Орталық Қазақстандықтардың 1940-1945 жылдардағы шаруашылығы
М А З М Ұ НЫ
КІРІСПЕ 3
І. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАРДЫҢ 1940.1945 ЖЫЛДАРДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҒЫ 13
ІІ ТАРАУ. СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ДӘУІРДЕ СОЦИАЛИСТІК ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ЖӘНЕ ӨРКЕНДЕТУ ЖОЛЫНДАҒЫ КҮРЕС (1945—1953 жылдар) 36
2.1 Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық жағдайда болған негізгі өзгерістер. Екі лагерьдің құрылуы 36
2.2. Партияның халық шаруашылықтарын қалпына келтіру және онан әрі дамыту жөніндегі жұмысы. Төртінші бесжылдық жоспарының мерзімінен бұрын орындалуы 48
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 70
СІЛТЕМЕЛЕР 71
КІРІСПЕ 3
І. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАРДЫҢ 1940.1945 ЖЫЛДАРДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҒЫ 13
ІІ ТАРАУ. СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ДӘУІРДЕ СОЦИАЛИСТІК ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ЖӘНЕ ӨРКЕНДЕТУ ЖОЛЫНДАҒЫ КҮРЕС (1945—1953 жылдар) 36
2.1 Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық жағдайда болған негізгі өзгерістер. Екі лагерьдің құрылуы 36
2.2. Партияның халық шаруашылықтарын қалпына келтіру және онан әрі дамыту жөніндегі жұмысы. Төртінші бесжылдық жоспарының мерзімінен бұрын орындалуы 48
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 70
СІЛТЕМЕЛЕР 71
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмысты жазудағы алдағы қойған мақсатым, Ұлы Отан соғысының сан алуан беттеріне үңіле отырып Орталық Қазақстандықтардың соғыс жылдарындағы және Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдардағы еңбекшілердің таңқаларлық еңбегін көрсету. Биылғы 2004 жылы 22-ші маусымда Ұлы Отан соғысының басталғанына толықтай 63 жыл толады. Осы уақыт аралағында біршама зерттеулер жүргізіліп тарихи көзқараста үлкен сынға түскені белгілі. Дипломдық жұмыста қарастырылатын мәліметтер біршама ғалымдардың зерттеулерінде келтіріледі.
1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы өзінің ауқымдығы мен ұзақтығы жағынан адамзат қоғамының дамудағы тендесі жоқ жаңа кезеңі болғаны мәлім. Дипломдық жұмыстың басты қарастыратын мәселесі Орталық Қазақстанның Ұлы Отан соғысы жылдарындағы экономикалық дамуды, оның ішінде Қарағанды көмір бассейнінің Балқаштың мысының тағы басқа да ауыл шаруашылық, өндіріс салаларының соғыс талабына сай майдан үшін жаппай көрсеткен еңбекке баға беру. Соғыс жылдарында экономикалық, әлеуметтік өзгерістерді көрсету алға қойылып отыр.
Бұл дипломдық жұмысты жазу үшін ең алдымен негізгі дәлелді дерек ретінде облыстық архив құжаттарын пайдаландым. Және де бұл тақырып белгілі ғалымдар, көптеген жұмыстарын жүргізіп келеді. Жалпы дипломдық жұмыс монографиялар, зерттеулер, газеттік материалдар, архивтік құжаттар негізінде жазылды. Отан соғысын зерттеу республиканың көптеген ғалымдары үшін актуальды мәселе болғандықтан, көптеген мәліметтер кездеседі. Олардың әрқайсысы өз алдына құнды дерек. Дипломдық жұмыстың нақты қарастыратыны Орталық Қазақстанның соғыс жылдардағы даму ерекшеліктерін көрсету болғандықтан бұл мәселені терең зерттеген ғалымдардың еңбегін пайдаландым. Мәселен Н. Дауылбаев Қарағанды көмір бассейнінің соғыс жылдарындағы дамуы, өндірістегі еңбекшілердің майдан үшін қосқан еңбегі жайлы өз монографиясында көрсетіп өткен .
Сонымен қатар М.Қозыбаев, Т.Б.Балақаев сынды ғалымдардың еңбектерін пайдаландым. 1970 жылы Алматыда басылып шыққан М.Қозыбаевтың «Қазақстан - арсенал фронта» атты еңбегін дипломдық жұмыстың біршама мәселелерін шешуге пайдаландым. Себебі Қозыбаев Ұлы Отан соғысы тарихын терең зерттеген ғалымдардың бірі болғандықтан, Орталық Қазақстанның соғыс кезеңі жайында, көптеген деректер нақтылы көрсетілген . Сонымен қатар Орталық Қазақстанның тылы, еңбеккерлерінің еңбектегі орны, майданға көрсеткен елеулі табыстары. Қарағанды көмір бассейнінің дамуы, сол сияқты майданға аттанып Отан үшін аянбай шайқасқан Қарағанды-лықтар, олардың ерлікте жайында мынадай ғалымдар зерттеу жүргізген. Әрине, олардың әрқайсысы Ұлы Отан соғысының Қазақстан аумағындағы алатын орыны туралы жалпылама шолу көрсете отырып, Орталық Қазақстанға да нақтылы тоқталып өтеді. Зерттеушілер ескі тарихи көзқараспен жазылса да бүгінгі таңда актуальдылығын жоғалтпаған құнды дерек көзі деуге болады.
Т.Б.Балақаевтың монографиясы біршама нақтылы зерттеу еңбегі болғандықтан бұл еңбектердің еңбекшілердің соғыс жылдарындағы майданды азық-түлікпен, көшірілген адамдар мен өндіріс орталықтарының жағдайы мен азат етілген аудандарға шефтік көмек көрсетуде ерекшеліктер көрсетілген...
Ұлы Отан соғысы еліміздің тарихындағы ең қиын және ерлікке толы кезең болды. Республикамыздың экономикалық, саяси, мәдени дамуында көптеген өзгерістер әкелді. Оның бірі - Орталық Қазақстан өңірі деуге болады. Майдан арсеналы бола отырып, соғысты жан-жақты қамтамасыз етуші орталықтардың бірі болғаны жайлы көптеген ғалымдардың еңбектерінен, архив деректерінен, мақалалардан көреміз.
Жалпы ғалымдар Қазақстанның Ұлы Отан соғысына көмек беруші негізгі күш екенін жан-жақты түрде зерттеді. Олардың жазған зерттеулерінде дипломдық жұмыстың актуальды мәселелерін ашық көрсететін нақтылы деректс қамтылады. Мәселен, Ұлы Отан соғыс тарихында зерттеу жүргізген: М.Қозыбаевтың «Қазақстан майдан арсеналы», Т.Б. Балақаевтың «Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны 1941-1945г.» Л.Байсеркеевтің «Майданды демеген қуатты күш», көптеген ғалымдардың құрастыруымен шыққан: «Казахстан в период ВОВ Советского Союза» II томдық еңбекте, тарих ғылымдарының докторы Т.Б.Балақаевтың басшылығымен шыққан «Казахстан в годы Великой Отечественной Войны І-ІІ томах» еңбегін К.І.Оразовтың «Рабочий класс Казахстана в годы ВОВ» т.б. да авторлардың еңбектері, архив құжаттары т.б. да материалдар аталып отырған дипломдық жұмыстың маңызды мәселелерін шеуге негіз болды.
Орталық Қазақстанның соғыс жылдарындағы әлеуметтік – экономиклық өзгеріске ұшырағанын, оның өз алдына жетістіктері мен майданга берген күш-қуаты жайлы кең көлемде қамтиды.
Т.Б. Балақаевтың монографиясында соғыс жылдарындағы еңбекші тобының еңбектегі ерліктері, майдан даласын азық-түлікпен қаматамасыз ету сияқты мәселелер қарастырылған. Монографияда Орталық Қазақстан жайлы мөліметтер көптеп кездеседі. Архивтік және әдеби деректердің негізінде жазылған Балақаевтың бұл зерттеуінде соғыс жылдарындағы өнеркәсіп-ауыл шаруашылығындағы өзгерістер, азат етілген аудандарға Орталық Қазақстан аумағында қандай көмек жүргізілгені берілген. Қысқаша айтқанда Орталық Қазақстанның тылы көрсетілген .
1970 жылы Алматыда басылып шыққан М. Қозыбаевтың «Қазақстан арсенал фронта» атты еңбегі дипломдық жүмыстың бір шама мәселерін шешуге пайдаландым. Қозыбаев Ұлы Отан соғысы тарихын терең зерттеген ғалымдардың бірі болғандықтан, бұл монографиясы өз алдына құнды еңбек болып табылады. Мемлекеттік архив деректеріне құнды деректерге сүйеніп жазылған бұл еңбектің өзі бірнеше тараудан тұрады. Қазақстанның майдан арсеналы екенін көрсете отырып, бір тарауында Орталық Қазақстанға яғни Қарағанды магниткасы туралы жекелей тоқталып өткен, еңбекте сонымен бірге майданды транспортпен, шикізатпен, азық-түлікпен қамтамасыз еткен еңбек майданын көрсетіп өтеді. Соғыс жылдарында экономика мен
Бұл дипломдық жұмысты жазудағы алдағы қойған мақсатым, Ұлы Отан соғысының сан алуан беттеріне үңіле отырып Орталық Қазақстандықтардың соғыс жылдарындағы және Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдардағы еңбекшілердің таңқаларлық еңбегін көрсету. Биылғы 2004 жылы 22-ші маусымда Ұлы Отан соғысының басталғанына толықтай 63 жыл толады. Осы уақыт аралағында біршама зерттеулер жүргізіліп тарихи көзқараста үлкен сынға түскені белгілі. Дипломдық жұмыста қарастырылатын мәліметтер біршама ғалымдардың зерттеулерінде келтіріледі.
1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы өзінің ауқымдығы мен ұзақтығы жағынан адамзат қоғамының дамудағы тендесі жоқ жаңа кезеңі болғаны мәлім. Дипломдық жұмыстың басты қарастыратын мәселесі Орталық Қазақстанның Ұлы Отан соғысы жылдарындағы экономикалық дамуды, оның ішінде Қарағанды көмір бассейнінің Балқаштың мысының тағы басқа да ауыл шаруашылық, өндіріс салаларының соғыс талабына сай майдан үшін жаппай көрсеткен еңбекке баға беру. Соғыс жылдарында экономикалық, әлеуметтік өзгерістерді көрсету алға қойылып отыр.
Бұл дипломдық жұмысты жазу үшін ең алдымен негізгі дәлелді дерек ретінде облыстық архив құжаттарын пайдаландым. Және де бұл тақырып белгілі ғалымдар, көптеген жұмыстарын жүргізіп келеді. Жалпы дипломдық жұмыс монографиялар, зерттеулер, газеттік материалдар, архивтік құжаттар негізінде жазылды. Отан соғысын зерттеу республиканың көптеген ғалымдары үшін актуальды мәселе болғандықтан, көптеген мәліметтер кездеседі. Олардың әрқайсысы өз алдына құнды дерек. Дипломдық жұмыстың нақты қарастыратыны Орталық Қазақстанның соғыс жылдардағы даму ерекшеліктерін көрсету болғандықтан бұл мәселені терең зерттеген ғалымдардың еңбегін пайдаландым. Мәселен Н. Дауылбаев Қарағанды көмір бассейнінің соғыс жылдарындағы дамуы, өндірістегі еңбекшілердің майдан үшін қосқан еңбегі жайлы өз монографиясында көрсетіп өткен .
Сонымен қатар М.Қозыбаев, Т.Б.Балақаев сынды ғалымдардың еңбектерін пайдаландым. 1970 жылы Алматыда басылып шыққан М.Қозыбаевтың «Қазақстан - арсенал фронта» атты еңбегін дипломдық жұмыстың біршама мәселелерін шешуге пайдаландым. Себебі Қозыбаев Ұлы Отан соғысы тарихын терең зерттеген ғалымдардың бірі болғандықтан, Орталық Қазақстанның соғыс кезеңі жайында, көптеген деректер нақтылы көрсетілген . Сонымен қатар Орталық Қазақстанның тылы, еңбеккерлерінің еңбектегі орны, майданға көрсеткен елеулі табыстары. Қарағанды көмір бассейнінің дамуы, сол сияқты майданға аттанып Отан үшін аянбай шайқасқан Қарағанды-лықтар, олардың ерлікте жайында мынадай ғалымдар зерттеу жүргізген. Әрине, олардың әрқайсысы Ұлы Отан соғысының Қазақстан аумағындағы алатын орыны туралы жалпылама шолу көрсете отырып, Орталық Қазақстанға да нақтылы тоқталып өтеді. Зерттеушілер ескі тарихи көзқараспен жазылса да бүгінгі таңда актуальдылығын жоғалтпаған құнды дерек көзі деуге болады.
Т.Б.Балақаевтың монографиясы біршама нақтылы зерттеу еңбегі болғандықтан бұл еңбектердің еңбекшілердің соғыс жылдарындағы майданды азық-түлікпен, көшірілген адамдар мен өндіріс орталықтарының жағдайы мен азат етілген аудандарға шефтік көмек көрсетуде ерекшеліктер көрсетілген...
Ұлы Отан соғысы еліміздің тарихындағы ең қиын және ерлікке толы кезең болды. Республикамыздың экономикалық, саяси, мәдени дамуында көптеген өзгерістер әкелді. Оның бірі - Орталық Қазақстан өңірі деуге болады. Майдан арсеналы бола отырып, соғысты жан-жақты қамтамасыз етуші орталықтардың бірі болғаны жайлы көптеген ғалымдардың еңбектерінен, архив деректерінен, мақалалардан көреміз.
Жалпы ғалымдар Қазақстанның Ұлы Отан соғысына көмек беруші негізгі күш екенін жан-жақты түрде зерттеді. Олардың жазған зерттеулерінде дипломдық жұмыстың актуальды мәселелерін ашық көрсететін нақтылы деректс қамтылады. Мәселен, Ұлы Отан соғыс тарихында зерттеу жүргізген: М.Қозыбаевтың «Қазақстан майдан арсеналы», Т.Б. Балақаевтың «Колхозное крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны 1941-1945г.» Л.Байсеркеевтің «Майданды демеген қуатты күш», көптеген ғалымдардың құрастыруымен шыққан: «Казахстан в период ВОВ Советского Союза» II томдық еңбекте, тарих ғылымдарының докторы Т.Б.Балақаевтың басшылығымен шыққан «Казахстан в годы Великой Отечественной Войны І-ІІ томах» еңбегін К.І.Оразовтың «Рабочий класс Казахстана в годы ВОВ» т.б. да авторлардың еңбектері, архив құжаттары т.б. да материалдар аталып отырған дипломдық жұмыстың маңызды мәселелерін шеуге негіз болды.
Орталық Қазақстанның соғыс жылдарындағы әлеуметтік – экономиклық өзгеріске ұшырағанын, оның өз алдына жетістіктері мен майданга берген күш-қуаты жайлы кең көлемде қамтиды.
Т.Б. Балақаевтың монографиясында соғыс жылдарындағы еңбекші тобының еңбектегі ерліктері, майдан даласын азық-түлікпен қаматамасыз ету сияқты мәселелер қарастырылған. Монографияда Орталық Қазақстан жайлы мөліметтер көптеп кездеседі. Архивтік және әдеби деректердің негізінде жазылған Балақаевтың бұл зерттеуінде соғыс жылдарындағы өнеркәсіп-ауыл шаруашылығындағы өзгерістер, азат етілген аудандарға Орталық Қазақстан аумағында қандай көмек жүргізілгені берілген. Қысқаша айтқанда Орталық Қазақстанның тылы көрсетілген .
1970 жылы Алматыда басылып шыққан М. Қозыбаевтың «Қазақстан арсенал фронта» атты еңбегі дипломдық жүмыстың бір шама мәселерін шешуге пайдаландым. Қозыбаев Ұлы Отан соғысы тарихын терең зерттеген ғалымдардың бірі болғандықтан, бұл монографиясы өз алдына құнды еңбек болып табылады. Мемлекеттік архив деректеріне құнды деректерге сүйеніп жазылған бұл еңбектің өзі бірнеше тараудан тұрады. Қазақстанның майдан арсеналы екенін көрсете отырып, бір тарауында Орталық Қазақстанға яғни Қарағанды магниткасы туралы жекелей тоқталып өткен, еңбекте сонымен бірге майданды транспортпен, шикізатпен, азық-түлікпен қамтамасыз еткен еңбек майданын көрсетіп өтеді. Соғыс жылдарында экономика мен
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1.Алдажұманов Ғ “Оның құнын тірілер біледі” атты еңбегі
2.Балақаев Т.Б. Колхозное крестянство Казахстана в годы Великой Отечественной Войны (1941-1945 г.г.). Алматы, 1971.
3.Байсеркеев Л. Майданды демеген қуатты күш. Алматы, 1995.
4.Балақаев Т.Б. Алдажұманов Ғ. “Қазақстан еңбекшілері майдан қызметінде” атты еңбегі
6.Даулбаев Н. Карагандинский угольный бассейн. Алматы, 1970.
7.Казахстан в Великой Отечественной Войне. Алматы, 1974.1-ІІ тома.
8.«Орталық Қазақстан» газеті 1999ж. 24 ақпан, 1999ж. 17 наурыз, 2000ж. 11 наурыз 2000ж. 6 мамыр.
9.Өміржанов Ә. Келер деп хаты елеңдеп. Алматы, 1985.
10.«Қарқаралы» газеті, №19 саны
11.Караганда Карагандинская область Энциклопедия. Алматы, 1993.
12.Казахстан в период Советского союза Великой Отечественной Войны І-ІІ тома. Алматы, 1967
13.Қарағанды облыстық мемлекеттік архиві. Ф.341., Ф.1., Ф.314.
14.Қозыбаев М. Казахстан-арсенал фронта. Алматы, 1970.
15.Қозыбаев М.Қ, Едігенов М. Труд во имя победы. Алматы, 1995.
16.ҚазақССР тарихы социализм дәуірінде, Алматы, 1964.
1.Алдажұманов Ғ “Оның құнын тірілер біледі” атты еңбегі
2.Балақаев Т.Б. Колхозное крестянство Казахстана в годы Великой Отечественной Войны (1941-1945 г.г.). Алматы, 1971.
3.Байсеркеев Л. Майданды демеген қуатты күш. Алматы, 1995.
4.Балақаев Т.Б. Алдажұманов Ғ. “Қазақстан еңбекшілері майдан қызметінде” атты еңбегі
6.Даулбаев Н. Карагандинский угольный бассейн. Алматы, 1970.
7.Казахстан в Великой Отечественной Войне. Алматы, 1974.1-ІІ тома.
8.«Орталық Қазақстан» газеті 1999ж. 24 ақпан, 1999ж. 17 наурыз, 2000ж. 11 наурыз 2000ж. 6 мамыр.
9.Өміржанов Ә. Келер деп хаты елеңдеп. Алматы, 1985.
10.«Қарқаралы» газеті, №19 саны
11.Караганда Карагандинская область Энциклопедия. Алматы, 1993.
12.Казахстан в период Советского союза Великой Отечественной Войны І-ІІ тома. Алматы, 1967
13.Қарағанды облыстық мемлекеттік архиві. Ф.341., Ф.1., Ф.314.
14.Қозыбаев М. Казахстан-арсенал фронта. Алматы, 1970.
15.Қозыбаев М.Қ, Едігенов М. Труд во имя победы. Алматы, 1995.
16.ҚазақССР тарихы социализм дәуірінде, Алматы, 1964.
М А З М Ұ НЫ
КІРІСПЕ 3
І. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАРДЫҢ 1940-1945 ЖЫЛДАРДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
13
ІІ ТАРАУ. СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ДӘУІРДЕ СОЦИАЛИСТІК ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ҚАЛПЫНА
КЕЛТІРУ ЖӘНЕ ӨРКЕНДЕТУ ЖОЛЫНДАҒЫ КҮРЕС (1945—1953 жылдар) 36
2.1 Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық жағдайда болған негізгі
өзгерістер. Екі лагерьдің құрылуы 36
2.2. Партияның халық шаруашылықтарын қалпына келтіру және онан әрі дамыту
жөніндегі жұмысы. Төртінші бесжылдық жоспарының мерзімінен бұрын
орындалуы 48
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 70
СІЛТЕМЕЛЕР 71
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмысты жазудағы алдағы қойған мақсатым, Ұлы Отан
соғысының сан алуан беттеріне үңіле отырып Орталық Қазақстандықтардың соғыс
жылдарындағы және Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдардағы еңбекшілердің
таңқаларлық еңбегін көрсету. Биылғы 2004 жылы 22-ші маусымда Ұлы Отан
соғысының басталғанына толықтай 63 жыл толады. Осы уақыт аралағында біршама
зерттеулер жүргізіліп тарихи көзқараста үлкен сынға түскені белгілі.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын мәліметтер біршама ғалымдардың
зерттеулерінде келтіріледі.
1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы өзінің ауқымдығы мен ұзақтығы
жағынан адамзат қоғамының дамудағы тендесі жоқ жаңа кезеңі болғаны мәлім.
Дипломдық жұмыстың басты қарастыратын мәселесі Орталық Қазақстанның Ұлы
Отан соғысы жылдарындағы экономикалық дамуды, оның ішінде Қарағанды көмір
бассейнінің Балқаштың мысының тағы басқа да ауыл шаруашылық, өндіріс
салаларының соғыс талабына сай майдан үшін жаппай көрсеткен еңбекке баға
беру. Соғыс жылдарында экономикалық, әлеуметтік өзгерістерді көрсету алға
қойылып отыр.
Бұл дипломдық жұмысты жазу үшін ең алдымен негізгі дәлелді дерек
ретінде облыстық архив құжаттарын пайдаландым. Және де бұл тақырып
белгілі ғалымдар, көптеген жұмыстарын жүргізіп келеді. Жалпы дипломдық
жұмыс монографиялар, зерттеулер, газеттік материалдар, архивтік құжаттар
негізінде жазылды. Отан соғысын зерттеу республиканың көптеген ғалымдары
үшін актуальды мәселе болғандықтан, көптеген мәліметтер кездеседі. Олардың
әрқайсысы өз алдына құнды дерек. Дипломдық жұмыстың нақты қарастыратыны
Орталық Қазақстанның соғыс жылдардағы даму ерекшеліктерін көрсету
болғандықтан бұл мәселені терең зерттеген ғалымдардың еңбегін
пайдаландым. Мәселен Н. Дауылбаев Қарағанды көмір бассейнінің соғыс
жылдарындағы дамуы, өндірістегі еңбекшілердің майдан үшін қосқан еңбегі
жайлы өз монографиясында көрсетіп өткен[i].
Сонымен қатар М.Қозыбаев, Т.Б.Балақаев сынды ғалымдардың еңбектерін
пайдаландым. 1970 жылы Алматыда басылып шыққан М.Қозыбаевтың
Қазақстан - арсенал фронта атты еңбегін дипломдық жұмыстың біршама
мәселелерін шешуге пайдаландым. Себебі Қозыбаев Ұлы Отан соғысы тарихын
терең зерттеген ғалымдардың бірі болғандықтан, Орталық Қазақстанның соғыс
кезеңі жайында, көптеген деректер нақтылы көрсетілген[ii]. Сонымен қатар
Орталық Қазақстанның тылы, еңбеккерлерінің еңбектегі орны, майданға
көрсеткен елеулі табыстары. Қарағанды көмір бассейнінің дамуы, сол сияқты
майданға аттанып Отан үшін аянбай шайқасқан Қарағанды-лықтар, олардың
ерлікте жайында мынадай ғалымдар зерттеу жүргізген. Әрине, олардың
әрқайсысы Ұлы Отан соғысының Қазақстан аумағындағы алатын орыны туралы
жалпылама шолу көрсете отырып, Орталық Қазақстанға да нақтылы тоқталып
өтеді. Зерттеушілер ескі тарихи көзқараспен жазылса да бүгінгі таңда
актуальдылығын жоғалтпаған құнды дерек көзі деуге болады.
Т.Б.Балақаевтың монографиясы[iii] біршама нақтылы зерттеу еңбегі
болғандықтан бұл еңбектердің еңбекшілердің соғыс жылдарындағы майданды азық-
түлікпен, көшірілген адамдар мен өндіріс орталықтарының жағдайы мен азат
етілген аудандарға шефтік көмек көрсетуде ерекшеліктер көрсетілген...
Ұлы Отан соғысы еліміздің тарихындағы ең қиын және ерлікке толы кезең
болды. Республикамыздың экономикалық, саяси, мәдени дамуында көптеген
өзгерістер әкелді. Оның бірі - Орталық Қазақстан өңірі деуге болады. Майдан
арсеналы бола отырып, соғысты жан-жақты қамтамасыз етуші орталықтардың бірі
болғаны жайлы көптеген ғалымдардың еңбектерінен, архив деректерінен,
мақалалардан көреміз.
Жалпы ғалымдар Қазақстанның Ұлы Отан соғысына көмек беруші негізгі күш
екенін жан-жақты түрде зерттеді. Олардың жазған зерттеулерінде дипломдық
жұмыстың актуальды мәселелерін ашық көрсететін нақтылы деректс қамтылады.
Мәселен, Ұлы Отан соғыс тарихында зерттеу жүргізген:
М.Қозыбаевтың Қазақстан майдан арсеналы, Т.Б. Балақаевтың Колхозное
крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны 1941-1945г.
Л.Байсеркеевтің Майданды демеген қуатты күш, көптеген
ғалымдардың құрастыруымен шыққан: Казахстан в период ВОВ Советского Союза
II томдық еңбекте, тарих ғылымдарының докторы Т.Б.Балақаевтың басшылығымен
шыққан Казахстан в годы Великой Отечественной Войны І-ІІ томах еңбегін
К.І.Оразовтың Рабочий класс Казахстана в годы ВОВ т.б. да
авторлардың еңбектері, архив құжаттары т.б. да материалдар аталып отырған
дипломдық жұмыстың маңызды мәселелерін шеуге негіз болды.
Орталық Қазақстанның соғыс жылдарындағы әлеуметтік – экономиклық
өзгеріске ұшырағанын, оның өз алдына жетістіктері мен майданга берген күш-
қуаты жайлы кең көлемде қамтиды.
Т.Б. Балақаевтың монографиясында соғыс жылдарындағы еңбекші тобының
еңбектегі ерліктері, майдан даласын азық-түлікпен қаматамасыз ету
сияқты мәселелер қарастырылған. Монографияда Орталық Қазақстан жайлы
мөліметтер көптеп кездеседі. Архивтік және әдеби деректердің негізінде
жазылған Балақаевтың бұл зерттеуінде соғыс жылдарындағы өнеркәсіп-ауыл
шаруашылығындағы өзгерістер, азат етілген аудандарға Орталық Қазақстан
аумағында қандай көмек жүргізілгені берілген. Қысқаша айтқанда
Орталық Қазақстанның тылы көрсетілген[iv].
1970 жылы Алматыда басылып шыққан М. Қозыбаевтың Қазақстан
арсенал фронта атты еңбегі дипломдық жүмыстың бір шама мәселерін шешуге
пайдаландым. Қозыбаев Ұлы Отан соғысы тарихын терең зерттеген
ғалымдардың бірі болғандықтан, бұл монографиясы өз алдына құнды еңбек болып
табылады. Мемлекеттік архив деректеріне құнды деректерге сүйеніп жазылған
бұл еңбектің өзі бірнеше тараудан тұрады. Қазақстанның майдан арсеналы
екенін көрсете отырып, бір тарауында Орталық Қазақстанға яғни
Қарағанды магниткасы туралы жекелей тоқталып өткен, еңбекте сонымен бірге
майданды транспортпен, шикізатпен, азық-түлікпен қамтамасыз еткен еңбек
майданын көрсетіп өтеді. Соғыс жылдарында экономика мен
әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер, ғылым мен мәдениеттің дамуына мамандар
дайындаудың санының өскендігі жайлы мәліметтер келтірілген. Қаһарлы соғыс
жылдарындағы тыл мен майданның байланысын көрсете отырып, халықтың
патриоттық сезімін, Отанға деген сүйіспешілігін айқындайды.
1967 жылда Б.А. Акжанов, М. Қозыбаев, Т.Б. Балақаев тағы басқа атақты
ғалымдардың қүрастыруында жарық көрген Казахстан в период ВОВ Советского
союза атты II томдық еңбегі тарихи құнды құжаттарға бай жазылған.
Дипломдық жұмыстың нақтылы тақырыбын ашып көрсетуге кеңінен пайдаланылды.
Бұл құрамы еңбек 3 бөлімнен түрады. Соғыс жылдарындағы өндіріс, ауыл
шаруашылығы салаларын қамтитын құнды да қызықты деректер баршылық.
Оның ішінде Қарағанды, Балқаш сияқты кенді аймақтардың сол аудандардағы
колхоздар мен совхоздардың еңбекшілердің еңбектегі ерліктері, Ұлы Отан
соғысы жылдарындағы мәдени құрылыстар, ғылыми мекемелердің дамуы жайлы әр
осы аймақтан шыққан қаһарман халықтың неміс басқыншыларынан Отанын азат
етуге қатысқан соғыстағы ерліктері туралы біршама деректер берілген.
Ұлы Отан соғысы жылдарында қазақ халқы, көп ұлтты Қазақстанның барлық
еңбекшілерінің жауды жеңіп шығуға қосқан үлесі жайлы А.Н.Нүсіпбеков,
С.Б.Бәйішев, С.Н.Покровский сияқты тарихшылырдың қүрастыруында 1964 жылы 2-
ші рет басылып шыққан Қазақ ССР тарихы социализім дәуірінде атты оқулықта
IX тарауы Ұлы Отан соғысына арналған. Орталық Қазақстанның
тыл мен майдандағы елеулі істерін береді.
1995 жылы Алматыда жаңаша архивтік деректердің зертелуінің негізінде
республика тылын көрсететін М.Қ.Қозыбаев пен Н.Е. Едігеновтің басшылығымен
Труд во имя победы атты еңбек жарыққа шықты. Тарихтың өзі уақыттың
талабына сай зерттелетіні, жазылатыны белгілі. Авторлар Советтік дәуірден
біршама уақыт аралығында көптеген ғалымдардың құпия архивтік деректерін
ащық түрде зерттей алмағанын, оған себеп сол заманның талаптары сай екенін
көрсете отырып, қазіргі таңда еркіндік алған уақытта тарихқа шынайы көзбе
нақтылы тоқталуға тырысады. Яғни бұл еңбекте көрсетіліп отырған еңбек
мәлімет арқылы халық дүниежүзілік көзқараста өзінің ұлттық
намысын жоғалтпау жолында, Отанына шынайы қызмет еткенін айқындайды.
Авторлар Қарағанды көмір бассейнінің дамуы соғыс жылдарындағы
қиыншылықтар мен жетістіктерге көз жүгірте отырып халқытың өз алдына
дамудағы өзгерістеріне тоқталады. Сол сияқты Қарағанды облыстық мемлекеттік
архивінде Ұлы Отан соғысы тарихын кең көлемде зерттеуге
мүмкіндік туды. Осы архив құжаттарына тоқталсақ, Қарағандылық
батырларға арналған документтер, батырлармен әңгімелесу кезіндегі жазба
деректер, Қарағандылық Совет одағының батырларының тізімі, соғыс
аяқталғаннан кейін де Қарағандылық батырларды іздестіру мәселелері сияқты
құжаттар бар.
Қарағандылық батырлар жайлы құжаттар ғылыми-техникалық жөндеуден өтіп,
күнделікті сақтауға арналған. 1942-1971 жылдардағы кезді камтитын №1
описьте сақталған[v].
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерлік көрсеткен батырлар жайлы Белан.П.С,
Камета Н.П құрастыруында 1968 жылы Алматыда II томдық Герой Советского
союза Казахстанцы атты еңбек шықты. Бұл еңбекте дипломдық жұмыстың
қарастырыла-тын мәселелерінің бірі Орталық Қазақстандық батырлар,
жауынгерлер жайлы біршама мәліметтер алуға болады. Еңбекте Совет одағының
батырлары жайлы, олардың өз алдына өмір жолдары арқылы қаһармандықпен
күресе отырып Отан үшін жан пида еткені қамтылды.
Балақаевтың басшылығымен шыққан II томды - Казахстан в Великой
Отечественной войне Алматыда 1974 жылдарда жарық көрген еңбек көптеген
тарихшы ғалымдардың зерттеу очерктерінен құрастырылған. Мәселен Ұлы Отан
соғысына байланысты архив, газет материалдарын пайдалана отырып жазған
Н.Едігеновтың Социалистическое соревнование рабочих промышленности
Казахстана в годы войны еңбегінде Қарағанды көмір бассейнінің
жағдайына, Балқаш мыс заводтарының өнім өндірудегі соғыс жылдардағы табыс
көздері жайлы қарастырып өткен.
Соғыс жылдарында Қазақстан темір жолдарының ролі артқаны белгілі. Бұл
жылдарда Қазақстан бойынша 8 темір жол торабы құрылған еді. Соның бір
негізгісі Қарағанды мен Түркістан Сібір магистралі болатын. Осы темір жолды
салу кезіндегі, ондағы атқарылған шаралар жайлы М.Х.Асылбековтың
Железнодорожники - фронту атты еңбегінде терең зерттеле отырып баға беріп
өтеді.
М.Қ.Қозыбаевтың Рабочий класс - Казахстана - фронту деген
мақаласында Қазақстан еңбекшілерінің майданға деген шынайы еңбек күштерін
жұмсаудағы ролін, әсіресе Қарағанды, Балқаш, Жезқазған, Ағадыр, Жаңарқа
сияқты аудандардағы жастардың, ерлер мен әйелдердің жауды жеңуге бір
ауыздан қарсы тұрып, күндіз-түні жаппай еңбек атқарғаны жайлы жазылған.
1995 жылы Қарағандыдан Ермағанбет Лұқпанов, Мағауия Сембаевтың
құрастыруында Жауынгер қыздар атты еңбек жарыққа шықты. Совет
халқының неміс фашист басқыншыларына қарсы күресіне қазыналы Қарағанды
өңірі өз көмірі мен темірі арқылы көмектесіп қана қойған жоқ, сол бір отты
жылдарда ер азаматтармен қатар, Қарағандылық қыздар да өз еріктерімен
соғысқа аттанды. Олардың туған жер, өскен елге деген ыстық махаббаты жауға
деген өшпенділік Ұлы жеңіс күнін жақындатуға өз үлестерін қосқаны жайлы
көпшілік қауымға ұсынылып жазылған бұл очерктер жинағында Батыстан тиген
жауға қарсы тұрып перзенттік парыздарын адал атқарған Қарағандылық
жауынгер қыздардың майдандағы және бейбіт еңбектегі кейінгі ұрпаққа үлгі
болар ұлағатты өмір жолдары нақтылы деректерге сүйене отырып баяндалады.
1994 жылы Қазақ энциклопедиясының редакциясынан Алматыда 3 томдық
көптеген ғалымдардың құрастыруында Боздақтар атты еңбек жарыққа шықты.
Бұл кітап 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлер
туралы кітап. Фашистік Германияны жеңудің 50 жылдығына арналған, бұл
кітапқа Отан үшін опат болған 18 000 Қарағандылықтардың есімдері еніп
отыр. Оларды мәңгілік еске сақтау үшін көпшілік тарапынан орыналған бұл
еңбектің ғылыми маңыздылығы зор деуге болады. Еңбектің жарыққа шығып
зертте-лудегі мәселелердің актуальдылығын ашуға А.А.Абдуллин, С.З.Зиманов,
З.Қ. Қабдалов, М.Н. Қозыбаев, А.Қ. Қошанов, Ш.Мұртаза, С.Қ.Нүрмағанбетов
сияқты ғалымдардың еңбегі зор роль атқарды.
Ф.Н.Нұрғалиевтің бас редакторлығының негізінде жарық көрген бұл еңбекте Ұлы
Отан соғысының ұрыс даласында қаза болғандардың, гитлершілердің қасап
лагерлерінде азаппен жан қиғандардың, соғыстың алғашқы айналымында
фашистердің айбарлы танкілерімен құр қол алысқандардың, Мәскеу түбіндегі
окоптарда Сталинград көшелеріндегі кескілескен ұрыстарда, Прибалтика мен
Еуропалық елдерді азат еткен, қаһарман ағаларымыз бен әпкелеріміздің
есімдері келтірілген халықтың миллиондаған даңқты өкілдерінің қанымен
боялған жеңістің бір айғағы болды[vi].
1993 жылы Алматы баспасынан Орталық Қазақстанның экономикалық
әлеуметтік, саяси, мәдени әрине оның ішінде түрлі архивтік деректер мен
тарихқа, оның ішінде Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қарағанды өңіріне орынды
сипат берген атақты ғалымдардың еңбектерінің нәтижесінде Қарағанды.
Қарағанды облысы энциклопедия жинағы басылып шықты. К.А.Аманбаев,
А.Ж.Жанғожин, М.Б.Исенов, В.М.Минин, Б.Б.Мұқышев, А.П.Нестеров, И.Г.Югай
сияқты зерттеушілер алқасынан туындаған бұл кітап Қарағанды өңірінің өткені
мен бүгінгі өмірінен сыр шертеді. Көмірлі Қарағандының қалыптасуы соңғы
жылдарындағы ірі өнеркәсіп салаларында мәдениет пен өнерде, ауыл
шаруашылығында, құрылыс мекемелерінде, денсаулық салаларындағы т.б.
өзгерістер баяндалып жазылған. Ұлы Отан соғысына аттанған жауынгерлердің,
еңбек майданында ерлердің ерлік істері жайлы мәліметтерге бай жазылған.
Сонымен қатар, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Орталық Қазақстанда жасақталған
әскери бірлестіктер жайлы келтірілген.
Дипломдық жұмысым кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен түрады. Бірінші тарау: Орталық Қазақстандықтардың Ұлы
Отан соғысы жылдарындағы тылдағы еңбегі.
Бұл тарауда қарастырылатын мәселелер Орталық Қазақстанның соғыс
жылдарындағы жағдайы. Басқа да аймақтар сияқты көшіріліп келген
кәсіпорындар, халықтар жайлы айтылады. Оның негізгі себеп-салдары
көрсетіледі. Майданды көмірмен қамтамасыз етуші одақтағы ірі орталықтардың
бірі Қарағанды болғандықтан соғыс жылдарындағы Қарағанды көмір бассейнінің
дамуы майдан мен үкіметке жоспардан тыс қанша өнім бергені, Қарағанды
шахтерлерінің қажырлы еңбектері жайлы мәліметтер беріледі. Басқа
өндіріс саласында Балқаштың түсті меаллургиясындағы өнім өндіру,
Қарсақпай заводы сияқты Жезді аймақтардың соғыс талабына сай қызмет
етуі айтылды. Соғыс жылдарында тек қана көмірмен, азық-түлікпен, мыспен
ғана қамтамасыз етіп қойған жоқ, майданға ұйымдасып танк колоннасын
жіберіп отырды. Яғни тарауда Орталық Қазақстаннан шыққан Қарағанды
комсомолы, Қарағанды шахтері т.б. танк колонналарына қанша мөлшерде ақша
аударып, Қарағандылықтардың қосқан үлесі беріледі.
Қарағанды темір жолының соғыс жылдарындағы дамуы, Орал сияқты өндіріс
орталықтарын жанар-жағар маймен қамтамасыз етуші орталықтардың бірі екенін
айта кеткен жөн.
Республиканың басқа облыстары мен бірге Орталық Қазақстандықтарда
қыстың суығына шыдап Отанды қорғаушы жауынгер бауырларына арнап сыйлықтар,
жылы киім, ақшалай заемдар жіберуді алдарына міндет алды. Осы мөселелер
төңірегінде біршама деректер беріледі.
Сонымен қатар Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдың негізгі көзі
ауылшаруашылығы болғаны белгілі. Орталық Қазақстан аул шаруашылық
өнімдерін беруде алдыңғы орында болды. Жұмыста егін егіп, мал шаруашылығы
саласындағы колхозшылардың майданды қамтамасыз етудегі орны архив құжаттар
негізінде беріліп отыр. Сонымен қатар азат етілген аудандарға Орталық
Қазақстан тарапынан шефтік көмек көрсетуі жөнінде мәліметтер кездеседі.
Жалпы алғанда бұл тараудың ашып көрсететін негізгі мәселелері Орталық
Қазақстандықтардың тылдағы ерліктері, халықтар алдындағы араласқа түсіп,
бір-біріне деген қамқорлықтарының жарқын бейнесін көруге болады.
Екінші тарау: Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысынан кейінгі кезеңдегі
ауыл шаруашылығын көтерудегі ерен еңбектері жайында және осы жылдардағы
еліміздің өнеркәсібін өркендетуге жұмсалған халықтың қажырлы еңбегі
көрсетіледі.
Бұл тарауда Балақаевтың, Алдажұмановтың “Қазақстан еңбекшілері майдан
қызметінде” атты еңбегін және Алдажұмановтың “Оның құнын тірілер біледі”
атты еңбегін пайдаландым.
І. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАРДЫҢ 1940-1945 ЖЫЛДАРДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
Ұлы Отан соғысы басталған жылдан-ақ Қазақстан халқының бірлігі
негізінде Барлығы майдан үшін, барлығы жауды талқандау үшін деген ұранды
еліміздің барлық облыстарының еңбекші халқы бір ауыздан қолдады. Колхоз,
совхоз өндірісінің еңбеккерлері, жер-жерде еңбек өнімділігін арттыруға,
еңбек тәртібін күшейтуге тылда жауды жеңбек күшімен талқандауға міндет
алды. Сарқылмас табиғат байлықтарын майдан үшін қызмет еткізген аймақтың
бірі - Орталық Қазақстан деуге болады. Қарағандының көмірі, Балқаштың мысы,
өнеркәсіп саласының жүргізіліп жатқан әскер құрамалары үшін соғыс
техникасы, оқ дәрілер өндіруде аз роль атқарған жоқ. Еліміздің ең маңызды
ауылшаруашылық аудандары Украинадан, Доннан, Куваннан уақытша айырылып
қалуымызға байланысты, соғыстың алғашқы жылдарында Қазақстанның үлесіне
жауапты міндет, майдан мен елімізге көптеп астық, ет, май, жүн, темекі және
ауыл шаруашылығының басқа өнімдерін беру міндеті тиді. Қаһарлы соғыс
жылдарында тыл мен майдан бір-бірімен тығыз байланыста болғаны белгілі.
Армия мен халықтың тұтастығы олардың патриотизмі Ұлы Отан соғысы жылдарында
майданға қаржылық көмек көрсетуге ғана емес, сол сияқты еңбекшілердің
майдангерлерге, соғыс мүгедектеріне, олардың жанұяларына деген
қамқорлығынан да көрінеді.
Ұлы Отан соғысы Қазақстанда соғыстан бұрынғы бесжылдықтардың ішінде
жасалған түсті металлургияның, көмір және мұнай өнеркәсібінің ең ірі
кәсіпорындарында, Кеңес Одағының қорғаныс өнеркәсібінде ірі роль атқарған,
сирек металдар шығаратын кәсіпорындарда өнімді барынша көптеп шығаруды
талап еткені белгілі. Орталық Қазақстан болса осындай өнеркәсіп салаларына
бай аймақ. Қиын соғыс кездерінде халықтың алдында зор міндет тұрды. Жау
еліміздің өмірлік маңызы бар бірсыпыра аудандарын басып алғаны себепті азық-
түлік және өнеркәсіп товарларымыздың қоры қатты кеміді. Соғыстың алғашқы
айларының өзінде-ақ Қазақстанға елімізді жау оккупациялап алған батыс
аудандарынан Ленинградтан, Москвадан және басқа жерлерінен эвакуацияланған
балалар мен ересек халық келе бастады. Орталық Қазақстанға да осындай
халықтар көшірілген болатын. 1942-44 жылдары Қарағандыға 50 мыңға
эвакуацияланған жұмысшылар қоныс аударылды. Олардың ішінде техниканы жетік
меңгерген әр саладағы мамандар бар болатын. Олардың әрқайсысы өз
тәжірибелерімен бөлісіп, өндірісті жетілдіруге ат салысты. Сонымен бірге
Қазақстанға көптеген кәсіпорындар көшірілген болатын. Эвакуацияланған
кәсіпорындарды орналастыру, іске қосу тез уақыт аралығында жүзеге асырылды.
Бұл көшірілген кәсіпорындармен бірге келген аса маман жұмысшылар мен
инженер-техник кызметкерлер еңбектің ең жетілген әдістерін қолдана отырып,
мұның нәтижесінде жергілікті кадрлардың мамандығының өсуіне себеп болды.
Деректерде көрсетіп өтеді, соғыс жылдарында Қазақстанға 150 кәсіпорын
көшірілген болатын. Олардың біразы уақытша көшірілген.
Орталық Қазақстан көптеген кәсіпорындарды қабылдаған аймақ. Тіпті,
соғысқа дейінгі жылдардың өзінде Қарағандыға Нова-Подольск цемент заводынан
жабдықтар көшірілген болатын. Қарағанды көмір бассейніне басшылық көмек
көрсету жайлы 1931 жылы Қарағанды шахтерлерінің Украиндық кеншілерге жазған
хаттары Правда газетінде басылып шығады. Онда Қарағандылықтардың көмір
алу күресіне тәжірибелі кеншілердің келуін талап етіп шақырулары жазылады.
Донбасс еңбекшілері бір ауыздан қолдап соғыстың алғашқы он жылдығында
Донбасстан Қарағандыға көптеген 500-ге жуық жоғары маманданған жұмысшылар
келген болатын. Оның ішінде белгілі донецтік шахтер ірі еңбеккер
К.О.Горбачев бар. Ол Қазақстан уголь трестің құрушылардың бірі. Сол
сияқты соғыс жылдарында тәжірибелі өнім алуға ат салысқан кеншілірдең бірі
А.Г. Стахановтың еңбегін атаған жөн. Сол себепті айта кететін жайт
Қарағанды көмір бассейні соғысқа дейінгі жылдан-ақ өз алдына дамыған,
маманданған кәсіпорындардың қатарында болды.
Жоғарыда атап өтілгендей, Ұлы Отан соғысы басталғаннан-ақ Орталық
Қазақстан аумағында да көптеген кәсіпорындар көшіріліп келді. Донбастан
Қарағандыға 3 мыңнан астам донец шахтерлері, 2 мың шахта құрылысшылары
көшіріліп келді. Луганский А.Я. Пархоменко атындағы завод көшірілді, ал бұл
завод көмір бассейні үшін көмір алу техникасының негізгі көзіне айналды.
Қарағанды көмір комбинатының басқармасы және бас инженері болып Г. П.
Спицын және Д. Г. Ляпин, № 31 шахтаның бастығы болып А. Г. Стаханов, бас
механигі - С.С.Макаров тағайындалды[vii]. Әрине көшіріліп келген кәсіпорын-
дарға бос тұрған аудандарды табу қиынға түссе де, тыл халқы қолдан
келгеннің бәрін істеді.
Батыстан Шығысқа тек қана адамдар мен өнеркәсіп мекемелері ғана емес,
ауыл шаруашылығы техникасы, мал, азық-түлік қоры көшірілген болатын[viii].
Шефтік көмек көрсетуді ұйымдастыруда Қарағанды облыстық атқару
комитетінің тағайындауымен облыстың барлық аудандарында комиссия құрылады.
Киров уголь трестінің шахтерлері Донбасты қалпына келтіру үшін зор міндет
алды. Ұлы Отан соғысы басталған уақыт аралығында өкімет Қарағанды көмір
бассейнін Одақтағы үшінші көмір өндіруші орталықтардың бірі ретінде санай
отырып пайдаланды. Металлургия үшін кокстық көмірді өндіруде Қарағандының
ролі артты. Соғыс уақытына байланысты, Отан алдында мемлекеттік жоспарды
орындаудағы жауапты істі мойнына ала отырып, осы уақытқа қосымша көмір
өндіруде мысалы № 17 бис (шахта бастығы Т. Клецко, бас инженер Кузнецов)
өндіріс қуатын 30, 7% өсірсе, №13 Стахановтың басшылығындағы шахта 40%
өсірді. Еңбекшілердің жетіспеушілігіне, материалдық ресурстардың
шектеулігіне байланысты майдан құрылысы 14 шахтаға таратылды. Соғыс
жылдарындағы талап көмір алудың өсуіне көңіл бөлінетінін тудырғанын айта
кеткен жөн. Қарағанды көмір комбинатының бастығы Иванцов пен тест шахта
басқармаларына көмір алу жөнінде тапсырған мынандай бұйрығы бар: 1942 жылы
тамыз айында Қарағанды көмір комбинаты бойынша көмір алудың жарты төулік
кезінде 25000 тоннаға, қыркүйекте 27250 тоннаға, қазанда 31500 тоннаға,
қарашада 33150 тоннаға, желтоқсанда 38800 тоннаға жеткізу керек[ix].
Көмір бассейніндегі Донбасс сияқты өндіріс орындарына көмек көрсете
отырып қалпына келтіру жайлы мына мәліметтерге көз жүгіртсек Қарағанды
облком ВП(б)К неміс фашист басқыншыларының Донбасты қиратып басып алуына
байланысты жуық арада оны қалпына келтіру үшін Қарағанды партия ұйымы істер
атқарды: Қалалық жастар ұйымы Донбасс Красноармейск уголь трестін
қамқорлыққа алды. Қалада 1943ж. 10-шы желтоқсанынан 12-ші желтоқсанға дейін
апталықтар өткізіліп, жастар шахталарда жөндеу жұмыстарын жүргізе отырып,
Донбасқа 3 түрлі әртүрлі шахта жабдықтарын жіберуге дайындық өткізді.
Пархоменко атындағы заводтың партия комсомолдар ұйымы өз қарамағына Донецк
шахталарының жабдықтарын қалпына келтіріп, тапсыр-маларын орындауға жұмыс
атқарды.
Яғни облыстық архив деректерінде нақтылы соғыс жылдарындағы негізгі
мәліметтер беріліп өтіледі. Жоғарыда айтылғандай, Қарағанды көмір бассейні
Ұлы Отан соғысы жылдарында көмір өндіруде алдыңғы қатарда болды. Рес-
публика тыл орталықтарының біріне айнала отырып, Қазақстан бойынша көмір
бассейнінде Қарағандыдан 96,6 % өнім алынып отырды. Соғыстың үш жарым
жылында Қарағанды көмірі 12357 мың көмір берді. Бүл сандарды дәлірек
көрсету үшін Қарағанды көмір бассейні ашылған жылдан-ақ 1854 жылдан 1940
жылды қосқанда, оның ішінде өзінің 86 жыл өмір сүру уақытында 30,741 мың т.
көмір берсе, 4 жыл соғыс кезеңінде бассейн өндіріс пен транспортқа 34443
мың тонна көмір тапсырған болатын. Әсіресе соғыс жылдарында Қарағанды
жылыту фабрикасында кокстік көмірдің көлемін ұлғайтуда көптеген іс шаралар
жүргізілген болатын. 1942 жылы бұл жерден Магнитогорскіге 461621 т. көмір
кокстенуге жіберілген болса, 1944 жылы бұл сандық мөлшер ендігі жерде
934453 т немесе 202,0% жетті. Яғни 1942 жыл мен 1945 жыл аралығында
жартытәуліктік кокстік көмірді тасымалдау 130% өскенін мәліметтер
көрсетеді. Әрине бұл бассейнде көмір алудың өсуіне негізгі күш майдан үшін
еңбек еткен кеншілердің еңбектегі үлесі екенін атап өткен жөн. Бұл уақыт
аралығында бассейн бойынша екінші жерасты Қарағанды пайда болды.
Эксплуатацияға 19 жаңа шахта және 3 көмір разрезі жалпы жылдық 5945 м.
тонна қуаттылықпен іске қосылып жұмысқа берілген. Соғыс жылдарында
Қарағанды темір бассейнінде тұрақты механикалық база құрастырылып, 4
механикалық шеберха-налар игеріліп іске қосылды. Пархоменко атындағы завод
3 жаңаша корпустарымен жылыту жабдықтары мен көмір өндіруде көптеген
шаралар атқарды[x].
Халықтың еріктілігінің арқасында Қарағанды ірі көмір-металлургия
орталықтарының біріне айналды. Қарағандының экономикалық аудандарының дамуы
неғұрлым жоғары сипатқа ие болды. Қарағанды бассейнінің құрылуы жайында
В.В.Куйбышев былай жазған: Қарағанды өзімен іргелес жатқан Солтүстік-Шығыс
Қазақстан аудандары мен қатар бүкіл ел үшін, халық шаруашылығының
прогрессивті дамуында оның ішінде Оңтүстік Орал, Орта Азия, Солтүстік Волга
сияқты елдердің дамуы үшін бүкілодақтық роль атқарды[xi]. Қаһарлы жылдар
басталғанда Қарағанды кеншілері митингілерде былай деген үндеу сөз сөйледі:
Біз үшін Отанды қорғаудан артық, қасиетті ешнәрсе жоқ, осы Отанға қауіп
төнген сәтте социалистік меншікті сақтап қалуға, шахталарды қорғаныс
бекінісіне айналдыруға ант етеміз[xii].
Қазақстан Орталық комитеті барлық еңбеккерлерді Қарағанды көмірін
өндіруді арттыру барлық республикалық міндет дей отырып, барлығын ат
салысуға шақырды. Сол себептен, мыңдаған еңбекшілер өз ерекшеліктерімен
Қарағанды бассейніне 17 мыңнан артық келіп қосылды, 10 мыңға жуық шахтерлер
арнайы мамандықтарды оқығандықтан тәжірибелері мен үлестерін қосты. Соғыс
жылдарында көптеген ер адамдардың майданға аттануларына байланысты жоғары
маманданған кадрларды дайындау зор роль атқарған болатын. Осы жылдарда 151
тәжірибелі курстық мектептер пайда болды. Осыған дәлел болатын облыстық
архив деректеріне қарасақ мынандай мәліметтер бар. 1941 жылдың 28
маусымындағы Қарағанды қалалық бөлімінің жарлығымен Ленин ауданының
еңбекшілері біздің отанымыздың патриоттары отанымызға басып кірген герман
фашизміне жауап ретінде Отанның Қорғаныс жағдайы үшін еңбек етуге 1941
жылдың 29 маусымының жексенбісінде өткен митингіде шешім қабылданды.
Еңбекпен өтеудегі елдің қорғанысы үшін көптеген шешім қабылданды. Әскери
жағдай еңбекші күштің арасында түбірлі өзгерістерді қажет ете отырып,
маманданған еңбекші кадрларды дайындауды талап етеді. Бұл мәселені шешу
үшін әр мамандық саласындағы кеншілер әйелдерінің арасынан маманданған
резервтерді қолдау қажет. Бұл резервтер Қызыл Армияға кеткен кеншілердің
орнын толықтыратын негізгі күш болады.
Соғыс талабына сай Орталық Қазақстанның алдында жауапты міндет -
майданды Қарағандының көмірі, Балқаштың мысымен қамтамасыз ету т.б. да
жұмыстар тұрды. Бұл жылдарда көмір алу - 1941-7,2, 1942-7,0, 1943-9,7, 1944-
10,9, 1945-11,3 (млн.т) құраған болатын. 39 шахта жұмыс атқарып, 43 мың
адам жұмыс істеді. Әсіресе айта кететін бір жаңалық осы соғыс жылдарында
көмір алудың өнімділігін арттыруға арналған тау-кен комбайнды № 31 шахта
механигі С.С.Макаров ойлап тапқан болатын. Қарағанды бассейні
Магнитогорскінің жанар-жағар маймен қамтамасыз ететін орталықтардың бірі
болды[xiii]. Майданға фашистік көмек көрсетудің нәтижесі ретінде бүкіл ел
бойынша майдан күндерінде социалистік жарыстар жүргізілген болатын. Бүл
социалистік жарыстардың нәтижесінде майданға көмек берудің қорын арттыруға
негіз болса, екінші бір нәтижелі жағы осы соғыс уақытында елдің
экономикалық аудандарының еңбек қуаттылығы арта түсуге себеп болды. Бұл
жылдарда көптеген жексенбіліктер атқарылды.
Жоғарыда айтылып кеткендей, қажеттіліктерге байланысты Қазақстан
бойынша соғыс талабына сай Қарағанды бассейнінің қуатты жұмыс жасауы зор
міндет болды. 1942 жылы жұмыс 20 маусымда өкімет Караганда уголь трестін
комбинат құрамына енгізуді жүзеге асырды. 1941 жылдың соңы мен 1942 жылдың
басында Донбастан Қарағанды бассейнін соғыс талабына сай дайындауға
көптеген озық мамандар келді. 1942 жылы Қарағандыға донецк шахтерлерінің
алғашқы топтары келіп жетті. Қарағандылықтар ағайындылықпен Украина мен
Москвадан келген орыс халқы т.б. ұлт өкілдерін құшақ жая қарсы алды. Осының
нәтижесінде жаңадан шахталар іске қосылып, Қарағанды электр станциясы
тұрғызылды. Солайынша 5 айының ішінде 1941 жылдың шілдесінен желтоқсанға
дейінгі уақыт аралығында 1940 жылмен салы-стырғанда 25,2% артық, электр
энергиясын өндірді. Донбасстан көшіп келген энергетиктер көптеген сапалы
жабдықтарды орнатты. Осылайша, 1942 жылдың қазан айында Сталинград маңында
шайқас жүріп жатқан уақытта, Қарағандының аудандық электрстанциясы электр
тасымалдау жолында іске қосылды. Бұл көмір өндірудің қарқынын арттыруға
мүмкіндік берді.
Соғыстың алғашқы айларының өзінде-ақ Қарағандыға 850 адам Павлодардан
және 1800 адам Қостанай облысынан келіп қосылды. 1942 жылдың басында жер
асты шахталарында жұмысшы күшінің саны жеткіліксіз болды. 1942 жылдың 1
қаңтарынан бассейнде 20448 адам жұмыс істеді. 1943 жылы Қарағанды
шахталарына 10694 адам келсе, олардың 6583 әйелдер[xiv]. Сөйтіп соғыс
талабына сай ондаған жаңаша әйел адамдарының мамандықтары пайда болды, оның
ішінде көбісі шахта жұмысы.
Осы жылдарда әйелдер кеңесінің ролі артты. Мәселен, Горбачев атындағы
шахтада Смирнов жолдастың басшылығындағы кеңесте іс тігу үйірмелері жұмыс
атқарды. Үйірме мүшелері 52 жылы көрпе, госпитальдарға жылы заттар тігіп
беріп отырды. № 31 шахтаның машинисті Стругалина жолдас осы шахтаның
әйелдер кеңесінің төрағасы болып тағайындалды. Оның белсенділігімен көмір
тасымалдау үшін әйелдер бригадасы ұйымдастырылды Караганда уголь
комбинатының әйелдер кеңесі (1942 жылдың ақпан айы үшін) елдің қорғаныс
қорына 20000 ақша аударды[xv].
Қарағанды бойынша жер асты жұмысының көлемі 99% - ке жетті. Бұл бүкіл
ел бойынша Ұлы Отан соғысы жылдарында үшінші көмір алу базасының дамуының
негізгі факторы болып табылады. Қарағанды көмір бассейнінде еңбек
етушілердің саны 2,5 есеге ұлғайды. Бұл жылдарда қалада 7 жоғары және орта
оқу орындары жұмыс атқарып, 2000-ға жуық білім алушылыр, 6 ғылыми -зерттеу
мекемелері, оның ішінде екеуі көмір өндірісі саласында болды. Бұл жылдарда
соғыс уақыты болса да, еңбекшілер арасында мәдени шаралар да жиі болып
түрды. Шахтерлерді мәдени-тұрмыстық шаралармен қамтамасыз етуге екі театр,
бірнеше, кинотеатрлар мен кітапханалар қызмет етті[xvi].
Осы салада Қарағанды облыстық өлкетану мұражайының ерекше қызметін айта
кеткен жөн, Ұлы Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап өз жұмысын майдан
мен тылдың үлесіне арнады. Мұражай Кеңес халықтарының Отан соғысы неміс
басқыншыларына қарсы атты көрме ұйымдастырды. Көрменің материалдарының
тақырыбы былайша өрбіді; Біздің нені кімді, немен қорғай алатынымыз бар:
фашизм - бұл халықтардың араласуы, аштық, қайыршылық, бүліншілік, сол
себептен бар күш - фашизмді талқандауға[xvii].
Соғыс уақытының басталған уақыт аралығы мен аяғына шейін елдің өндіріс,
экономика саласында біршама нәтижелі істер атқарылды деуге болады. Мәселен,
1944 жылы 31 желтоқсанда Қазақстанның қара металлургиясының алғашқылары
болып Қарағанды облысы бойынша Теміртауда өндіріс орталықтарының негізінде
металлургия заводы іске қосылды. Осылайша Қарағанды облысы тек көмір
өндірісінің орталығы бола отырып, түсті және қара металлургия саласында
танымал бола түсті[xviii].
Ауыр соғыс күндерінің қиыншылықтарына қарамастан, Қарағанды жастары
ұйымшылдықпен зор міндет атқарды. Өндірістің әр саласында аянбай еңбек
етті. Мәселен №18 шахтаның әр бір саласында көзге түскен жастар болды. 828
адамнан 1072-ге жетті. 1943 жылы 31 қаңтарда Қарағандыда жастардың қалалық
митингісі болып өтті. №1 шахтаның бұрғылаушы бригадасының жастар
бригадасының бригадирі Кабден Ысқақов былай деді: Қарағандылықтардың Қызыл
Армия мерекесіне беретін ең үздік сыйлығы көмір болып табы-лады. Жоспардан
тыс 250 тоннадан кем түспейтін кокстік көмір беруді ұйғарып отырмыз[xix].
Сонымен бірге жастардың ұйымдастыру мен көптеген жексенбіліктер
өткізілді.
Толық емес міндеттерге қарағанда, оған облыс бойынша 14 мыңнан астам
жастар қатысты. Оның 2613-і комсомол мүшесі болды. Жастармен бірге қарт
жұмысшылар, стахановшылар, инженер-техник қызметкерлер т.б. жексенблікте
белсене еңбек етті[xx].
Соғыс айларында Балхаш қаласының түсті металлургиясының мекемелерінде
қарқынды түрде жұмыстар атқарылды. Яғни 1942 жылдың 20 қыркүйегінен 20
қазаны аралығында еңбек табысының қорытындысына № 517 әлеуметтік міндетті
мойнына алған завод түсті металл өндіру жоспарында Қоңырат қорғасын заводы
руда алуда 1 ай ішінде 97,8% мыс заводында 90,8%-ке өсті. Мыс заводында
негізгі цехтарда өндіруші мыс және молибдендік цехтарға арнайы майдандық
тапсырмалар берілді. Смена мен бригадалар бойынша арнайы Сталиндік вахталар
ұйымдастырылды. Оның арасында Абдрахманов және Петровтың бригадаларында
өнім өндіру 189% болды. Сонымен бірге майдан айлығы кезінде көмір өндіру
бассейні шахталарда жоспардан тыс 26 220 т. артық өнім өндірді. Бұл
нәтижеге Кирово уголь және Сталин уголь трестері жетті. Кривоуголь
қөмір өндірудің жарты тәуліктегі өнімін жоспардан тыс 424 тоннаға арттырып,
майдан қорына 13470 тонна көмір беріп, айлығын 104,9% өтеді. Сталин уголь
тресті бойынша айлық жоспарды 104,3% атқарып, жоспардан тыс 9990 тонна
көмір берді[xxi].
Сонымен бірге көрсетуді қажет ететін бір мәселе Қызыл Армияға қаржылық
көмек көрсету. Қазақстан КП(б) Орталық Комитетінің басшылығымен майданға
қаржылық көмек көрсетудегі республика еңбекшілерінің патриоттық
қозғалысының ең кең тараған түрі - Қызыл Армия үшін соғыс техникасын
жасатуға қаржы жинау қозғалысы болды. Майданға көмектің бұл патриоттық
формасы шын мәнінде бүкіл халықтық сипатқа ие болды. Осыған сәйкес Орталық
Қазақстан бойынша да көптеген шаралар атқарылды. Мәселен 1941 жылдың
желтоқсан айының ортасына қарай Қарағанды облысының еңбекшілері қару-жарақ
қорына 712 мың ақша аударды[xxii].
Қарағанды облысы Осакаров ауданының Большевик ауыл шаруашылығының
артель мүшелерінің жалпы жиналысы бес күндік еңбек вахтасында тұрып,
табыстарын Қазақстан комсомолы танк колоннасын жасату қорына жіберуге
шешім қабылдады[xxiii]. Жастар екпінді еңбек вахтасына тұрып, өнеркәсіп
орындарында, колхоз далаларында күндіз-түні аянбай еңбек етіп, жұмыс
уақытында демалыс күндері жексенбіліктер өткізді, халық арасында майдан
үшін бағалы заттар, ақшалай және облигациялай қаржы жинауды да
ұйымдастырды. Нәтижесінде 1942 жылдың июнь айының ортасына қарай Қазақстан
комсомолы танк колоннасын жасау қорына 10 млн. 337 мың сом түсті. Ал сол
жылдың сентябрь айында республикаға тағы да бір қуанышты хабар жетті.
Майдағы жинаған қаржыға жасалған 45 тон майдан әскерлеріне берілді[xxiv].
Сол сияқты 1943 жылы Қарсақпай заводы мен Жезқазған кен басқармасының
еңбекшілері Қазақстан түсті металлургиясының барлық еңбекшілеріне хат
жолдап, Қазақстан металлургі атты танк колоннасын жасату туралы үндеу
тастады. Бұл үндеуді республиканың барлық еңбекшілері қызу қолдады.
Қазақстан металлургі танк колоннасы үшін Жезқазған ауданының еңбекшілері
8 миллион сомнан астам ақша жинап өткізді. Сондай-ақ, олар жоспардан тыс 1
мың тонна көмір, тоннадан руда, мыс берді.
Сол сияқты, Қарағанды комсомолы танк колоннасы Ұлы Отан соғысы
жылдарында құралды. Енді 1944 жылдың шілде айында №18 шахтаның кеншілері
Комсомол бригадаларының ұйымдастыруымен 96 мың тонна көмір өндіріле отырып,
660 мың сом танк колоннасының қорына аударды. Негізгі жауапты міндетті
мойнына алғандар № 44-45, № 33-34 шахталар.
Сонымен бірге Қазақстан комсомолы атты жер асты қайығына
Қарағандылықтар 230 мың сомнан артық ақша аударды[xxv].
Қарағанды шахтері танк колоннасы Ұлы Отан соғысы жылдарында Қарағанды
көмір бассейні шахтерлерінің қаржыларынан жиналды. Қаржы жинау 23 қарашадан
басталды.
1942 жылы №12,18,20 Калинин атындағы шахтаның ұжымының шақыруымен
басталды. 25.11, 25.12 уақыт аралығында майдан айлығын өткізе отырып көмір
өндіру мен тасымалдаудың нәтижесінде 5 сағаттық жұмыс уақытында 28 тонна
көмір өндірілді. 1943 жылдың көктеміне дейін Қарағанды шахтері қорына 2
миллион ақша жиналды[xxvi].
Сонымен қатар мына мәліметтерге көз жүгіртсек №3 Киров атындағы
шахтаның әйел шахтерлерінің ұйымдастыруында Донбастың мәдени мекемелерін
қалпына келтіруде, балабақшалардың құрылысы жайлы ақшалай жағдайлар
атқаруда олар концерттік бағдарлама қоя отырып, көмір алуда еңбек ете
отырып, Донбастың мәдени мекемелерін қалпына келтіруге 74,27 сом ақша
аударды[xxvii]. Деректерде көрсетілгендей көбісі бағалы әшекей заттарын
қорға тапсырған. Қарағанды әйелдерінің ержүрек істері үшін Қорғаныс
Комитетінің ризашылық қағазын алған болатын. Алғашқы балалар үйіне
Қарағандының аты берілді. Орталық Қазақстанның қорғаныс қорына үлестерін
қосқаны жайлы көптеген құжаттардан кездеседі. Олар жаудан азат етілген
Украина сияқты елдердің шаруашылықтарына үлкен көмек көрсетті. Ол жаққа 22
мыңнан астам нан өнімін, 55 трактор, 11 мың ірі қара мал, 2 мыңға жуық ақша
жіберді. Елеулі еңбектері үшін осы соғыс жылдарында көптеген кеншілер Совет
одағының ордендері мен медальдармен марапатталған болатын. Әсіресе баса
айта өтетін Ұлы Отан соғысы жылдарында Қарағанды темір жолы қарқынды жұмыс
атқарған болатын[xxviii]. Қарағанды темір жол басқармасы соғыстың алғашқы
жылдарында-ақ іске қосылған. Соғыс талабына сай ел арасындағы темір жолдың
көмірді тасымалдаудың қуаттылығын арттыру үшін жаңаша темір жолдар іске
қосылды. Қарағанды-Ақмола-Қарталы. Жезқазған-Жарық-Бертіс Балқаш пен
Жезқазғанды мыс өнімдері мен тасымалдады. Ұлы Отан соғысы жылдарында
Қарағанды темір жолы 34 млн. тонна көмір, 4 млн тоннадан астам руда, және
басқа да халық шаруашылығының өнімдерін тасымалдай отырып, майдан үшін
аянбай қызмет етті. Жүк тасымалдауда көбінесе көмір, металл, руда, цемент
және басқа да құрылыс материалдары тасымалданды. Республикада темір
жолдарды соғыс талабына сай қайта құруды бастады. Қарағанды темір жолдары
қайта қүру жұмыстарымен жергілікті Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстан,
Көкшетау облыстарының Советтік мекемелері айналысты. Ақмола-Қарталы
бойындағы Қарағанды темір жолын құруда көптеген шешім қабылданды. Қарағанды
темір жолының көмірді тасымалдауда жұмыстың нәтижелі атқарылуы 1942 жылдың
15-16 маусым аралағында өткен облыс аралық мәжілісте қарастырылды.
Мәжілісте СССР мемлекеттік үздік академигі, белгілі ғалым В.Н. Образцов сөз
сөйлей отырып, Қарағанды темір жолының Уралды металлургия өндірістік жанар-
жағар майы мен қамтамасыз етуші орталық дей отырып, тез арада, Ақмола-
Қарталы бойында Қарағанды темір жолын одан әрі дамыту қажет деп
көрсетті[xxix]. Әскери жағдай темір жол транспортында соғыс тәртібін
орындауды қатаң талап етті. Одақтың Европалық бөлігіндегі өнеркәсіп
орталықтары мен Донбасс сияқты жерлердің уақытша жау қолына өтуіне
байланысты, Орталық Қазақстан өзінің ірі-көмірлі-металлургиялық
комплексімен елдегі әскери экономикаға үлкен роль атқарды. Қорғаныс
мекемелеріне көмір, руда тағы басқа да жүктерді тасымалдауда Қарағанды
магистралы маңызды орынға ие болды. Соғыстың қиын сәттеріне қарамастан,
еңбекшілердің күшінің нәтижесінде 1941 жылдан бұл жерде 5 құрылыс монтаж
поезді, 31 экскаватор басқа да құрылыс техникалары жұмыс атқарды.
Қарағандыны Кузбаспен, Оралмен Паволжямен қатынастыру үшін Ақмола-Қарталы
темір жол бойы тез арада іске қосылды[xxx].
Соғыс жылдарының талабына сай теміржолшылардың жексенбіліктері мен
митингілірі өтіп түрды. 1943 жылғы 11 қаңтарда Курорт Боровое станциясының
енбекшілері Қарағанды темір жолшыларына Қарағанды темір жолшысы танк
колоннасына қаржы жинауға шақырды. Оны қуаттаған, машинис Гольченко
колоннаның құрылысына 2500 сом Брунковский, Жигаров сияқты машинистер 1500
сомнан қаржы аударған болатын. 1943 жылы 17 қаңтарда танк колоннасының
құрылыс қорына 2914942 сом тапсырылды. Сол сияқты самолеттің құрылысына
305172 сом жиналды. Қарағанды темір жолшыларына Қызыл Армиядан алғыс хат
келді. Сонымен қатар Қарағанды теміржолшылары жаңа жылға қарсы 1942 жылы
Қызыл Армия жауынгерлеріне 2000 сом жинады. Бұл ақшаға олар азық-түлік,
сабын, орамал т.б. алды[xxxi].
Соғыс жылдарында жеңімпаз Қызыл Армияға көліктің басқа да формалары
дүниеге келді. Солардың бірі есеп ашу деп атады. Бір ғана Жезқазған
руднигінің өзінде алты жүзден астам бұл бастамаға өз үлестерін қосып, есеп
ашты. Олардың арасында Жезқазғандық бұрғышы Гинатуллин- 4000 т, Шаталюк-
4000 т, Ақшалов- 3500 т руданы жоспардан тыс өнім өндіріп, қорғаныс қорына
өткізді. 1943 жылы Қарсақпай заводы мен Жезқазған кен басқармасының
еңбекшілері Қазақстан түсті металлургиясының барлық еңбекшілеріне хат
жолдап, онда Қазақстан металлургі атты танк колоннасын жасату туралы
үндеу тастады. Қаржы жинау айлығы кезінде Қарағанды көмір бассейнінде
барлығы 22 мың адам жұмыс істеді[xxxii].
Ұлы Отан соғысы жылдарында мемлекеттік бюджет кірістерінде мемлекеттік
заемның ролі едәуір үлғайды. Алғашқы күндерде-ақ бұл қозғалыстың кең қанат
жайып, бүкіл халықтық сипат алғанын көптеген документтер дәлелдейді.
Еліміздің тылында өріс алған патриоттық қозғалыстың тағы бір айқын
көрінісін оқ пен от жалынның ортасында жүрген Қызыл Армия жауынгерлеріне
деген халықтың жаппай қамқорлығынан да көруге болады. 1941 жылдың желтоқсан
айының соңғы күндерінде республика бойынша жылы киім жинау патриоттық
қозғалыстың қорытындысы шығарылды. 1942 жылы 11 қаңтарда Калинин қаласының
партия активінде сөйлеген сөзінде М.И. Калинин былай деді: Қызыл Армия өте
жақсы киінген және жаман тамақтанбайды. Бұл біздің еліміздің өз армиямызды
гитлершілірден жақсы киіндіре алғанымызды дәлелдейтін бүкіл дүние жүзі
мойындаған факті. Ал мұның соғыс таразысына аса зор маңызы болды[xxxiii].
Орталық Қазақстан алдында осындай зор міндет тұрды. 1941 жылдың тамыз
айының бас кезінде майданға Қарағанды шахтерлері республикада алғашқылардың
бірі болып сыйлықтар жіберді. Еңбекшілірдің 1941 жылдың жазында жіберген
сыйлықтарды біздің майдан шебіндегі жауынгерлеріміздің жан дүниесін қатты
тебірентті. Қарағанды облысының делегациясы 1942 жылдың наурыз айында
солтүстік батыс майданының әскерлеріне 24 вагон сыйлық алып барды.
Еңбекшілердің жауынгерлерге командирлерге және саяси қызметшілерге жолдаған
хатында былай делінген: Еңбек майданының қызметкерлері біздің барлығымыз
үнемі сіздермен бір саптамыз. Қарағанды шахтерлері Балхаш пен Қарсақпай
металлургтері социалистік ауыл өндірісінің колхозшылары ұдайы еңбек
өнімділігін арттыра отырып, тынымсыз еңбек етуде, шағын сыйлығымызды майдан
мен тыл бірлігінің белгісі ретінде қабылдаңыздар[xxxiv].
Қарсақпай кеншілері майданға 200 сыйлықтар жіберді.
Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдың негізгі көзі - ауыл шаруашылығы
болғаны белгілі. Орталық Қазақстан Республика бойынша ауыл шаруашылық
өнімдерін беруде алдыңғы орында болды. Ауыл шаруашылық саласында Қарағанды
облысының колхоздарында майдан айлығы кезінде 1943 жылдың 20.X кезінде шөп
шабу жалпы облыс бойынша 57,5 % - ке немесе 57566 гектар жер шабылды, шөпті
базаларға тиеу жүмысы 66,8% немесе 95904 тонна орындалды. Мал шаруашылығы
бойынша майдан айлығы кезінде Ұлытау аудандары қырағылық танытты. Және де
Нұра, Жаңаарқа, Шет аудандарын да атауға болады[xxxv]. Облыстың архив
құжаттарында майдан кезінде атқарылған шынайы көрсетілген. Оған дәлел
мынаны алсақ, Қарағанды облкомитетінің секретары Ж. Мельниковке ВК(Б)П
Орталық комитетінің VII Пленумын комсомол ұйымдарына партия басшылығын
жақсарту туралы қаулысының орындалуы жөнінде мынандай құжат бар: Пленум
Совет жастарының алдынғы қатарлы отряды Лениндік, Сталиндік комсомол
фашизмге қарсы Отан соғысының ауыр сындарында нығайтып шынығуда олар 1942
ж. көктемгі егісті мезгілінде бітіру, егістен мол өнім алу үшін, колхоз,
совхозда мал шаруашылығының өркендеуі жөніндегі мемлекеттік планды орындау
жаңа ауыл шаруашылық өнімінің тапсыруы жайлы мемлекет алдындағы міндеттерін
орындау үшін белсене күресті делінді[xxxvi].
Қазақстан колхозшыларының Сталин жолдасқа жазған хатында алған
міндеттемелерінде 1943 жылдың саяси шаруашылық жұмыстарын табысты түрде
аяқтау мақсатында 45 колхоз, 101 ферма, 7 ауыл совет, 1077 егістегі
колхозшы, сол сияқты мекеме оқу орындары жарысқа түсті. Қарқаралы ауданы
бойынша, 45 колхозда ірі қара мал мемлекеттік план бойынша 99,9%-ке
орындалды. Мал планын барлық түрінен Қарағаш, Кеңестас, Калинин,
Беталыс, Новый путь сияқты колхоздары - 100 % артығымен орындап бұл
социалистік жарыс туын жоғары ұстап мал шаруашылығын өркендету ісін Отан
соғысының талабына сай құра білді. Тамаша үлгілерін көрсете отырып көзге
көрінген таңдаулы Стахановшылар бар, Кеңестас колхозында шопан Сарсекеев
Нұрбай 100 саулықтан 110 қозы алған. 700 еңбек күн тапты. Егін шаруашылығы
саласында партия мен үкімет егінді жинауды, астық дайындаудың нақты мерзін
белгілеп берді. Соғыс жағдайынан жауды жеңу мүддесіне туған бұл айбынды
тапсырманы орындау үлкен сын болды. Әрбір басшы қызметкерлердің адалдығы
отанына шын берілгені, майдан алдындағы борышын түсінетіндегі осы
міндеттемелердің орындалуына қарай бағаланды. Аудан көлемі бойынша, 19015
га. егін салса одан 6900 га. егін орындады. Мемлекеттің астық тапсыру
жұмыстарында өткен жылға қарағанда анағүрлым ұйымдасқан түрде өткізілді.
Аудан боыйнша 25 1Х-ге міндетті астық тапсыру планы 101%. Қызыл Армия
қорына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
І. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАРДЫҢ 1940-1945 ЖЫЛДАРДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
13
ІІ ТАРАУ. СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ДӘУІРДЕ СОЦИАЛИСТІК ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ҚАЛПЫНА
КЕЛТІРУ ЖӘНЕ ӨРКЕНДЕТУ ЖОЛЫНДАҒЫ КҮРЕС (1945—1953 жылдар) 36
2.1 Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық жағдайда болған негізгі
өзгерістер. Екі лагерьдің құрылуы 36
2.2. Партияның халық шаруашылықтарын қалпына келтіру және онан әрі дамыту
жөніндегі жұмысы. Төртінші бесжылдық жоспарының мерзімінен бұрын
орындалуы 48
ҚОРЫТЫНДЫ 68
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 70
СІЛТЕМЕЛЕР 71
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмысты жазудағы алдағы қойған мақсатым, Ұлы Отан
соғысының сан алуан беттеріне үңіле отырып Орталық Қазақстандықтардың соғыс
жылдарындағы және Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдардағы еңбекшілердің
таңқаларлық еңбегін көрсету. Биылғы 2004 жылы 22-ші маусымда Ұлы Отан
соғысының басталғанына толықтай 63 жыл толады. Осы уақыт аралағында біршама
зерттеулер жүргізіліп тарихи көзқараста үлкен сынға түскені белгілі.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын мәліметтер біршама ғалымдардың
зерттеулерінде келтіріледі.
1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы өзінің ауқымдығы мен ұзақтығы
жағынан адамзат қоғамының дамудағы тендесі жоқ жаңа кезеңі болғаны мәлім.
Дипломдық жұмыстың басты қарастыратын мәселесі Орталық Қазақстанның Ұлы
Отан соғысы жылдарындағы экономикалық дамуды, оның ішінде Қарағанды көмір
бассейнінің Балқаштың мысының тағы басқа да ауыл шаруашылық, өндіріс
салаларының соғыс талабына сай майдан үшін жаппай көрсеткен еңбекке баға
беру. Соғыс жылдарында экономикалық, әлеуметтік өзгерістерді көрсету алға
қойылып отыр.
Бұл дипломдық жұмысты жазу үшін ең алдымен негізгі дәлелді дерек
ретінде облыстық архив құжаттарын пайдаландым. Және де бұл тақырып
белгілі ғалымдар, көптеген жұмыстарын жүргізіп келеді. Жалпы дипломдық
жұмыс монографиялар, зерттеулер, газеттік материалдар, архивтік құжаттар
негізінде жазылды. Отан соғысын зерттеу республиканың көптеген ғалымдары
үшін актуальды мәселе болғандықтан, көптеген мәліметтер кездеседі. Олардың
әрқайсысы өз алдына құнды дерек. Дипломдық жұмыстың нақты қарастыратыны
Орталық Қазақстанның соғыс жылдардағы даму ерекшеліктерін көрсету
болғандықтан бұл мәселені терең зерттеген ғалымдардың еңбегін
пайдаландым. Мәселен Н. Дауылбаев Қарағанды көмір бассейнінің соғыс
жылдарындағы дамуы, өндірістегі еңбекшілердің майдан үшін қосқан еңбегі
жайлы өз монографиясында көрсетіп өткен[i].
Сонымен қатар М.Қозыбаев, Т.Б.Балақаев сынды ғалымдардың еңбектерін
пайдаландым. 1970 жылы Алматыда басылып шыққан М.Қозыбаевтың
Қазақстан - арсенал фронта атты еңбегін дипломдық жұмыстың біршама
мәселелерін шешуге пайдаландым. Себебі Қозыбаев Ұлы Отан соғысы тарихын
терең зерттеген ғалымдардың бірі болғандықтан, Орталық Қазақстанның соғыс
кезеңі жайында, көптеген деректер нақтылы көрсетілген[ii]. Сонымен қатар
Орталық Қазақстанның тылы, еңбеккерлерінің еңбектегі орны, майданға
көрсеткен елеулі табыстары. Қарағанды көмір бассейнінің дамуы, сол сияқты
майданға аттанып Отан үшін аянбай шайқасқан Қарағанды-лықтар, олардың
ерлікте жайында мынадай ғалымдар зерттеу жүргізген. Әрине, олардың
әрқайсысы Ұлы Отан соғысының Қазақстан аумағындағы алатын орыны туралы
жалпылама шолу көрсете отырып, Орталық Қазақстанға да нақтылы тоқталып
өтеді. Зерттеушілер ескі тарихи көзқараспен жазылса да бүгінгі таңда
актуальдылығын жоғалтпаған құнды дерек көзі деуге болады.
Т.Б.Балақаевтың монографиясы[iii] біршама нақтылы зерттеу еңбегі
болғандықтан бұл еңбектердің еңбекшілердің соғыс жылдарындағы майданды азық-
түлікпен, көшірілген адамдар мен өндіріс орталықтарының жағдайы мен азат
етілген аудандарға шефтік көмек көрсетуде ерекшеліктер көрсетілген...
Ұлы Отан соғысы еліміздің тарихындағы ең қиын және ерлікке толы кезең
болды. Республикамыздың экономикалық, саяси, мәдени дамуында көптеген
өзгерістер әкелді. Оның бірі - Орталық Қазақстан өңірі деуге болады. Майдан
арсеналы бола отырып, соғысты жан-жақты қамтамасыз етуші орталықтардың бірі
болғаны жайлы көптеген ғалымдардың еңбектерінен, архив деректерінен,
мақалалардан көреміз.
Жалпы ғалымдар Қазақстанның Ұлы Отан соғысына көмек беруші негізгі күш
екенін жан-жақты түрде зерттеді. Олардың жазған зерттеулерінде дипломдық
жұмыстың актуальды мәселелерін ашық көрсететін нақтылы деректс қамтылады.
Мәселен, Ұлы Отан соғыс тарихында зерттеу жүргізген:
М.Қозыбаевтың Қазақстан майдан арсеналы, Т.Б. Балақаевтың Колхозное
крестьянство Казахстана в годы Великой Отечественной войны 1941-1945г.
Л.Байсеркеевтің Майданды демеген қуатты күш, көптеген
ғалымдардың құрастыруымен шыққан: Казахстан в период ВОВ Советского Союза
II томдық еңбекте, тарих ғылымдарының докторы Т.Б.Балақаевтың басшылығымен
шыққан Казахстан в годы Великой Отечественной Войны І-ІІ томах еңбегін
К.І.Оразовтың Рабочий класс Казахстана в годы ВОВ т.б. да
авторлардың еңбектері, архив құжаттары т.б. да материалдар аталып отырған
дипломдық жұмыстың маңызды мәселелерін шеуге негіз болды.
Орталық Қазақстанның соғыс жылдарындағы әлеуметтік – экономиклық
өзгеріске ұшырағанын, оның өз алдына жетістіктері мен майданга берген күш-
қуаты жайлы кең көлемде қамтиды.
Т.Б. Балақаевтың монографиясында соғыс жылдарындағы еңбекші тобының
еңбектегі ерліктері, майдан даласын азық-түлікпен қаматамасыз ету
сияқты мәселелер қарастырылған. Монографияда Орталық Қазақстан жайлы
мөліметтер көптеп кездеседі. Архивтік және әдеби деректердің негізінде
жазылған Балақаевтың бұл зерттеуінде соғыс жылдарындағы өнеркәсіп-ауыл
шаруашылығындағы өзгерістер, азат етілген аудандарға Орталық Қазақстан
аумағында қандай көмек жүргізілгені берілген. Қысқаша айтқанда
Орталық Қазақстанның тылы көрсетілген[iv].
1970 жылы Алматыда басылып шыққан М. Қозыбаевтың Қазақстан
арсенал фронта атты еңбегі дипломдық жүмыстың бір шама мәселерін шешуге
пайдаландым. Қозыбаев Ұлы Отан соғысы тарихын терең зерттеген
ғалымдардың бірі болғандықтан, бұл монографиясы өз алдына құнды еңбек болып
табылады. Мемлекеттік архив деректеріне құнды деректерге сүйеніп жазылған
бұл еңбектің өзі бірнеше тараудан тұрады. Қазақстанның майдан арсеналы
екенін көрсете отырып, бір тарауында Орталық Қазақстанға яғни
Қарағанды магниткасы туралы жекелей тоқталып өткен, еңбекте сонымен бірге
майданды транспортпен, шикізатпен, азық-түлікпен қамтамасыз еткен еңбек
майданын көрсетіп өтеді. Соғыс жылдарында экономика мен
әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер, ғылым мен мәдениеттің дамуына мамандар
дайындаудың санының өскендігі жайлы мәліметтер келтірілген. Қаһарлы соғыс
жылдарындағы тыл мен майданның байланысын көрсете отырып, халықтың
патриоттық сезімін, Отанға деген сүйіспешілігін айқындайды.
1967 жылда Б.А. Акжанов, М. Қозыбаев, Т.Б. Балақаев тағы басқа атақты
ғалымдардың қүрастыруында жарық көрген Казахстан в период ВОВ Советского
союза атты II томдық еңбегі тарихи құнды құжаттарға бай жазылған.
Дипломдық жұмыстың нақтылы тақырыбын ашып көрсетуге кеңінен пайдаланылды.
Бұл құрамы еңбек 3 бөлімнен түрады. Соғыс жылдарындағы өндіріс, ауыл
шаруашылығы салаларын қамтитын құнды да қызықты деректер баршылық.
Оның ішінде Қарағанды, Балқаш сияқты кенді аймақтардың сол аудандардағы
колхоздар мен совхоздардың еңбекшілердің еңбектегі ерліктері, Ұлы Отан
соғысы жылдарындағы мәдени құрылыстар, ғылыми мекемелердің дамуы жайлы әр
осы аймақтан шыққан қаһарман халықтың неміс басқыншыларынан Отанын азат
етуге қатысқан соғыстағы ерліктері туралы біршама деректер берілген.
Ұлы Отан соғысы жылдарында қазақ халқы, көп ұлтты Қазақстанның барлық
еңбекшілерінің жауды жеңіп шығуға қосқан үлесі жайлы А.Н.Нүсіпбеков,
С.Б.Бәйішев, С.Н.Покровский сияқты тарихшылырдың қүрастыруында 1964 жылы 2-
ші рет басылып шыққан Қазақ ССР тарихы социализім дәуірінде атты оқулықта
IX тарауы Ұлы Отан соғысына арналған. Орталық Қазақстанның
тыл мен майдандағы елеулі істерін береді.
1995 жылы Алматыда жаңаша архивтік деректердің зертелуінің негізінде
республика тылын көрсететін М.Қ.Қозыбаев пен Н.Е. Едігеновтің басшылығымен
Труд во имя победы атты еңбек жарыққа шықты. Тарихтың өзі уақыттың
талабына сай зерттелетіні, жазылатыны белгілі. Авторлар Советтік дәуірден
біршама уақыт аралығында көптеген ғалымдардың құпия архивтік деректерін
ащық түрде зерттей алмағанын, оған себеп сол заманның талаптары сай екенін
көрсете отырып, қазіргі таңда еркіндік алған уақытта тарихқа шынайы көзбе
нақтылы тоқталуға тырысады. Яғни бұл еңбекте көрсетіліп отырған еңбек
мәлімет арқылы халық дүниежүзілік көзқараста өзінің ұлттық
намысын жоғалтпау жолында, Отанына шынайы қызмет еткенін айқындайды.
Авторлар Қарағанды көмір бассейнінің дамуы соғыс жылдарындағы
қиыншылықтар мен жетістіктерге көз жүгірте отырып халқытың өз алдына
дамудағы өзгерістеріне тоқталады. Сол сияқты Қарағанды облыстық мемлекеттік
архивінде Ұлы Отан соғысы тарихын кең көлемде зерттеуге
мүмкіндік туды. Осы архив құжаттарына тоқталсақ, Қарағандылық
батырларға арналған документтер, батырлармен әңгімелесу кезіндегі жазба
деректер, Қарағандылық Совет одағының батырларының тізімі, соғыс
аяқталғаннан кейін де Қарағандылық батырларды іздестіру мәселелері сияқты
құжаттар бар.
Қарағандылық батырлар жайлы құжаттар ғылыми-техникалық жөндеуден өтіп,
күнделікті сақтауға арналған. 1942-1971 жылдардағы кезді камтитын №1
описьте сақталған[v].
Ұлы Отан соғысы жылдарындағы ерлік көрсеткен батырлар жайлы Белан.П.С,
Камета Н.П құрастыруында 1968 жылы Алматыда II томдық Герой Советского
союза Казахстанцы атты еңбек шықты. Бұл еңбекте дипломдық жұмыстың
қарастырыла-тын мәселелерінің бірі Орталық Қазақстандық батырлар,
жауынгерлер жайлы біршама мәліметтер алуға болады. Еңбекте Совет одағының
батырлары жайлы, олардың өз алдына өмір жолдары арқылы қаһармандықпен
күресе отырып Отан үшін жан пида еткені қамтылды.
Балақаевтың басшылығымен шыққан II томды - Казахстан в Великой
Отечественной войне Алматыда 1974 жылдарда жарық көрген еңбек көптеген
тарихшы ғалымдардың зерттеу очерктерінен құрастырылған. Мәселен Ұлы Отан
соғысына байланысты архив, газет материалдарын пайдалана отырып жазған
Н.Едігеновтың Социалистическое соревнование рабочих промышленности
Казахстана в годы войны еңбегінде Қарағанды көмір бассейнінің
жағдайына, Балқаш мыс заводтарының өнім өндірудегі соғыс жылдардағы табыс
көздері жайлы қарастырып өткен.
Соғыс жылдарында Қазақстан темір жолдарының ролі артқаны белгілі. Бұл
жылдарда Қазақстан бойынша 8 темір жол торабы құрылған еді. Соның бір
негізгісі Қарағанды мен Түркістан Сібір магистралі болатын. Осы темір жолды
салу кезіндегі, ондағы атқарылған шаралар жайлы М.Х.Асылбековтың
Железнодорожники - фронту атты еңбегінде терең зерттеле отырып баға беріп
өтеді.
М.Қ.Қозыбаевтың Рабочий класс - Казахстана - фронту деген
мақаласында Қазақстан еңбекшілерінің майданға деген шынайы еңбек күштерін
жұмсаудағы ролін, әсіресе Қарағанды, Балқаш, Жезқазған, Ағадыр, Жаңарқа
сияқты аудандардағы жастардың, ерлер мен әйелдердің жауды жеңуге бір
ауыздан қарсы тұрып, күндіз-түні жаппай еңбек атқарғаны жайлы жазылған.
1995 жылы Қарағандыдан Ермағанбет Лұқпанов, Мағауия Сембаевтың
құрастыруында Жауынгер қыздар атты еңбек жарыққа шықты. Совет
халқының неміс фашист басқыншыларына қарсы күресіне қазыналы Қарағанды
өңірі өз көмірі мен темірі арқылы көмектесіп қана қойған жоқ, сол бір отты
жылдарда ер азаматтармен қатар, Қарағандылық қыздар да өз еріктерімен
соғысқа аттанды. Олардың туған жер, өскен елге деген ыстық махаббаты жауға
деген өшпенділік Ұлы жеңіс күнін жақындатуға өз үлестерін қосқаны жайлы
көпшілік қауымға ұсынылып жазылған бұл очерктер жинағында Батыстан тиген
жауға қарсы тұрып перзенттік парыздарын адал атқарған Қарағандылық
жауынгер қыздардың майдандағы және бейбіт еңбектегі кейінгі ұрпаққа үлгі
болар ұлағатты өмір жолдары нақтылы деректерге сүйене отырып баяндалады.
1994 жылы Қазақ энциклопедиясының редакциясынан Алматыда 3 томдық
көптеген ғалымдардың құрастыруында Боздақтар атты еңбек жарыққа шықты.
Бұл кітап 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында қаза болған жауынгерлер
туралы кітап. Фашистік Германияны жеңудің 50 жылдығына арналған, бұл
кітапқа Отан үшін опат болған 18 000 Қарағандылықтардың есімдері еніп
отыр. Оларды мәңгілік еске сақтау үшін көпшілік тарапынан орыналған бұл
еңбектің ғылыми маңыздылығы зор деуге болады. Еңбектің жарыққа шығып
зертте-лудегі мәселелердің актуальдылығын ашуға А.А.Абдуллин, С.З.Зиманов,
З.Қ. Қабдалов, М.Н. Қозыбаев, А.Қ. Қошанов, Ш.Мұртаза, С.Қ.Нүрмағанбетов
сияқты ғалымдардың еңбегі зор роль атқарды.
Ф.Н.Нұрғалиевтің бас редакторлығының негізінде жарық көрген бұл еңбекте Ұлы
Отан соғысының ұрыс даласында қаза болғандардың, гитлершілердің қасап
лагерлерінде азаппен жан қиғандардың, соғыстың алғашқы айналымында
фашистердің айбарлы танкілерімен құр қол алысқандардың, Мәскеу түбіндегі
окоптарда Сталинград көшелеріндегі кескілескен ұрыстарда, Прибалтика мен
Еуропалық елдерді азат еткен, қаһарман ағаларымыз бен әпкелеріміздің
есімдері келтірілген халықтың миллиондаған даңқты өкілдерінің қанымен
боялған жеңістің бір айғағы болды[vi].
1993 жылы Алматы баспасынан Орталық Қазақстанның экономикалық
әлеуметтік, саяси, мәдени әрине оның ішінде түрлі архивтік деректер мен
тарихқа, оның ішінде Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қарағанды өңіріне орынды
сипат берген атақты ғалымдардың еңбектерінің нәтижесінде Қарағанды.
Қарағанды облысы энциклопедия жинағы басылып шықты. К.А.Аманбаев,
А.Ж.Жанғожин, М.Б.Исенов, В.М.Минин, Б.Б.Мұқышев, А.П.Нестеров, И.Г.Югай
сияқты зерттеушілер алқасынан туындаған бұл кітап Қарағанды өңірінің өткені
мен бүгінгі өмірінен сыр шертеді. Көмірлі Қарағандының қалыптасуы соңғы
жылдарындағы ірі өнеркәсіп салаларында мәдениет пен өнерде, ауыл
шаруашылығында, құрылыс мекемелерінде, денсаулық салаларындағы т.б.
өзгерістер баяндалып жазылған. Ұлы Отан соғысына аттанған жауынгерлердің,
еңбек майданында ерлердің ерлік істері жайлы мәліметтерге бай жазылған.
Сонымен қатар, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Орталық Қазақстанда жасақталған
әскери бірлестіктер жайлы келтірілген.
Дипломдық жұмысым кіріспеден, екі тараудан және қорытынды мен
әдебиеттер тізімінен түрады. Бірінші тарау: Орталық Қазақстандықтардың Ұлы
Отан соғысы жылдарындағы тылдағы еңбегі.
Бұл тарауда қарастырылатын мәселелер Орталық Қазақстанның соғыс
жылдарындағы жағдайы. Басқа да аймақтар сияқты көшіріліп келген
кәсіпорындар, халықтар жайлы айтылады. Оның негізгі себеп-салдары
көрсетіледі. Майданды көмірмен қамтамасыз етуші одақтағы ірі орталықтардың
бірі Қарағанды болғандықтан соғыс жылдарындағы Қарағанды көмір бассейнінің
дамуы майдан мен үкіметке жоспардан тыс қанша өнім бергені, Қарағанды
шахтерлерінің қажырлы еңбектері жайлы мәліметтер беріледі. Басқа
өндіріс саласында Балқаштың түсті меаллургиясындағы өнім өндіру,
Қарсақпай заводы сияқты Жезді аймақтардың соғыс талабына сай қызмет
етуі айтылды. Соғыс жылдарында тек қана көмірмен, азық-түлікпен, мыспен
ғана қамтамасыз етіп қойған жоқ, майданға ұйымдасып танк колоннасын
жіберіп отырды. Яғни тарауда Орталық Қазақстаннан шыққан Қарағанды
комсомолы, Қарағанды шахтері т.б. танк колонналарына қанша мөлшерде ақша
аударып, Қарағандылықтардың қосқан үлесі беріледі.
Қарағанды темір жолының соғыс жылдарындағы дамуы, Орал сияқты өндіріс
орталықтарын жанар-жағар маймен қамтамасыз етуші орталықтардың бірі екенін
айта кеткен жөн.
Республиканың басқа облыстары мен бірге Орталық Қазақстандықтарда
қыстың суығына шыдап Отанды қорғаушы жауынгер бауырларына арнап сыйлықтар,
жылы киім, ақшалай заемдар жіберуді алдарына міндет алды. Осы мөселелер
төңірегінде біршама деректер беріледі.
Сонымен қатар Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдың негізгі көзі
ауылшаруашылығы болғаны белгілі. Орталық Қазақстан аул шаруашылық
өнімдерін беруде алдыңғы орында болды. Жұмыста егін егіп, мал шаруашылығы
саласындағы колхозшылардың майданды қамтамасыз етудегі орны архив құжаттар
негізінде беріліп отыр. Сонымен қатар азат етілген аудандарға Орталық
Қазақстан тарапынан шефтік көмек көрсетуі жөнінде мәліметтер кездеседі.
Жалпы алғанда бұл тараудың ашып көрсететін негізгі мәселелері Орталық
Қазақстандықтардың тылдағы ерліктері, халықтар алдындағы араласқа түсіп,
бір-біріне деген қамқорлықтарының жарқын бейнесін көруге болады.
Екінші тарау: Қазақстандықтардың Ұлы Отан соғысынан кейінгі кезеңдегі
ауыл шаруашылығын көтерудегі ерен еңбектері жайында және осы жылдардағы
еліміздің өнеркәсібін өркендетуге жұмсалған халықтың қажырлы еңбегі
көрсетіледі.
Бұл тарауда Балақаевтың, Алдажұмановтың “Қазақстан еңбекшілері майдан
қызметінде” атты еңбегін және Алдажұмановтың “Оның құнын тірілер біледі”
атты еңбегін пайдаландым.
І. ТАРАУ. ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАНДЫҚТАРДЫҢ 1940-1945 ЖЫЛДАРДАҒЫ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
Ұлы Отан соғысы басталған жылдан-ақ Қазақстан халқының бірлігі
негізінде Барлығы майдан үшін, барлығы жауды талқандау үшін деген ұранды
еліміздің барлық облыстарының еңбекші халқы бір ауыздан қолдады. Колхоз,
совхоз өндірісінің еңбеккерлері, жер-жерде еңбек өнімділігін арттыруға,
еңбек тәртібін күшейтуге тылда жауды жеңбек күшімен талқандауға міндет
алды. Сарқылмас табиғат байлықтарын майдан үшін қызмет еткізген аймақтың
бірі - Орталық Қазақстан деуге болады. Қарағандының көмірі, Балқаштың мысы,
өнеркәсіп саласының жүргізіліп жатқан әскер құрамалары үшін соғыс
техникасы, оқ дәрілер өндіруде аз роль атқарған жоқ. Еліміздің ең маңызды
ауылшаруашылық аудандары Украинадан, Доннан, Куваннан уақытша айырылып
қалуымызға байланысты, соғыстың алғашқы жылдарында Қазақстанның үлесіне
жауапты міндет, майдан мен елімізге көптеп астық, ет, май, жүн, темекі және
ауыл шаруашылығының басқа өнімдерін беру міндеті тиді. Қаһарлы соғыс
жылдарында тыл мен майдан бір-бірімен тығыз байланыста болғаны белгілі.
Армия мен халықтың тұтастығы олардың патриотизмі Ұлы Отан соғысы жылдарында
майданға қаржылық көмек көрсетуге ғана емес, сол сияқты еңбекшілердің
майдангерлерге, соғыс мүгедектеріне, олардың жанұяларына деген
қамқорлығынан да көрінеді.
Ұлы Отан соғысы Қазақстанда соғыстан бұрынғы бесжылдықтардың ішінде
жасалған түсті металлургияның, көмір және мұнай өнеркәсібінің ең ірі
кәсіпорындарында, Кеңес Одағының қорғаныс өнеркәсібінде ірі роль атқарған,
сирек металдар шығаратын кәсіпорындарда өнімді барынша көптеп шығаруды
талап еткені белгілі. Орталық Қазақстан болса осындай өнеркәсіп салаларына
бай аймақ. Қиын соғыс кездерінде халықтың алдында зор міндет тұрды. Жау
еліміздің өмірлік маңызы бар бірсыпыра аудандарын басып алғаны себепті азық-
түлік және өнеркәсіп товарларымыздың қоры қатты кеміді. Соғыстың алғашқы
айларының өзінде-ақ Қазақстанға елімізді жау оккупациялап алған батыс
аудандарынан Ленинградтан, Москвадан және басқа жерлерінен эвакуацияланған
балалар мен ересек халық келе бастады. Орталық Қазақстанға да осындай
халықтар көшірілген болатын. 1942-44 жылдары Қарағандыға 50 мыңға
эвакуацияланған жұмысшылар қоныс аударылды. Олардың ішінде техниканы жетік
меңгерген әр саладағы мамандар бар болатын. Олардың әрқайсысы өз
тәжірибелерімен бөлісіп, өндірісті жетілдіруге ат салысты. Сонымен бірге
Қазақстанға көптеген кәсіпорындар көшірілген болатын. Эвакуацияланған
кәсіпорындарды орналастыру, іске қосу тез уақыт аралығында жүзеге асырылды.
Бұл көшірілген кәсіпорындармен бірге келген аса маман жұмысшылар мен
инженер-техник кызметкерлер еңбектің ең жетілген әдістерін қолдана отырып,
мұның нәтижесінде жергілікті кадрлардың мамандығының өсуіне себеп болды.
Деректерде көрсетіп өтеді, соғыс жылдарында Қазақстанға 150 кәсіпорын
көшірілген болатын. Олардың біразы уақытша көшірілген.
Орталық Қазақстан көптеген кәсіпорындарды қабылдаған аймақ. Тіпті,
соғысқа дейінгі жылдардың өзінде Қарағандыға Нова-Подольск цемент заводынан
жабдықтар көшірілген болатын. Қарағанды көмір бассейніне басшылық көмек
көрсету жайлы 1931 жылы Қарағанды шахтерлерінің Украиндық кеншілерге жазған
хаттары Правда газетінде басылып шығады. Онда Қарағандылықтардың көмір
алу күресіне тәжірибелі кеншілердің келуін талап етіп шақырулары жазылады.
Донбасс еңбекшілері бір ауыздан қолдап соғыстың алғашқы он жылдығында
Донбасстан Қарағандыға көптеген 500-ге жуық жоғары маманданған жұмысшылар
келген болатын. Оның ішінде белгілі донецтік шахтер ірі еңбеккер
К.О.Горбачев бар. Ол Қазақстан уголь трестің құрушылардың бірі. Сол
сияқты соғыс жылдарында тәжірибелі өнім алуға ат салысқан кеншілірдең бірі
А.Г. Стахановтың еңбегін атаған жөн. Сол себепті айта кететін жайт
Қарағанды көмір бассейні соғысқа дейінгі жылдан-ақ өз алдына дамыған,
маманданған кәсіпорындардың қатарында болды.
Жоғарыда атап өтілгендей, Ұлы Отан соғысы басталғаннан-ақ Орталық
Қазақстан аумағында да көптеген кәсіпорындар көшіріліп келді. Донбастан
Қарағандыға 3 мыңнан астам донец шахтерлері, 2 мың шахта құрылысшылары
көшіріліп келді. Луганский А.Я. Пархоменко атындағы завод көшірілді, ал бұл
завод көмір бассейні үшін көмір алу техникасының негізгі көзіне айналды.
Қарағанды көмір комбинатының басқармасы және бас инженері болып Г. П.
Спицын және Д. Г. Ляпин, № 31 шахтаның бастығы болып А. Г. Стаханов, бас
механигі - С.С.Макаров тағайындалды[vii]. Әрине көшіріліп келген кәсіпорын-
дарға бос тұрған аудандарды табу қиынға түссе де, тыл халқы қолдан
келгеннің бәрін істеді.
Батыстан Шығысқа тек қана адамдар мен өнеркәсіп мекемелері ғана емес,
ауыл шаруашылығы техникасы, мал, азық-түлік қоры көшірілген болатын[viii].
Шефтік көмек көрсетуді ұйымдастыруда Қарағанды облыстық атқару
комитетінің тағайындауымен облыстың барлық аудандарында комиссия құрылады.
Киров уголь трестінің шахтерлері Донбасты қалпына келтіру үшін зор міндет
алды. Ұлы Отан соғысы басталған уақыт аралығында өкімет Қарағанды көмір
бассейнін Одақтағы үшінші көмір өндіруші орталықтардың бірі ретінде санай
отырып пайдаланды. Металлургия үшін кокстық көмірді өндіруде Қарағандының
ролі артты. Соғыс уақытына байланысты, Отан алдында мемлекеттік жоспарды
орындаудағы жауапты істі мойнына ала отырып, осы уақытқа қосымша көмір
өндіруде мысалы № 17 бис (шахта бастығы Т. Клецко, бас инженер Кузнецов)
өндіріс қуатын 30, 7% өсірсе, №13 Стахановтың басшылығындағы шахта 40%
өсірді. Еңбекшілердің жетіспеушілігіне, материалдық ресурстардың
шектеулігіне байланысты майдан құрылысы 14 шахтаға таратылды. Соғыс
жылдарындағы талап көмір алудың өсуіне көңіл бөлінетінін тудырғанын айта
кеткен жөн. Қарағанды көмір комбинатының бастығы Иванцов пен тест шахта
басқармаларына көмір алу жөнінде тапсырған мынандай бұйрығы бар: 1942 жылы
тамыз айында Қарағанды көмір комбинаты бойынша көмір алудың жарты төулік
кезінде 25000 тоннаға, қыркүйекте 27250 тоннаға, қазанда 31500 тоннаға,
қарашада 33150 тоннаға, желтоқсанда 38800 тоннаға жеткізу керек[ix].
Көмір бассейніндегі Донбасс сияқты өндіріс орындарына көмек көрсете
отырып қалпына келтіру жайлы мына мәліметтерге көз жүгіртсек Қарағанды
облком ВП(б)К неміс фашист басқыншыларының Донбасты қиратып басып алуына
байланысты жуық арада оны қалпына келтіру үшін Қарағанды партия ұйымы істер
атқарды: Қалалық жастар ұйымы Донбасс Красноармейск уголь трестін
қамқорлыққа алды. Қалада 1943ж. 10-шы желтоқсанынан 12-ші желтоқсанға дейін
апталықтар өткізіліп, жастар шахталарда жөндеу жұмыстарын жүргізе отырып,
Донбасқа 3 түрлі әртүрлі шахта жабдықтарын жіберуге дайындық өткізді.
Пархоменко атындағы заводтың партия комсомолдар ұйымы өз қарамағына Донецк
шахталарының жабдықтарын қалпына келтіріп, тапсыр-маларын орындауға жұмыс
атқарды.
Яғни облыстық архив деректерінде нақтылы соғыс жылдарындағы негізгі
мәліметтер беріліп өтіледі. Жоғарыда айтылғандай, Қарағанды көмір бассейні
Ұлы Отан соғысы жылдарында көмір өндіруде алдыңғы қатарда болды. Рес-
публика тыл орталықтарының біріне айнала отырып, Қазақстан бойынша көмір
бассейнінде Қарағандыдан 96,6 % өнім алынып отырды. Соғыстың үш жарым
жылында Қарағанды көмірі 12357 мың көмір берді. Бүл сандарды дәлірек
көрсету үшін Қарағанды көмір бассейні ашылған жылдан-ақ 1854 жылдан 1940
жылды қосқанда, оның ішінде өзінің 86 жыл өмір сүру уақытында 30,741 мың т.
көмір берсе, 4 жыл соғыс кезеңінде бассейн өндіріс пен транспортқа 34443
мың тонна көмір тапсырған болатын. Әсіресе соғыс жылдарында Қарағанды
жылыту фабрикасында кокстік көмірдің көлемін ұлғайтуда көптеген іс шаралар
жүргізілген болатын. 1942 жылы бұл жерден Магнитогорскіге 461621 т. көмір
кокстенуге жіберілген болса, 1944 жылы бұл сандық мөлшер ендігі жерде
934453 т немесе 202,0% жетті. Яғни 1942 жыл мен 1945 жыл аралығында
жартытәуліктік кокстік көмірді тасымалдау 130% өскенін мәліметтер
көрсетеді. Әрине бұл бассейнде көмір алудың өсуіне негізгі күш майдан үшін
еңбек еткен кеншілердің еңбектегі үлесі екенін атап өткен жөн. Бұл уақыт
аралығында бассейн бойынша екінші жерасты Қарағанды пайда болды.
Эксплуатацияға 19 жаңа шахта және 3 көмір разрезі жалпы жылдық 5945 м.
тонна қуаттылықпен іске қосылып жұмысқа берілген. Соғыс жылдарында
Қарағанды темір бассейнінде тұрақты механикалық база құрастырылып, 4
механикалық шеберха-налар игеріліп іске қосылды. Пархоменко атындағы завод
3 жаңаша корпустарымен жылыту жабдықтары мен көмір өндіруде көптеген
шаралар атқарды[x].
Халықтың еріктілігінің арқасында Қарағанды ірі көмір-металлургия
орталықтарының біріне айналды. Қарағандының экономикалық аудандарының дамуы
неғұрлым жоғары сипатқа ие болды. Қарағанды бассейнінің құрылуы жайында
В.В.Куйбышев былай жазған: Қарағанды өзімен іргелес жатқан Солтүстік-Шығыс
Қазақстан аудандары мен қатар бүкіл ел үшін, халық шаруашылығының
прогрессивті дамуында оның ішінде Оңтүстік Орал, Орта Азия, Солтүстік Волга
сияқты елдердің дамуы үшін бүкілодақтық роль атқарды[xi]. Қаһарлы жылдар
басталғанда Қарағанды кеншілері митингілерде былай деген үндеу сөз сөйледі:
Біз үшін Отанды қорғаудан артық, қасиетті ешнәрсе жоқ, осы Отанға қауіп
төнген сәтте социалистік меншікті сақтап қалуға, шахталарды қорғаныс
бекінісіне айналдыруға ант етеміз[xii].
Қазақстан Орталық комитеті барлық еңбеккерлерді Қарағанды көмірін
өндіруді арттыру барлық республикалық міндет дей отырып, барлығын ат
салысуға шақырды. Сол себептен, мыңдаған еңбекшілер өз ерекшеліктерімен
Қарағанды бассейніне 17 мыңнан артық келіп қосылды, 10 мыңға жуық шахтерлер
арнайы мамандықтарды оқығандықтан тәжірибелері мен үлестерін қосты. Соғыс
жылдарында көптеген ер адамдардың майданға аттануларына байланысты жоғары
маманданған кадрларды дайындау зор роль атқарған болатын. Осы жылдарда 151
тәжірибелі курстық мектептер пайда болды. Осыған дәлел болатын облыстық
архив деректеріне қарасақ мынандай мәліметтер бар. 1941 жылдың 28
маусымындағы Қарағанды қалалық бөлімінің жарлығымен Ленин ауданының
еңбекшілері біздің отанымыздың патриоттары отанымызға басып кірген герман
фашизміне жауап ретінде Отанның Қорғаныс жағдайы үшін еңбек етуге 1941
жылдың 29 маусымының жексенбісінде өткен митингіде шешім қабылданды.
Еңбекпен өтеудегі елдің қорғанысы үшін көптеген шешім қабылданды. Әскери
жағдай еңбекші күштің арасында түбірлі өзгерістерді қажет ете отырып,
маманданған еңбекші кадрларды дайындауды талап етеді. Бұл мәселені шешу
үшін әр мамандық саласындағы кеншілер әйелдерінің арасынан маманданған
резервтерді қолдау қажет. Бұл резервтер Қызыл Армияға кеткен кеншілердің
орнын толықтыратын негізгі күш болады.
Соғыс талабына сай Орталық Қазақстанның алдында жауапты міндет -
майданды Қарағандының көмірі, Балқаштың мысымен қамтамасыз ету т.б. да
жұмыстар тұрды. Бұл жылдарда көмір алу - 1941-7,2, 1942-7,0, 1943-9,7, 1944-
10,9, 1945-11,3 (млн.т) құраған болатын. 39 шахта жұмыс атқарып, 43 мың
адам жұмыс істеді. Әсіресе айта кететін бір жаңалық осы соғыс жылдарында
көмір алудың өнімділігін арттыруға арналған тау-кен комбайнды № 31 шахта
механигі С.С.Макаров ойлап тапқан болатын. Қарағанды бассейні
Магнитогорскінің жанар-жағар маймен қамтамасыз ететін орталықтардың бірі
болды[xiii]. Майданға фашистік көмек көрсетудің нәтижесі ретінде бүкіл ел
бойынша майдан күндерінде социалистік жарыстар жүргізілген болатын. Бүл
социалистік жарыстардың нәтижесінде майданға көмек берудің қорын арттыруға
негіз болса, екінші бір нәтижелі жағы осы соғыс уақытында елдің
экономикалық аудандарының еңбек қуаттылығы арта түсуге себеп болды. Бұл
жылдарда көптеген жексенбіліктер атқарылды.
Жоғарыда айтылып кеткендей, қажеттіліктерге байланысты Қазақстан
бойынша соғыс талабына сай Қарағанды бассейнінің қуатты жұмыс жасауы зор
міндет болды. 1942 жылы жұмыс 20 маусымда өкімет Караганда уголь трестін
комбинат құрамына енгізуді жүзеге асырды. 1941 жылдың соңы мен 1942 жылдың
басында Донбастан Қарағанды бассейнін соғыс талабына сай дайындауға
көптеген озық мамандар келді. 1942 жылы Қарағандыға донецк шахтерлерінің
алғашқы топтары келіп жетті. Қарағандылықтар ағайындылықпен Украина мен
Москвадан келген орыс халқы т.б. ұлт өкілдерін құшақ жая қарсы алды. Осының
нәтижесінде жаңадан шахталар іске қосылып, Қарағанды электр станциясы
тұрғызылды. Солайынша 5 айының ішінде 1941 жылдың шілдесінен желтоқсанға
дейінгі уақыт аралығында 1940 жылмен салы-стырғанда 25,2% артық, электр
энергиясын өндірді. Донбасстан көшіп келген энергетиктер көптеген сапалы
жабдықтарды орнатты. Осылайша, 1942 жылдың қазан айында Сталинград маңында
шайқас жүріп жатқан уақытта, Қарағандының аудандық электрстанциясы электр
тасымалдау жолында іске қосылды. Бұл көмір өндірудің қарқынын арттыруға
мүмкіндік берді.
Соғыстың алғашқы айларының өзінде-ақ Қарағандыға 850 адам Павлодардан
және 1800 адам Қостанай облысынан келіп қосылды. 1942 жылдың басында жер
асты шахталарында жұмысшы күшінің саны жеткіліксіз болды. 1942 жылдың 1
қаңтарынан бассейнде 20448 адам жұмыс істеді. 1943 жылы Қарағанды
шахталарына 10694 адам келсе, олардың 6583 әйелдер[xiv]. Сөйтіп соғыс
талабына сай ондаған жаңаша әйел адамдарының мамандықтары пайда болды, оның
ішінде көбісі шахта жұмысы.
Осы жылдарда әйелдер кеңесінің ролі артты. Мәселен, Горбачев атындағы
шахтада Смирнов жолдастың басшылығындағы кеңесте іс тігу үйірмелері жұмыс
атқарды. Үйірме мүшелері 52 жылы көрпе, госпитальдарға жылы заттар тігіп
беріп отырды. № 31 шахтаның машинисті Стругалина жолдас осы шахтаның
әйелдер кеңесінің төрағасы болып тағайындалды. Оның белсенділігімен көмір
тасымалдау үшін әйелдер бригадасы ұйымдастырылды Караганда уголь
комбинатының әйелдер кеңесі (1942 жылдың ақпан айы үшін) елдің қорғаныс
қорына 20000 ақша аударды[xv].
Қарағанды бойынша жер асты жұмысының көлемі 99% - ке жетті. Бұл бүкіл
ел бойынша Ұлы Отан соғысы жылдарында үшінші көмір алу базасының дамуының
негізгі факторы болып табылады. Қарағанды көмір бассейнінде еңбек
етушілердің саны 2,5 есеге ұлғайды. Бұл жылдарда қалада 7 жоғары және орта
оқу орындары жұмыс атқарып, 2000-ға жуық білім алушылыр, 6 ғылыми -зерттеу
мекемелері, оның ішінде екеуі көмір өндірісі саласында болды. Бұл жылдарда
соғыс уақыты болса да, еңбекшілер арасында мәдени шаралар да жиі болып
түрды. Шахтерлерді мәдени-тұрмыстық шаралармен қамтамасыз етуге екі театр,
бірнеше, кинотеатрлар мен кітапханалар қызмет етті[xvi].
Осы салада Қарағанды облыстық өлкетану мұражайының ерекше қызметін айта
кеткен жөн, Ұлы Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап өз жұмысын майдан
мен тылдың үлесіне арнады. Мұражай Кеңес халықтарының Отан соғысы неміс
басқыншыларына қарсы атты көрме ұйымдастырды. Көрменің материалдарының
тақырыбы былайша өрбіді; Біздің нені кімді, немен қорғай алатынымыз бар:
фашизм - бұл халықтардың араласуы, аштық, қайыршылық, бүліншілік, сол
себептен бар күш - фашизмді талқандауға[xvii].
Соғыс уақытының басталған уақыт аралығы мен аяғына шейін елдің өндіріс,
экономика саласында біршама нәтижелі істер атқарылды деуге болады. Мәселен,
1944 жылы 31 желтоқсанда Қазақстанның қара металлургиясының алғашқылары
болып Қарағанды облысы бойынша Теміртауда өндіріс орталықтарының негізінде
металлургия заводы іске қосылды. Осылайша Қарағанды облысы тек көмір
өндірісінің орталығы бола отырып, түсті және қара металлургия саласында
танымал бола түсті[xviii].
Ауыр соғыс күндерінің қиыншылықтарына қарамастан, Қарағанды жастары
ұйымшылдықпен зор міндет атқарды. Өндірістің әр саласында аянбай еңбек
етті. Мәселен №18 шахтаның әр бір саласында көзге түскен жастар болды. 828
адамнан 1072-ге жетті. 1943 жылы 31 қаңтарда Қарағандыда жастардың қалалық
митингісі болып өтті. №1 шахтаның бұрғылаушы бригадасының жастар
бригадасының бригадирі Кабден Ысқақов былай деді: Қарағандылықтардың Қызыл
Армия мерекесіне беретін ең үздік сыйлығы көмір болып табы-лады. Жоспардан
тыс 250 тоннадан кем түспейтін кокстік көмір беруді ұйғарып отырмыз[xix].
Сонымен бірге жастардың ұйымдастыру мен көптеген жексенбіліктер
өткізілді.
Толық емес міндеттерге қарағанда, оған облыс бойынша 14 мыңнан астам
жастар қатысты. Оның 2613-і комсомол мүшесі болды. Жастармен бірге қарт
жұмысшылар, стахановшылар, инженер-техник қызметкерлер т.б. жексенблікте
белсене еңбек етті[xx].
Соғыс айларында Балхаш қаласының түсті металлургиясының мекемелерінде
қарқынды түрде жұмыстар атқарылды. Яғни 1942 жылдың 20 қыркүйегінен 20
қазаны аралығында еңбек табысының қорытындысына № 517 әлеуметтік міндетті
мойнына алған завод түсті металл өндіру жоспарында Қоңырат қорғасын заводы
руда алуда 1 ай ішінде 97,8% мыс заводында 90,8%-ке өсті. Мыс заводында
негізгі цехтарда өндіруші мыс және молибдендік цехтарға арнайы майдандық
тапсырмалар берілді. Смена мен бригадалар бойынша арнайы Сталиндік вахталар
ұйымдастырылды. Оның арасында Абдрахманов және Петровтың бригадаларында
өнім өндіру 189% болды. Сонымен бірге майдан айлығы кезінде көмір өндіру
бассейні шахталарда жоспардан тыс 26 220 т. артық өнім өндірді. Бұл
нәтижеге Кирово уголь және Сталин уголь трестері жетті. Кривоуголь
қөмір өндірудің жарты тәуліктегі өнімін жоспардан тыс 424 тоннаға арттырып,
майдан қорына 13470 тонна көмір беріп, айлығын 104,9% өтеді. Сталин уголь
тресті бойынша айлық жоспарды 104,3% атқарып, жоспардан тыс 9990 тонна
көмір берді[xxi].
Сонымен бірге көрсетуді қажет ететін бір мәселе Қызыл Армияға қаржылық
көмек көрсету. Қазақстан КП(б) Орталық Комитетінің басшылығымен майданға
қаржылық көмек көрсетудегі республика еңбекшілерінің патриоттық
қозғалысының ең кең тараған түрі - Қызыл Армия үшін соғыс техникасын
жасатуға қаржы жинау қозғалысы болды. Майданға көмектің бұл патриоттық
формасы шын мәнінде бүкіл халықтық сипатқа ие болды. Осыған сәйкес Орталық
Қазақстан бойынша да көптеген шаралар атқарылды. Мәселен 1941 жылдың
желтоқсан айының ортасына қарай Қарағанды облысының еңбекшілері қару-жарақ
қорына 712 мың ақша аударды[xxii].
Қарағанды облысы Осакаров ауданының Большевик ауыл шаруашылығының
артель мүшелерінің жалпы жиналысы бес күндік еңбек вахтасында тұрып,
табыстарын Қазақстан комсомолы танк колоннасын жасату қорына жіберуге
шешім қабылдады[xxiii]. Жастар екпінді еңбек вахтасына тұрып, өнеркәсіп
орындарында, колхоз далаларында күндіз-түні аянбай еңбек етіп, жұмыс
уақытында демалыс күндері жексенбіліктер өткізді, халық арасында майдан
үшін бағалы заттар, ақшалай және облигациялай қаржы жинауды да
ұйымдастырды. Нәтижесінде 1942 жылдың июнь айының ортасына қарай Қазақстан
комсомолы танк колоннасын жасау қорына 10 млн. 337 мың сом түсті. Ал сол
жылдың сентябрь айында республикаға тағы да бір қуанышты хабар жетті.
Майдағы жинаған қаржыға жасалған 45 тон майдан әскерлеріне берілді[xxiv].
Сол сияқты 1943 жылы Қарсақпай заводы мен Жезқазған кен басқармасының
еңбекшілері Қазақстан түсті металлургиясының барлық еңбекшілеріне хат
жолдап, Қазақстан металлургі атты танк колоннасын жасату туралы үндеу
тастады. Бұл үндеуді республиканың барлық еңбекшілері қызу қолдады.
Қазақстан металлургі танк колоннасы үшін Жезқазған ауданының еңбекшілері
8 миллион сомнан астам ақша жинап өткізді. Сондай-ақ, олар жоспардан тыс 1
мың тонна көмір, тоннадан руда, мыс берді.
Сол сияқты, Қарағанды комсомолы танк колоннасы Ұлы Отан соғысы
жылдарында құралды. Енді 1944 жылдың шілде айында №18 шахтаның кеншілері
Комсомол бригадаларының ұйымдастыруымен 96 мың тонна көмір өндіріле отырып,
660 мың сом танк колоннасының қорына аударды. Негізгі жауапты міндетті
мойнына алғандар № 44-45, № 33-34 шахталар.
Сонымен бірге Қазақстан комсомолы атты жер асты қайығына
Қарағандылықтар 230 мың сомнан артық ақша аударды[xxv].
Қарағанды шахтері танк колоннасы Ұлы Отан соғысы жылдарында Қарағанды
көмір бассейні шахтерлерінің қаржыларынан жиналды. Қаржы жинау 23 қарашадан
басталды.
1942 жылы №12,18,20 Калинин атындағы шахтаның ұжымының шақыруымен
басталды. 25.11, 25.12 уақыт аралығында майдан айлығын өткізе отырып көмір
өндіру мен тасымалдаудың нәтижесінде 5 сағаттық жұмыс уақытында 28 тонна
көмір өндірілді. 1943 жылдың көктеміне дейін Қарағанды шахтері қорына 2
миллион ақша жиналды[xxvi].
Сонымен қатар мына мәліметтерге көз жүгіртсек №3 Киров атындағы
шахтаның әйел шахтерлерінің ұйымдастыруында Донбастың мәдени мекемелерін
қалпына келтіруде, балабақшалардың құрылысы жайлы ақшалай жағдайлар
атқаруда олар концерттік бағдарлама қоя отырып, көмір алуда еңбек ете
отырып, Донбастың мәдени мекемелерін қалпына келтіруге 74,27 сом ақша
аударды[xxvii]. Деректерде көрсетілгендей көбісі бағалы әшекей заттарын
қорға тапсырған. Қарағанды әйелдерінің ержүрек істері үшін Қорғаныс
Комитетінің ризашылық қағазын алған болатын. Алғашқы балалар үйіне
Қарағандының аты берілді. Орталық Қазақстанның қорғаныс қорына үлестерін
қосқаны жайлы көптеген құжаттардан кездеседі. Олар жаудан азат етілген
Украина сияқты елдердің шаруашылықтарына үлкен көмек көрсетті. Ол жаққа 22
мыңнан астам нан өнімін, 55 трактор, 11 мың ірі қара мал, 2 мыңға жуық ақша
жіберді. Елеулі еңбектері үшін осы соғыс жылдарында көптеген кеншілер Совет
одағының ордендері мен медальдармен марапатталған болатын. Әсіресе баса
айта өтетін Ұлы Отан соғысы жылдарында Қарағанды темір жолы қарқынды жұмыс
атқарған болатын[xxviii]. Қарағанды темір жол басқармасы соғыстың алғашқы
жылдарында-ақ іске қосылған. Соғыс талабына сай ел арасындағы темір жолдың
көмірді тасымалдаудың қуаттылығын арттыру үшін жаңаша темір жолдар іске
қосылды. Қарағанды-Ақмола-Қарталы. Жезқазған-Жарық-Бертіс Балқаш пен
Жезқазғанды мыс өнімдері мен тасымалдады. Ұлы Отан соғысы жылдарында
Қарағанды темір жолы 34 млн. тонна көмір, 4 млн тоннадан астам руда, және
басқа да халық шаруашылығының өнімдерін тасымалдай отырып, майдан үшін
аянбай қызмет етті. Жүк тасымалдауда көбінесе көмір, металл, руда, цемент
және басқа да құрылыс материалдары тасымалданды. Республикада темір
жолдарды соғыс талабына сай қайта құруды бастады. Қарағанды темір жолдары
қайта қүру жұмыстарымен жергілікті Қарағанды, Ақмола, Солтүстік Қазақстан,
Көкшетау облыстарының Советтік мекемелері айналысты. Ақмола-Қарталы
бойындағы Қарағанды темір жолын құруда көптеген шешім қабылданды. Қарағанды
темір жолының көмірді тасымалдауда жұмыстың нәтижелі атқарылуы 1942 жылдың
15-16 маусым аралағында өткен облыс аралық мәжілісте қарастырылды.
Мәжілісте СССР мемлекеттік үздік академигі, белгілі ғалым В.Н. Образцов сөз
сөйлей отырып, Қарағанды темір жолының Уралды металлургия өндірістік жанар-
жағар майы мен қамтамасыз етуші орталық дей отырып, тез арада, Ақмола-
Қарталы бойында Қарағанды темір жолын одан әрі дамыту қажет деп
көрсетті[xxix]. Әскери жағдай темір жол транспортында соғыс тәртібін
орындауды қатаң талап етті. Одақтың Европалық бөлігіндегі өнеркәсіп
орталықтары мен Донбасс сияқты жерлердің уақытша жау қолына өтуіне
байланысты, Орталық Қазақстан өзінің ірі-көмірлі-металлургиялық
комплексімен елдегі әскери экономикаға үлкен роль атқарды. Қорғаныс
мекемелеріне көмір, руда тағы басқа да жүктерді тасымалдауда Қарағанды
магистралы маңызды орынға ие болды. Соғыстың қиын сәттеріне қарамастан,
еңбекшілердің күшінің нәтижесінде 1941 жылдан бұл жерде 5 құрылыс монтаж
поезді, 31 экскаватор басқа да құрылыс техникалары жұмыс атқарды.
Қарағандыны Кузбаспен, Оралмен Паволжямен қатынастыру үшін Ақмола-Қарталы
темір жол бойы тез арада іске қосылды[xxx].
Соғыс жылдарының талабына сай теміржолшылардың жексенбіліктері мен
митингілірі өтіп түрды. 1943 жылғы 11 қаңтарда Курорт Боровое станциясының
енбекшілері Қарағанды темір жолшыларына Қарағанды темір жолшысы танк
колоннасына қаржы жинауға шақырды. Оны қуаттаған, машинис Гольченко
колоннаның құрылысына 2500 сом Брунковский, Жигаров сияқты машинистер 1500
сомнан қаржы аударған болатын. 1943 жылы 17 қаңтарда танк колоннасының
құрылыс қорына 2914942 сом тапсырылды. Сол сияқты самолеттің құрылысына
305172 сом жиналды. Қарағанды темір жолшыларына Қызыл Армиядан алғыс хат
келді. Сонымен қатар Қарағанды теміржолшылары жаңа жылға қарсы 1942 жылы
Қызыл Армия жауынгерлеріне 2000 сом жинады. Бұл ақшаға олар азық-түлік,
сабын, орамал т.б. алды[xxxi].
Соғыс жылдарында жеңімпаз Қызыл Армияға көліктің басқа да формалары
дүниеге келді. Солардың бірі есеп ашу деп атады. Бір ғана Жезқазған
руднигінің өзінде алты жүзден астам бұл бастамаға өз үлестерін қосып, есеп
ашты. Олардың арасында Жезқазғандық бұрғышы Гинатуллин- 4000 т, Шаталюк-
4000 т, Ақшалов- 3500 т руданы жоспардан тыс өнім өндіріп, қорғаныс қорына
өткізді. 1943 жылы Қарсақпай заводы мен Жезқазған кен басқармасының
еңбекшілері Қазақстан түсті металлургиясының барлық еңбекшілеріне хат
жолдап, онда Қазақстан металлургі атты танк колоннасын жасату туралы
үндеу тастады. Қаржы жинау айлығы кезінде Қарағанды көмір бассейнінде
барлығы 22 мың адам жұмыс істеді[xxxii].
Ұлы Отан соғысы жылдарында мемлекеттік бюджет кірістерінде мемлекеттік
заемның ролі едәуір үлғайды. Алғашқы күндерде-ақ бұл қозғалыстың кең қанат
жайып, бүкіл халықтық сипат алғанын көптеген документтер дәлелдейді.
Еліміздің тылында өріс алған патриоттық қозғалыстың тағы бір айқын
көрінісін оқ пен от жалынның ортасында жүрген Қызыл Армия жауынгерлеріне
деген халықтың жаппай қамқорлығынан да көруге болады. 1941 жылдың желтоқсан
айының соңғы күндерінде республика бойынша жылы киім жинау патриоттық
қозғалыстың қорытындысы шығарылды. 1942 жылы 11 қаңтарда Калинин қаласының
партия активінде сөйлеген сөзінде М.И. Калинин былай деді: Қызыл Армия өте
жақсы киінген және жаман тамақтанбайды. Бұл біздің еліміздің өз армиямызды
гитлершілірден жақсы киіндіре алғанымызды дәлелдейтін бүкіл дүние жүзі
мойындаған факті. Ал мұның соғыс таразысына аса зор маңызы болды[xxxiii].
Орталық Қазақстан алдында осындай зор міндет тұрды. 1941 жылдың тамыз
айының бас кезінде майданға Қарағанды шахтерлері республикада алғашқылардың
бірі болып сыйлықтар жіберді. Еңбекшілірдің 1941 жылдың жазында жіберген
сыйлықтарды біздің майдан шебіндегі жауынгерлеріміздің жан дүниесін қатты
тебірентті. Қарағанды облысының делегациясы 1942 жылдың наурыз айында
солтүстік батыс майданының әскерлеріне 24 вагон сыйлық алып барды.
Еңбекшілердің жауынгерлерге командирлерге және саяси қызметшілерге жолдаған
хатында былай делінген: Еңбек майданының қызметкерлері біздің барлығымыз
үнемі сіздермен бір саптамыз. Қарағанды шахтерлері Балхаш пен Қарсақпай
металлургтері социалистік ауыл өндірісінің колхозшылары ұдайы еңбек
өнімділігін арттыра отырып, тынымсыз еңбек етуде, шағын сыйлығымызды майдан
мен тыл бірлігінің белгісі ретінде қабылдаңыздар[xxxiv].
Қарсақпай кеншілері майданға 200 сыйлықтар жіберді.
Ұлы Отан соғысы жылдарында тылдың негізгі көзі - ауыл шаруашылығы
болғаны белгілі. Орталық Қазақстан Республика бойынша ауыл шаруашылық
өнімдерін беруде алдыңғы орында болды. Ауыл шаруашылық саласында Қарағанды
облысының колхоздарында майдан айлығы кезінде 1943 жылдың 20.X кезінде шөп
шабу жалпы облыс бойынша 57,5 % - ке немесе 57566 гектар жер шабылды, шөпті
базаларға тиеу жүмысы 66,8% немесе 95904 тонна орындалды. Мал шаруашылығы
бойынша майдан айлығы кезінде Ұлытау аудандары қырағылық танытты. Және де
Нұра, Жаңаарқа, Шет аудандарын да атауға болады[xxxv]. Облыстың архив
құжаттарында майдан кезінде атқарылған шынайы көрсетілген. Оған дәлел
мынаны алсақ, Қарағанды облкомитетінің секретары Ж. Мельниковке ВК(Б)П
Орталық комитетінің VII Пленумын комсомол ұйымдарына партия басшылығын
жақсарту туралы қаулысының орындалуы жөнінде мынандай құжат бар: Пленум
Совет жастарының алдынғы қатарлы отряды Лениндік, Сталиндік комсомол
фашизмге қарсы Отан соғысының ауыр сындарында нығайтып шынығуда олар 1942
ж. көктемгі егісті мезгілінде бітіру, егістен мол өнім алу үшін, колхоз,
совхозда мал шаруашылығының өркендеуі жөніндегі мемлекеттік планды орындау
жаңа ауыл шаруашылық өнімінің тапсыруы жайлы мемлекет алдындағы міндеттерін
орындау үшін белсене күресті делінді[xxxvi].
Қазақстан колхозшыларының Сталин жолдасқа жазған хатында алған
міндеттемелерінде 1943 жылдың саяси шаруашылық жұмыстарын табысты түрде
аяқтау мақсатында 45 колхоз, 101 ферма, 7 ауыл совет, 1077 егістегі
колхозшы, сол сияқты мекеме оқу орындары жарысқа түсті. Қарқаралы ауданы
бойынша, 45 колхозда ірі қара мал мемлекеттік план бойынша 99,9%-ке
орындалды. Мал планын барлық түрінен Қарағаш, Кеңестас, Калинин,
Беталыс, Новый путь сияқты колхоздары - 100 % артығымен орындап бұл
социалистік жарыс туын жоғары ұстап мал шаруашылығын өркендету ісін Отан
соғысының талабына сай құра білді. Тамаша үлгілерін көрсете отырып көзге
көрінген таңдаулы Стахановшылар бар, Кеңестас колхозында шопан Сарсекеев
Нұрбай 100 саулықтан 110 қозы алған. 700 еңбек күн тапты. Егін шаруашылығы
саласында партия мен үкімет егінді жинауды, астық дайындаудың нақты мерзін
белгілеп берді. Соғыс жағдайынан жауды жеңу мүддесіне туған бұл айбынды
тапсырманы орындау үлкен сын болды. Әрбір басшы қызметкерлердің адалдығы
отанына шын берілгені, майдан алдындағы борышын түсінетіндегі осы
міндеттемелердің орындалуына қарай бағаланды. Аудан көлемі бойынша, 19015
га. егін салса одан 6900 га. егін орындады. Мемлекеттің астық тапсыру
жұмыстарында өткен жылға қарағанда анағүрлым ұйымдасқан түрде өткізілді.
Аудан боыйнша 25 1Х-ге міндетті астық тапсыру планы 101%. Қызыл Армия
қорына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz