Хорезмшах мемлекеті
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І.Тарау. ХІ.ХІІ ғасырлардағы Хорезмнің саяси тарихы.
1.1. Хорезмшах әулетінің құрылуы мен саяси аренаға шығуы ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Хорезмшахтардың қыпшақтармен қарым.қатынасы және салжұқтар бодандығынан дербестікке ұмтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
ІІ.Тарау. Хорезмшах мемлекетінің құрылуы.
2.1 Мемлекетің құрылуы, көрші елдермен саяси қарым. қатынастары ... ... ..17
2.2. Хорезмшах мемлекетінде тақ таласының белең алуы және империя дәрежесіне көтерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Ш.Тарау. XIII ғасырда мемлекеттің шарықтауы мен жойылуының алғы шарттары.
3.1. Хорезмшах мемлекетінің XIII ғасырда Гур, Қарақытай және Қарахан мемлекетірімен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
3.2.Мемлекетте бір орталықка бағынбаушылықтың белең алуы және Монғол шапқыншылығына ұшырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
І.Тарау. ХІ.ХІІ ғасырлардағы Хорезмнің саяси тарихы.
1.1. Хорезмшах әулетінің құрылуы мен саяси аренаға шығуы ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Хорезмшахтардың қыпшақтармен қарым.қатынасы және салжұқтар бодандығынан дербестікке ұмтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
ІІ.Тарау. Хорезмшах мемлекетінің құрылуы.
2.1 Мемлекетің құрылуы, көрші елдермен саяси қарым. қатынастары ... ... ..17
2.2. Хорезмшах мемлекетінде тақ таласының белең алуы және империя дәрежесіне көтерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
Ш.Тарау. XIII ғасырда мемлекеттің шарықтауы мен жойылуының алғы шарттары.
3.1. Хорезмшах мемлекетінің XIII ғасырда Гур, Қарақытай және Қарахан мемлекетірімен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
3.2.Мемлекетте бір орталықка бағынбаушылықтың белең алуы және Монғол шапқыншылығына ұшырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінде Қазақстан Республикасы өз тарихыңда күрделі бетбұрыс кезеңін бастан кешіріп отыр. Дүниеге қоғамға халықтың тарихына көзқарас өзгеріп отыр. Отанымызда шыншылдыққа және ақиқатты ғана айтатын тарихқа деген ынта ықылас та қаурыт өсе түсті. Тарих дегеніміз халықтың зердесі болып табылады. Тарих ол болып өткен, оны түзете алмайсың және жақында ғана жасалып келгендей каньюктураға жағынып бір түсін екіншісі мен ауыстырып жаңадан жазуға болмайды. Біз оны бүкіл қайшылықтарымен қаһармандық және қайғылы беттерімен қоса ол қандай болса нақ сол түрінде бүкіл алуан түрімен тұтас күйінде қабылдауға тиіспіз /1/. Өкінішке орай кеңестік дәуірде көптеген тарихи зерттеулерге үрдісті шамадан тыс идеолгияландыру қара-дүрсін тікелей түсіну схематизм тән еді. Тиім салу жүйесі тарихи зерттеулер деректеме базасын шектеп отырды. Қазақстан тарихын түркі халықтары тарихынан оқшаулап бөлектеп ұстады. Бұхара халықтың санасына бұрынғы КСРО халықтарының тарихында, дүние жүзілік тарихта Ресейдің ерекше роль атқарғандығы және басқыншылардан құтқарушы дәрежесі туралы идея қалыптастырды /2/. Ия XX ғасырдың аяғы ұлы қоғамдық кұбылыстарға толы ерекше бір кезең. Ең негізгісі бостандық сезімі және жас мемлекеттердің жеке алдына шаңырақ көтеруі. Тарихымызда кеткен олқылықтарға бүтіндеп толықтыратын уақыт жетті. Тарихтың ешқашанда өзгермейтінін дәлелдейтін кезең болып табылады. Саналы адамзаттың және қоғамның мәңгілік ізгі арманы, тілегі мақсаты тәуелсіздікпен тікелей байланысты.
Тақырыптың мақсаты. Менің диплом жұмысымның тақырыбы "Хорезмшах мемлекетінің құрылуы" болып табылады. Тақырыптың өзектілігі сондай кезек күттірмейтін жұмыс болып табылады. Әрине хорезмшах мемлекеті жайында елімізде дерек көздері өте аз. Тек қана монғол шапқыншылығы тұсындағы мемлекеттің саяси тарихы кеңінен айтылған. Алайда осы мемлекеттің қайдан шыққаны және құрылғаны бізге көп таныс емес. Деректер көбіне парсы-араб тілдеріңде жазылған. Сонымен қатар қазіргі таңда орыс, түрік тілдеріне тарихшылар аударып зерттеген, сонымен қатар батыс елдерінің зерттеулері де кездеседі. Әрине бізде жоқ деп айтуға болмайды, бірақ өте аз зерттелген. Сондықтан мен осы тақырыпқа қызығып, өз ойымды ортаға салып отырмын. Жалпы түріктер тарихына көз жүгіртер болсақ ғұндардың тарих сахнасына шығып мемлекет құруы және Қытайдың арандатушылық саясатының нәтижесінде екіге бөлініп, батыс ғұңдар Талас өңірімен Арал Каспий аралығында мекендеді. Бұдан кейін тарихқа көктүріктер қағанаты келді. Жібек жолының үстемдігі үшін түркі тайпалары барын салып күресті. Осының арқасында түріктердің Хорезм территориясына орналасулары басталды. Мұнан соң құрылған ұйғыр мемлекетінің қырғыздар шабуылына ұшырап ыдыраған соң ұйғырлар бет ауған жаққа көшіп кетті. Ұйғырлардың бір бөлігі Турфанға екінші бір бөлігі Гансуға орналасса, ендігі бір бөлігі Ирронқа орналасты. Сары ұйғырлар сол кездің өзінде-ақ Арал теңізінің солтүстік бөлігіне орналасты. Д.Ж. Гамильтон "Ұйғырлардың IX ғасырда күйреуінен кейін тоғыз оғыз-ұйғырлар батыс шекараға қарай ығыстырып"Арал теңізінің бойына орналастырылды" деп айтады /3/.
Жоғарыда атап айтқандай IX ғасырда ұйғырлардың бір бөлігі қимақтар қатарына кірді. Сөйтіп Шығыс Қазақстан далаларына қоныс тепті. Соңынан батысқа қарай қоныс аударды. XI ғасырдың басында Қыпшақ-қимақ мемлекеті құрылғанда, ұйғырлар және тағы басқа түркі тайпалары Орталық Азиядан көш жасап, қыпшақ тайпаларына қосылып солтүстік шығыс Хорезм аймағына орналасты. Орта Азиядағы ең мықты мұсылман мемлекетімен біріге отырып, олардың ішкі саясаттарына бүкіл тыныс тіршілігіне түгелдей араласып кетті. Н.Н.Бартольдтың тұжырымдауына карағанда "Хорезм басқа аудандармен салыстырғанда түріктердің әсер етуіне бой алдырды. Осыдан бастап XI соңғы жылдарында Хорезм билеушілерінің дені түрік есімдерімен аталды" деп жазды /4/.
Осы себептерден болар Хорезмшахтардың қандай түркі тайпасынан шыққандығы талас тудыратыны белгілі. Қалай айтсақ та Ануштегин әулетінің түрік екені даусыз болғанымен тарихшылар әр түрлі пікірлер ұстануда. Тарихшылардың көпшілігі бұл әулетті оғыз тайпасының Бегділі руына жатқызады. Тарихтан белгілі айтып өткенімдей ұйғырлар мен оғыздардың осы аумақтарға орналасуы және саяси билік құрулары, қаңлылардың бой көрсетуі, қарлұқ тайпаларының Маураннахыр территорияларыңда қоныстануы және қыпшақтардың билігі бұлардың барлығы осы аймақтармен тікелей байланысты болғандықтан әулеттің қай тайпаға жататынын дөп басып айту қиын. Сұлтан Меликшах кезінде сарайға келген Ануштегин "құмырашы" шеніне қол жеткізген /5/. Хорезм билігіне осы кезенде келген болатын. Мұхаммед ұрпақтары түрік құлдарын ұстауда ең биік сатыда тұрды. Бұл ұлттық тұтқындарды Персияда сыртқы тұлғаларымен күші және мінез-құлқы үшін өте жоғары бағаланып отырған. Бұларды Каспии теңізінің солтүстік шығысындағы елдерден жасөспірім шақтарында көптеп алып келіп отырған. Жергілікті түріктер мен тілдестер және номадтар бір-бірімен соғыста қолга түскен жасөспірімдерді құлдықка сатып отырған. Бұл балаларды әмірлер мен ел басшылары өте жоғары бағаға сатып алып оларды ислам дінінде тәрбиелеп және оларды әскери тәртіпке баулып отырған. Олардың көбі өз қожайындарының әскери жасағында немесе үй шаруашылығында қызмет атқарған. Қожайындарының сенімінен шығып адал қызмет атқарғандарының кейбіріне бостандық беріліп әскер қатарында және сарай қызметтерін аткарған. Сонымен қатар аймақ билеушісі дәрежелеріне қол жетізген. Осыдан бастап ислам дініндегі түрік құлдарының ұлы адамдар қатарына қосылып осы территорияны түріктердің жаулап алуына тездеткен болатын /6/. Менімше және тарихшылардың қелтірген деректеріне сүйене отырып Ануштегин әулетін "Қаңлылардан" шыққан деп тұжырымдаймын. Әрине мен бұл жерде кейбір тарихшыларымыз өз ата-бабаларын дәріптегені сияқты рушылдыққа салынып отырған жоқпын, аз да болса өзімнің тапқан әдебиеттеріме сүйеніп айтып отырмын. Бұған кезегі
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінде Қазақстан Республикасы өз тарихыңда күрделі бетбұрыс кезеңін бастан кешіріп отыр. Дүниеге қоғамға халықтың тарихына көзқарас өзгеріп отыр. Отанымызда шыншылдыққа және ақиқатты ғана айтатын тарихқа деген ынта ықылас та қаурыт өсе түсті. Тарих дегеніміз халықтың зердесі болып табылады. Тарих ол болып өткен, оны түзете алмайсың және жақында ғана жасалып келгендей каньюктураға жағынып бір түсін екіншісі мен ауыстырып жаңадан жазуға болмайды. Біз оны бүкіл қайшылықтарымен қаһармандық және қайғылы беттерімен қоса ол қандай болса нақ сол түрінде бүкіл алуан түрімен тұтас күйінде қабылдауға тиіспіз /1/. Өкінішке орай кеңестік дәуірде көптеген тарихи зерттеулерге үрдісті шамадан тыс идеолгияландыру қара-дүрсін тікелей түсіну схематизм тән еді. Тиім салу жүйесі тарихи зерттеулер деректеме базасын шектеп отырды. Қазақстан тарихын түркі халықтары тарихынан оқшаулап бөлектеп ұстады. Бұхара халықтың санасына бұрынғы КСРО халықтарының тарихында, дүние жүзілік тарихта Ресейдің ерекше роль атқарғандығы және басқыншылардан құтқарушы дәрежесі туралы идея қалыптастырды /2/. Ия XX ғасырдың аяғы ұлы қоғамдық кұбылыстарға толы ерекше бір кезең. Ең негізгісі бостандық сезімі және жас мемлекеттердің жеке алдына шаңырақ көтеруі. Тарихымызда кеткен олқылықтарға бүтіндеп толықтыратын уақыт жетті. Тарихтың ешқашанда өзгермейтінін дәлелдейтін кезең болып табылады. Саналы адамзаттың және қоғамның мәңгілік ізгі арманы, тілегі мақсаты тәуелсіздікпен тікелей байланысты.
Тақырыптың мақсаты. Менің диплом жұмысымның тақырыбы "Хорезмшах мемлекетінің құрылуы" болып табылады. Тақырыптың өзектілігі сондай кезек күттірмейтін жұмыс болып табылады. Әрине хорезмшах мемлекеті жайында елімізде дерек көздері өте аз. Тек қана монғол шапқыншылығы тұсындағы мемлекеттің саяси тарихы кеңінен айтылған. Алайда осы мемлекеттің қайдан шыққаны және құрылғаны бізге көп таныс емес. Деректер көбіне парсы-араб тілдеріңде жазылған. Сонымен қатар қазіргі таңда орыс, түрік тілдеріне тарихшылар аударып зерттеген, сонымен қатар батыс елдерінің зерттеулері де кездеседі. Әрине бізде жоқ деп айтуға болмайды, бірақ өте аз зерттелген. Сондықтан мен осы тақырыпқа қызығып, өз ойымды ортаға салып отырмын. Жалпы түріктер тарихына көз жүгіртер болсақ ғұндардың тарих сахнасына шығып мемлекет құруы және Қытайдың арандатушылық саясатының нәтижесінде екіге бөлініп, батыс ғұңдар Талас өңірімен Арал Каспий аралығында мекендеді. Бұдан кейін тарихқа көктүріктер қағанаты келді. Жібек жолының үстемдігі үшін түркі тайпалары барын салып күресті. Осының арқасында түріктердің Хорезм территориясына орналасулары басталды. Мұнан соң құрылған ұйғыр мемлекетінің қырғыздар шабуылына ұшырап ыдыраған соң ұйғырлар бет ауған жаққа көшіп кетті. Ұйғырлардың бір бөлігі Турфанға екінші бір бөлігі Гансуға орналасса, ендігі бір бөлігі Ирронқа орналасты. Сары ұйғырлар сол кездің өзінде-ақ Арал теңізінің солтүстік бөлігіне орналасты. Д.Ж. Гамильтон "Ұйғырлардың IX ғасырда күйреуінен кейін тоғыз оғыз-ұйғырлар батыс шекараға қарай ығыстырып"Арал теңізінің бойына орналастырылды" деп айтады /3/.
Жоғарыда атап айтқандай IX ғасырда ұйғырлардың бір бөлігі қимақтар қатарына кірді. Сөйтіп Шығыс Қазақстан далаларына қоныс тепті. Соңынан батысқа қарай қоныс аударды. XI ғасырдың басында Қыпшақ-қимақ мемлекеті құрылғанда, ұйғырлар және тағы басқа түркі тайпалары Орталық Азиядан көш жасап, қыпшақ тайпаларына қосылып солтүстік шығыс Хорезм аймағына орналасты. Орта Азиядағы ең мықты мұсылман мемлекетімен біріге отырып, олардың ішкі саясаттарына бүкіл тыныс тіршілігіне түгелдей араласып кетті. Н.Н.Бартольдтың тұжырымдауына карағанда "Хорезм басқа аудандармен салыстырғанда түріктердің әсер етуіне бой алдырды. Осыдан бастап XI соңғы жылдарында Хорезм билеушілерінің дені түрік есімдерімен аталды" деп жазды /4/.
Осы себептерден болар Хорезмшахтардың қандай түркі тайпасынан шыққандығы талас тудыратыны белгілі. Қалай айтсақ та Ануштегин әулетінің түрік екені даусыз болғанымен тарихшылар әр түрлі пікірлер ұстануда. Тарихшылардың көпшілігі бұл әулетті оғыз тайпасының Бегділі руына жатқызады. Тарихтан белгілі айтып өткенімдей ұйғырлар мен оғыздардың осы аумақтарға орналасуы және саяси билік құрулары, қаңлылардың бой көрсетуі, қарлұқ тайпаларының Маураннахыр территорияларыңда қоныстануы және қыпшақтардың билігі бұлардың барлығы осы аймақтармен тікелей байланысты болғандықтан әулеттің қай тайпаға жататынын дөп басып айту қиын. Сұлтан Меликшах кезінде сарайға келген Ануштегин "құмырашы" шеніне қол жеткізген /5/. Хорезм билігіне осы кезенде келген болатын. Мұхаммед ұрпақтары түрік құлдарын ұстауда ең биік сатыда тұрды. Бұл ұлттық тұтқындарды Персияда сыртқы тұлғаларымен күші және мінез-құлқы үшін өте жоғары бағаланып отырған. Бұларды Каспии теңізінің солтүстік шығысындағы елдерден жасөспірім шақтарында көптеп алып келіп отырған. Жергілікті түріктер мен тілдестер және номадтар бір-бірімен соғыста қолга түскен жасөспірімдерді құлдықка сатып отырған. Бұл балаларды әмірлер мен ел басшылары өте жоғары бағаға сатып алып оларды ислам дінінде тәрбиелеп және оларды әскери тәртіпке баулып отырған. Олардың көбі өз қожайындарының әскери жасағында немесе үй шаруашылығында қызмет атқарған. Қожайындарының сенімінен шығып адал қызмет атқарғандарының кейбіріне бостандық беріліп әскер қатарында және сарай қызметтерін аткарған. Сонымен қатар аймақ билеушісі дәрежелеріне қол жетізген. Осыдан бастап ислам дініндегі түрік құлдарының ұлы адамдар қатарына қосылып осы территорияны түріктердің жаулап алуына тездеткен болатын /6/. Менімше және тарихшылардың қелтірген деректеріне сүйене отырып Ануштегин әулетін "Қаңлылардан" шыққан деп тұжырымдаймын. Әрине мен бұл жерде кейбір тарихшыларымыз өз ата-бабаларын дәріптегені сияқты рушылдыққа салынып отырған жоқпын, аз да болса өзімнің тапқан әдебиеттеріме сүйеніп айтып отырмын. Бұған кезегі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І.Қазақстан тарихы. І.т. А. 1996. "Атамұра". 7 бет.
2.Бұл да сонда. 8 бет.
З.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки в истории средневекового Казахстана" А. 1999. с.202.
4.Бұл да сонда. 203 с.
5.Н.Н.Бартольд. "Сочинения". Т.VII. М.1961. 387 с.
6.К.д Оссон. "От Чингисхана до Тамерлана" А. "Санат" 1996. 97с.
7.С.М.Ахинжанов. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. А.1999.204 с.
8.З.М.Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинов, 1097-
1231. М. 1996. 12 с.
9.Н.Н.Бартольд. Сочинения . Т.VII. М.1961.387 с.
10.Қазақ ССР тарихы. А.1976.69 б.
11.Бұл да сонда 251 бет.
12.Бұл да сонда 251 бет.
23.Қазақстан тарихы. I том. А.1996. "Атамұра" .423 бет.
13.Бұл да сонда 251 бет.
14.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки и история средневекового
Казахстана". А. 1999. 210 с.
15.Н.Н.Бартольд. "Сочинения" . Т.VII. М.1961. 389 с.
16.Бұл да сонда 389 бет.
17.Бұл да сонда 72 бет.
18.3.М.Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинов, 1097-
1231. М. 1996.27 с.
19.С.М.Ахинжанов."Кипчаки в истории средневекового
Казахстана" . А. 1999. 213 с.
20. Бұл да сонда 213 с.
21.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки и история средневекового
Казахстана". А. 1999. 241 с.
22.История Узбекской ССР, I том. Ташкент.1967 г. 388 с.
23.Н.Н.Бартольд. "Сочинения". Т.VII. М.1961. 398 с.
24.Бұл да сонда 399 с.
25.Н.Н.Бартольд. "Сочинения". Т.VII. М.1961.400 с.
26. Бұл да сонда 401 с.
27. История Узбекской ССР, I том. Ташкент.1967 г. 388 с.
28.Н.Н.Бартольд. "Сочинения". Т.VII. М.1961. 404 стр.
29.Бұл да сонда, 405 стр.
30.Бұл да сонда, 405 стр.
31. З.М.Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинов, 1097-
1231. М. 1996. 17 с.
32. Бұл да сонда, 18 стр.
33. Бұл да сонда 21 стр.
34. Бұл да сонда 25 стр.
35. З.М.Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинов, 1097-
1231. М. 1996. 12 с.
36.Бұл да сонда 15с.
37."История Бухары с древнейших времен до наших дней" Ташкент,2002
96 с.
38.К.Д Оссон. "От Чингисхана до Тамерлана". А. "Санат" 1996. 103 с.
39. Бұл да сонда 103 с.
40.Бұл да сонда 104 бет.
41.Бұл да сонда 104 бет.
42.Бұл да сонда 105 бет.
43.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки в истории средневекового
Казахстана" . А. 1999. 227 с.
44.Қазақстан тарихы. I том. А.1996. "Атамұра" .425 бет.
45.Бұл да сонда 425 бет.
46.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки в истории средневекового Казахстана". А. 1999. 232 с.
47.Н.Н.Бартольд. Монғол шапқыншылығына дейінгі Түркістан. А.1998.436 бет.
48.Бұл да сонда 436 бет.
49.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки в истории средневекового Казахстана". А. 1999.234 с.
50.Қазақстан тарихы. I том. А.1996. "Атамұра" .441 бет.
51.К.д Оссон. "от Чингисхана до Тамерлана". А. "Санат" 1996. 110 с.
52.Бұл да сонда 111 с.
53. Қазақстан тарихы. I том. А.1996. "Атамұра" .443 бет.
54.Бұл да сонда 448 бет.
55. Бұл да сонда 448 бет.
56.Нығмет Мыңжан. "Қазақтың қысқаша тарихы" 196 бет
57.Бұл да сонда 197 бет.
58.Қазақстан тарихы. I том. А.1996. "Атамұра" .443 бет.
59.М.Сұлтанғазыұлы. "Монғолдардың қүпия шежересі" 156 бет.
60.Қазақ ССР тарихы. I том. А.1972.129 бет.
61.История Узбекской ССР, Ташкент, 1984.422 с.
62.Вамбери Т. История Бухары или Транссаксонии с древнейших времен до настоящего. Т. 2. М,. 1993. 228 с.
63. Бұл да сонда. 229с.
64.Газиз Г. История татар. Сост., пер. с татарск. С.Г. и А.Х.Губайдуллиных. М., 1994. 198 с.
65.Горелик М.В. Основные этапы военного дела кочевников Евразии в древности и средневековья (Историко-культурные контакты народов алтайской языковой общности. / Тез. Докл. 29-и сессии. Постоянной международной алтаист. конф.) Гл. ред. В.М.Солнцева. М., 1986. С. 22–23.
66.Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая Степь. М., 1989. 764 с.
67. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Государста и народы евразийских степей; Древность и средневековья. СПб., 2000 , 320 с.
І.Қазақстан тарихы. І.т. А. 1996. "Атамұра". 7 бет.
2.Бұл да сонда. 8 бет.
З.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки в истории средневекового Казахстана" А. 1999. с.202.
4.Бұл да сонда. 203 с.
5.Н.Н.Бартольд. "Сочинения". Т.VII. М.1961. 387 с.
6.К.д Оссон. "От Чингисхана до Тамерлана" А. "Санат" 1996. 97с.
7.С.М.Ахинжанов. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. А.1999.204 с.
8.З.М.Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинов, 1097-
1231. М. 1996. 12 с.
9.Н.Н.Бартольд. Сочинения . Т.VII. М.1961.387 с.
10.Қазақ ССР тарихы. А.1976.69 б.
11.Бұл да сонда 251 бет.
12.Бұл да сонда 251 бет.
23.Қазақстан тарихы. I том. А.1996. "Атамұра" .423 бет.
13.Бұл да сонда 251 бет.
14.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки и история средневекового
Казахстана". А. 1999. 210 с.
15.Н.Н.Бартольд. "Сочинения" . Т.VII. М.1961. 389 с.
16.Бұл да сонда 389 бет.
17.Бұл да сонда 72 бет.
18.3.М.Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинов, 1097-
1231. М. 1996.27 с.
19.С.М.Ахинжанов."Кипчаки в истории средневекового
Казахстана" . А. 1999. 213 с.
20. Бұл да сонда 213 с.
21.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки и история средневекового
Казахстана". А. 1999. 241 с.
22.История Узбекской ССР, I том. Ташкент.1967 г. 388 с.
23.Н.Н.Бартольд. "Сочинения". Т.VII. М.1961. 398 с.
24.Бұл да сонда 399 с.
25.Н.Н.Бартольд. "Сочинения". Т.VII. М.1961.400 с.
26. Бұл да сонда 401 с.
27. История Узбекской ССР, I том. Ташкент.1967 г. 388 с.
28.Н.Н.Бартольд. "Сочинения". Т.VII. М.1961. 404 стр.
29.Бұл да сонда, 405 стр.
30.Бұл да сонда, 405 стр.
31. З.М.Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинов, 1097-
1231. М. 1996. 17 с.
32. Бұл да сонда, 18 стр.
33. Бұл да сонда 21 стр.
34. Бұл да сонда 25 стр.
35. З.М.Буниятов. Государство Хорезмшахов-Ануштегинов, 1097-
1231. М. 1996. 12 с.
36.Бұл да сонда 15с.
37."История Бухары с древнейших времен до наших дней" Ташкент,2002
96 с.
38.К.Д Оссон. "От Чингисхана до Тамерлана". А. "Санат" 1996. 103 с.
39. Бұл да сонда 103 с.
40.Бұл да сонда 104 бет.
41.Бұл да сонда 104 бет.
42.Бұл да сонда 105 бет.
43.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки в истории средневекового
Казахстана" . А. 1999. 227 с.
44.Қазақстан тарихы. I том. А.1996. "Атамұра" .425 бет.
45.Бұл да сонда 425 бет.
46.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки в истории средневекового Казахстана". А. 1999. 232 с.
47.Н.Н.Бартольд. Монғол шапқыншылығына дейінгі Түркістан. А.1998.436 бет.
48.Бұл да сонда 436 бет.
49.С.М.Ахинжанов. "Кыпчаки в истории средневекового Казахстана". А. 1999.234 с.
50.Қазақстан тарихы. I том. А.1996. "Атамұра" .441 бет.
51.К.д Оссон. "от Чингисхана до Тамерлана". А. "Санат" 1996. 110 с.
52.Бұл да сонда 111 с.
53. Қазақстан тарихы. I том. А.1996. "Атамұра" .443 бет.
54.Бұл да сонда 448 бет.
55. Бұл да сонда 448 бет.
56.Нығмет Мыңжан. "Қазақтың қысқаша тарихы" 196 бет
57.Бұл да сонда 197 бет.
58.Қазақстан тарихы. I том. А.1996. "Атамұра" .443 бет.
59.М.Сұлтанғазыұлы. "Монғолдардың қүпия шежересі" 156 бет.
60.Қазақ ССР тарихы. I том. А.1972.129 бет.
61.История Узбекской ССР, Ташкент, 1984.422 с.
62.Вамбери Т. История Бухары или Транссаксонии с древнейших времен до настоящего. Т. 2. М,. 1993. 228 с.
63. Бұл да сонда. 229с.
64.Газиз Г. История татар. Сост., пер. с татарск. С.Г. и А.Х.Губайдуллиных. М., 1994. 198 с.
65.Горелик М.В. Основные этапы военного дела кочевников Евразии в древности и средневековья (Историко-культурные контакты народов алтайской языковой общности. / Тез. Докл. 29-и сессии. Постоянной международной алтаист. конф.) Гл. ред. В.М.Солнцева. М., 1986. С. 22–23.
66.Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая Степь. М., 1989. 764 с.
67. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Государста и народы евразийских степей; Древность и средневековья. СПб., 2000 , 320 с.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І-Тарау. ХІ-ХІІ ғасырлардағы Хорезмнің саяси тарихы.
1. Хорезмшах әулетінің құрылуы мен саяси аренаға
шығуы ... ... ... ... ... ... ..6
2. Хорезмшахтардың қыпшақтармен қарым-қатынасы және салжұқтар бодандығынан
дербестікке
ұмтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
ІІ-Тарау. Хорезмшах мемлекетінің құрылуы.
2.1 Мемлекетің құрылуы, көрші елдермен саяси қарым- қатынастары ... ... ..17
2.2. Хорезмшах мемлекетінде тақ таласының белең алуы және империя
дәрежесіне
көтерілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..21
Ш-Тарау. XIII ғасырда мемлекеттің шарықтауы мен жойылуының алғы шарттары.
1. Хорезмшах мемлекетінің XIII ғасырда Гур, Қарақытай және Қарахан
мемлекетірімен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...28
3.2.Мемлекетте бір орталықка бағынбаушылықтың белең алуы және Монғол
шапқыншылығына
ұшырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .58
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінде Қазақстан Республикасы өз тарихыңда күрделі
бетбұрыс кезеңін бастан кешіріп отыр. Дүниеге қоғамға халықтың тарихына
көзқарас өзгеріп отыр. Отанымызда шыншылдыққа және ақиқатты ғана айтатын
тарихқа деген ынта ықылас та қаурыт өсе түсті. Тарих дегеніміз халықтың
зердесі болып табылады. Тарих ол болып өткен, оны түзете алмайсың және
жақында ғана жасалып келгендей каньюктураға жағынып бір түсін екіншісі мен
ауыстырып жаңадан жазуға болмайды. Біз оны бүкіл қайшылықтарымен
қаһармандық және қайғылы беттерімен қоса ол қандай болса нақ сол түрінде
бүкіл алуан түрімен тұтас күйінде қабылдауға тиіспіз 1. Өкінішке орай
кеңестік дәуірде көптеген тарихи зерттеулерге үрдісті шамадан тыс
идеолгияландыру қара-дүрсін тікелей түсіну схематизм тән еді. Тиім салу
жүйесі тарихи зерттеулер деректеме базасын шектеп отырды. Қазақстан тарихын
түркі халықтары тарихынан оқшаулап бөлектеп ұстады. Бұхара халықтың
санасына бұрынғы КСРО халықтарының тарихында, дүние жүзілік тарихта
Ресейдің ерекше роль атқарғандығы және басқыншылардан құтқарушы дәрежесі
туралы идея қалыптастырды 2. Ия XX ғасырдың аяғы ұлы қоғамдық
кұбылыстарға толы ерекше бір кезең. Ең негізгісі бостандық сезімі және жас
мемлекеттердің жеке алдына шаңырақ көтеруі. Тарихымызда кеткен олқылықтарға
бүтіндеп толықтыратын уақыт жетті. Тарихтың ешқашанда өзгермейтінін
дәлелдейтін кезең болып табылады. Саналы адамзаттың және қоғамның мәңгілік
ізгі арманы, тілегі мақсаты тәуелсіздікпен тікелей байланысты.
Тақырыптың мақсаты. Менің диплом жұмысымның тақырыбы "Хорезмшах
мемлекетінің құрылуы" болып табылады. Тақырыптың өзектілігі сондай кезек
күттірмейтін жұмыс болып табылады. Әрине хорезмшах мемлекеті жайында
елімізде дерек көздері өте аз. Тек қана монғол шапқыншылығы тұсындағы
мемлекеттің саяси тарихы кеңінен айтылған. Алайда осы мемлекеттің қайдан
шыққаны және құрылғаны бізге көп таныс емес. Деректер көбіне парсы-араб
тілдеріңде жазылған. Сонымен қатар қазіргі таңда орыс, түрік тілдеріне
тарихшылар аударып зерттеген, сонымен қатар батыс елдерінің зерттеулері де
кездеседі. Әрине бізде жоқ деп айтуға болмайды, бірақ өте аз зерттелген.
Сондықтан мен осы тақырыпқа қызығып, өз ойымды ортаға салып отырмын. Жалпы
түріктер тарихына көз жүгіртер болсақ ғұндардың тарих сахнасына шығып
мемлекет құруы және Қытайдың арандатушылық саясатының нәтижесінде екіге
бөлініп, батыс ғұңдар Талас өңірімен Арал Каспий аралығында мекендеді.
Бұдан кейін тарихқа көктүріктер қағанаты келді. Жібек жолының үстемдігі
үшін түркі тайпалары барын салып күресті. Осының арқасында түріктердің
Хорезм территориясына орналасулары басталды. Мұнан соң құрылған ұйғыр
мемлекетінің қырғыздар шабуылына ұшырап ыдыраған соң ұйғырлар бет ауған
жаққа көшіп кетті. Ұйғырлардың бір бөлігі Турфанға екінші бір бөлігі
Гансуға орналасса, ендігі бір бөлігі Ирронқа орналасты. Сары ұйғырлар сол
кездің өзінде-ақ Арал теңізінің солтүстік бөлігіне орналасты. Д.Ж.
Гамильтон "Ұйғырлардың IX ғасырда күйреуінен кейін тоғыз оғыз-ұйғырлар
батыс шекараға қарай ығыстырып"Арал теңізінің бойына орналастырылды" деп
айтады 3.
Жоғарыда атап айтқандай IX ғасырда ұйғырлардың бір бөлігі қимақтар
қатарына кірді. Сөйтіп Шығыс Қазақстан далаларына қоныс тепті. Соңынан
батысқа қарай қоныс аударды. XI ғасырдың басында Қыпшақ-қимақ мемлекеті
құрылғанда, ұйғырлар және тағы басқа түркі тайпалары Орталық Азиядан көш
жасап, қыпшақ тайпаларына қосылып солтүстік шығыс Хорезм аймағына
орналасты. Орта Азиядағы ең мықты мұсылман мемлекетімен біріге отырып,
олардың ішкі саясаттарына бүкіл тыныс тіршілігіне түгелдей араласып кетті.
Н.Н.Бартольдтың тұжырымдауына карағанда "Хорезм басқа аудандармен
салыстырғанда түріктердің әсер етуіне бой алдырды. Осыдан бастап XI соңғы
жылдарында Хорезм билеушілерінің дені түрік есімдерімен аталды" деп жазды
4.
Осы себептерден болар Хорезмшахтардың қандай түркі тайпасынан
шыққандығы талас тудыратыны белгілі. Қалай айтсақ та Ануштегин әулетінің
түрік екені даусыз болғанымен тарихшылар әр түрлі пікірлер ұстануда.
Тарихшылардың көпшілігі бұл әулетті оғыз тайпасының Бегділі руына
жатқызады. Тарихтан белгілі айтып өткенімдей ұйғырлар мен оғыздардың осы
аумақтарға орналасуы және саяси билік құрулары, қаңлылардың бой көрсетуі,
қарлұқ тайпаларының Маураннахыр территорияларыңда қоныстануы және
қыпшақтардың билігі бұлардың барлығы осы аймақтармен тікелей байланысты
болғандықтан әулеттің қай тайпаға жататынын дөп басып айту қиын. Сұлтан
Меликшах кезінде сарайға келген Ануштегин "құмырашы" шеніне қол жеткізген
5. Хорезм билігіне осы кезенде келген болатын. Мұхаммед ұрпақтары түрік
құлдарын ұстауда ең биік сатыда тұрды. Бұл ұлттық тұтқындарды Персияда
сыртқы тұлғаларымен күші және мінез-құлқы үшін өте жоғары бағаланып
отырған. Бұларды Каспии теңізінің солтүстік шығысындағы елдерден жасөспірім
шақтарында көптеп алып келіп отырған. Жергілікті түріктер мен тілдестер
және номадтар бір-бірімен соғыста қолга түскен жасөспірімдерді құлдықка
сатып отырған. Бұл балаларды әмірлер мен ел басшылары өте жоғары бағаға
сатып алып оларды ислам дінінде тәрбиелеп және оларды әскери тәртіпке
баулып отырған. Олардың көбі өз қожайындарының әскери жасағында немесе үй
шаруашылығында қызмет атқарған. Қожайындарының сенімінен шығып адал қызмет
атқарғандарының кейбіріне бостандық беріліп әскер қатарында және сарай
қызметтерін аткарған. Сонымен қатар аймақ билеушісі дәрежелеріне қол
жетізген. Осыдан бастап ислам дініндегі түрік құлдарының ұлы адамдар
қатарына қосылып осы территорияны түріктердің жаулап алуына тездеткен
болатын 6. Менімше және тарихшылардың қелтірген деректеріне сүйене отырып
Ануштегин әулетін "Қаңлылардан" шыққан деп тұжырымдаймын. Әрине мен бұл
жерде кейбір тарихшыларымыз өз ата-бабаларын дәріптегені сияқты рушылдыққа
салынып отырған жоқпын, аз да болса өзімнің тапқан әдебиеттеріме сүйеніп
айтып отырмын. Бұған кезегі келгенде тоқталып өтемін.
Хорезмшах билеушілері саяси билігін нығайту мақсаттарында көшпелі
тайпалармен қақтығысып отырған. Олардың бір бөлігін бейбітшілік жолмен
жайылымдық жерлер беріп ислам дінін қабылдатса және әскери шендер үлестіріп
қызықтырып отырған. Өз бостандығы мен дербестігі үшін күрескен бөлігін,
күштеп басқыншылық жорықтар арқылы бағындырып отырған. Ел билеуші
хорезмшахтар билікке қол жеткізісімен өз мемлекетін кеңейтуге әрі мықты
әскер көшпелі тайпалар екенін түсініп, оларды өз уыстарынан шығармауға күш
салып отырған. Сонымен қатар кең байтақ Қазақстан далалары да қызықтырып
отырған. Салжұқ бодандығынан шығып, қарақытайларға бағыныштылығы, Батыс
қарахандарды және Гуриттерді жеңіп тарихымыздан өшпестей орын алған "Отырар
апаты" және сол кездегі монғол шапқыншылығына өжеттікпен қарсы тұрған, ең
маңыздысы өмірі қысқа болса да, ислам дінінің кең етек жайуына себепкер
болған бірден бір мемлекет болып табылады 7.
Дипломның құрылымы: Кіріспе және үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
І-тарау. ХІ-ХІІ ғасырлардағы Хорезмнің саяси тарихы.
1.1. Хорезмшах әулетінің құрылуымен саяси аренаға шығуы.
Амудария өзенінің төменгі ағысының екі жағына орналасқан географиялық
аймақ Хорезм атымен аталады. Осы аумаққа билік жүргізген билеушілердің
барлығына "хорезмшах" атағы беріліп отырған 8. Хорезм атымен танылған бұл
аймаққа салжұқтардан бұрын бірнеше мемлеккеттер билік жүргізген. Н.Н
Бартольд бұл аймаққа билік жүргізген мемлекеттерді төрт бөлікке бөлген.
1. Исламнан бұрын пайда болған және 995 жылына дейін саяси билігін
сақтаған Афригиттер.
2. 995-1017 жылдарында билік жүргізген Мамун әулеті.
3. Ғазнауи сұлтаны Махмудтың Хорезмді жаулап алып, жергілікті билікті
1017 жылы Алтынташқа берді. Алтынташ хорезмшахтары болып табылады.
4. 1097-1231 жылдар арасында салжұқтардың тағайындауымен Хорезм билігін
қолдарына алған ең соңғы хорезмшахтар болып табылады9.
Алғашқы Хорезмшахтар дәуірінде орталық Кас (қазіргі Шах Аббас Нели
ауданы) қаласы болатын. Бұл кезеңде Хорезмнің оңтүстік аумағы маңызды
болған. Алайда Амударияның солтүстік аймағында өте маңызды қала болып
есептелген Үргеніш каласының әміршісі Мамун 996 жылы Кас қаласың жаулап
алуымен оңтүстіктегі маңыздылық Үргеніш қаласына ауысты. Аздаған уақыт
ішінде тек сауда мен шектелмей саяси және мәдени аланда өте қарқынмен
дамыды. 1017 жылы Хорезмді Мамун әулетінің соңғы хорезмшахы Абул Харис
Мұхаммед бин Алиден, Ғазнауи сұлтаны Махмуд тартып алып әскербасыларының
бірі Алтынташты тағайындады. Алайда хорезмшах Харун Ғазнауи сұлтанының
орнына отырған сұлтан Месудқа қарсы көтерліс жасады. Сонымен қатар сол
кезеңде Хорезм территориясына келген Тұғырыл, Чағры және Ибрахим Инал
басқаруындағы салжұқ түркмендері мен қосылып Хорасанды өздеріне қаратпақшы
болды. Бірақ Женд қаласының билеушісі Шах-Мелик, Ғазнауи мемлекетімен
одақтасып 1034 жылы салжұқ түркмендеріне шабуыл жасауы Харунның жоспарын
тежеді. 1035 жылы хорезмшах Харунның өлімі, Хорезмді қайта саяси
келеңсіздіктерге ұшыратты10.
Дегенімен аздаған уақыттан кейін Харунның бауыры Исмайыл Хандан
"хорезмшах" болды. Харунның өлтірілуіне байланысты салжұқтар бұл жерде
өздеріне қолайлы отан болмайтынына көз жеткізіп Хорасан территориясына көш
жасаудан басқа шаралары қалмады. Ғазнауи сұлтаны, Шах-Меликтің Хорезмнен
дәмелі екенін түсініп оған басы бүтін өзіне берілгені жөнінде хабарлады.
Бұл хабарды алысымен Шах-Мелик Хорезмге қысымын арттырды және Алтынташ
әулетін жақтастарымен қоса ығыстырып 1041 жылы 12-ақпанда Үргенішке басып
кірді 11. Сұлтан Месуд бұл жерде өз атына "қүтбе" оқытты. Осы уақытта
Хорасанда салжұқтар Бейдоғду, Хажиб субашы әскер басшылардың басқаруымен
Ғазнауи әскерлерін жеңіліске ұшыратты. 1040 жылы салжұқтар Ғазнауи
мемлекетін "Данданакан" соғысыңда ауыр жеңіліске ұшыратты. Шах-Мелик
тарпынан Хорезмнен куылған Алтынташ ұрпақтары Хорасанға келіп ескі достары
салжұқтарды паналағанымен көп ұзамай ыдырап кетті. Батыс Иран жорығынан
оралған. Тұғырыл Чағрымен қосылып 1043 жылы Хорезмге аттанды. Үргеніш
қаласын қоршауға алғаңда Шах-Мелик қоршаудан құтылып шығып Ғазнауилерді
паналады. Хабибус Сиер мағлұматында Шах-Мелик Ғазнауилерден жәрдем алмақшы
болып жолға шыққаңда өлді деп келтіреді. Ибнул Есирдің келтірген дерегіне
сүйенсек Чағры алғашқы жорығында сәтсіздікке ұшыраған. Сұлтан Месудтың
орнына отырған Мендут уақтында, Шах-Мелик Ғазнауи мемлекетіне бағынышты
болған. Тұғырылдың Хорезм жорығында Шах-Мелик қашып Дихистан, Табес, Кирман
аймағынан Мекранға дейін шегінген. Бірақ бұл жерде Ибрахим Иналдың бауыры
Ерташ оны ұстап Чағрыға берген дейді. Осыған қарағанда Хорезмде салжұқ
билігі Тұғырыл бей кезеңінде құрылған деп айтуға болады. 1065 жылы сұлтан
Алып-Арслан Маңғышлаққа жорық ұйымдастырды Салжұқ мырзаның мазарына зиярат
ету мақсатымен Женд қаласына барды. Қайтар жолында Үргенішке соғып билігін
екінші баласы Арслан Аргунға берді 12.
Қалай айтсақта Алып Арслан немесе Меликшах кезендеріңде осы
кісілердің ықпалымен Хорезм билігіне әмірлер тағайындалып отырған. Сұлтан
Меликшах Ануштегинді Хорезм билігіне тағайындады 13. Алайда Ануштегин бұл
әмірлікке келгенімен шын мәніңде Хорезмнің билігі қыпшақ тайпасынан шыққан
хорезмшах Елкенже бин Қошқардың қолында болатын. Марвазидің келтірген
дерегіне сүйенсек Еленкже (Акинжи) бин Қошқарды хұн немесе қидан тайпасынан
шыққан дейді. Елкенже Санжардың құлы болған, билік басына отырғызған да сол
Санжар болатын 14. Дегенімен Елкенже бин Қошқарды Қодан мен Ярукташ
өлтіріп әскерін ыдыратып жіберді. Содан кейін Хорезм халқына өздерін сұлтан
жіберді деп жергілікті билікті қолдарына алды. Мұны естіген Беркярук
Хорасан аумағына әмір етіп тағайындаған Хабеш бин Алтынтақты, Қодан мен
Ярукташты жазалау үшін Хорезмге аттандырды. Хабеш Хорасанда болған
оқиғаларды бір арнаға түсіріп жергілікті билікті Ануштегиннің баласы Кутб
ад-дин Мұхаммедке берді. Хорезмшах Кутб ад-дин Мұхаммед Хорезмді 30 жыл
яғни өлгенінше биледі және Санжарға тәуелді әрі бағынышты болды 15. Ең
бастысы осы әулеттің қайдан шығып қайда барғаны жөңінде сөз етсек, жоғарыда
атап өткендей хорезмшах династиясының атасы болып есептелетін Ануштегин
түрік екені даусыз. Алайда қандай түрік тайпасынан шықканы әлі күнге
шешімін таппай келе жатқан даулы мәселелердің бірі болып қалып отыр. Ибнул
Есирмен Ала ад-дин Ата Мәлік Жунейнидің келтірген мәліметтеріне сүйенсек
салжұқ мемлекетінің әмірі Білге Тегін, Ануштегинді Гаржистандан сатып алған
бір құл екені айтылады 16. Осы себептен кейін ол Ануштегеин Гаржалық деп
аталған. Ата Мәлік Жунейни тек қана Ануштегиңді түрік ретінде көрсеткен.
Рашид ад-дин Ануштегинді Оғыз тайпасының Бегдлі руынан шыққан дейді 17.
Алайда бұл дерек Жувейниде көрсетілмеген. Бартольдтың мәліметтерінде
кездеспейді. Фуад Қөпрулі "Жами ат Таварихқа" сүйеніп бұл пікірді қостайды.
Дегенімен бүгінгі танда Рашид ад-динның айтқан мәліметін дәлелдейтін
ешқандай қосымша дерек көзі жоқ. 3. У. Тоғанда алғашқы жылдары "Жами ат
Таварихқа" қосылғанымен кейіннен бұл пікіріне қарсы жаңа мақалалар
жариялады. Хорезмшахтардың атасы болған Ануштегиннің "Грже" атағын "Гузже"
деп оқыған Рашид ад-дин оны оғыз тайпасынан санағанымен Енуше (Нуше, Нуш)
және Тегин сияқты Тянь-Шань аймағының түріктері арасында қолданылған екі
сөздің түрегенін және ұрпақтарының ешқашаңда оғыз болмағанына қарасақ,
Ануштегиннің оғыз болмағаны белгілі. Тоған үздксіз Ануштегиннің ұрпағын
имек, қаңлы, қыпшақ және ұйғыр тайпаларына байланыстырған. Шемс бин Кайстың
жазған лұғатында бұл әулетті яғни Ануштегиннің Хорезмді билеген ұрпақтарына
"Қаңлы Хорезмшахтар дәуірі" деп атап көрсеткен 18. Міне 3. У. Тоған осы
деректерге сүйене отырып Хорезмдегі Ануштегин ұрпағын "Қаңлы Хорезмшахтары"
деп көрсетеді. Осы пікірлерге Ибрахим Кафесоглу әлі толық шешімін таппаған
мәселе деп қарайды. Ануштегиннің лақабын "Грже" деп көрсеткен аңыздар бұл
сөздің "Гурже" кіші огур де болуы мүмкін деп айтады 19. Десек те осы
кездегі хорезмшахтар уақтында қыпшақ тайпасына қараған түріктерге
"Ұйғырзадеган", "Ұйғыр ұлдары" деп те аталған. Сонымен бұл пікірлерге қарап
отырып өз ойымды ортаға салып отырмын. Меніңше Ануштегин оғыз тайпасынан
емес, қаңлы тайпаларынан шыққан ба деп тұжырымдаймын. Әрине Ануштегин Халаш
түріктерінен де болуға ғажаб емес. Хорезмшах әулетінің бұл жерде қыпшақ
тайпасынан да қаңлы тайпасына жақындығы көрініп тұр. Өйткені жоғарыда атап
өткенімдей оның ұрпақтарына "Қаңлы Хорезмшахтары" деп аталса яғни Кутб ад-
дин Мұхаммед және хорезмшах Атсыз кезеңдеріне айтылған. Сонымен
Ануштегиннің билік басына қалай келгенін айтар болсақ Ануштегинді Изз ад-
Динан Онаром Билге Тегин оны сатып алған 20. Осылайша ол сарайға келді
және бұл жерде ол өте ақылдылығымен көзге түсіп Меликшахтың қарамағында
болды. Сарайда "Құмырашы" "таштар" мансабтарына қол жеткізген болатын 21.
1.2. Хорезмшахтардың қыпшақтармен қарым-қатынасы және Салжұқтар
бодаңдығынан дербестікке ұмтылуы.
Кутб ад-дин Мұхаммед өлгеннен кейін орнына үлкен баласы Атсыз
отырды. Атсыз 492 (1099) жылы туылған 22. Атсыздың бұл орынға келуінің
басты себебі сұлтан Санжар Кутб ад-дин Мұхаммедке өте разы болғаны үшін
өлгенде орнына баласы Атсызды хорезмшах етіп тағайындады. Сонымен қатар
Атсыз алғыр және ел басқара алатын қабылетін байқаған сұлтан оны осы орынға
отыруға лайықты деп тапқан. Сұлтан Санжардың барлық соғыстарына қатынасып
отырған, жоғары марапаттарға ие болған және өзінің саяси билігін артыру
мақсатында әкесінің қорғаныс әрекеттерінен гөрі Атсыз жаугершілікке көшіп
Женд, Маңғышлақ және Сырдарияның солтүстік аймақтарына жорықтар жасады.
Маңғыстауды жаулап алып қыпшақтар мен олардың одақтастары оғыз-язырларды
талқаңдап, Женд қаласын басып алды. Қырға бойлай еніп, бірнеше сәтті
жорықтар жасап, 1133 жылы "дінсіздер арасында зор құрметке ие болған"
қыпшақ ханын женді 23. Деректемелер жоғарғы қыпшақ ханының байырғы өз
ұлысы шегінде алғаш рет жеңіліске ұшырауының себептері туралы ешқаңдай
қосымша деректер келтірілмейді.
Хорезмшах Атсыздың осы жасаған жорықтары Санжардың келісімінсіз
болған болатын. Осы кезеңде сұлтан Санжардың Газнеге жасаған жорығына Атсыз
да қатынасқан болатын. Алайда сұлтанның өзіне суық және күмән келтіре
қарауы Атсызды қорқытты. Сұлтанның Атсызға ашулануы қоластыңдағы әмірдің
рұхсатсыз өз алдына әскери жорықтар жасауы болатын. Сонымен қатар сұлтанның
қарамағыңдағы әмірлер Атсыздың сұлтан алдындағы беделін қызғанып екеуінің
араларын ашу үшін жанталасып баққан болатын. Сұлтан Санжар хорезмшах
Атсызды мұсылмандардың қанын бекерден бекер төкті деп айыптады. Араларына
от салған әмірлер дедік. Оны мынадан көруге болады. 1129-30 жылдары сұлтан
Санжар Тамғаш ханның көтерлісін басу үшін Маураннахырға аттанған болатын.
Бірақ соғыстарда тұтқынға түскен әскерлерге кешірім беріліп отыратын
үрдістің болуымен Санжар осы жорыққа кешірім берілген тұтқын әскерлермен
барған еді. Алайда осы кешірім берілген тұтқын әскерлер Санжарға қарсы.
қастандық ұйымдастырып өлтірмекші болады. Қоршауға түскен Санжарды Атсыз
келіп құтқарып алады. Сонда Атсыздан сұлтан сен мұны қалай білдің дегенде,
сіздің халіңіздің нашар күйге түскенін түсімде көріп, уақыт өткізбестен
жеткен бойым деп жауап берген. Осындай таңғажайып істерінің арқасында
Санжардың алдында беделі жоғары болатын. Осыны қызғанғандар Атсызбен
сұлтанның арасына от салумен болды. Әмірлердің арандатуымен өзіне сұлтанның
суықтанғанын сезген Атсыз қорқып одан рұхсат сүрап Хорезмге кері оралды
24. Сонда сұлтан Санжар жанындағыларға былай деді, "Ол өзін сендерден
аулақ ұстауға бел буды және енді оны ешқашан да көрмейсіңдер" деп айтқанда
"Олай болса сіз неге оған қайтуы үшін рұхсат еттіңіз" деп сұрағанда, бұған
сұлтан "оның біздің жерімізде істеген жақсылықтары өте көп. Сондықтан оны
жаманшылықпен қорлау біздің адамгершілігімізге жатпайды" деп жауап берген
25. Осындай себептердің арқасыңда Атсыз өзінің қолдаушысы әрі жақтаушысы
Санжарға қарсы, Хорезмге оралысымен тәуелсіздігін жариялады 26. Салжұқ
мемлекетінің адамдарын тұтқындап қазналарын тартып алды және Хорасанға
баратын жолдардың барлығын жауып тастады. Осындай себептердің нәтижесінде
Белх қаласында болған сұлтан Санжар 1138 жылы Атсызды сабасына түсіру
мақсатында бірінші Хорезм жорығына шықты 27. Атсыз әскерін жинап Хазарасп
аумағына су жіберіп, Санжардың әскерін шөлдала мен жүруіне мәжбір етті.
1138 жылы 15 қарашада болған соғыста көп бөлігінің пұтқа табынған
түріктерден құралған Атсыз әскерлері ауыр жеңіліске ұшырады. 10 000 мыңнан
астам әскері қырылды және тұтқынға түсті. Тұтқындар арасында Атсыздың
баласы Атлықта бар болатын, ол да өлтірілді. Атсыздың қалған бір бөлік
әскеріне кешірім жасалып салжұқ әскерлеріне қосылды. Сұлтан Санжар
Хорезмнің билігін қарындасының баласы жиені Сүлеймен бин Мұхаммедкке берді.
Бірақ Атсыз бір жыл өткеннен кейін Хорезм тағына қайта отырды 28.
Атсыздың билікке келуінің себебі: Хорезм жерінде жылдар бойы үрдіс болып
қалыптасқан жүйені, Санжардың Атсызды тізе бүктіргенде, бұл жерге жаңа
басқару формасын енгізген болатын. Алайда бұл құрылған әскери жүйе халық
үшін өте қолайсыз болып ауыр тиді. Міне осы жағдайды дер кезінде
пайдаланылған Атсыз Хорезм билігіне келуіне себеп болды. Сүлеймен бин
Мұхаммед және оның адамдары Атсыздың қайта оралуымен Хорезмді тастап шығуға
мәжбүр болды. Атсыз билігін қайта құрып 1140 жылы Бұхараға жорық жасады.
Қала әкімі Зенги бин Алиді өлтіріп қаланы талқандады 29.
Алайда 1141 жылы Атсыз, сұлтан Санжарға қайта тәуелділікке түсіп
оған "жеті қат көктің және жердің тәңірісі болған Алланың атымен мен мен
болғаннан бері Санжардың қарамағында болайын деп бағыныштылығын білдірген
болатын".
Бұл бағыныштылық ұзаққа созылмады. Себебі сұлтан Санжар мен
қарақытай мемлекеті арасында 1141 жылы 9 қыркүйекте "Катван" соғысы болып
Санжардың жеңілісімен аяқталған болатын 30. Бұл соғыста өлілер мен
жаралыларды қосқанда 30 000 мұсылман қырылған және Санжар Термез қаласына
қашуға мәжбүр болды. Сонымен қатар қарақытайлар Бұхараға дейін жаулап алған
болатын. Атсыз салжұқ мемлекетінің осы сәтсіздіктерін пайдаланып
тәуелсіздігін қайта жариялап Хорасан аумағына жорыққа шықты 31. 1141
Атсыз Серахс каласына келгенде, қала атынан Әбу Мұхаммед әз-Зейнади қарсы
алып оған бағыныштылығын білдірді. Осыдан кейін Атсыз салжұқ мемлекетінің
орталығы Мерв қаласына аттанды. Бұл қалада Атсызды қарсы алу үшін халық
арасынан Имам Ахмед әл-Баһерзи шешілді.
Атсыз қалаға жіберген адамдарының ешқайсысына тиіспеуін және осы
шарт арқылы қала халқына өз тарапынан ешқандай әрекеттерге бармайтынын
айтты. Дегенімен бірнеше күннен кейін Фаших Ебул-Фазыл әл-Кирмани
басшылығындағы қаланың игі жақсыларын жиналысқа шақырғанда күтпеген
келеңсіздік оқиға орын алды және Хорезмшах Атсыз жіберген адамдарының
біреуін өлтіріп жағдай ушығып кетті. Қалған адамдарын қаладан қуып шығарып
қақпаны бекітіп алды. Қала ішіндегі адамдар соғысқа дайындық жасағанымен
ешқандай пайда әкелмеді.
Хорезмшах Атсыз 1141 жылы 21-қазанда қаланы басып алып өзіне қарсы
іс-әрекеттерді ұйымдастырған еш-Шерив Али бин Ысхахты және оған көмек
берген адамдарымен қоса бір бөлігін қылыштың жүзімен суарды. Өлтірілгендер
арасында Шафи Фаһихи Ибрахим ел-Мервези, ғалым Али бин Мұхаммед бин
Арсландар да бар.
Мұнымен қатар хорезмшах Атсыз, Үргеніш қаласының ғылым саласын
көтеру мақсатымен Ебул-Фазыл ел-Кирмани, Ебу Мансур ел-Аббады ел-Мервези,
философ Баһа уд-дин Ебу Мұхаммед әл-Хирани сияқты атақты ғалымдарды өзімен
бірге Хорезмге алып кетті 32.
1142 жылы мамыр айында Атсыз Нишапур қаласына жақындағанда өзін
қарсы алған адамдар Асыздан, Мерв қаласында болған оқиғаларды бұл жерде
орын алмауын өтіңді. Атсыз бұл өтінішке былай жауап берді. Сұлтан Санжар
менің және әкемнің құқықтарына құрметпен қарамай және өзім білгіштігі оны
осындай бәлеге душар етіп отыр 33. Сұлтанның осы жағдайларды түсініп
түсінбегенін білмеймін, бірақ енді Хорезмшахтар сияқты куатты жәрдем
берушіні енді ешқашан да таба алмайды деді. Нишапур халқына өздеріңді
өздерің өлтіруге итермеледіңдер деп өзінің әрбір істеген ісінің әділ, тура
екенін көрсеткісі келген Атсыз, Нишапурлықтарға ешқандай зарар бермеді.
Нишапурда 1142 жылы 28 мамырда жұма күні "кұтбені" өз атына оқытты.
"Құтбені" Санжар емес хорезмшах Атсыздың атына оқытқанын естіген халық
толқулар жасағанымен тез арада бастырылды. Бес апта бойы "құтбе" Атсыздың
атына оқытылды. Алайда 1142 жылдың тамыз айынан баетап "құтбе" бұрынғысынша
сұлтан Санжардың атына оқытылы бастады. Хорезмшах Атсыз Нишапур қаласында
болған кезеңінде бауыры Инал Тегін қолбасшылығындағы әскерді Бейһах,
Ферюмез қалаларын және айналалрын қарақшылықша талқандаған болатын.
Сұлтан Санжар Маураннахырдан Тебризге қай жылы келгені айтылмаған.
Қыркүйек айыңда Маураннахырдың қолдан шыққаны және осьі" уақытта Атсыздың
Хорасанда жасаған іс-әрекеттерінен қарағанда, сұлтанның Хорасанға келмегені
көрініп тұр. Бұл уақытта Сұлтан Санжардың Тебриз қаласында жаңа жасақтар
құруымен айналысқаны айтылады. Ислам тарихшысы Ибнул Есирдің келтірген
дерегі бойынша қарақытай әскерінің Маураннахыр және маңызды жерлерде
тұруымен, Санжардың Хорезмшах Атсызбен соғысудан бас тартқан деген жорамал
бар 34. Дегенімен бұл оқиға ұзаққа созылмады және Хорасанды өз билігіне
қаратқан сұлтан Санжар алдында, Хорезмшах Атсыз кері шегінуге мәжбүр болды.
Сұлтанның 114344 жылында Хорезмге қарсы жасаған жорығының нәтижесінде
Атсыз салжұқтарға бағыныштылығын білдіріп және Мерв қаласында алынған
қазналарды кері қайтаруға мәжбүр болды.
Қарақытай мемлекетінің Маураннахыр территориясында күшейуімен
шығыстан төнген үлкен қауіптен қорғану және Хорасан аумағындағы куатын
түпкілікті күшейту мақсатында хорезмшах Атсыз жылына 30 000 динар алтын
беруге келісті. Осыдан кейін қайта тәуелсіздікке ұмтыла бастады. Бұл
оқиғаларды естіген Санжар істің қаншалықты өрбуін білу мақсатында ақын Едиб
Сабирді елші етіп Хорезмге жіберді. Едиб Сабир хорезмшах Атсыздың, Сұлтан
Санжарға қастандық жасау ниетімен екі адам жібергенін біліп тез арада
сұлтанға хабар береді. Санжар қастандық торынан құтылғанымен, Едиб Сабирді
Атсыздың адамдары ұстап алып өлтірді әрі Амудария өзеніне тастап жіберді.
Міне осындай оқиғалардың орын алуының нәтижесінде сұлтан Санжар 1147
жылы қараша айында Хорезмге үшінші рет соғысқа шығуына себепкер болды.
Хазараса каласын екі ай қоршап ақыры жаулап алған сұлтан Санжар, Үргеніш
қаласының маңына дейін келді. Хорезмшах Атсыздың өтінішімен Захиди Ахупуш
атпен танымал болған дәуріш, қан төгілмеуі үшін сұлтан Санжардан араша
сұрады 35. Сұлтан Санжар дәуріштің өтінішін қабыл алып, Атсыздың өзінің
алдына келіп тізерлеп отырып кешірім сұрау керектігін айтты 36.
1148 жылы мамыр немесе маусым айында салт дәстүр бойынша атынан
түсіп тізерлеп отырып сұлтан Санжардың кешірім сұрау керек болатын. Бірақ
хорезмшах Атсыз ат үстінде тұрып сәлем беріп, кері қайтып кетті. Санжар
ашулансада ештеңе деместен Мервке оралды. Осы оқиғадан кейін хорезмшах
Атсыз, Хорасан аумағына жасайтын әрекеттрінен нәтижелі бола бермейтінін
түсініп, барлық күш-куатын жинап Сырдария аймағын өзіне қарату жолына
түсті. 1152 жылы пұтқа табынған қыпшақтардың орталығы Сығанаққа жасаған
жорығының нәтижесінде Женд қаласын өзіне қаратты.
Жунейнидің айтуына қарағанда 1152 жылы Атсыз кәпірлерге қарсы
бірнеше жорықтар жасаған. Сондықтан Сығанақты жаулап үйін Атсыз, Арсланхан
Махмудттың ұлымен одақтасқан болатын. Осы жылдың мамыр айында хорезмшах
Атсыз, Жендтің шекарасына таянғанда одақтасы өз жасағымен қашып кетеді.
Сығанаққа жасаған жорық туралы басқа деректер жоқ, бұл жорықтың болмауы да
мүмкін 37. Осы жылдың маусым айында Женде болған көтерлісті басу үшін
Атсыз Сығанақтан емес Хорезмнен аттанды. Жунейнидің айтуы бойынша Жеңдте
болған көтерліс басылғаннан кейін Атсыз бұл жерге өзінің үлкен ұлы Абул-
Фетқ ел-Арсланды басшы етіп тағайындады 38. Осының арқасында Атсыз өзінің
өмірінің соңына дейін қыпшақ жерлерінің көпеген территорияларын жаулап
алып, өз мемлекетінің территориясын кеңейтуге қол жеткізді. Соның бір
дәлелі 1133 жылы қыпшақ бірлестігін Атсыз ыдыратты. Осының салдарынан
Қазақстан далаларындағы қыпшақтар екіге бөлінді. Олардың әр-қайсысы өз
жағрафиялық жағдайларына қолайлы қыстық және жайлау мекеңдері болды. Андар
аз Кифчак аудандарындағы көшпелі тайпалардың жаздық жайылымы Ертіс
жағалауындағы Алтай, Тарбағатай таулары болды. Ал қыстауға олар. Сарысу, Шу
және Талас аумағын мекендеді. Бұл қыпшақтардың орталығы Сығанақ қаласы
болды. Арал теңізінің солтүстігін мекендеген қыпшақтар Орал тауларының
оңтүстігін жазғы жайлауға, қыстауы Сырдарияның төменгі ағысы Арал аймағы
болды. Қыпшақтардың Қазақстандағы екіге бөлінуі туралы эпостық жырларда да
көрсетілген. Мысалы Қобыланды жырында қыпшақтар төменгі және жоғарғы болып
екіге бөлінген. Атсыздың қыпшақтарға 1152 жылы жасаған жорығы нәтижесінде
бір бөлігі Ислам дінін қабылдаған.
Дәл осы уақытта Атсыз қыпшақтармен айналысып жатқанда Хорасан
аумағында күтпеген оқиғалар болып жатты. Оғыздар көтерліс жасап сұлтан
Санжарды 1153-1156 жылдар арасында тұтқында ұстады. Осы істердің барысында
хорезмшах Атсыздың Хорасан аумағына жаңа әскери әрекеттер жасау үшін өте
қолайлы сәт болатын. Бірақ хорезмшах Атсыз бұл жолы Хорасан аумағынан гөрі,
сұлтанға шын берілген сияқты оның құқықтарын қорғауға тырысып бақты 39.
Хорасанның маңызды орталықтары Мерв, Нишапур қалаларын оғыздар талқандады.
Махмуд жағдайдың осылай өрбігенін шешу мақсатымен хорезмшах Атсызбен
хабарласты. Хорезмшах Атсыз баласы ел-Арсланды жанына алып Махмуд және
салжұқ қолбасшыларымен жүздесу мақсатында Хорасанға аттанды. Хорезмшах
Атсыз Неса қаласында Махмуд әскеріне қосылды және осы жерде сұлтан
Санжардың тұтқыннан босағанын естіп, сұлтанға куанышты әрі оның әміріне
дайын екеніні жайында хат жазды. Бір жағынан Махмудқа және қолбасшыларға
хат жолдап Хабушан (Кушан) қаласында Махмудпен қайта қосылды. Сонымен қатар
оғыз басшыларына хат жазып сұлтан Санжардың қоластына кіруіне және істеген
істері үшін кешірім сұрауын айтты. Өзінің және Махмудтың, Гур, Систан
әмірлерінің де сұлтан Санжарға бағыныштылығын білдірді. Алайда бұл
істерінен ешқандай нәтиже шықпады. Атсыз 1156 жылы 30 шілде де 59 жасында
Хабушан қаласында қайтыс болды 40. Ол өзінің ұрпағына "Сахри Түркістан
және Жент" жерлерін қалдырды 41. Хорезмшах Атсыз Хорезмнің барлық
жағдайын жасап, мұсылман әлемінде күшті мемлекеттің құрылуының негізін
салды. Сонымен қатар оның ірі түлға болғандығын тірі кезінде өзіне арнап
қойылған лақап аттарынан байқауға болады. Әмір Муиз зи-дин оған арнап
жазған деректерінде хорезмшах Атсызға Баба уд-дин және Ала уд-дин сияқты
және Ебу Мззаффар, Хусами емирил Муминин сияқты лақап аттары болған. Хорезм
шекарасы бойында кәпір түріктерімен жүргізген соғыстары үшін "Гази" лақабы
да берілген42.
П-тарау. Хорезмшах мемлекетінің кұрылуы.
2.1. Мемлекеттің кұрылуы және көрші елдермен саяси қарым
қатынастары.
Сұлтан Санжардың қазасынан кейін салжұқ мемлекеті өз тіршілігін
жойып, оғыздардың талауына түсті. Қарақан мемлекеті болса Маураннахырда
аңызға айналды. Олардың орнына жаңа жас мемлекеттер құрыла бастады 43.
Бұл уақытта тек қарақытай мемлекетінде ғана саяси басымдылық бар болатын.
Хорезмде салжұқ мемлекеті құлағанымен қарақытайлардың бодандығынан құтыла
алмады. Хорезмдіктер бұл бұғаудан құтылу үшін қаншама жанталасқанымен осы
кезең де олар әлсіз болатын. Десекте Хорезмшахтар XII ғасырдың екінші
жартысында бұл қиындықтан құтылу мақсатында қыпшақ тайпаларымен туыстық
қатынас жасап күш біріктіруді қолға ала бастады. Бұл саясат Хорезмшах
мемлекетінің күшін арттырып аяғынан тұруға көмектесті.
1156 жылы хорезмшах Атсыз өлгеннен кейін Ебул-Фетх ел-Арслан
Хорезмге келіп нағашылары Инал-Тегін мен Юсупты және бауырлары Қытайхан мен
Сүлейменшахты өлтіріп 1156 жылы 22-тамызда хорезмшах тағына отырды 44.
Әскердің өзіне қарсы шықпауы нәтижесінде жалақыларын көбейтті. Ел-Арсланның
хорезмшах тағына отырғанын сұлтан Санжарда жылы қабылдады. Атабек оғылды да
өлтірген ел-Арслан 1156-1172 жылдар арасында 16 жыл ел басқарды. 1157 жылы
сұлтан Санжардың қайтыс болуымен салжұқ империясы ыдырап хандықтарға
бөлініп кетті. ел-Арсланға Хорасан, Иранның шығысы еншісіне тиіп дара
билеуші болып шығы келді әрі хорезмшах мемлекетінің нағыз "мемлекет" болып
құрылу кезеңі болып табылады. Ирак салжұқ сұлтаны Гияс ед-дин Мұхаммедтің
де хорезмшах ел-Арсланға қарсы тұрарлық күш-куаты жоқ еді. Міне хорезмшах
мемлекеті енді хорезмшах Атсыздың өмір бойы армандаған тәуелсіздік жолына
түсті 45. Сонымен қатар шығыс Хорасанды да өзіне қаратты. Бұл жерде есқі
салжұқ әмірлерінің бірі Ихтияр уд-дин Айтақ бар болатын. Хорезмшах Атсыз
уақтында Хорезмдіктерден көп жәрдем алып өзінің билігін нығайтқан болатын.
Осындай достықтың арқасында Ихтияр уд-дин Айтақ хорезмшах ел-Арсланға
бағыныштылығын білдірді. Осыдан кейін ел-Арслан көзін Маураннахыр аймағына
тікті. Себебі, Хорезмнің оңтүстігінде айтарлықттай маңызды әрекеттер
болмағандықтан ел-Арслан бұл аймақтағы істерге араласпады. Батыс қарақан
билеушісі Алихан 1158 жылы қарлұқ жабғуын өлтіріп белді адамдарын өз
отандарынан қуып шықкан болатын. Осы оқиғаға байланысты қарлұқтар хорезмшах
ел-Арсланнан жәрдем сұраған болатын. 1158 жылы хорезмшах әскерлеріне
қарақытай әскерімен біріккен қарақан әскерлері Зеревшан аумағынында
кездесті. Алайда бұл жерде он мындық жасақтан құрылған қарақытай әскері
соғыстан бас тартты. Нәтижеде өзара келісім жүргізіліп қарлұқ ақсүйектерін
өз отандарымен қауыштырды 46.
Хорасанның шығысында орналасқан Нишапур қаласы маңында қарсыласы
Махмуд ханды жеңді. Күшейген Ай-аба Неса қаласын 1165 жылы қоршауға алған
болатын. Алайда хорезмшах ел-Арсланның бұл территорияға қайта-қайта қысым
жасауының салдарынан Ай-аба Нишапурға шегіңуге мәжбүр болды. Нәтижеде Неса
қаласында "құтбе" ел-Арсланның-атына оқыла бастады. Бұдан кейін хорезмшах,
әмір Айтаққа қарсы аттанды. Бұл жорық нәтижесінде хорезмшах мемлекетіне
бағынышты әмір Айтақ тәуелділіктен шығып, көтерлістер жасағаны түсінікті.
Айтақтың Муеед Ай-абадан жәрдем алғанымен Дихистан аймағы хорезмшах
мемлекетіне қарады 47.
Садр ад-дин ел-Хусейінге сүйенсек ел-Арслан, Муеед Ай-абаның бас
қаласы Ңишапурға қарсы әскери жорық жасаудың бұйрығын шығарған кезде Атабей
Илденизден хат келді. Хатқа зер салсақ Хорасан және Хорезмнің салжұқ
сұлтандарының атадан балаға мұра етіп қалдырған жері және Ирак салжұқ
сұлтанына қарасты Нишапурға жорық жасар болса, қарулы қақтығысқа тап болары
айтылған. Осы хат нәтижесінде екі жақ арасында соғыс біраз уақыт
тоқтағанымен 1167 жылы Бистам аймағында болған соғыста екі жақ итжығыс
түсті. Осымен қатар 1166 жылы қазан айында Бейхаһи қаласын қоршаған Ай-аба
әскерлерін жеңген ел-Арслан, осы жылдың "Құрбан айтында" Себзебар қаласында
өз атына "қүтбе" оқытты 48. Ал Ай-аба болса қашуға мәжбүр болды. 1167
жылы шілде айында Таж уд-дин бед-дуния Мели-кут Түрік бел Ажем ел-Арслан,
Нишапур қаласында да өз атына "кұтбе" оқытты 49. Хусейнің тағы бір
келтірген мәліметіне үңілсек Атабей Илдениз, ел-Арсланға қарсы жасаған іс-
әрекеттері нәтижесіз болған соң Муеед Ай-аба Кады ад-дин, Ебул-Фетх ел-
Арсланға елші жіберді. Елшілер Ай-абаның хорезмшах ел-Арсланға бағынышты
және өз территориясыңда "күтбені" ел-Арсланның атына оқытатынын айтты. Осы
елшілік нәтижесінде Хорасанды хорезмшах мемлекетіне қаратқан ел-Арслан, Ай-
абаның жіберген елшілері арқылы түрлі силықтар мен лақаб аттар жіберді.
Ебул-Фетх ел-Арсланның билігі шығыс Иранда бір-біріне қарсы. салжұқ
сұлтандары Самарқант қаласында қарақан хандарының қарлұқ тайпасымен
жүргізген қанды қырғындары және қарақытай мемлекетінің ашықтан ашық
территориялық кеңейуі мақсатында жасалған жойқын жорықтарына қарсы тұрумен
өтті 50. Мұнымен қатар Аббаси халифатымен Ирак салжұқ сұлтаны арасындағы
түсініспеушілікті бір қалыпқа келтіру үшін күш жұмсады.
Бағдаттағы халифатқа жазған хатында ел-Арслан, Ирак салжұқ сұлтанына
жәрдем беруін және осы жәрдем мен Маураннахырды қарақытайлардан құтқара
алатынын айтты 51. Алайда Ирак салжұқ сұлтандығының шын мәнінде әскери
күші анағұрлым мықты емес болатын. Хорезмшах ел-Арслан сұлтанға құрмет
көрсету мақсатында Хорасан халқының алдында және салжұқ уәзірлері арасында
өзіне деген сенімділікті арттыру мақсатында болатын. Қарақытай мемлекетіне
салық төлеуден құтылыа алмады және Маураннахыр территорияларында
айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізе алмады. Сонымен қатар оғыздарға және
салжұқ уәзірлеріне барынша күш көрсете алмады. Нишапурды өзінің астанасы
етіп жариялады. Тус, Бистам, Дамеганды өзіне қаратқаннан кейін, Хорасанда
Ирак салжұқ мемлекетіне бағынышты және "құтбені" сұлтанның атына оқытқан
Муеед Ай-аба мен жүргізген соғыста ел-Арслан тек қана Дехистанды ғана өзіне
қарата алды 52.
Қарақытай мемлекетіне берілетін салық өз уақтында төленбеуі
салдарынан соғыстың басталуы және хорезмшах мемлекетінің ең куатты
әскерлерінің жойылуы, ел-Арсланның өмірінің соңғы кезеңдеріндегі ең маңызды
оқиғалардың бірі болып табылады (1171-1172). Хорезмшах әскерінің бас
қолбасшысы қарлұқ тайпасынан шыққан Айғар бейдің осы соғыста тұтқындалуы
және хорезмшах әскерінің жеңілуін, мүндай күтпеген жеңілістің ауыртпалығын
көтере алмаған Ебул-Фетх ел-Арслан хорезмшах кайтыс болды (19 наурыз,
1172жылы) 53. 16 жыл ел басқарған хорезмшах ел-Арслан, әкесінің өзіне
қалдырған жерінен де көп жер хорезмшах мемлекетіне қосқанымен Атсыз сияқты
саясаткер бола алмады. Сонымен қатар қарақытайларға берілетін салықтың
ауырлығын балдарына жүк етіп қалдырды 54.
2.2.Хорезмшах мемлекетінде тақ-таласының белең алуы және империя
дәрежесіне көтерілуі.
Ел-Арслан хорезмшах өлген уақытта кіші баласы әрі мұрагері Жалал ад-
дин Сұлтан Шах және шешесі Теркен Хатун екеуі Хорезмде болатын. Мұрагерлік
жолмен Сұлтан Шах хорезмшах мемлекетінің тағына отырды. Женд қаласының
билеушісі әрі бауыры Текешті, өзінің билігін мойындату үшін Хорезмге
шақырды. Алайда Ала ед-дин Текеш бұл билікті танымауының салдарынан екі
бауыр арасында тақ-таласы басталды. Осының нәтижесінде Сұлтан Шах Текешке
қарсы әскер аттандырды 55. Билікті өз қолына топтастыру мақсатыңда Текеш
карақытайларды паналады және әскери көмек сүрады. Текеш қарақытайларға бұл
жәрдемі үшін салықты артығымен төлеп түруға келісті. Екі жақты келісімнің
нәтижесінде Текеш, Фума басшылығындағы қарақытай әскерімен Хорезмге
аттанды. Мықты жасақпен келген ағасын көрген Сұлтан Шах оған қарсы тұра
алмайтындығына көз жеткізіп, шешесі Теркен Хатун мен қазыналарын алып
Хорасанға қашты. 1172 жылы желтоқсан айында Текеш ешқандай кедергісіз, қан
төгіссіз Үргеніш қаласына кірді және хорезмшах тағына отырды 56. Текеш
ұрпағына хорезмшах империясын қалдырды және Сұлтан Шахтың қарсы
әрекеттеріне қарамастан әрі бәсекелестерін толық жеңіп мұсылман дүниесінде
ең қүдіретті билеуші болды 57.
Текештің билігінің алғашқы жылдарында оған ел билеу оңайға соққан
жоқ. Себебі: Сұлтан Шахпен шешсі Теркен Хатун, Ай-абаның әскери жәрдемі мен
билікті қайтару мақсатында Хорезмге аттанды. Хорезмшах Текеш осы әскери
жорыққа тосқауыл қою мақсатында Хорезмге 120 шақырым жердегі Субарлы
ауданында күтті. Ай-абамен Сұлтан Шах әскерлерін шөлден бөліп-бөліп өткізіп
Хорезмге таянғанда қайта қосылмақшы ниетте болған. Алайда Субарлы аймағына
келген Ай-аба әскеріне қүтпеген жерден Текеш әскерлері шабуыл жасап Ай-аба
әскері жеңіліске ұшырады және оның өзін тұтқындап өлтірді 1174 ж. Бұл
жеңілістен кейін Сұлтан Шахпен шешесі Дағыстанға қашты. Соңына түскен Текеш
Дағыстанда Теркен Хатунды ұстап өлтірді. Ал Сұлтан Шах болса қашып құтылып
Нишапурға келді. Бұл жерде Ай-абаның баласы Тоған Шахтан жәрдем сұрады.
Тоған Шахтан сұраған жәрдемін ала-алмаған Сұлтан Шах бауырына қарсы күресте
өзіне сенімді әрі күшті Гур сұлтаны Гияс ед-динді паналауға мәжбүр болды.
Хорезмшах Текешпен қарақытай мемлекетінің достығы ұзаққа созылмады.
Себеб: хорезмшах Текешті өздеріне бағынышты етіп санаған қарақытайлар
жылдық салықты жинау мақсатында Хорезмге елшілерін аттандырды. Келген
елшілік өзін басына сөйлегеніне ашуланған хорезмшах Текеш оларды өлтіруге
бұйрық берді. Хорезмшах Текештің негізгі мақсаты да қарақытай мемлекетінің
өзін тануы және өте күшті бір соққы беру болаты. Текеш өзінің әскерінің
күші қарақытайлар мен күресуге жетеді деп санады. Осы оқиғаны естіген
Сұлтан Шах Гур сұлтанынан бөлініп дұшпаны хорезмшах Текешке қарсы
қарақытайлар мен бірікті 58. Қарақытай мемлекеті хорезмшах Текешке қарсы
Хорезм территориясына Фума басшылығындағы әскер жіберді. Хорезмдіктер
ескіден келе жатқан тактика бойынша қарақытай әскерлерінің өтетін
алқаптарға, Амудария өзенінің суын ағызып жіберді. Сонымен қатар
мемлекеттің орталығында да соғысқа қарсы дайындықтар жүргізілді. Халықпен
әскердің Сұлтан Шах тарапына өтеді деп ойлаған қарақытай мемлекеті,
әскермен халықтың хорезмшах Текештің қоластына топтасқанын көріп соғыспай
кері қайтуға мәжбүр болды. Сұлтан Шахтың өтініш мен оның қарамағына аздаған
әскер берілді. Сұлтан Шах алған жәрдемімен Тус, Серахс және Мерв қалаларына
өз билігін орнатты 59.
Оғыз тайпасының қолбасшысы Мәлік Динарды және 1182 жылы Тоған Шахты
жеңген Сұлтан Шах, оғыздардың Кирман аумағына көшуіне себепкер болды.
Орталығы Нишапур қаласы болып саналған Мәлік Муеед Ай-абаның құрған хандығы
да әлсіреп хорезмшахтар тәуелділігіне кірді. Осының нәтижесінде Гур
сұлтаңдығымен бітіп таусылмайтын жанжалдар туындады.
Хорезмшах Текешпен дос сияқты өмір сүргені мен реті келсе соғысудан
бас тартпайтын Сұлтан Шах 1193 жылғы өліміне дейін, қаншама рет Нишапур
каласын өзіне қаратуға тырысқанымен ешқандай нәтиже шығара алмады. Нишапур
қаласы бұдан кейін түпкілікті хорезмшах Текештің қарамағына өтті. Хорезмшах
Текеш Иракқа қарсы жорыққа аттанғанда Сұлтан Шах Хорезмді өзіне қарату
мақсатымен соғысқа шықпақшы болады. Алайда өзіне қарасты Серахс қаласының
хорезмшах Текеш қарамағына өткені жөнінде хабар алысымен, орталығы Мерв
қаласына келді әрі осы жерде өлді. Сұлтан Шахқа қарасты қалалармен әскерлер
және бар қазыналары хорезмшах Текештің қарамағына өтті.
Сұлтан шах өлгеннен кейін Мерв қаласының билігін Текеш, Кутб ад-дин
Мұхаммедке бермекші болғанымен Нишапурдың әмірі үлкен баласы Насыр ад-дин
Мәлік Шах Мервтің билігін өзіне берілуі жөнінде өтініш жасады. Әкесі де бұл
өтінішті қабыл алып Мервке Насыр ад-дин Мәлік Шахты әмірші етіп
тағайындады. Хорезмшах Текеш бауыры Сұлтан Шахтың өлгенінен кейін кең
тыныетап шекарасын шығыс Иран территориясына дейін кеңейтті және Иранның
батысында орналасқан мемлекеттердің істеріне араласа бастады. Аббаси
халифаты Насыр мен Ирак салжұқ сұлтаны III Тұғырыл арасыңдағы
келіспеушіліктер және сұлтан мен уәзір Құтлық Инайыш арасындағы дұшпандық
әрекеттер, хорезмшах Текеш үшін өте пайдалы болды 60.
Өйткені хорезмшах Текеш Сұлтан Шахпен арасындағы тартыс кезінде Ирак
салжұқ сұлтаны III Тұғырыл Рей каласын өзіне қаратуға жанталасқан болатын.
Сонымен қатар 1193 жылы көктемде Таберек қаласын қоршап халқын қанға
бөктірген болатын. Хорезмшах мемлекетінің қолбасшысы Әмір Тамғашты өлтірді.
Хорезмдік әскербасыларға тиіспеуге сөз бергенімен сөзінде тұрмай оларды
тұтқынға алып Феррезин қаласына айдады. Сұлтан III Тұғырыл мұнымен тынбай
Бистам, Дамеган аймақтарына жорық жасаған болатын. Хары Рей аумағыңда
хорезмшах әскеріне күшті соққы беріп 25 кісіні тұтқынға алды. Сұлтан III
Тұғырыл осы оқиғалардан кейін өзіне қарсы хорезмшах Текеш соғыс ашады деп
ойлап Рей қаласында соғысқа карсы дайындықтарға кірісті.
Хорезмшах Текеш Құтлұқ Инаныш бастаған Ирак қолбасышыларынан шақыру
хаттарын алды және маңыздысы Аббаси халифаты ан-Насыр Лидин ил-лахтың
Хорезмге жіберген елшісі Тұғырылды араздап, жаулап алған жерлерді тек өзі
ғана басқарады екен деп хорезмшах Текешке сәлемдеме жібереді. Мұны естіген
хорезмшах Текеш Иракқа қарсы соғыс ашуға қарар берді 61. Хорезмшах Текеш
1194 жылы көктемде Симнанға жақындағанда Құтлүқ Инанышқа куатты әскер беріп
Рей қаласына аттандырды. Хусейннің сол кездегі Рей қаласының басшысы Емин
уд-дин Мұхаммед-и Зенжаниден естігеніне қарасақ Хар-ы Рейге келген
хорезмшах Текештің карсыласы Шихаб уд-дин Месуд, сұлтан Тұғырылға шұғыл
түрде хабар беріп Рей қаласын хорезмшахқа тастап Санаға шегінуі керектігін
айтты. Сол жерде қантөгіссіз бір келісім жасармыз деп үміттенді. Тұғырылдың
қолбасшысы әрі Казнин қаласының әмірі Нур ад-дин Қара да бұл пікірді
қостады. Алайда хорезмшах Текеш Рейден кейін де тағыда жорығын жалғастырып
Исфахан және Хамадан аймағына да соққы беруге әзірленді. Дегенімен сұлтан
Тұғырыл бұл пікірді қанағатсыздандырды. Себебі: хорезмшах мемлекеті Рей
қаласын алса халықты өзіне қарсы қояды деп түсініп, хорезмшах Текешпен
соғысуға осы жерден шықты. Құтлық Инаныш қарамағындағы хорезмшах Текештің
алдыңғы саптағы әскерімен кездескеңде сұлтан Тұғырыл, Текеш әскерінің аз
бөлігіне шабуыл жасауға бұйрық берді. Өзі қолына күрзісін алып хорезмшах
Текеш әскеріне ұмтылды. Алайда сұлтан Тұғырылдың әскерлері бұйрықты
орындамай орындарынан қозғалған жоқ. Осының нәтижесінде сұлтан Тұғырыл
қоршауға түсті. Жанында шатырын ұстап жүретін адамнан басқа ешкім жоқ
болатын. Жалғыз қалған сұлтан Тұғырыл тек басына қалсада атынан жерге
құлағанша соғысты. Жерге құлаған сұлтан Тұғырылды Құтлық Инаныш басын кесіп
алды (1194 жылы 25 наурыз) 62. Ирак салжұқ әскері қатты жеңіліске ұшырап,
Тұғырылдың басын соғыстың жеңісі ретінде Бағдатқа жіберді. Ал бассыз денені
Рей қаласында асып қойды (1194 жылы).
Хамадан және Ирак-ы Ажем сонымен қатар салжұқтарға бағынышты болған
маңызды жерлердің барлығы хорезмшах Текешке қарады 63. Нәтижеде Ирак
салжұқ сұлтандығы жойылды. Хорезмшах Текеш өзін салжұқ мемлекетінің
мұрагері етіп санап және "сұлтан" атағын иемдеңді 64. Ирандағы жеке жеке
хандықтар және Гур сұлтандығын да өзіне бағынышты деп санады. Оларға
"әкелік" дәрежесін ұстап, банжар уақтындағы сияқты бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І-Тарау. ХІ-ХІІ ғасырлардағы Хорезмнің саяси тарихы.
1. Хорезмшах әулетінің құрылуы мен саяси аренаға
шығуы ... ... ... ... ... ... ..6
2. Хорезмшахтардың қыпшақтармен қарым-қатынасы және салжұқтар бодандығынан
дербестікке
ұмтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
ІІ-Тарау. Хорезмшах мемлекетінің құрылуы.
2.1 Мемлекетің құрылуы, көрші елдермен саяси қарым- қатынастары ... ... ..17
2.2. Хорезмшах мемлекетінде тақ таласының белең алуы және империя
дәрежесіне
көтерілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..21
Ш-Тарау. XIII ғасырда мемлекеттің шарықтауы мен жойылуының алғы шарттары.
1. Хорезмшах мемлекетінің XIII ғасырда Гур, Қарақытай және Қарахан
мемлекетірімен
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...28
3.2.Мемлекетте бір орталықка бағынбаушылықтың белең алуы және Монғол
шапқыншылығына
ұшырауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .58
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінде Қазақстан Республикасы өз тарихыңда күрделі
бетбұрыс кезеңін бастан кешіріп отыр. Дүниеге қоғамға халықтың тарихына
көзқарас өзгеріп отыр. Отанымызда шыншылдыққа және ақиқатты ғана айтатын
тарихқа деген ынта ықылас та қаурыт өсе түсті. Тарих дегеніміз халықтың
зердесі болып табылады. Тарих ол болып өткен, оны түзете алмайсың және
жақында ғана жасалып келгендей каньюктураға жағынып бір түсін екіншісі мен
ауыстырып жаңадан жазуға болмайды. Біз оны бүкіл қайшылықтарымен
қаһармандық және қайғылы беттерімен қоса ол қандай болса нақ сол түрінде
бүкіл алуан түрімен тұтас күйінде қабылдауға тиіспіз 1. Өкінішке орай
кеңестік дәуірде көптеген тарихи зерттеулерге үрдісті шамадан тыс
идеолгияландыру қара-дүрсін тікелей түсіну схематизм тән еді. Тиім салу
жүйесі тарихи зерттеулер деректеме базасын шектеп отырды. Қазақстан тарихын
түркі халықтары тарихынан оқшаулап бөлектеп ұстады. Бұхара халықтың
санасына бұрынғы КСРО халықтарының тарихында, дүние жүзілік тарихта
Ресейдің ерекше роль атқарғандығы және басқыншылардан құтқарушы дәрежесі
туралы идея қалыптастырды 2. Ия XX ғасырдың аяғы ұлы қоғамдық
кұбылыстарға толы ерекше бір кезең. Ең негізгісі бостандық сезімі және жас
мемлекеттердің жеке алдына шаңырақ көтеруі. Тарихымызда кеткен олқылықтарға
бүтіндеп толықтыратын уақыт жетті. Тарихтың ешқашанда өзгермейтінін
дәлелдейтін кезең болып табылады. Саналы адамзаттың және қоғамның мәңгілік
ізгі арманы, тілегі мақсаты тәуелсіздікпен тікелей байланысты.
Тақырыптың мақсаты. Менің диплом жұмысымның тақырыбы "Хорезмшах
мемлекетінің құрылуы" болып табылады. Тақырыптың өзектілігі сондай кезек
күттірмейтін жұмыс болып табылады. Әрине хорезмшах мемлекеті жайында
елімізде дерек көздері өте аз. Тек қана монғол шапқыншылығы тұсындағы
мемлекеттің саяси тарихы кеңінен айтылған. Алайда осы мемлекеттің қайдан
шыққаны және құрылғаны бізге көп таныс емес. Деректер көбіне парсы-араб
тілдеріңде жазылған. Сонымен қатар қазіргі таңда орыс, түрік тілдеріне
тарихшылар аударып зерттеген, сонымен қатар батыс елдерінің зерттеулері де
кездеседі. Әрине бізде жоқ деп айтуға болмайды, бірақ өте аз зерттелген.
Сондықтан мен осы тақырыпқа қызығып, өз ойымды ортаға салып отырмын. Жалпы
түріктер тарихына көз жүгіртер болсақ ғұндардың тарих сахнасына шығып
мемлекет құруы және Қытайдың арандатушылық саясатының нәтижесінде екіге
бөлініп, батыс ғұңдар Талас өңірімен Арал Каспий аралығында мекендеді.
Бұдан кейін тарихқа көктүріктер қағанаты келді. Жібек жолының үстемдігі
үшін түркі тайпалары барын салып күресті. Осының арқасында түріктердің
Хорезм территориясына орналасулары басталды. Мұнан соң құрылған ұйғыр
мемлекетінің қырғыздар шабуылына ұшырап ыдыраған соң ұйғырлар бет ауған
жаққа көшіп кетті. Ұйғырлардың бір бөлігі Турфанға екінші бір бөлігі
Гансуға орналасса, ендігі бір бөлігі Ирронқа орналасты. Сары ұйғырлар сол
кездің өзінде-ақ Арал теңізінің солтүстік бөлігіне орналасты. Д.Ж.
Гамильтон "Ұйғырлардың IX ғасырда күйреуінен кейін тоғыз оғыз-ұйғырлар
батыс шекараға қарай ығыстырып"Арал теңізінің бойына орналастырылды" деп
айтады 3.
Жоғарыда атап айтқандай IX ғасырда ұйғырлардың бір бөлігі қимақтар
қатарына кірді. Сөйтіп Шығыс Қазақстан далаларына қоныс тепті. Соңынан
батысқа қарай қоныс аударды. XI ғасырдың басында Қыпшақ-қимақ мемлекеті
құрылғанда, ұйғырлар және тағы басқа түркі тайпалары Орталық Азиядан көш
жасап, қыпшақ тайпаларына қосылып солтүстік шығыс Хорезм аймағына
орналасты. Орта Азиядағы ең мықты мұсылман мемлекетімен біріге отырып,
олардың ішкі саясаттарына бүкіл тыныс тіршілігіне түгелдей араласып кетті.
Н.Н.Бартольдтың тұжырымдауына карағанда "Хорезм басқа аудандармен
салыстырғанда түріктердің әсер етуіне бой алдырды. Осыдан бастап XI соңғы
жылдарында Хорезм билеушілерінің дені түрік есімдерімен аталды" деп жазды
4.
Осы себептерден болар Хорезмшахтардың қандай түркі тайпасынан
шыққандығы талас тудыратыны белгілі. Қалай айтсақ та Ануштегин әулетінің
түрік екені даусыз болғанымен тарихшылар әр түрлі пікірлер ұстануда.
Тарихшылардың көпшілігі бұл әулетті оғыз тайпасының Бегділі руына
жатқызады. Тарихтан белгілі айтып өткенімдей ұйғырлар мен оғыздардың осы
аумақтарға орналасуы және саяси билік құрулары, қаңлылардың бой көрсетуі,
қарлұқ тайпаларының Маураннахыр территорияларыңда қоныстануы және
қыпшақтардың билігі бұлардың барлығы осы аймақтармен тікелей байланысты
болғандықтан әулеттің қай тайпаға жататынын дөп басып айту қиын. Сұлтан
Меликшах кезінде сарайға келген Ануштегин "құмырашы" шеніне қол жеткізген
5. Хорезм билігіне осы кезенде келген болатын. Мұхаммед ұрпақтары түрік
құлдарын ұстауда ең биік сатыда тұрды. Бұл ұлттық тұтқындарды Персияда
сыртқы тұлғаларымен күші және мінез-құлқы үшін өте жоғары бағаланып
отырған. Бұларды Каспии теңізінің солтүстік шығысындағы елдерден жасөспірім
шақтарында көптеп алып келіп отырған. Жергілікті түріктер мен тілдестер
және номадтар бір-бірімен соғыста қолга түскен жасөспірімдерді құлдықка
сатып отырған. Бұл балаларды әмірлер мен ел басшылары өте жоғары бағаға
сатып алып оларды ислам дінінде тәрбиелеп және оларды әскери тәртіпке
баулып отырған. Олардың көбі өз қожайындарының әскери жасағында немесе үй
шаруашылығында қызмет атқарған. Қожайындарының сенімінен шығып адал қызмет
атқарғандарының кейбіріне бостандық беріліп әскер қатарында және сарай
қызметтерін аткарған. Сонымен қатар аймақ билеушісі дәрежелеріне қол
жетізген. Осыдан бастап ислам дініндегі түрік құлдарының ұлы адамдар
қатарына қосылып осы территорияны түріктердің жаулап алуына тездеткен
болатын 6. Менімше және тарихшылардың қелтірген деректеріне сүйене отырып
Ануштегин әулетін "Қаңлылардан" шыққан деп тұжырымдаймын. Әрине мен бұл
жерде кейбір тарихшыларымыз өз ата-бабаларын дәріптегені сияқты рушылдыққа
салынып отырған жоқпын, аз да болса өзімнің тапқан әдебиеттеріме сүйеніп
айтып отырмын. Бұған кезегі келгенде тоқталып өтемін.
Хорезмшах билеушілері саяси билігін нығайту мақсаттарында көшпелі
тайпалармен қақтығысып отырған. Олардың бір бөлігін бейбітшілік жолмен
жайылымдық жерлер беріп ислам дінін қабылдатса және әскери шендер үлестіріп
қызықтырып отырған. Өз бостандығы мен дербестігі үшін күрескен бөлігін,
күштеп басқыншылық жорықтар арқылы бағындырып отырған. Ел билеуші
хорезмшахтар билікке қол жеткізісімен өз мемлекетін кеңейтуге әрі мықты
әскер көшпелі тайпалар екенін түсініп, оларды өз уыстарынан шығармауға күш
салып отырған. Сонымен қатар кең байтақ Қазақстан далалары да қызықтырып
отырған. Салжұқ бодандығынан шығып, қарақытайларға бағыныштылығы, Батыс
қарахандарды және Гуриттерді жеңіп тарихымыздан өшпестей орын алған "Отырар
апаты" және сол кездегі монғол шапқыншылығына өжеттікпен қарсы тұрған, ең
маңыздысы өмірі қысқа болса да, ислам дінінің кең етек жайуына себепкер
болған бірден бір мемлекет болып табылады 7.
Дипломның құрылымы: Кіріспе және үш тараудан, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
І-тарау. ХІ-ХІІ ғасырлардағы Хорезмнің саяси тарихы.
1.1. Хорезмшах әулетінің құрылуымен саяси аренаға шығуы.
Амудария өзенінің төменгі ағысының екі жағына орналасқан географиялық
аймақ Хорезм атымен аталады. Осы аумаққа билік жүргізген билеушілердің
барлығына "хорезмшах" атағы беріліп отырған 8. Хорезм атымен танылған бұл
аймаққа салжұқтардан бұрын бірнеше мемлеккеттер билік жүргізген. Н.Н
Бартольд бұл аймаққа билік жүргізген мемлекеттерді төрт бөлікке бөлген.
1. Исламнан бұрын пайда болған және 995 жылына дейін саяси билігін
сақтаған Афригиттер.
2. 995-1017 жылдарында билік жүргізген Мамун әулеті.
3. Ғазнауи сұлтаны Махмудтың Хорезмді жаулап алып, жергілікті билікті
1017 жылы Алтынташқа берді. Алтынташ хорезмшахтары болып табылады.
4. 1097-1231 жылдар арасында салжұқтардың тағайындауымен Хорезм билігін
қолдарына алған ең соңғы хорезмшахтар болып табылады9.
Алғашқы Хорезмшахтар дәуірінде орталық Кас (қазіргі Шах Аббас Нели
ауданы) қаласы болатын. Бұл кезеңде Хорезмнің оңтүстік аумағы маңызды
болған. Алайда Амударияның солтүстік аймағында өте маңызды қала болып
есептелген Үргеніш каласының әміршісі Мамун 996 жылы Кас қаласың жаулап
алуымен оңтүстіктегі маңыздылық Үргеніш қаласына ауысты. Аздаған уақыт
ішінде тек сауда мен шектелмей саяси және мәдени аланда өте қарқынмен
дамыды. 1017 жылы Хорезмді Мамун әулетінің соңғы хорезмшахы Абул Харис
Мұхаммед бин Алиден, Ғазнауи сұлтаны Махмуд тартып алып әскербасыларының
бірі Алтынташты тағайындады. Алайда хорезмшах Харун Ғазнауи сұлтанының
орнына отырған сұлтан Месудқа қарсы көтерліс жасады. Сонымен қатар сол
кезеңде Хорезм территориясына келген Тұғырыл, Чағры және Ибрахим Инал
басқаруындағы салжұқ түркмендері мен қосылып Хорасанды өздеріне қаратпақшы
болды. Бірақ Женд қаласының билеушісі Шах-Мелик, Ғазнауи мемлекетімен
одақтасып 1034 жылы салжұқ түркмендеріне шабуыл жасауы Харунның жоспарын
тежеді. 1035 жылы хорезмшах Харунның өлімі, Хорезмді қайта саяси
келеңсіздіктерге ұшыратты10.
Дегенімен аздаған уақыттан кейін Харунның бауыры Исмайыл Хандан
"хорезмшах" болды. Харунның өлтірілуіне байланысты салжұқтар бұл жерде
өздеріне қолайлы отан болмайтынына көз жеткізіп Хорасан территориясына көш
жасаудан басқа шаралары қалмады. Ғазнауи сұлтаны, Шах-Меликтің Хорезмнен
дәмелі екенін түсініп оған басы бүтін өзіне берілгені жөнінде хабарлады.
Бұл хабарды алысымен Шах-Мелик Хорезмге қысымын арттырды және Алтынташ
әулетін жақтастарымен қоса ығыстырып 1041 жылы 12-ақпанда Үргенішке басып
кірді 11. Сұлтан Месуд бұл жерде өз атына "қүтбе" оқытты. Осы уақытта
Хорасанда салжұқтар Бейдоғду, Хажиб субашы әскер басшылардың басқаруымен
Ғазнауи әскерлерін жеңіліске ұшыратты. 1040 жылы салжұқтар Ғазнауи
мемлекетін "Данданакан" соғысыңда ауыр жеңіліске ұшыратты. Шах-Мелик
тарпынан Хорезмнен куылған Алтынташ ұрпақтары Хорасанға келіп ескі достары
салжұқтарды паналағанымен көп ұзамай ыдырап кетті. Батыс Иран жорығынан
оралған. Тұғырыл Чағрымен қосылып 1043 жылы Хорезмге аттанды. Үргеніш
қаласын қоршауға алғаңда Шах-Мелик қоршаудан құтылып шығып Ғазнауилерді
паналады. Хабибус Сиер мағлұматында Шах-Мелик Ғазнауилерден жәрдем алмақшы
болып жолға шыққаңда өлді деп келтіреді. Ибнул Есирдің келтірген дерегіне
сүйенсек Чағры алғашқы жорығында сәтсіздікке ұшыраған. Сұлтан Месудтың
орнына отырған Мендут уақтында, Шах-Мелик Ғазнауи мемлекетіне бағынышты
болған. Тұғырылдың Хорезм жорығында Шах-Мелик қашып Дихистан, Табес, Кирман
аймағынан Мекранға дейін шегінген. Бірақ бұл жерде Ибрахим Иналдың бауыры
Ерташ оны ұстап Чағрыға берген дейді. Осыған қарағанда Хорезмде салжұқ
билігі Тұғырыл бей кезеңінде құрылған деп айтуға болады. 1065 жылы сұлтан
Алып-Арслан Маңғышлаққа жорық ұйымдастырды Салжұқ мырзаның мазарына зиярат
ету мақсатымен Женд қаласына барды. Қайтар жолында Үргенішке соғып билігін
екінші баласы Арслан Аргунға берді 12.
Қалай айтсақта Алып Арслан немесе Меликшах кезендеріңде осы
кісілердің ықпалымен Хорезм билігіне әмірлер тағайындалып отырған. Сұлтан
Меликшах Ануштегинді Хорезм билігіне тағайындады 13. Алайда Ануштегин бұл
әмірлікке келгенімен шын мәніңде Хорезмнің билігі қыпшақ тайпасынан шыққан
хорезмшах Елкенже бин Қошқардың қолында болатын. Марвазидің келтірген
дерегіне сүйенсек Еленкже (Акинжи) бин Қошқарды хұн немесе қидан тайпасынан
шыққан дейді. Елкенже Санжардың құлы болған, билік басына отырғызған да сол
Санжар болатын 14. Дегенімен Елкенже бин Қошқарды Қодан мен Ярукташ
өлтіріп әскерін ыдыратып жіберді. Содан кейін Хорезм халқына өздерін сұлтан
жіберді деп жергілікті билікті қолдарына алды. Мұны естіген Беркярук
Хорасан аумағына әмір етіп тағайындаған Хабеш бин Алтынтақты, Қодан мен
Ярукташты жазалау үшін Хорезмге аттандырды. Хабеш Хорасанда болған
оқиғаларды бір арнаға түсіріп жергілікті билікті Ануштегиннің баласы Кутб
ад-дин Мұхаммедке берді. Хорезмшах Кутб ад-дин Мұхаммед Хорезмді 30 жыл
яғни өлгенінше биледі және Санжарға тәуелді әрі бағынышты болды 15. Ең
бастысы осы әулеттің қайдан шығып қайда барғаны жөңінде сөз етсек, жоғарыда
атап өткендей хорезмшах династиясының атасы болып есептелетін Ануштегин
түрік екені даусыз. Алайда қандай түрік тайпасынан шықканы әлі күнге
шешімін таппай келе жатқан даулы мәселелердің бірі болып қалып отыр. Ибнул
Есирмен Ала ад-дин Ата Мәлік Жунейнидің келтірген мәліметтеріне сүйенсек
салжұқ мемлекетінің әмірі Білге Тегін, Ануштегинді Гаржистандан сатып алған
бір құл екені айтылады 16. Осы себептен кейін ол Ануштегеин Гаржалық деп
аталған. Ата Мәлік Жунейни тек қана Ануштегиңді түрік ретінде көрсеткен.
Рашид ад-дин Ануштегинді Оғыз тайпасының Бегдлі руынан шыққан дейді 17.
Алайда бұл дерек Жувейниде көрсетілмеген. Бартольдтың мәліметтерінде
кездеспейді. Фуад Қөпрулі "Жами ат Таварихқа" сүйеніп бұл пікірді қостайды.
Дегенімен бүгінгі танда Рашид ад-динның айтқан мәліметін дәлелдейтін
ешқандай қосымша дерек көзі жоқ. 3. У. Тоғанда алғашқы жылдары "Жами ат
Таварихқа" қосылғанымен кейіннен бұл пікіріне қарсы жаңа мақалалар
жариялады. Хорезмшахтардың атасы болған Ануштегиннің "Грже" атағын "Гузже"
деп оқыған Рашид ад-дин оны оғыз тайпасынан санағанымен Енуше (Нуше, Нуш)
және Тегин сияқты Тянь-Шань аймағының түріктері арасында қолданылған екі
сөздің түрегенін және ұрпақтарының ешқашаңда оғыз болмағанына қарасақ,
Ануштегиннің оғыз болмағаны белгілі. Тоған үздксіз Ануштегиннің ұрпағын
имек, қаңлы, қыпшақ және ұйғыр тайпаларына байланыстырған. Шемс бин Кайстың
жазған лұғатында бұл әулетті яғни Ануштегиннің Хорезмді билеген ұрпақтарына
"Қаңлы Хорезмшахтар дәуірі" деп атап көрсеткен 18. Міне 3. У. Тоған осы
деректерге сүйене отырып Хорезмдегі Ануштегин ұрпағын "Қаңлы Хорезмшахтары"
деп көрсетеді. Осы пікірлерге Ибрахим Кафесоглу әлі толық шешімін таппаған
мәселе деп қарайды. Ануштегиннің лақабын "Грже" деп көрсеткен аңыздар бұл
сөздің "Гурже" кіші огур де болуы мүмкін деп айтады 19. Десек те осы
кездегі хорезмшахтар уақтында қыпшақ тайпасына қараған түріктерге
"Ұйғырзадеган", "Ұйғыр ұлдары" деп те аталған. Сонымен бұл пікірлерге қарап
отырып өз ойымды ортаға салып отырмын. Меніңше Ануштегин оғыз тайпасынан
емес, қаңлы тайпаларынан шыққан ба деп тұжырымдаймын. Әрине Ануштегин Халаш
түріктерінен де болуға ғажаб емес. Хорезмшах әулетінің бұл жерде қыпшақ
тайпасынан да қаңлы тайпасына жақындығы көрініп тұр. Өйткені жоғарыда атап
өткенімдей оның ұрпақтарына "Қаңлы Хорезмшахтары" деп аталса яғни Кутб ад-
дин Мұхаммед және хорезмшах Атсыз кезеңдеріне айтылған. Сонымен
Ануштегиннің билік басына қалай келгенін айтар болсақ Ануштегинді Изз ад-
Динан Онаром Билге Тегин оны сатып алған 20. Осылайша ол сарайға келді
және бұл жерде ол өте ақылдылығымен көзге түсіп Меликшахтың қарамағында
болды. Сарайда "Құмырашы" "таштар" мансабтарына қол жеткізген болатын 21.
1.2. Хорезмшахтардың қыпшақтармен қарым-қатынасы және Салжұқтар
бодаңдығынан дербестікке ұмтылуы.
Кутб ад-дин Мұхаммед өлгеннен кейін орнына үлкен баласы Атсыз
отырды. Атсыз 492 (1099) жылы туылған 22. Атсыздың бұл орынға келуінің
басты себебі сұлтан Санжар Кутб ад-дин Мұхаммедке өте разы болғаны үшін
өлгенде орнына баласы Атсызды хорезмшах етіп тағайындады. Сонымен қатар
Атсыз алғыр және ел басқара алатын қабылетін байқаған сұлтан оны осы орынға
отыруға лайықты деп тапқан. Сұлтан Санжардың барлық соғыстарына қатынасып
отырған, жоғары марапаттарға ие болған және өзінің саяси билігін артыру
мақсатында әкесінің қорғаныс әрекеттерінен гөрі Атсыз жаугершілікке көшіп
Женд, Маңғышлақ және Сырдарияның солтүстік аймақтарына жорықтар жасады.
Маңғыстауды жаулап алып қыпшақтар мен олардың одақтастары оғыз-язырларды
талқаңдап, Женд қаласын басып алды. Қырға бойлай еніп, бірнеше сәтті
жорықтар жасап, 1133 жылы "дінсіздер арасында зор құрметке ие болған"
қыпшақ ханын женді 23. Деректемелер жоғарғы қыпшақ ханының байырғы өз
ұлысы шегінде алғаш рет жеңіліске ұшырауының себептері туралы ешқаңдай
қосымша деректер келтірілмейді.
Хорезмшах Атсыздың осы жасаған жорықтары Санжардың келісімінсіз
болған болатын. Осы кезеңде сұлтан Санжардың Газнеге жасаған жорығына Атсыз
да қатынасқан болатын. Алайда сұлтанның өзіне суық және күмән келтіре
қарауы Атсызды қорқытты. Сұлтанның Атсызға ашулануы қоластыңдағы әмірдің
рұхсатсыз өз алдына әскери жорықтар жасауы болатын. Сонымен қатар сұлтанның
қарамағыңдағы әмірлер Атсыздың сұлтан алдындағы беделін қызғанып екеуінің
араларын ашу үшін жанталасып баққан болатын. Сұлтан Санжар хорезмшах
Атсызды мұсылмандардың қанын бекерден бекер төкті деп айыптады. Араларына
от салған әмірлер дедік. Оны мынадан көруге болады. 1129-30 жылдары сұлтан
Санжар Тамғаш ханның көтерлісін басу үшін Маураннахырға аттанған болатын.
Бірақ соғыстарда тұтқынға түскен әскерлерге кешірім беріліп отыратын
үрдістің болуымен Санжар осы жорыққа кешірім берілген тұтқын әскерлермен
барған еді. Алайда осы кешірім берілген тұтқын әскерлер Санжарға қарсы.
қастандық ұйымдастырып өлтірмекші болады. Қоршауға түскен Санжарды Атсыз
келіп құтқарып алады. Сонда Атсыздан сұлтан сен мұны қалай білдің дегенде,
сіздің халіңіздің нашар күйге түскенін түсімде көріп, уақыт өткізбестен
жеткен бойым деп жауап берген. Осындай таңғажайып істерінің арқасында
Санжардың алдында беделі жоғары болатын. Осыны қызғанғандар Атсызбен
сұлтанның арасына от салумен болды. Әмірлердің арандатуымен өзіне сұлтанның
суықтанғанын сезген Атсыз қорқып одан рұхсат сүрап Хорезмге кері оралды
24. Сонда сұлтан Санжар жанындағыларға былай деді, "Ол өзін сендерден
аулақ ұстауға бел буды және енді оны ешқашан да көрмейсіңдер" деп айтқанда
"Олай болса сіз неге оған қайтуы үшін рұхсат еттіңіз" деп сұрағанда, бұған
сұлтан "оның біздің жерімізде істеген жақсылықтары өте көп. Сондықтан оны
жаманшылықпен қорлау біздің адамгершілігімізге жатпайды" деп жауап берген
25. Осындай себептердің арқасыңда Атсыз өзінің қолдаушысы әрі жақтаушысы
Санжарға қарсы, Хорезмге оралысымен тәуелсіздігін жариялады 26. Салжұқ
мемлекетінің адамдарын тұтқындап қазналарын тартып алды және Хорасанға
баратын жолдардың барлығын жауып тастады. Осындай себептердің нәтижесінде
Белх қаласында болған сұлтан Санжар 1138 жылы Атсызды сабасына түсіру
мақсатында бірінші Хорезм жорығына шықты 27. Атсыз әскерін жинап Хазарасп
аумағына су жіберіп, Санжардың әскерін шөлдала мен жүруіне мәжбір етті.
1138 жылы 15 қарашада болған соғыста көп бөлігінің пұтқа табынған
түріктерден құралған Атсыз әскерлері ауыр жеңіліске ұшырады. 10 000 мыңнан
астам әскері қырылды және тұтқынға түсті. Тұтқындар арасында Атсыздың
баласы Атлықта бар болатын, ол да өлтірілді. Атсыздың қалған бір бөлік
әскеріне кешірім жасалып салжұқ әскерлеріне қосылды. Сұлтан Санжар
Хорезмнің билігін қарындасының баласы жиені Сүлеймен бин Мұхаммедкке берді.
Бірақ Атсыз бір жыл өткеннен кейін Хорезм тағына қайта отырды 28.
Атсыздың билікке келуінің себебі: Хорезм жерінде жылдар бойы үрдіс болып
қалыптасқан жүйені, Санжардың Атсызды тізе бүктіргенде, бұл жерге жаңа
басқару формасын енгізген болатын. Алайда бұл құрылған әскери жүйе халық
үшін өте қолайсыз болып ауыр тиді. Міне осы жағдайды дер кезінде
пайдаланылған Атсыз Хорезм билігіне келуіне себеп болды. Сүлеймен бин
Мұхаммед және оның адамдары Атсыздың қайта оралуымен Хорезмді тастап шығуға
мәжбүр болды. Атсыз билігін қайта құрып 1140 жылы Бұхараға жорық жасады.
Қала әкімі Зенги бин Алиді өлтіріп қаланы талқандады 29.
Алайда 1141 жылы Атсыз, сұлтан Санжарға қайта тәуелділікке түсіп
оған "жеті қат көктің және жердің тәңірісі болған Алланың атымен мен мен
болғаннан бері Санжардың қарамағында болайын деп бағыныштылығын білдірген
болатын".
Бұл бағыныштылық ұзаққа созылмады. Себебі сұлтан Санжар мен
қарақытай мемлекеті арасында 1141 жылы 9 қыркүйекте "Катван" соғысы болып
Санжардың жеңілісімен аяқталған болатын 30. Бұл соғыста өлілер мен
жаралыларды қосқанда 30 000 мұсылман қырылған және Санжар Термез қаласына
қашуға мәжбүр болды. Сонымен қатар қарақытайлар Бұхараға дейін жаулап алған
болатын. Атсыз салжұқ мемлекетінің осы сәтсіздіктерін пайдаланып
тәуелсіздігін қайта жариялап Хорасан аумағына жорыққа шықты 31. 1141
Атсыз Серахс каласына келгенде, қала атынан Әбу Мұхаммед әз-Зейнади қарсы
алып оған бағыныштылығын білдірді. Осыдан кейін Атсыз салжұқ мемлекетінің
орталығы Мерв қаласына аттанды. Бұл қалада Атсызды қарсы алу үшін халық
арасынан Имам Ахмед әл-Баһерзи шешілді.
Атсыз қалаға жіберген адамдарының ешқайсысына тиіспеуін және осы
шарт арқылы қала халқына өз тарапынан ешқандай әрекеттерге бармайтынын
айтты. Дегенімен бірнеше күннен кейін Фаших Ебул-Фазыл әл-Кирмани
басшылығындағы қаланың игі жақсыларын жиналысқа шақырғанда күтпеген
келеңсіздік оқиға орын алды және Хорезмшах Атсыз жіберген адамдарының
біреуін өлтіріп жағдай ушығып кетті. Қалған адамдарын қаладан қуып шығарып
қақпаны бекітіп алды. Қала ішіндегі адамдар соғысқа дайындық жасағанымен
ешқандай пайда әкелмеді.
Хорезмшах Атсыз 1141 жылы 21-қазанда қаланы басып алып өзіне қарсы
іс-әрекеттерді ұйымдастырған еш-Шерив Али бин Ысхахты және оған көмек
берген адамдарымен қоса бір бөлігін қылыштың жүзімен суарды. Өлтірілгендер
арасында Шафи Фаһихи Ибрахим ел-Мервези, ғалым Али бин Мұхаммед бин
Арсландар да бар.
Мұнымен қатар хорезмшах Атсыз, Үргеніш қаласының ғылым саласын
көтеру мақсатымен Ебул-Фазыл ел-Кирмани, Ебу Мансур ел-Аббады ел-Мервези,
философ Баһа уд-дин Ебу Мұхаммед әл-Хирани сияқты атақты ғалымдарды өзімен
бірге Хорезмге алып кетті 32.
1142 жылы мамыр айында Атсыз Нишапур қаласына жақындағанда өзін
қарсы алған адамдар Асыздан, Мерв қаласында болған оқиғаларды бұл жерде
орын алмауын өтіңді. Атсыз бұл өтінішке былай жауап берді. Сұлтан Санжар
менің және әкемнің құқықтарына құрметпен қарамай және өзім білгіштігі оны
осындай бәлеге душар етіп отыр 33. Сұлтанның осы жағдайларды түсініп
түсінбегенін білмеймін, бірақ енді Хорезмшахтар сияқты куатты жәрдем
берушіні енді ешқашан да таба алмайды деді. Нишапур халқына өздеріңді
өздерің өлтіруге итермеледіңдер деп өзінің әрбір істеген ісінің әділ, тура
екенін көрсеткісі келген Атсыз, Нишапурлықтарға ешқандай зарар бермеді.
Нишапурда 1142 жылы 28 мамырда жұма күні "кұтбені" өз атына оқытты.
"Құтбені" Санжар емес хорезмшах Атсыздың атына оқытқанын естіген халық
толқулар жасағанымен тез арада бастырылды. Бес апта бойы "құтбе" Атсыздың
атына оқытылды. Алайда 1142 жылдың тамыз айынан баетап "құтбе" бұрынғысынша
сұлтан Санжардың атына оқытылы бастады. Хорезмшах Атсыз Нишапур қаласында
болған кезеңінде бауыры Инал Тегін қолбасшылығындағы әскерді Бейһах,
Ферюмез қалаларын және айналалрын қарақшылықша талқандаған болатын.
Сұлтан Санжар Маураннахырдан Тебризге қай жылы келгені айтылмаған.
Қыркүйек айыңда Маураннахырдың қолдан шыққаны және осьі" уақытта Атсыздың
Хорасанда жасаған іс-әрекеттерінен қарағанда, сұлтанның Хорасанға келмегені
көрініп тұр. Бұл уақытта Сұлтан Санжардың Тебриз қаласында жаңа жасақтар
құруымен айналысқаны айтылады. Ислам тарихшысы Ибнул Есирдің келтірген
дерегі бойынша қарақытай әскерінің Маураннахыр және маңызды жерлерде
тұруымен, Санжардың Хорезмшах Атсызбен соғысудан бас тартқан деген жорамал
бар 34. Дегенімен бұл оқиға ұзаққа созылмады және Хорасанды өз билігіне
қаратқан сұлтан Санжар алдында, Хорезмшах Атсыз кері шегінуге мәжбүр болды.
Сұлтанның 114344 жылында Хорезмге қарсы жасаған жорығының нәтижесінде
Атсыз салжұқтарға бағыныштылығын білдіріп және Мерв қаласында алынған
қазналарды кері қайтаруға мәжбүр болды.
Қарақытай мемлекетінің Маураннахыр территориясында күшейуімен
шығыстан төнген үлкен қауіптен қорғану және Хорасан аумағындағы куатын
түпкілікті күшейту мақсатында хорезмшах Атсыз жылына 30 000 динар алтын
беруге келісті. Осыдан кейін қайта тәуелсіздікке ұмтыла бастады. Бұл
оқиғаларды естіген Санжар істің қаншалықты өрбуін білу мақсатында ақын Едиб
Сабирді елші етіп Хорезмге жіберді. Едиб Сабир хорезмшах Атсыздың, Сұлтан
Санжарға қастандық жасау ниетімен екі адам жібергенін біліп тез арада
сұлтанға хабар береді. Санжар қастандық торынан құтылғанымен, Едиб Сабирді
Атсыздың адамдары ұстап алып өлтірді әрі Амудария өзеніне тастап жіберді.
Міне осындай оқиғалардың орын алуының нәтижесінде сұлтан Санжар 1147
жылы қараша айында Хорезмге үшінші рет соғысқа шығуына себепкер болды.
Хазараса каласын екі ай қоршап ақыры жаулап алған сұлтан Санжар, Үргеніш
қаласының маңына дейін келді. Хорезмшах Атсыздың өтінішімен Захиди Ахупуш
атпен танымал болған дәуріш, қан төгілмеуі үшін сұлтан Санжардан араша
сұрады 35. Сұлтан Санжар дәуріштің өтінішін қабыл алып, Атсыздың өзінің
алдына келіп тізерлеп отырып кешірім сұрау керектігін айтты 36.
1148 жылы мамыр немесе маусым айында салт дәстүр бойынша атынан
түсіп тізерлеп отырып сұлтан Санжардың кешірім сұрау керек болатын. Бірақ
хорезмшах Атсыз ат үстінде тұрып сәлем беріп, кері қайтып кетті. Санжар
ашулансада ештеңе деместен Мервке оралды. Осы оқиғадан кейін хорезмшах
Атсыз, Хорасан аумағына жасайтын әрекеттрінен нәтижелі бола бермейтінін
түсініп, барлық күш-куатын жинап Сырдария аймағын өзіне қарату жолына
түсті. 1152 жылы пұтқа табынған қыпшақтардың орталығы Сығанаққа жасаған
жорығының нәтижесінде Женд қаласын өзіне қаратты.
Жунейнидің айтуына қарағанда 1152 жылы Атсыз кәпірлерге қарсы
бірнеше жорықтар жасаған. Сондықтан Сығанақты жаулап үйін Атсыз, Арсланхан
Махмудттың ұлымен одақтасқан болатын. Осы жылдың мамыр айында хорезмшах
Атсыз, Жендтің шекарасына таянғанда одақтасы өз жасағымен қашып кетеді.
Сығанаққа жасаған жорық туралы басқа деректер жоқ, бұл жорықтың болмауы да
мүмкін 37. Осы жылдың маусым айында Женде болған көтерлісті басу үшін
Атсыз Сығанақтан емес Хорезмнен аттанды. Жунейнидің айтуы бойынша Жеңдте
болған көтерліс басылғаннан кейін Атсыз бұл жерге өзінің үлкен ұлы Абул-
Фетқ ел-Арсланды басшы етіп тағайындады 38. Осының арқасында Атсыз өзінің
өмірінің соңына дейін қыпшақ жерлерінің көпеген территорияларын жаулап
алып, өз мемлекетінің территориясын кеңейтуге қол жеткізді. Соның бір
дәлелі 1133 жылы қыпшақ бірлестігін Атсыз ыдыратты. Осының салдарынан
Қазақстан далаларындағы қыпшақтар екіге бөлінді. Олардың әр-қайсысы өз
жағрафиялық жағдайларына қолайлы қыстық және жайлау мекеңдері болды. Андар
аз Кифчак аудандарындағы көшпелі тайпалардың жаздық жайылымы Ертіс
жағалауындағы Алтай, Тарбағатай таулары болды. Ал қыстауға олар. Сарысу, Шу
және Талас аумағын мекендеді. Бұл қыпшақтардың орталығы Сығанақ қаласы
болды. Арал теңізінің солтүстігін мекендеген қыпшақтар Орал тауларының
оңтүстігін жазғы жайлауға, қыстауы Сырдарияның төменгі ағысы Арал аймағы
болды. Қыпшақтардың Қазақстандағы екіге бөлінуі туралы эпостық жырларда да
көрсетілген. Мысалы Қобыланды жырында қыпшақтар төменгі және жоғарғы болып
екіге бөлінген. Атсыздың қыпшақтарға 1152 жылы жасаған жорығы нәтижесінде
бір бөлігі Ислам дінін қабылдаған.
Дәл осы уақытта Атсыз қыпшақтармен айналысып жатқанда Хорасан
аумағында күтпеген оқиғалар болып жатты. Оғыздар көтерліс жасап сұлтан
Санжарды 1153-1156 жылдар арасында тұтқында ұстады. Осы істердің барысында
хорезмшах Атсыздың Хорасан аумағына жаңа әскери әрекеттер жасау үшін өте
қолайлы сәт болатын. Бірақ хорезмшах Атсыз бұл жолы Хорасан аумағынан гөрі,
сұлтанға шын берілген сияқты оның құқықтарын қорғауға тырысып бақты 39.
Хорасанның маңызды орталықтары Мерв, Нишапур қалаларын оғыздар талқандады.
Махмуд жағдайдың осылай өрбігенін шешу мақсатымен хорезмшах Атсызбен
хабарласты. Хорезмшах Атсыз баласы ел-Арсланды жанына алып Махмуд және
салжұқ қолбасшыларымен жүздесу мақсатында Хорасанға аттанды. Хорезмшах
Атсыз Неса қаласында Махмуд әскеріне қосылды және осы жерде сұлтан
Санжардың тұтқыннан босағанын естіп, сұлтанға куанышты әрі оның әміріне
дайын екеніні жайында хат жазды. Бір жағынан Махмудқа және қолбасшыларға
хат жолдап Хабушан (Кушан) қаласында Махмудпен қайта қосылды. Сонымен қатар
оғыз басшыларына хат жазып сұлтан Санжардың қоластына кіруіне және істеген
істері үшін кешірім сұрауын айтты. Өзінің және Махмудтың, Гур, Систан
әмірлерінің де сұлтан Санжарға бағыныштылығын білдірді. Алайда бұл
істерінен ешқандай нәтиже шықпады. Атсыз 1156 жылы 30 шілде де 59 жасында
Хабушан қаласында қайтыс болды 40. Ол өзінің ұрпағына "Сахри Түркістан
және Жент" жерлерін қалдырды 41. Хорезмшах Атсыз Хорезмнің барлық
жағдайын жасап, мұсылман әлемінде күшті мемлекеттің құрылуының негізін
салды. Сонымен қатар оның ірі түлға болғандығын тірі кезінде өзіне арнап
қойылған лақап аттарынан байқауға болады. Әмір Муиз зи-дин оған арнап
жазған деректерінде хорезмшах Атсызға Баба уд-дин және Ала уд-дин сияқты
және Ебу Мззаффар, Хусами емирил Муминин сияқты лақап аттары болған. Хорезм
шекарасы бойында кәпір түріктерімен жүргізген соғыстары үшін "Гази" лақабы
да берілген42.
П-тарау. Хорезмшах мемлекетінің кұрылуы.
2.1. Мемлекеттің кұрылуы және көрші елдермен саяси қарым
қатынастары.
Сұлтан Санжардың қазасынан кейін салжұқ мемлекеті өз тіршілігін
жойып, оғыздардың талауына түсті. Қарақан мемлекеті болса Маураннахырда
аңызға айналды. Олардың орнына жаңа жас мемлекеттер құрыла бастады 43.
Бұл уақытта тек қарақытай мемлекетінде ғана саяси басымдылық бар болатын.
Хорезмде салжұқ мемлекеті құлағанымен қарақытайлардың бодандығынан құтыла
алмады. Хорезмдіктер бұл бұғаудан құтылу үшін қаншама жанталасқанымен осы
кезең де олар әлсіз болатын. Десекте Хорезмшахтар XII ғасырдың екінші
жартысында бұл қиындықтан құтылу мақсатында қыпшақ тайпаларымен туыстық
қатынас жасап күш біріктіруді қолға ала бастады. Бұл саясат Хорезмшах
мемлекетінің күшін арттырып аяғынан тұруға көмектесті.
1156 жылы хорезмшах Атсыз өлгеннен кейін Ебул-Фетх ел-Арслан
Хорезмге келіп нағашылары Инал-Тегін мен Юсупты және бауырлары Қытайхан мен
Сүлейменшахты өлтіріп 1156 жылы 22-тамызда хорезмшах тағына отырды 44.
Әскердің өзіне қарсы шықпауы нәтижесінде жалақыларын көбейтті. Ел-Арсланның
хорезмшах тағына отырғанын сұлтан Санжарда жылы қабылдады. Атабек оғылды да
өлтірген ел-Арслан 1156-1172 жылдар арасында 16 жыл ел басқарды. 1157 жылы
сұлтан Санжардың қайтыс болуымен салжұқ империясы ыдырап хандықтарға
бөлініп кетті. ел-Арсланға Хорасан, Иранның шығысы еншісіне тиіп дара
билеуші болып шығы келді әрі хорезмшах мемлекетінің нағыз "мемлекет" болып
құрылу кезеңі болып табылады. Ирак салжұқ сұлтаны Гияс ед-дин Мұхаммедтің
де хорезмшах ел-Арсланға қарсы тұрарлық күш-куаты жоқ еді. Міне хорезмшах
мемлекеті енді хорезмшах Атсыздың өмір бойы армандаған тәуелсіздік жолына
түсті 45. Сонымен қатар шығыс Хорасанды да өзіне қаратты. Бұл жерде есқі
салжұқ әмірлерінің бірі Ихтияр уд-дин Айтақ бар болатын. Хорезмшах Атсыз
уақтында Хорезмдіктерден көп жәрдем алып өзінің билігін нығайтқан болатын.
Осындай достықтың арқасында Ихтияр уд-дин Айтақ хорезмшах ел-Арсланға
бағыныштылығын білдірді. Осыдан кейін ел-Арслан көзін Маураннахыр аймағына
тікті. Себебі, Хорезмнің оңтүстігінде айтарлықттай маңызды әрекеттер
болмағандықтан ел-Арслан бұл аймақтағы істерге араласпады. Батыс қарақан
билеушісі Алихан 1158 жылы қарлұқ жабғуын өлтіріп белді адамдарын өз
отандарынан қуып шықкан болатын. Осы оқиғаға байланысты қарлұқтар хорезмшах
ел-Арсланнан жәрдем сұраған болатын. 1158 жылы хорезмшах әскерлеріне
қарақытай әскерімен біріккен қарақан әскерлері Зеревшан аумағынында
кездесті. Алайда бұл жерде он мындық жасақтан құрылған қарақытай әскері
соғыстан бас тартты. Нәтижеде өзара келісім жүргізіліп қарлұқ ақсүйектерін
өз отандарымен қауыштырды 46.
Хорасанның шығысында орналасқан Нишапур қаласы маңында қарсыласы
Махмуд ханды жеңді. Күшейген Ай-аба Неса қаласын 1165 жылы қоршауға алған
болатын. Алайда хорезмшах ел-Арсланның бұл территорияға қайта-қайта қысым
жасауының салдарынан Ай-аба Нишапурға шегіңуге мәжбүр болды. Нәтижеде Неса
қаласында "құтбе" ел-Арсланның-атына оқыла бастады. Бұдан кейін хорезмшах,
әмір Айтаққа қарсы аттанды. Бұл жорық нәтижесінде хорезмшах мемлекетіне
бағынышты әмір Айтақ тәуелділіктен шығып, көтерлістер жасағаны түсінікті.
Айтақтың Муеед Ай-абадан жәрдем алғанымен Дихистан аймағы хорезмшах
мемлекетіне қарады 47.
Садр ад-дин ел-Хусейінге сүйенсек ел-Арслан, Муеед Ай-абаның бас
қаласы Ңишапурға қарсы әскери жорық жасаудың бұйрығын шығарған кезде Атабей
Илденизден хат келді. Хатқа зер салсақ Хорасан және Хорезмнің салжұқ
сұлтандарының атадан балаға мұра етіп қалдырған жері және Ирак салжұқ
сұлтанына қарасты Нишапурға жорық жасар болса, қарулы қақтығысқа тап болары
айтылған. Осы хат нәтижесінде екі жақ арасында соғыс біраз уақыт
тоқтағанымен 1167 жылы Бистам аймағында болған соғыста екі жақ итжығыс
түсті. Осымен қатар 1166 жылы қазан айында Бейхаһи қаласын қоршаған Ай-аба
әскерлерін жеңген ел-Арслан, осы жылдың "Құрбан айтында" Себзебар қаласында
өз атына "қүтбе" оқытты 48. Ал Ай-аба болса қашуға мәжбүр болды. 1167
жылы шілде айында Таж уд-дин бед-дуния Мели-кут Түрік бел Ажем ел-Арслан,
Нишапур қаласында да өз атына "кұтбе" оқытты 49. Хусейнің тағы бір
келтірген мәліметіне үңілсек Атабей Илдениз, ел-Арсланға қарсы жасаған іс-
әрекеттері нәтижесіз болған соң Муеед Ай-аба Кады ад-дин, Ебул-Фетх ел-
Арсланға елші жіберді. Елшілер Ай-абаның хорезмшах ел-Арсланға бағынышты
және өз территориясыңда "күтбені" ел-Арсланның атына оқытатынын айтты. Осы
елшілік нәтижесінде Хорасанды хорезмшах мемлекетіне қаратқан ел-Арслан, Ай-
абаның жіберген елшілері арқылы түрлі силықтар мен лақаб аттар жіберді.
Ебул-Фетх ел-Арсланның билігі шығыс Иранда бір-біріне қарсы. салжұқ
сұлтандары Самарқант қаласында қарақан хандарының қарлұқ тайпасымен
жүргізген қанды қырғындары және қарақытай мемлекетінің ашықтан ашық
территориялық кеңейуі мақсатында жасалған жойқын жорықтарына қарсы тұрумен
өтті 50. Мұнымен қатар Аббаси халифатымен Ирак салжұқ сұлтаны арасындағы
түсініспеушілікті бір қалыпқа келтіру үшін күш жұмсады.
Бағдаттағы халифатқа жазған хатында ел-Арслан, Ирак салжұқ сұлтанына
жәрдем беруін және осы жәрдем мен Маураннахырды қарақытайлардан құтқара
алатынын айтты 51. Алайда Ирак салжұқ сұлтандығының шын мәнінде әскери
күші анағұрлым мықты емес болатын. Хорезмшах ел-Арслан сұлтанға құрмет
көрсету мақсатында Хорасан халқының алдында және салжұқ уәзірлері арасында
өзіне деген сенімділікті арттыру мақсатында болатын. Қарақытай мемлекетіне
салық төлеуден құтылыа алмады және Маураннахыр территорияларында
айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізе алмады. Сонымен қатар оғыздарға және
салжұқ уәзірлеріне барынша күш көрсете алмады. Нишапурды өзінің астанасы
етіп жариялады. Тус, Бистам, Дамеганды өзіне қаратқаннан кейін, Хорасанда
Ирак салжұқ мемлекетіне бағынышты және "құтбені" сұлтанның атына оқытқан
Муеед Ай-аба мен жүргізген соғыста ел-Арслан тек қана Дехистанды ғана өзіне
қарата алды 52.
Қарақытай мемлекетіне берілетін салық өз уақтында төленбеуі
салдарынан соғыстың басталуы және хорезмшах мемлекетінің ең куатты
әскерлерінің жойылуы, ел-Арсланның өмірінің соңғы кезеңдеріндегі ең маңызды
оқиғалардың бірі болып табылады (1171-1172). Хорезмшах әскерінің бас
қолбасшысы қарлұқ тайпасынан шыққан Айғар бейдің осы соғыста тұтқындалуы
және хорезмшах әскерінің жеңілуін, мүндай күтпеген жеңілістің ауыртпалығын
көтере алмаған Ебул-Фетх ел-Арслан хорезмшах кайтыс болды (19 наурыз,
1172жылы) 53. 16 жыл ел басқарған хорезмшах ел-Арслан, әкесінің өзіне
қалдырған жерінен де көп жер хорезмшах мемлекетіне қосқанымен Атсыз сияқты
саясаткер бола алмады. Сонымен қатар қарақытайларға берілетін салықтың
ауырлығын балдарына жүк етіп қалдырды 54.
2.2.Хорезмшах мемлекетінде тақ-таласының белең алуы және империя
дәрежесіне көтерілуі.
Ел-Арслан хорезмшах өлген уақытта кіші баласы әрі мұрагері Жалал ад-
дин Сұлтан Шах және шешесі Теркен Хатун екеуі Хорезмде болатын. Мұрагерлік
жолмен Сұлтан Шах хорезмшах мемлекетінің тағына отырды. Женд қаласының
билеушісі әрі бауыры Текешті, өзінің билігін мойындату үшін Хорезмге
шақырды. Алайда Ала ед-дин Текеш бұл билікті танымауының салдарынан екі
бауыр арасында тақ-таласы басталды. Осының нәтижесінде Сұлтан Шах Текешке
қарсы әскер аттандырды 55. Билікті өз қолына топтастыру мақсатыңда Текеш
карақытайларды паналады және әскери көмек сүрады. Текеш қарақытайларға бұл
жәрдемі үшін салықты артығымен төлеп түруға келісті. Екі жақты келісімнің
нәтижесінде Текеш, Фума басшылығындағы қарақытай әскерімен Хорезмге
аттанды. Мықты жасақпен келген ағасын көрген Сұлтан Шах оған қарсы тұра
алмайтындығына көз жеткізіп, шешесі Теркен Хатун мен қазыналарын алып
Хорасанға қашты. 1172 жылы желтоқсан айында Текеш ешқандай кедергісіз, қан
төгіссіз Үргеніш қаласына кірді және хорезмшах тағына отырды 56. Текеш
ұрпағына хорезмшах империясын қалдырды және Сұлтан Шахтың қарсы
әрекеттеріне қарамастан әрі бәсекелестерін толық жеңіп мұсылман дүниесінде
ең қүдіретті билеуші болды 57.
Текештің билігінің алғашқы жылдарында оған ел билеу оңайға соққан
жоқ. Себебі: Сұлтан Шахпен шешсі Теркен Хатун, Ай-абаның әскери жәрдемі мен
билікті қайтару мақсатында Хорезмге аттанды. Хорезмшах Текеш осы әскери
жорыққа тосқауыл қою мақсатында Хорезмге 120 шақырым жердегі Субарлы
ауданында күтті. Ай-абамен Сұлтан Шах әскерлерін шөлден бөліп-бөліп өткізіп
Хорезмге таянғанда қайта қосылмақшы ниетте болған. Алайда Субарлы аймағына
келген Ай-аба әскеріне қүтпеген жерден Текеш әскерлері шабуыл жасап Ай-аба
әскері жеңіліске ұшырады және оның өзін тұтқындап өлтірді 1174 ж. Бұл
жеңілістен кейін Сұлтан Шахпен шешесі Дағыстанға қашты. Соңына түскен Текеш
Дағыстанда Теркен Хатунды ұстап өлтірді. Ал Сұлтан Шах болса қашып құтылып
Нишапурға келді. Бұл жерде Ай-абаның баласы Тоған Шахтан жәрдем сұрады.
Тоған Шахтан сұраған жәрдемін ала-алмаған Сұлтан Шах бауырына қарсы күресте
өзіне сенімді әрі күшті Гур сұлтаны Гияс ед-динді паналауға мәжбүр болды.
Хорезмшах Текешпен қарақытай мемлекетінің достығы ұзаққа созылмады.
Себеб: хорезмшах Текешті өздеріне бағынышты етіп санаған қарақытайлар
жылдық салықты жинау мақсатында Хорезмге елшілерін аттандырды. Келген
елшілік өзін басына сөйлегеніне ашуланған хорезмшах Текеш оларды өлтіруге
бұйрық берді. Хорезмшах Текештің негізгі мақсаты да қарақытай мемлекетінің
өзін тануы және өте күшті бір соққы беру болаты. Текеш өзінің әскерінің
күші қарақытайлар мен күресуге жетеді деп санады. Осы оқиғаны естіген
Сұлтан Шах Гур сұлтанынан бөлініп дұшпаны хорезмшах Текешке қарсы
қарақытайлар мен бірікті 58. Қарақытай мемлекеті хорезмшах Текешке қарсы
Хорезм территориясына Фума басшылығындағы әскер жіберді. Хорезмдіктер
ескіден келе жатқан тактика бойынша қарақытай әскерлерінің өтетін
алқаптарға, Амудария өзенінің суын ағызып жіберді. Сонымен қатар
мемлекеттің орталығында да соғысқа қарсы дайындықтар жүргізілді. Халықпен
әскердің Сұлтан Шах тарапына өтеді деп ойлаған қарақытай мемлекеті,
әскермен халықтың хорезмшах Текештің қоластына топтасқанын көріп соғыспай
кері қайтуға мәжбүр болды. Сұлтан Шахтың өтініш мен оның қарамағына аздаған
әскер берілді. Сұлтан Шах алған жәрдемімен Тус, Серахс және Мерв қалаларына
өз билігін орнатты 59.
Оғыз тайпасының қолбасшысы Мәлік Динарды және 1182 жылы Тоған Шахты
жеңген Сұлтан Шах, оғыздардың Кирман аумағына көшуіне себепкер болды.
Орталығы Нишапур қаласы болып саналған Мәлік Муеед Ай-абаның құрған хандығы
да әлсіреп хорезмшахтар тәуелділігіне кірді. Осының нәтижесінде Гур
сұлтаңдығымен бітіп таусылмайтын жанжалдар туындады.
Хорезмшах Текешпен дос сияқты өмір сүргені мен реті келсе соғысудан
бас тартпайтын Сұлтан Шах 1193 жылғы өліміне дейін, қаншама рет Нишапур
каласын өзіне қаратуға тырысқанымен ешқандай нәтиже шығара алмады. Нишапур
қаласы бұдан кейін түпкілікті хорезмшах Текештің қарамағына өтті. Хорезмшах
Текеш Иракқа қарсы жорыққа аттанғанда Сұлтан Шах Хорезмді өзіне қарату
мақсатымен соғысқа шықпақшы болады. Алайда өзіне қарасты Серахс қаласының
хорезмшах Текеш қарамағына өткені жөнінде хабар алысымен, орталығы Мерв
қаласына келді әрі осы жерде өлді. Сұлтан Шахқа қарасты қалалармен әскерлер
және бар қазыналары хорезмшах Текештің қарамағына өтті.
Сұлтан шах өлгеннен кейін Мерв қаласының билігін Текеш, Кутб ад-дин
Мұхаммедке бермекші болғанымен Нишапурдың әмірі үлкен баласы Насыр ад-дин
Мәлік Шах Мервтің билігін өзіне берілуі жөнінде өтініш жасады. Әкесі де бұл
өтінішті қабыл алып Мервке Насыр ад-дин Мәлік Шахты әмірші етіп
тағайындады. Хорезмшах Текеш бауыры Сұлтан Шахтың өлгенінен кейін кең
тыныетап шекарасын шығыс Иран территориясына дейін кеңейтті және Иранның
батысында орналасқан мемлекеттердің істеріне араласа бастады. Аббаси
халифаты Насыр мен Ирак салжұқ сұлтаны III Тұғырыл арасыңдағы
келіспеушіліктер және сұлтан мен уәзір Құтлық Инайыш арасындағы дұшпандық
әрекеттер, хорезмшах Текеш үшін өте пайдалы болды 60.
Өйткені хорезмшах Текеш Сұлтан Шахпен арасындағы тартыс кезінде Ирак
салжұқ сұлтаны III Тұғырыл Рей каласын өзіне қаратуға жанталасқан болатын.
Сонымен қатар 1193 жылы көктемде Таберек қаласын қоршап халқын қанға
бөктірген болатын. Хорезмшах мемлекетінің қолбасшысы Әмір Тамғашты өлтірді.
Хорезмдік әскербасыларға тиіспеуге сөз бергенімен сөзінде тұрмай оларды
тұтқынға алып Феррезин қаласына айдады. Сұлтан III Тұғырыл мұнымен тынбай
Бистам, Дамеган аймақтарына жорық жасаған болатын. Хары Рей аумағыңда
хорезмшах әскеріне күшті соққы беріп 25 кісіні тұтқынға алды. Сұлтан III
Тұғырыл осы оқиғалардан кейін өзіне қарсы хорезмшах Текеш соғыс ашады деп
ойлап Рей қаласында соғысқа карсы дайындықтарға кірісті.
Хорезмшах Текеш Құтлұқ Инаныш бастаған Ирак қолбасышыларынан шақыру
хаттарын алды және маңыздысы Аббаси халифаты ан-Насыр Лидин ил-лахтың
Хорезмге жіберген елшісі Тұғырылды араздап, жаулап алған жерлерді тек өзі
ғана басқарады екен деп хорезмшах Текешке сәлемдеме жібереді. Мұны естіген
хорезмшах Текеш Иракқа қарсы соғыс ашуға қарар берді 61. Хорезмшах Текеш
1194 жылы көктемде Симнанға жақындағанда Құтлүқ Инанышқа куатты әскер беріп
Рей қаласына аттандырды. Хусейннің сол кездегі Рей қаласының басшысы Емин
уд-дин Мұхаммед-и Зенжаниден естігеніне қарасақ Хар-ы Рейге келген
хорезмшах Текештің карсыласы Шихаб уд-дин Месуд, сұлтан Тұғырылға шұғыл
түрде хабар беріп Рей қаласын хорезмшахқа тастап Санаға шегінуі керектігін
айтты. Сол жерде қантөгіссіз бір келісім жасармыз деп үміттенді. Тұғырылдың
қолбасшысы әрі Казнин қаласының әмірі Нур ад-дин Қара да бұл пікірді
қостады. Алайда хорезмшах Текеш Рейден кейін де тағыда жорығын жалғастырып
Исфахан және Хамадан аймағына да соққы беруге әзірленді. Дегенімен сұлтан
Тұғырыл бұл пікірді қанағатсыздандырды. Себебі: хорезмшах мемлекеті Рей
қаласын алса халықты өзіне қарсы қояды деп түсініп, хорезмшах Текешпен
соғысуға осы жерден шықты. Құтлық Инаныш қарамағындағы хорезмшах Текештің
алдыңғы саптағы әскерімен кездескеңде сұлтан Тұғырыл, Текеш әскерінің аз
бөлігіне шабуыл жасауға бұйрық берді. Өзі қолына күрзісін алып хорезмшах
Текеш әскеріне ұмтылды. Алайда сұлтан Тұғырылдың әскерлері бұйрықты
орындамай орындарынан қозғалған жоқ. Осының нәтижесінде сұлтан Тұғырыл
қоршауға түсті. Жанында шатырын ұстап жүретін адамнан басқа ешкім жоқ
болатын. Жалғыз қалған сұлтан Тұғырыл тек басына қалсада атынан жерге
құлағанша соғысты. Жерге құлаған сұлтан Тұғырылды Құтлық Инаныш басын кесіп
алды (1194 жылы 25 наурыз) 62. Ирак салжұқ әскері қатты жеңіліске ұшырап,
Тұғырылдың басын соғыстың жеңісі ретінде Бағдатқа жіберді. Ал бассыз денені
Рей қаласында асып қойды (1194 жылы).
Хамадан және Ирак-ы Ажем сонымен қатар салжұқтарға бағынышты болған
маңызды жерлердің барлығы хорезмшах Текешке қарады 63. Нәтижеде Ирак
салжұқ сұлтандығы жойылды. Хорезмшах Текеш өзін салжұқ мемлекетінің
мұрагері етіп санап және "сұлтан" атағын иемдеңді 64. Ирандағы жеке жеке
хандықтар және Гур сұлтандығын да өзіне бағынышты деп санады. Оларға
"әкелік" дәрежесін ұстап, банжар уақтындағы сияқты бүкіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz