдайлар, қорытындылар мен ұсыныстар автордың: Қазақстанда туризм кластерін дамытудың маңызы мен болашағы, Алматы облысының табиғат ресурстары мен ондағы туризм дамуының табиғи алғышарттары атты мақалаларында орын тапты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, 3 тарау, 9 бөлімнен, қорытындыдан құралған, соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі ұсынылған. Иллюстрация ретінде 5 кесте, 4 диаграмма және 7 сурет келтірілген. Жұмыс 80 баспалық бетте орындалған.
КЛАСТЕРЛІК ДАМУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
4.1 Кластер экономиканың даму үлгісі ретінде
Бәсекеге қабілеттілік тек жеке субъект немесе объект позициясынан ғана зерттелмейді, сонымен бірге бәсекелік қатынастарға түсетін өнім, кәсіпорын, сала, ұлттық экономика және елдің бәсекеге қабілеттілігі позициясынан талданады. Осы тұрғыдан бәсекеге қабілеттілік категориясының күрделілігін, жан-жақтылығын көруге болады.
Қазіргі уақытта өнім, кәсіпорын, сала, ұлттық экономика және елдің бәсекеге қабілеттілігі проблемаларының түрлі қолданбалы аспектілері зерттелген. Барлық әдебиеттерде бәсекеге қабілеттіліктің динамикалық факторлары мен арнайы белгілері басқару иерахиясының деңгейі, яғни тауар -кәсіпорын - сала - аймақ ұлттық экономика бойынша қарастырылатындығын атап өтуге болады. Осы тізбек бойынша бәсекеге қабілеттілік түсінігінің кейбір анықтамаларына тоқталып өтейік.
Бәсекеге қабілетті өнімді Ресей экономисті Р. Фатхудинов нақты аймақта басқа ұқсас объектілермен салыстырғанда тұтынушының нақты қажеттілігін қанағаттандыру деңгейін сипаттайтын объектілер жиынтығы ретінде анықтайды [1].
Бәсекеге қабілетті тауарды өндіру кәсіпорын деңгейінде жүзеге асырылатындықтан, бәсекеге қабілеттілік ашық рынок жағдайында өз қызметін жүзеге асыратын кәсіпорын деңгейінде біршама толық зерттелген деп тұжырым жасауға болады. Яғни, бәсекеге қабілетті кәсіпорын - өндірістік қызмет тиімділігі және тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейі бойынша бәсекелес фирмалардан айрықша көрсететін салыстырмалы сипаттама болып табылады. Сонымен қатар, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін оның рыноктық экономика жағдайларына бейімделу динамикасы мен мүмкіндіктерімен сипатталады. Тауардың бәсекеге қабілеттілігі өзгермелі мерзімде болса, онымен салыстырғанда кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілікке тұрақты болуы ұзақ уақыт бойы қалыптасуы мүмкін. Бұл басқа кәсіпорындардан артықшылық жағдайларға ие болуы үшін кемінде өнімді жаңартудың бір циклін өту талабымен байланысты.
Әлемдік нарықта бірде-бір ел өз экономикасының барлық салаларында бір уақытта бәсекеге қабілетті болу мүмкін еместігі дәлелденгеннен кейінгі уақыттарда экономикасы озық елдерде кластерлерді қалыптастыруға үлкен көңіл бөліне бастады. Осыған орай, нысаналы салалар төңірегінде кластерлерді жүйелі қалыптастыру қажеттігі туындаған. Оларды қалыптастырудың мотивтері: әлемдік шаруашылықтың ғаламдануы мен трансұлттануы, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекенің шиеленісуінен туындап отыр.
Кластер теориясының алғашқы іргесін қалаушы А. Маршалл. 19 ғасырда А. Маршал Экономика принциптері (1980) еңбегінде жеке аймақтарда арнайы салалардың шоғырлануы тарауын жазған, оның идеясына басқа да ғалымдар көңіл аударған.
Осы бағытта зерттеулерді жалғастырған М.Энрайт локалды, аймақтық шоғырланған артықшылықтарды өзара байланысты және өзара қызмет жасаушы кәсіпорындар желісімен, тығыз өзара қатынаста болатын және кооперациялану мен бір-бірімен бәсекеге түсу процесінен өздерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатады деп қалыптасқан түсінікті ары қарай тереңдету жұмыстарымен шұғылданды. Ол аймақтардың экономикасының дамуының тарихи алғы шарттарына тоқтала келе, бизнесті жүргізудің түрлі мәдениетін талдап аймақтық кластер түсінігін енгізді. Басқаша айтқанда, өнеркәсіптік кластер, шаруашылықтың бір-біріне жақын салалардағы фирмалардың географиялық агломерациясын білдіреді [2].
Қазіргі заманғы кластердің анықтамасы американдық экономист М.Портермен ұсынылған. Оның пікірінше кластер - нақты бір салада қызмет ететін және өзара бір-бірін толықтыратын географиялық көршілес орналасқан өзара байланысты компаниялар (жабдықтаушылар, өндірушілер және басқалары) және олармен байланысты ұйымдар (білім беру орындары, мемлекеттік басқару органдары, инфрақұрылымдық компаниялар) тобы [3]. Ол елдің бәсекеге қабілеттілігін жеке фирмалардың бәсекеге қабілеттілігімен емес, ішкі ресурстарды тиімді қолдануға бейімделетін әр түрлі салалардағы фирмаларды біріктіретін кластер арқылы қарастыру керек деген ойды тұжырымдайды. Әр түрлі фирмалардың бәсекеге қабілетін зерттей отырып, ол, жоғары бәсекелі фирмалар территорияда шашыраңқы орналаспай, нақты бір территорияда шоғырлану қасиетіне ие болатынына назар аударды. Яғни бір немесе бірнеше фирма әлемдік рынокта бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізгенде, жабдықтаушыларға, тұтынушыларға және бәсекелестерге өз ықпалын тигізеді және кластер негізін ғылыми-өндірістік кешен және аймақтық-өндірістік саясат қалыптастырады [3, 9-14б.].
Зерттеулер бойынша шетел авторларының еңбектерінде кластердің жиырмаға жуық анықтамасы берілген.
Кластер - әлемдік бәсекенің қатаң талаптарына төтеп беріп, өмір сүруін сақтап қалуға бейімделген қоғамды өзіндік ұйымдастыру әдістерінің бір түрі анықтамасын әлеуметтік тұрғыдан қарастыруға болады. Бұл сөз ғылымның медицина, психология, информатика, математика, физика және т.б. салаларында кездескенмен, оның мағынасы барлығына ортақ, ағылшын тілінен аударғанда кластер - жинақталу, топталу деген түсінікті береді [4]. Экономика саласында кластер - халықаралық еңбек бөлінісінде лидерлік позицияны алушы және экономикалық мамандануды көрсетуші, аймақ бойынша жақын орналасуынан қолайлы жағдайларға ие болатын өзара байланысты әр түрлі саладағы бәсекеге қабілетті компаниялар мен кәсіпорын топтары салалық, ұлттық, әлемдік рынокта бәсекелік позицияны қамтамасыз етеді. Осы анықтамадан кластердің мағынасы бір немесе өзара жақын аймақта орналасқан компаниялардың жиынтығын көрсетеді [5]. Біздің ойымызша, технологиялық тізбекпен байланған және салыстырмалы секторалды келісте көрінетін негізгі өндірушілер мен тұтынушылар, арнайы жабдықтаушылар жүйелерінің территориялық шоғырлану базасында қалыптасқан өндірістік кешен кластерді құрайды. Оның негізінде өндіріс шығындары азаяды, өндірісті көшіріп, айнытпай жасау жол берілмейді, кластерлік бірігудің мотивтері: жаңа технологияларды тарту мүмкіндігінің артуы, аймақтарды, аудандарды, облыстарды белсендету, импорт пен экспортты қолдау, мамандарды дайындау және олардың біліктілігін арттыру, ал мақсаты бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтер өндіру саналады.
Келесі анықтама АҚШ губернаторларының ұлттық ассоциациясының келтіруінше (National Governors Association, NGA), кластер бір-бірімен нақтыланған қарым-қатынаста компаниялардың географиялық шоғырлануынан (ресурстарды, қызметтерді және жабдықтаушыларды тартуға жеткілікті), бұл кәсіпорындардың өндірісті толықтыру немесе дайындау технологиясында және ресурстарды тұтынуда, өндірілетін өнімдерде ұқсастықтар болуын меңзейді. Сонымен бірге, Ұлыбританияда кластерді жоспарлауға арналған зерттеулер нәтижесіндегі көзқарас салалардағы арнайы жабдықтаушылардың, қызметтерді ұсынушылардың (оның ішінде зерттеу институттары) мүдделерінің жан-жақты өзара қиылысуымен компаниялардың географиялық топтасуына көңіл бөледі. Олардың зерттеуінде географиялық топтасқан компаниялар бір жағынан өзара бәсекелік, екінші жағынан ынтымақтастық қарым-қатынаста болатыны мазмұнды анықталған [6].
Кластердің өнеркәсіптегі мәнін сараптай келе, осы бағыттағы оның анықтамасы келесідей анықталған, яғни өнеркәсіптік кластер - бұл инновациялық құраушыларды жинауға қабілетті және нақты деңгейде бәсекеге қабілетті тұтынушылардың немесе ресурстардың жалпы нарығына бағытталған немесе технологиялық тізбекпен өзара байланысты ғылыми- өндірістік және қаржы компаниялары, бір шеңбердегі кәсіпорындар тобы [7].
Географиялық шоғырлану, кәсіпорындардың өзара байланысы аталған анықтамаларда жан-жақты қарастырылуы кластер теориясының қазіргі заманғы негізгі постулат ретінде қабылданатынын атап кеткеніміз жөн болар.
Кластердің құрылуы географиялық шоғырлану есебінен бәсекелік жағдайларға қол жеткізу мақсатында жүзеге асырылатына көз жеткенмен, қазақстандық ғалым А.А. Дюсембаевтың берген анықтамасында оның мәні шағын территориялық аумағына қарамастан, әлем бойынша лидерлік позицияны алатын жеке салалар шеңберіндегі кәсіпорындар тобының ең алдымен бәсекеге қабілетті болуымен қарастырылған [8].
Кластердің алғаш пайда болу аспектілері маршалдық теорияға негізделсе, қазіргі уақыттағы бұл түсінік Портер еңбектерінде терең зерттеліп, оның діңгегі ретінде географиялық жақын орналасу қалыптасқан.
Кейбір авторлардың пікірінше, кластер өзара тәуелді компаниялардың бір жерде шоғырлануынан пайда болады. Яғни бұл түсінік бір тізбекте орналасу фактор мәнін құрайды деп ойлаймыз.
Ал, шетел авторларының анықтамаларына қарайтын болсақ, кейбір авторлардың ойынша географиялық жақын орналасу мәні толық көрсетілмей, негізгі бағыт компаниялардың инновацияларға ұмтылуын, компаниялар арасында технологиялық байланыста болу, арнайы ұйымдардың локалды жинақталу мақсаттарын ұстанған.
Кластердің жалпы құрылымы күрделі болып келеді (сурет 1). Кластер кеңесі аймақтық басқаруды қамтиды және бизнес бойынша үкімет кеңесімен байланысқан. Кластер құрылымындағы бастысы - құн құруда инновацияның бүкіл тармаққа таралуы және сыртқы ортамен әрекеттесуде ортақ логистикалық терезе. Бұндай құрылым трансакциялық шығындарды минимизациялауға мүмкіндік береді.
Маркетинг
Сыртқы ортаның ақпараттық ресурстары
Сыртқы ресурстар мен контрагенттер
Үкімет
Жалпы жүйелік ішкі ақпаратық орта
Кластер кеңесі
Ақпараттық кеңестер
Технологиялар
Жабдықтар
Арнайы қызметтер мен ресурстар.
Білім беру
Ғылым
Инновациялар
Байланысқан салалар
Ішкі жабдықтаушылар
Соңғы тауарлар өндірісі
Тұтынушы
ішкі сыртқы
Ортақ логистикалық терезе
Географиялық шекара
Кластердің жалпы құрылымы
Сурет 1. Кластердің жалпы құрылымы
Қазақстанда қалыптасқан аймақтық кластер немесе әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялардың мәні Үкіметтің анықтауы бойынша тауарлар мен қызметтерді өндіру және өткізуден пайда алу мақсатында өз қызметін жүзеге асыратын тұрақты бизнес-құрылымдар. Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды құру мемлекеттік даму институттарымен қатар, жоғары технологиялар мен қаржы ресурстарына кіру мүмкіндігін қамтамасыз ету жолымен ел аймағының шағын және орта бизнесін қолдау (аймақтық бизнес қауымдастығы) мақсатын көздеп отыр. Олардың коммерциялық корпорациялардан айырмашылығы, алынған пайданы сол аймақтың әлеуметтік жобаларын жүзеге асыру үшін реинвестициялау болып табылмақ. Қазақстан Республикасында перспективті кластерлерде әрекет ететін шағын және орта бизнестің бірқатар компаниялары үшін даму институттары ұсынған құралдарға қол жеткізілмеді. Бұл, ең алдымен мұндай кәсіпорындардың төмен даму деңгейіне байланыстылығымен, орта және шағын бизнес күткендегідей дәрежеде дамымауынан болып отыр. Кластерді дереу жүзеге асыруда өңірдің даму ерекшеліктерін ескеру қажеттілігі туындайды. Осыған қатысты Президенттің әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар желісін құру туралы тапсырмасы тап сол өңірлік бизнес қауымдастықтарын және шағын, орта бизнесті жедел дамытуға бағытталған [9].
Шетелдік және отандық ғылыми әдебиеттерде кластер анықтамасының көп жақты түсінігі мен мәнін ескере отырып, берілген анықтамаларды талдай келе, компаниялардың географиялық бірлікте шоғырлануына қарай бірігуінің мақсаты бәсекеге қабілетті өнім шығару үшін оларға жаңашыл идеялар қажет. Осыған қарай инновациялық бағдарламалар жасау қажеттілігі пайда болады. Қорытылған тұжырымға сүйене отырып, біздің ойымызша, кластер анықтамасын келесідей дәлірек анықтауға болады: кластерге қатысушылардың және аймақтың бәсекеге қабілеттілігін көтеру мақсатында дамудың инновациялық бағдарламасымен біріккен бәсекелесуші компаниялар мен ұйымдардың экономикалық қатынастары. Бұл жерде аймақ ретінде қала, облыс, ел және ел одақтары қарастырылады. Осыдан келесі тұжырым туындайды: кеңістіктік түсінігіне кластерлік теориясында жеткілікті көңіл бөлінбеген [10]. Бұл жағдайды соңғы жылдары интеграциялық процестерімен қатар жүрген әлемдік экономиканың трансұлттануы мен ғаламдану процестерімен байланыстыра аламыз. Интеграция тек елдер одағы шегінде ғана емес, сонымен бірге түрлі материктерде орын тепкен түрлі елдердің кәсіпорындары арасында, сонымен бірге түрлі континентте орналасқан елдер арасындағы қатынастарымен жүзеге асырылады. Қандай да бір өндіріс орындарын орналастыруға территориялық мүмкіндігі жоқ көптеген фирмалардың, аралдардың оффшорлық зоналарында тіркелуі интеграцияға бірден-бір дәлел.
Кластерлердің пайда болу себептері ұлттық артықшылықтардың себепшілерімен тікелей байланысты және олардың жүйелік сипатының көрінісі болып табылады. Бір бәсекеге қабілетті сала өзара нығайтушы қатынастар процесінде екінші салалық бәсекеге қабілетілігін жасауға көмектеседі. Мұндай сала көбінесе өзі тауарлар мен қызметтің аса талапшыл сатып алушысы болып келеді. Ондай саланың елде бар болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттігінің өсуін анықтаушы маңызды факторлар болып табылады. Бәсекеге қабілетті жабдықтаушылар да елде бәсекеге қабілетті тұтынушы салалардың дамуына мүмкіндік туғызады. Олар екіншілерін технологиялармен қамтамасыз етеді, ортақ өндрістік факторлардың дамуын ынталандырады, жаңа өндірушілерді туындатады. Кластер қалыптасқан кезде оның құрамындағы барлық өндірістер бір-біріне өзара қолдау көрсете бастайды. Тиімділік, пайда баланстарының барлық бағыттары бойынша тарайды. Бір саладағы белсенді бәсекелестік кластердің басқа салаларына тарайды, соның арқасында қосылған кұн тізбесін өсіре түседі.
Сонымен, кластер мәнін бірнеше анықтамалар негізінде сараласақ, компаниялардың ішінара бір - бірімен қызмет жасауы бірнеше ерекшелік сипаттарға қатысты екеніне көз жеткіземіз. Оның сипаттық белгілерімен анықтамаларды төмендегі кестемен топтастыру негізінде, кластердің нышанды белгісі кәсіпорындар арасындағы экономикалық қатынастар екенін байқау қиын емес (кесте 1).
Кесте-1. Кластердің түрлі анықтамаларының сипаттық белгілері бойынша жіктелуі
Авторлар
Анықтамасы
1
2
1. Қамту деңгейі бойынша
Bergman and Feser
Аймақтық кластер - әдетте аймақ ішінде географиялық шоғырланған өнеркәсіптік кластерлер. Олар негізгі аудан, еңбек рыногын және басқа функционалды шаруашылық бірліктерін құрайды.
Porter
Кластер - жалпылық және өзаратолықтырумен байланысты арнайы облыста географиялық жақын орналасқан өзара қызмет жасаушы институттар мен компаниялардың іскерлік қатынасы.
Маршал
Кластер- жеке аймақтарда арнайы салалардың шоғырлануы
АҚШ губернатор
ларының ұлттық ассоциациясы
Кластер -бір - бірімен нақтыланған қарым - қатынаста компаниялардың географиялық шоғырлануынан (ресурстарды, қызметтерді және жабдықтаушыларды тартуға жеткілікті), бұл кәсіпорындардың өндірісті толықтыру немесе дайындау технологиясында және ресурстарды тұтынуда, өндірілетін өнімде ұқсастықтардың болуы.
Swann and Prevezer
Кластер - бір географиялық аймақта орналасқан бір сала шеңберіндегі фирмалар тобы.
Rosenfeld
Кластер - қызмет ету масштабы анық немесе айқын болмаса да, географиялық жақындық және өзара тәуелділік есебінен синергиялық тиімділікті өндіруге қабілетті фирмалардың концентрациясы.
OECD
Аймақтық кластерлерге географиялық шекте өзарабайланысты фирмалардың шоғырлануы жатады және жергілікті өндіріс жүйесі, маманданған өнеркәсіптік агломерация, индустриалды аудандар тәрізді көнерген концепцияларға нысаналы сөз ретінде қолданылуы мүмкін.
2. Идентификациялық белгі бойынша
M.Porter
Кластер - әлемдік бәсекенің қатаң талаптарына төтеп беріп, өмір сүруін сақтап қалуға бейімделген қоғамды өзіндік ұйымдастыру әдістерінің бір түрі
Bergman and Feser
Өнеркәсіптік кластер жалпы түрде топ ішінде мүшелікке ие болған әр фирманың жеке бәсекеге қабілеттілігі маңызды болатын, коммерциялық кәсіпорындар мен коммерциялық емес ұйымдар тобымен анықталуы мүмкін. Кластер сату - сатып алу келісімдерін немесе жалпы технологияларды, жалпы тұтынушылар немесе тарату арналарын, немесе еңбек бірліктерін байланыстырады.
1- кестенің жалғасы
1
2
Ферова И.С.
Өнеркәсіптік кластер - бұл инновациялық құраушыларды жинауға қабілетті және нақты деңгейде бәсекеге қабілетті тұтынушылардың немесе ресурстардың жалпы рыногына бағытталған не технологиялық тізбекпен өзара байланысты ғылыми- өндірістік және қаржы компаниялары, бір шеңбердегі кәсіпорындар тобы
3. Еңбек ресурстарына қарай
Bergman and Feser
Аймақтық кластер - әдетте аймақ ішінде географиялық шоғырланған өнеркәсіптік кластерлер. Олар негізгі аудан, еңбек рыногын және басқа функционалды шаруашылық бірліктерін құрайды.
Steiner and Hartmann
Кластер - еңбек рыногы, өндіріс шығындары, немесе технологиялық қатынастармен байланысты қоғамдық, жеке және жартылай қоғамдық зерттеу институттары мен даму институттарын өзара толықтырушы фирмалар (өндіріс немесе қызмет көрсету секторларында).
Egan
Кластер - түпкі өнімдері орталық аймақтан (metropolitan) тысқары рыноктарға шығатын өзара байланысты жеке сектор фирмалары мен қоғамдық сектор мекемелері, жоғары маманданған торапқа тәуелді өнеркәсіптік ұйымдар формасы.
4. Ұжымдану немесе ынтымақтасу сипатына қарай
Schmitz
Кластер - бір сектордағы өзара тығыз байланыста болатын кәсіпорындар жиынтығы.
Feser
Экономикалық кластер бұл тек байланысты және қолдаушы салалар мен институттар емес, өзара қатынас негізінде бәсекеге қабілеттілік деңгейі жоғарылайтын байланысты және қолдаушы институттардан тұрады.
Crouch and Farrell
Кластердің жалпы концепциясы фирмалардың бір-біріне жақын орналасу үрдісіне қатысты болғанмен облыста орналасуы аса маңызды болып есептелмейтін бизнес түрін көрсететін кең мағыналы түсінік.
БабаевБ.Д.
Аймақтық кластер аймақтағы кәсіпорындар, өндірушілер, қызмет көрсетуші және көмекші салалардың жұмыс сапасымен өлшеніп дамуға бет алатын ірі салалардың шоғырлануы
Дюсембав А.А.
Кластер - шағын территориялық аумағына қарамастан әлем бойынша лидерлік позицияны алатын жеке салалар шеңберіндегі кәсіпорындардың тобының ең алдымен бәсекеге қабілетті болуы.
Ескерту жетекшімен құрылды.
Сала және кәсіпорындар кешені негізінде бәсекеге қабілетті өндірісті жасау әдісі ретінде кластер сипаттамасы өз кезегінде, үлкен экономикалық әлеуетті икемдейді, жеке және мемлекеттік кәсіпорындарға бірлесіп жұмыс істеудің жаңа, мазмұнды өнімді әдісін көрсетеді [11].
Көптеген іргелі еңбектер негізінде кластер теориясы жайлы оның артықшылықтары, қасиеттері мен негізгі бағыттарына тоқталсақ: кластер анықтамасында қатысушы кәсіпорындардың негізгі үш қасиеті маңызды орынды иеленеді:
Географиялық бір шеңберлілік. Кластер масштабы бір қала немесе аймақтан ел немес елдер қатарына дейін созыла береді.
Кәсіпорындар арасындағы өзара байланыс. Яғни кластер өзара байланысты кәсіпорындар жүйесінің ерекше формасы болып саналады және бұл қатынастардың тереңдеуі кластердің даму деңгейін сипаттайды.
Салалардың технологиялық өзара байланысы. Кластерге түрлі салалардың кәсіпорындары қатысады, алайда олар бір-бірімен технологиялық байланыста болады. Әдетте, бұл дайын өнім компаниялары, өндірістің маманданған факторларын жабдықтаушылар, компоненттер, машиналар, сонымен қатар, сервистік қызмет көрсетулер, қаржы институттары, қосалқы өнімдерді өндірушілер және т.б.
Бұл тұжырым бойынша кәсіпорындардың бір аймақта орналасуы, салалардың технологиялық өзара байланысының болуы кластерге қатысушы кәсіпорындардың салааралық қатынасқа негізделетіні анық. Яғни бұл жағдайда, ол вертикалды, горизонталды сипатта болуы мүмкін. Кластерлік дамудың негізгі қатысушылары компаниялар болғандықтан, олардың белсене қатысуымен кластер дамиды және нығаяды. Осы негізде бизнестегі лидерлер бәсекеге қабілетті бола түседі, бірақ олар процестің жалғыз қатысушылары болып саналмайды, сонымен бірге, білім беру орындары да кластерлік дамуда маңызды катализатор болып есептеледі.
Университеттер, мысалы білім беру орындары болғандықтан, кластерге қатысушыларды инновациямен қамтамасыз ете отырып, ҒЗТКӨ дамытуға үлес қосады. Кластердің басқа маңызды қатысушылары ішінен қаржы орталықтары, соның ішінде венчурлық компаниялар, түрлі бизнес қызметтерін көрсететін ұйымдарды атап өтуге болады. Барлық бұл ұйымдар кластердің дамуына маңызды ықпал жасап, оның даму процесін күшейтеді. Кластердің дамуына аса үлкен ықпалды жергілікті билік органдары және басқа институттар мен ұйымдар жасайды.
Кластерді құрудың негізгі мақсаты бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіру [12]. Кластер ядросы - басымдыққа ие болған бір немесе бірнеше компаниялардың бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізгеннен кейін, өз жабдықтаушыларынан тауарлар мен қызмет сапасын жоғарылатуды талап ету арқылы, жабдықтаушылардың бәсекеге қабілеттілігін көтеруге ықпал жасайды. Өз кезегінде жабдықтаушылар өздерін қоршаған инфрақұрылым сапасына талаптар қоя бастайды, нәтижесінде бәсекеге қабілеттілікті көтеруге бағытталған талаптар негізінде өзара қатынастар тізбегі пайда болады.
Жалпы кластерлер бәсекеге қабілеттілікке үш бағытта ықпал жасай алатыны зерттелген [13]:
1. Кластерлер фирмалар және салалар өндірісін ұлғайтады: бәсеке кластер ішінде тиімді мамандануды жүзеге асырады, талғамы жоғары тұтынушылардың пайда болуы өндіріс процесінде маманданудың жоғары деңгейі масштабтылық үнемділікті қолдану мүмкіндігін береді, яғни бірлесіп шикізат сатып алу немесе маркетингтік зерттеулер жүргізу, технологияларды, жабдықтаушыларды, маманданған жұмыс күшін, ақпаратты, бизнестік қызмет көрсетулерді және т.б. қолдануға мүмкіндіктің еркін болуы, сараптаманың жоғары деңгейі логистикалық тізбекті жетілдіруі, сонымен бірге, бірлесіп жұмыс істеу және кластерде оқыту (жетілдіру) процесіне ықпал жасауы, кластерлік даму кәсіби, қаржылық және басқа қызмет көрсетулер инфрақұрылымын жетілдіруі.
2. Кластерлер инновациялық және өндірістік ұлғаю үшін мүмкіндіктерге жол ашады: инновация үшін әлуетті жаңа ресурстар табу мақсатында тиімді бірлескен арналарды жасауы, технологиялық үрдістерді алдын-ала анықтауы және болжауы, бұрын болмаған маманданудың (қабілеттің) комбинациясының пайда болуына әкелетін қолайлы жағдайлар жасайтын ортаның болуы, тәуекелділіктерді бөлудің қолайлы алғы шарттарының қалыптасуы.
3. Кластерлер инновацияларды қолдайтын және кластерді кеңейтетін, жаңа бизнесті қалыптастыруды жеңілдетеді және ынталандырады: тез өсуші компаниялардың дамуы мен венчурлық капиталмен айналысудағы озықтылығы, кластер ішіндегі байланыстар мен арналар өзара толықтырушы технологиялардың, субсидиялардың пайда болуына ықпал жасауы, компанияда өзара толықтырушы дағдылардың болуы жеке кәсіпорындар бәсекеге қабілетті бола алмайтын ірі келісім шарттарға қатысуға мүмкіндік туғызуы, жаңа қатысушылардың пайда болуын қолдауы, жаңа идея мен бизнестің пайда болуына ықпал жасаушы әлеуметтік және басқа формалды байланыстардың нығаюы; кластер ішінде қазіргі заманғы ақпараттық ағымдарға жол ашылуы.
Кластердің артықшылықтары, қасиеттері мен негізгі бағыттарына көңіл бөле отырып, оның қалыптасуының екі жолы анықталды:
1. кенеттен пайда болған (немесе өздігінен). Бұл жол өте тиімді болғанмен, өте сирек кездеседі, көп уақытты қажет етеді және экономиканың даму деңгейіне тікелей тәуелді болады.
2. нақты өнеркәсіптік саясат көмегімен саналы түрде қалыптасу. Бұл жағдайда экономикалық жағдайды терең талдау, салааралық байланыстардың мүмкіндіктерін анықтау, соның негізінде кластерлік жобаны жүзеге асыру шаралары жасалады.
Кластердің даму эволюциясын зерттеуде фундаменталды концепция бойынша айырмашылығы бар және кластеризация мәнін зерттеуші төрт қазіргі заманғы экономикалық мектептермен ойлардың қалыптасуы орналасу теориясының қалануына ықпал жасады [14]:
1. Салалық аудандар. Салалық аудандар үшін кластердің келесі белгілері тән: қоршаған орта тиімділігі, инновацияның дамуына жол ашушы өзара сенімділік пен өндірістік атмосфераның болуы тән деген ойлар жиынтығын қалыптастырады.
2. М.Портер мектебі. Кластердің негізгі белгілеріне қоршаған орта тиімділігі, территориалдық жақындықты нығайту (ресурстарды алу мүмкіндігі, жергілікті тұтынушылармен наразылық білдіру) тұжырымын анықтайды.
3. Солтүстік мектеп. Білімге негізделген, кластердің негізгі белгілеріне білім беру инновациясын және формалды қалыптаспаған білім құндылығына қарай бір шеңберлі процесс ретінде оқып үйрету қажеттілігін негіздеуші көзқарастан туындаған.
4. Калифорниялық мектеп. Негізгі белгілеріне вертикалды интеграция, трансакциялық шығындарды азайту және маманданған жергілікті еңбек рыногын, сонымен бірге, территориалдық шарттар, формалды емес ережелер мен дағдыларды қарастырудан салынға [15].
Осы таңдалып алынған кластерлік әдістердің маңыздылығы, оны дамытуға экономикада алғы шарттардың бар екендігі отандық ғалымдардың еңбектерінде де қарастырылған. Олар қазіргі заманғы экономикада салалардың алатын орнын біртіндеп кластерлер басуы тиіс, олай болмаған жағдайда ұзақ мерзімді перспективада, ғаламдық нарықта елдің және оның аймақтарының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мүмкін емес, ал интеграцияланған аймақтар уақыт өте келе біртіндеп тізбекті кәсіпорындармен орын алмасулары мүмкін [16].
Сонымен, біздің ойымызша, экономиканы дамытудың қазіргі заманғы шарттары кластерді жүзеге асырудың қажеттігі мен мүмкіндіктеріне жол ашады. Кедергі болатын факторларды жою үшін кластерлік саясатты қалыптастыруда елдің өнеркәсіптік және бәсекелік саясаттарын ескеру міндетті болып саналады.
2.1 Әлемдік кластерлердің құрылу тарихы мен тәжірибесін талдау
Әлемдік кластерді қалыптастыру тәжірибесін талдау, негізгі тәсілі мен әдісін ерекшелеу, оның бәсекеге қабілеттілікті арттыруға ықпалын ерекшелеу үшін жүргізілді. Бұл жерде кластерлік саясат негізі экономикалық өсімнің және оның бәсекеге қабілеттілігінің тұрақтылығын қалыптастыруға бағытталған механизмдер мен әдістер жиынтығы ретінде анықталған.
Елдердің экономикасының ғаламдық өзгерістерге ұшырауы кезеңінде кластерлер кеңінен тарай бастады. Олар нарықтық қатынастары дамыған елдердің өнеркәсібінің түрлі салаларында Италия, Германия, АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, сонымен қатар, дамушы елдерде Латын Америка, Азия, Африка мемлекеттерінде пайда болғанын атап кетуге болады [17].
Шағын кәсіпкерлік желісі мен кластерді дамыту бойынша бағдарламаларды өңдеу және енгізуде жеке сектор мен аймақтық үкіметтің өзара қызметін күшейту үшін ұсыныстар жиынтығы жасалды. Осы уақыт ағымында ұйыммен түрлі дамушы елдердегі: Үндістан, Индонезия, Малайзия, Мексика, Никарагуа, Гондурас, Ямайка, Боливия, Мадагасакар, Мароккода кәсіпорын кластерлерінің қызметінің тиімділігі, техникалық ынтымақтастығы, оларды қалыптастыру әдістері зерттелінді.
Экономикалық теорияда кластерлерді зерттеу 70-80 жылдардағы экономикалық әдебиетте Үшінші Италия деген атаумен мәлім, Италияның солтүстік - шығысында тиімді аймақтық экономикалық дамуының феноменіне негізделеді. 70 жылдардың соңында Италияның бай солтүстік-батысы (бірінші Италия) мен оңтүстігі (екінші Италия) экономикалық дағдарысты бастан кешірсе, елдің солтүстік - шығыс және орталық бөліктерінде жоғары экономикалық өсу байқалып, бұл жағдай экономистердің назарын аударды.
Нақты территорияда шоғырланған шағын кәсіпорындар жергілікті және экспортты нарықты дамытуға, үдемелі өсуге, сонымен қатар, халықты жұмыспен қамтуға қабілетті екенін көрсетті. Секторларда еңбекпен қамту ауыл шарушылығымен байланысты болмаса да, үшінші Италия ерекше өсуге ие болып және елдің басқа бөліктерімен салыстырғанда, қосымша құн тез жоғарылады. 1960 жылы басқа аймақтарға қарағанда миграциялық айырбаста халық санын маңызды көлемде кемітіп алған бұл аймақ, 1970 жылы халық үшін тартымды ауданға айналды.
Үшінші Италияның тез дамуы, әсіресе шағын және орта кәсіпорындарға негізделген салалардың тез өсуі, нақты секторлар мен жергілікті орындарда фирмалардың шоғырлануымен байланысты. Фирма бұтақтары (clusters) дәстүрлі тауарлар бойынша аяқ киім, былғары сөмкелер, тоқылған бұйымдар, жиһаз, қыш тақтайшалары, музыкалық аспаптар, тамақ өнімдері, сонымен бірге, осы тауарлар өндірісі үшін құрал-жабдықтармен жабдықтаушы салаларда әлемдік нарықта мықты позицияларды жаулап алуға қабілетті екенін көрсетті. Бұл кезде Германия және Ұлыбританияның ірі кәсіпорындары құлдырау кезеңінде болса, "үшінші Италияның" шағын және орта кәсіпкерлік кластерлері өндіріс пен экспортты ұлғайта алған [18].
Италияда кластерлердің дамуы мемлекет рөліне басым негізделеді: яғни көмек ретінде басқаруды жүзеге асыруы, экспортқа жеңілдіктер мен кепілдемелер беруі, инвесторларды тарту мен қолдау, консалтингтік қызметтер көрсету шаралары дәлел.
Ұзақ жылдар бойы Бүкіләлемдік экономикалық форум (World Economic Forum - WEF) сарапшыларының шешімі бойынша бәсекеге қабілетті көшбасшы ел болып, АҚШ, Жапония, Ұлыбритания сияқты мемлекеттерді және басқа әлемнің 102 мемлекетін басып озған Финляндия саналды. Фин экономикасының негізгі динамикалық дамуы кластерлермен тікелей байланысты екені көптеген ғалымдардың еңбектерімен дәлелденген.
Кластерлік талдау шеңберінде Финляндия экономикалық саясатты қайта құрумен кешігіп, ол тек 1995 жылы жасалды, дегенмен, фин экономикасы институты жүзеге асыратын Финляндия артықшылықтары жоба шегінде ұлттық өнеркәсіптің және басқару шешімдерін ақпараттық қамсыздандырудың келешек мүмкіндіктері анықталды. Сауда және өнеркәсіп Министрлігі директивалар дайындап, оның негізінде Ұлттық өнеркәсіптік стратегия өңделіп, бекітілді, оның көмегімен кластерлік дамуға бағытталған өнеркәсіптік және технологиялық бәсекелік саясатты макроэкономикалық реттеуге өту мүмкіндігін алды.
Қуатты кластер 120 өндірісті біріктіретін, Nokia компаниясының маңында топтастырылатын, телекоммуникациялық құрал-жабдық өндірушісі. Қазір бұл компания Финляндияның алдағы ғылыми - техникалық жетістіктердің алпауыттар қатарына шыққан. Елде ғылыми-зерттеу жұмысына мемлекеттік қаржыландыру көлемі онсызда ең жоғарғысы - 3,6 пайыз ЖІӨ-нен, ал Nokia үлесіне барлық бизнес-инвестицияның бұл сферада 35 пайызы келеді және кәсіпорындар үшін тартымды шеңбер пайда болды: білімнің жоғарғы деңгейі сұранысты және ақпараттық технология өніміне ұсыныс, сонымен бірге сауаттылық деңгейін одан да жоғарылатуға жәрдемдеседі [19].
Өте мықты фин кластерінің тууы табиғи ресурстардың бар болуымен байланысты, мысалы: ағаш, балық және т.б. Финляндияда қоршаған ортаны қорғау туралы кластер, жергілікті өндіріс саласын өңдеушілердің ластауының нәтижесінде құрылды.
Финляндияда қолданылатын кластерлер, фин экономикасын зерттеу институтының мамандарының пікірі бойынша (ЭТЛА) тоғыз (орман, ақпараттық және телекоммуникациялық, металлургиялық, энергетикалық, бизнес-қызмет, денсаулық сақтау, машина жасау, тамақ, құрылыс) фин экономикасының тоғыз саласы үшін маңызды болып табылады, экспорт көлемінің негізін құрайды және елдің ЖІӨ-нің маңызды бөлігін құрайды.
Ал, ЕО шеңберінде кластерлік саясат 1968 жылдан бастап жетілдірілді. Бұл моделдің негізі болып, шикізатты алудан бастап, оны өңдеу және жүзеге асыруда көп жағдайда сәтті өндірістік аймақтарды дамыту болып табылады. Дания үкіметінің ұсынысы бойынша 1988 жылдан 1993 жыл аралығы кезеңінде Даттық желілік бағдарлама іске асырылды. Бұл бағдарламаның өңделуіне себеп ғаламдық масштабта шағын және орта бизнес секторларының бәсекеге қабілетсіздігінен туындады. Желіні құру мақсаты, бәсекеге қабілеттілікті жоғарылатуға бағытталған, бизнестің жаңа бағыттарын анықтау, агенттер мен дистрибьюторларды жаңа нарықтарға енгізу, жеке фирмалардың қуатты тұстарын пайдалана отырып, жаңа өнімдерді нарыққа шығару мен өңдеуде көрінеді. Данияда кластеризациялау жолындағы негізгі проблемалардың бірі фирма аралық кооперацияның даттық іскерлік мәдениетке сай болмауы. Дегенмен, бағдарлама тиімді жүзеге асырылды: бес жыл ішінде бағдарлама кең көлемді масштабты иеленіп, 10-12 мың кәсіпорындық мақсатты топтан бес мыңы желіні қалыптастыру құрамына енді, бағдарламаның жоғары деңгейі даттық іскерлік мәдениетінің бөлігі ретінде кәсіпорындар желісін құруға ықпал етті. Желінің құрылуы бизнес проблемасын шешудің бірден-бір жолы екендігі дәлелденді, маркетингтік зерттеулер нәтижесінде сауалнама жүргізілген кәсіпорындардың 75 % -ы желіге қатысуы, олардың бәсекеге түсу қабілетін жоғарылатқанын, респонденттердің 90 %-ы бағдарламаны субсидиялау мерзімі аяқталғаннан кейінде желіде өз қызметін жалғастыруды көздеп отырғандығын білдірді, бағдарлама басқа еуропалық елдерде өзіне ұқсас бағадарламаларды жасауда үлгі болып, желіні дамыту Испания, Португалия, Франция, Ұлыбритания, Норвегия, АҚШ, Канада, Австралия, және жаңа Зеландия аймақтарына экспортталды.
Даттық бағдарлама үкіметпен қаржыландырылса, Ұлыбританияда шығындар негізінен қатысушы кәсіпорындарымен төленеді. Даттық келістің артықшылығы, қамтудың кеңдігі мен дамытудың жоғары жылдамдығында байқалса, ал Британдық келіс - қатысушы кәсіпорындардың жолын ұстауға басымшыл және бағдарламаның өміршеңдігі мен тұрақтылығына қол жеткізуге қабілетті.
Келесі, Германияда территорияның дамуына өз қаражаты есебінен дамудың меншік бағдарламаларын жүзеге асыратын және оған сай жер дербестелетін федералдық бөлім ықпал жасайды. Мемлекет бұл бағытта жоғары технологияға негізделген даму жолын ұстанған және өнеркәсіп пен ғылыми орталықтардың нығайған консолидациясы жүргізіледі. Үш түрлі кластерді бөліп алуға болады: ғылыми, өз технологияларын өндіріске беруші, инновациялық фирмалар базасында пайда болатын, бәсекелік ортада жұмыс істеуші, зерттеулер мен өндірісті біріктіруші. Өнеркәсіптік кластерлер қаржы ресурстарын федералды және жергілікті көздерден алады. Германияда жоғары технологиялы жеті кластер ішінен үш озат әлемдік кластер құрметті атауға ие болды: 21 ғасырдың Силиконды алқабы бұл Мюнхен, Гамбург, Дрезден. Кластерлік келісті қолданудың негізгі принциптері келесі нарықтық механизмдерге сүйенеді: шағын және орта кәсіпкерлердің мемлекеттік қолдаусыз, дербес жұмыс істей алуға қабілеттілігі, тиімсіз кәсіпорындардың нарықта жұмыс істеуін тоқтатуы, шағын және орта кәсіпкерлікке мемлекет қаржылық көмек көрсету үшін негізгі шарт - несиеге қабілетті болуымен сипатталады [20].
Франция басқа елдермен салыстырғанда, шаруашылықтың жаңа формасына өтуі күрделі формада жүзеге асырылды, себебі бұл елде 25% жұмыс күші еңбектенуші және өнімнің 30%-ы мен экспорттың бір бөлігі өндірілетін мемлекеттік сектор қуатты орталықтандырылған. 1995 жылы территорияны дамыту және құру бағдарламасы қабылданып, аймақты дамытуды басқару бойынша және оны көріктендіру қорының ұйымдары құрылды. 1997-1998 жж бағдарлама жобасы өңделді, өндірістік кластер жүйесімен біріккен аймақты дамытудың 99 жобасы бекітілді.
Бұл қызметті жүргізу нәтижесінде жүйеге 4,3 мың кәсіпорын енді. 30 ірі компания айналасында біріккен кәсіпорындар шоғырланды. Жобаларды бөлу пропорционалды түрде болғанымен, кейбір территориялар белсенді дамуға бет алды: Пириней оңтүстігі, Рона- Альпы, Фран-Конте, Овернь, Шампань, Арденна, Париж, Тулуза, Марсель, Сен - Этьен қалалары.
Дәстүрлі өнеркәсіптік секторлар (машина құру, тоқыма, ағаш өңдеу, жиһаз) техникалық жаңалықтарды енгізеді: автоматизация, орау, кадрларды дайындау, жинастыру, ал жаңа өндірістер мультимедиа, микроэлектроника, биотехнология салаларында дамыған.
Францияның экономикалық даму бағдарламасында технополистер жүйесі арқылы жүзеге асырылатын инновациялық бағдарламалар маңызды және Жерорта теңізінің оңтүстік жағалауында қарқынды дамуда, бүгінгі таңда Антиполис, Монпелье, Тулон, Марсель, Моннольс баршаға мәлім кластерлер. Оларды құруда жоғары технология мен іскерлік белсенділіктің негізгі звеносы болатын арнайы мемлекеттік инжинирингтік және ғылыми институттардың ашылуы маңызды фактор болып есептелді. Осы шаралар елдің бәсекеге қабілеттілігін нығайту мақсатына бағытталды және үкіметтің нысаналы қадамдары белгіленген экономикалық стратегиясы пайда болды: экономиканың инновациялық секторын қалыптастыру және дамыту, еңбек нарығын икемділікке келтіру, шетел компанияларымен жұтылып кету қаупінен ұлттық капиталды қорғау, жаңа салық саясатын өңдеу және өткізу.
Франция үкіметі елдің халықаралық бәсекеге қабілеттілігін жоғарылатуға бейімді ірі ұлттық жобаларды жүзеге асыруда ұйымдастырушы, түзетуші және негізгі инвестор болу рөлін атқарды [21].
Жаңа инновациялық жобаларды ойластыратын бизнес-инкубаторлар, венчурлық қорлар дамыған. Кластерлердің пайда болуына қосымша мысалдарды келесі кестемен бейнелейміз :
Кесте-2. Әлемде кластерлердің құрылуы
Аймақ
Кластер
Құрылғ-ан жылы
Инициатор
Тартымды-лығы
Дамуы
Ольборг, Дания
Моблильді телекоммуни кациялар
1948
SP радио
Теңіз саласы
Өңдеулер, технологиялар, университетпен байланыс
Далтон, Джорджия (АҚШ)
Кілемдер
1918
Craft tufters
Өңдеулер
Автоматтандыру, өңдеудегі бәсекелестер
Кастел
Гофредо,
Италия
Тоқыма
1923
Ноэмидегі фабрика
Рыноктар
Жабық фабрикалар,
Иби,
Испания
Ойыншықтар
1915
Paya SCVI Hermanos
Үй
Түрлі өнімдерді өңдеу
Калифорния (АҚШ)
Технология,фармацевтика
1950
Hybritech
Теңіз базасы, климат
өнімдер, венчурлық капитал
Сосоло,
Италия
Жұқа қыш
1960
Rubbiani
Балшықты
жер
Инновация, бәсекелестер,
Сондай-ақ, шығыс Еуропа елдері өнеркәсіпті кластерлеуді қолдап отырғанын айта аламыз, оның үстіне Венгрия, Словакия, Чехия және Словенияда оны арнайы мемлекеттік бағдарламалармен қорғалуы, оның жан-жақты тартымдылығын, қарқынды даму, интеграцияны, ашық және айқындылығын қамтамасыз етеді. Бұл жағынан ерекше жетістікке жеткен Венгрия мемлекетінде 75 кластер бар, олардың негізгі құраушысы болып саябақ өнеркәсібі табылды. Кластерлік бағдарлама РАNАС автокөлік кластерін дамытуға бағытталған, бұнымен қоса ағаш өңдеу, туризм саласы дамуда.
Кластерлік даму аймақтарында, мысалы: Голландиядағы гүл бизнесі, Франциядағы косметика, Швейцариядағы - сағат, Сингапурдағы - мұнай-химияны атап өтуге болады. Осыдан бір жақты және жоғары стандартты кластердің жоқ екендігі туралы қорытындыға келеміз, өйткені кластер әр түрлі мемлекет дамудың әр түрлі деңгейінде және әр текті ресурстар және мүмкіндіктердің болуынан туындайды. Кластерлік үлгілер бір-бірінен ерекшеленеді, алайда бүкіл жерде олар орта және шағын бизнеске, аймақтың дамуына қуатты серпіліс береді.
Сонымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz