Армян тілі

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.4

Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ..5.27
І. Армян тілінің жалпы сипаттамасы ... ... ..5.8
ІІ.Армян тілінің фонетикасы ... ... ... ... ... .9.14
ІІІ.Армян тілінің морфологиясы ... ... 14.24
VI.Армян және қыпшақ тілінің байланысы ... ... ..24.27

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... .

Армения — солтүстігі мен батысында Грузиямен, шығысында және оңтүстік-шығысында Әзірбайжанмен, ал батысы мен оңтүстігінде Түркиямен шектеседі. Армения теңізге тікелей шыға алмайды, ал көрші мемлекеттермен шекаралары Кіші Кавказдың асу бермес қиын тау жоталары арқылы өтеді. Ел шебінің басым бөлігін Түркиямен және Әзірбайжанмен шекаралары құрайды, сол себепті тарихи кезеңдерде бұл елдермен шекара жанжалы жиі туындаған болатын. Осының бәрі Арменияның географиялық және геосаяси жағдайына өзіндік ықпал етеді.
Армян тілінің қалыптасып, дамуына тікелей әсер еткен Армения тарихы. Армян этносы біздің заманымызға дейін VІІ ғасырда Армян тауларын мекен еткен. Сондықтан армян тіл білімінің дамуын ғалымдар осы жетінші ғасырдан бастайды. Әлемдегі көне этностардың бірі болып саналатын армян халқы Армян таулы қыратын біздің заманымыздан әлдеқайда бұрын мекен еткен болатын. Қазіргі Армения аумағында б.з.д. IX ғасырдың өзінде құл иеленуші ежелгі Урарту мемлекеті болған, ал б.з.д. IV ғасырда Армян патшалығының негізі қаланды. Біздің заманымыздың басында мемлекет аумағында христиан діні тарала бастады. Осылайша жаңа заманның 301 жылы Армения христиан мемлекетіне айналды. Орта ғасырларда гүлденген Армения қалалары сауда мен өнер орталықтары болды. Шамамен осы ғасырларда армян алфавиті дүниеге келді. X ғасырдың соңына қарай елдің оңтүстік бөлігін Византия басып алды. Армения бұдан кейін тағдыр тәлкегіне көп ұшырады: сан ғасырлар бойы ел аумағы талай рет сырттан келген жаудың табанында қалды. XVII ғасырда Арменияның екі қуатты көршісі бұл елді екіге бөліл алды; ел аумағының батысы Түркияның, ал шығысы Иранның қарамағына өтті. Кейінірек орыс-парсы соғысының нәтижесінде Шығыс Армения Ресей империясының құрамына енді. Ресей боданы бола тұра, армян тіл білімі өз дамуын тоқтанқан жоқ, көрнеті армян лингвистері осы кезеңде дүниежүзіне әйгілі болған еңбектерін жарыққа шығарды. Түркияның қол астында қалған Батыс Армения жылдар бойы түрік билеушілерінің қатал езгісінде болды. Бұл қайғылы оқиғалар армян халқының тағдырына елеулі ықпал етті: құртып-жоюдан аман қалған армяндар атақонысын тастап, бас сауғалауға мәжбүр болды. Әлемнің әр түкпірінде өмір сүретін армяндардың ірі топтарын осымен түсіндіруге болады. Ал олардың сөйлеу тілі мен әдеби тілінде, тіптен грамматикасында да біраз өзгешеліктер бар.1922 жылы Армения Грузия және Әзірбайжанмен бірге Кавказ сырты Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасының құрамына енді. 1936 жылы КСРО құрамына одақтық республика ретінде кірді. Осы жағдайларға байланысты тіл білімін орыс тілімен байланыстыра зерттеу немесе еңбектерді орыс тілінде жариялады. Армян тіл білімінің қарыштай дамуы осы кезеңде байқалды.

1. Туманян Э. Г., Древне-армянский язык, М., 1971;
2. Абраамян С. Г., Парнасян H. A., Оганян A. A., Современный армянский язык, 2 том.
3. Г.Б. Джаукян Сравнительная грамматика армянского языка, Ереван, 1982.
4. Русско-армянский словарь, 4 томдық, 2003;
5. Р. Әміров, Қазақ ауызекі тілінің синтаксистік ерекшеліктері, А., 1972;
6. Сандуғаш Серікқали «Қазақстан-Заман» газеті 05 мамыр 2009.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .3-4

Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...5-27
І. Армян тілінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-8
ІІ.Армян тілінің
фонетикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...9-14
ІІІ.Армян тілінің
морфологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14-24
VI.Армян және қыпшақ тілінің байланысы ... ... ... ... ... ..24-2 7

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .28
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 29

КІРІСПЕ

Армения — солтүстігі мен батысында Грузиямен, шығысында және
оңтүстік-шығысында Әзірбайжанмен, ал батысы мен оңтүстігінде Түркиямен
шектеседі. Армения теңізге тікелей шыға алмайды, ал көрші мемлекеттермен
шекаралары Кіші Кавказдың асу бермес қиын тау жоталары арқылы өтеді. Ел
шебінің басым бөлігін Түркиямен және Әзірбайжанмен шекаралары құрайды, сол
себепті тарихи кезеңдерде бұл елдермен шекара жанжалы жиі туындаған
болатын. Осының бәрі Арменияның географиялық және геосаяси жағдайына
өзіндік ықпал етеді.
Армян тілінің қалыптасып, дамуына тікелей әсер еткен Армения тарихы.
Армян этносы біздің заманымызға дейін VІІ ғасырда Армян тауларын мекен
еткен. Сондықтан армян тіл білімінің дамуын ғалымдар осы жетінші ғасырдан
бастайды. Әлемдегі көне этностардың бірі болып саналатын армян халқы Армян
таулы қыратын біздің заманымыздан әлдеқайда бұрын мекен еткен болатын.
Қазіргі Армения аумағында б.з.д. IX ғасырдың өзінде құл иеленуші ежелгі
Урарту мемлекеті болған, ал б.з.д. IV ғасырда Армян патшалығының негізі
қаланды. Біздің заманымыздың басында мемлекет аумағында христиан діні
тарала бастады. Осылайша жаңа заманның 301 жылы Армения христиан
мемлекетіне айналды. Орта ғасырларда гүлденген Армения қалалары сауда мен
өнер орталықтары болды. Шамамен осы ғасырларда армян алфавиті дүниеге
келді. X ғасырдың соңына қарай елдің оңтүстік бөлігін Византия басып алды.
Армения бұдан кейін тағдыр тәлкегіне көп ұшырады: сан ғасырлар бойы ел
аумағы талай рет сырттан келген жаудың табанында қалды. XVII ғасырда
Арменияның екі қуатты көршісі бұл елді екіге бөліл алды; ел аумағының
батысы Түркияның, ал шығысы Иранның қарамағына өтті. Кейінірек орыс-парсы
соғысының нәтижесінде Шығыс Армения Ресей империясының құрамына енді. Ресей
боданы бола тұра, армян тіл білімі өз дамуын тоқтанқан жоқ, көрнеті армян
лингвистері осы кезеңде дүниежүзіне әйгілі болған еңбектерін жарыққа
шығарды. Түркияның қол астында қалған Батыс Армения жылдар бойы түрік
билеушілерінің қатал езгісінде болды. Бұл қайғылы оқиғалар армян халқының
тағдырына елеулі ықпал етті: құртып-жоюдан аман қалған армяндар атақонысын
тастап, бас сауғалауға мәжбүр болды. Әлемнің әр түкпірінде өмір сүретін
армяндардың ірі топтарын осымен түсіндіруге болады. Ал олардың сөйлеу тілі
мен әдеби тілінде, тіптен грамматикасында да біраз өзгешеліктер бар.1922
жылы Армения Грузия және Әзірбайжанмен бірге Кавказ сырты Кеңестік
Федерациялық Социалистік Республикасының құрамына енді. 1936 жылы КСРО
құрамына одақтық республика ретінде кірді. Осы жағдайларға байланысты тіл
білімін орыс тілімен байланыстыра зерттеу немесе еңбектерді орыс тілінде
жариялады. Армян тіл білімінің қарыштай дамуы осы кезеңде байқалды. Атақты
армян лингвистерінің (Туманян, Ачарян, Элоян, Куськиян, Аракелян, Хачатрян,
Абраамян, Парнасян, Оганян, және т.б.) еңбектері дүниеге келді. Қазіргі
кезде Армения БҰҰ, ТМД мүшесі болып табылады. Республика өз тәуелсіздігін
1991 жылдың 23 қыркүйегінде жариялады. Қазіргі Арменияда тіл проблемасы
ушығып тұр. Себеі, орыс тілінде сөйлейтін халықтың басымдығы көптеген
қиындықтарға әкеліп, армян тілінің кең құлаш жаюына кедергісін келтіруде.

Армян тілінің таралу аймағы. Көк түске Еуропадағы армян диаспоралары
көрсетілген. Батыс армян диалектісінде сөйлейді. Қызыл түске Ресейдегі
армян диаспорасы және Армения боялған. Шығыс армян диалектісін, әдеби тілін
қолданады.

Армян тілі (հայերեն (дәстүрлі орфаграфия): (hɑjɛɾɛ́n)) — үндіевропа
тілі, көп жағдайда ғалымдар өзге тілдерден жеке топ ретінде қарастырады,
кейде грек және фрик тілдерімен бір топқа жатқызады.
Үндіевропа тілдерінің ішінде көне жазба тілін сақтап қалған тіл
болып табылады. Армян алфавиті біздің заманымыздың 405-406 жылдары Месропом
Маштоце құрастырған [1]. Дүние жүзі бойынша 5,9 миллион адам армян тілінде
сөйлейді. Қазіргі таңда батысармян және шығысармян деген үлкен екі
вариантқа негізделген. Өзінің ұзақ тарихи дамуында үндіевропа тілінің
бұтағы бола тұра, армян тілі үндіевропалық және үндіевропалық емес
тілдермен байланысқа түсіп, олардың көптген ерекшелігін өзіне қосып,
бүгінгі күнге жеткізді. Армян тілімен әр түрлі дәуірде хет және иероглифтік
луви, хурит, урарт, аккад, арамей, сирия, парфян, персия, грузин, грек және
латын тілдері байланысқа түскен. Әсіресе, бұл ақпараттар урарт, иран,
картвел, аккад, луви, хурит тілдерін зерттеушілер үшін аса маңызды, себебі
осы тілдерге қатысты құнды фактілерді армян тілі арқылы қол жеткізіп отыр.
Осы тілдермен қарым-қатынасын6 фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік,
лексикалық ұқсастықтарын ескерсек, армян тіліне мейілінше жақын он
үндіеуропа тілін анықтауға болады:
1.Грек тілі 6. иран
тілдері
2.Индия тілдері 7. славян тілдері
3.Фрик тілі 8. итали тілі
4.Хетто-луви тілі 9. кельт тілдері
5.Тохар тілі 10. балтия
тілдері [3]
Ал бұл жұмыста біз армян тілінің фонетикасына, морфологиясына,
лингвистеріне қысқаша тоқтала отырып, жалпы мәліметтер береміз. Тілдің
дамуы мен қазіргі грамматикасының қалыптасуына ықпал еткен жайттар туралы
сөз қозғаймыз.
Армян тілінде қатаң, ұяң, үнді және мұрын, фрикаттық боп бөлінетін 6
дауысты, 30 дауыссыз фонема, 6 аффрикат бар. Сонымен қатар, төмендегідей
сөз таптары кездеседі: зат есім, сын есім, етістік, есімдік сан есім,
үстеу, существительные, прилагательные, глаголы, местоимения, числительные,
наречия, көмекші сөздер, демеуліктер, жалғаулықтар және одағай. Зат есім
жекеше және көпше түрге бөлінеді. Көпше түр агглютинативті принцип бойынша
жасалады. Тек категориясы жоқ. Существует 7 падежей (по другим
классификациям, 5) и 8 типов склонения. Прилагательные не согласуются с
существительными. Числительные отражают десятеричную систему счёта.
Восходят к индоевропейскому фонду корней. Сохранились почти все разряды
индоевропейских местоимений. Глагол имеет следующие категории: 3 залога
(действительный, страдательный и средний), 3 лица, 2 числа, 5 наклонений
(изъявительное, повелительное, желательное, условное, побудительное), 3
времени (настоящее, прошедшее, будущее), 3 так называемых вида действия
(совершаемый, совершенный и подлежащий совершению). Временные формы бывают
простые и аналитические, делящиеся на главные составные и вторичные
составные. Аналитические формы преобладают. Формы времен и наклонений
образуются от двух основ - презенса и аориста. Глаголы имеют 2 типа
спряжения и по своей структуре могут быть простыми и суффиксальными.
Именные формы представлены семью причастиями.
Синтаксическая связь между словами в предложении выражается
согласованием, управлением и частично порядком слов. Определение
препозитивно и не согласуется с определяемым. Строй предложения
номинативный. Порядок слов свободный, но обычно на первом месте стоит
группа подлежащего, затем сказуемого, далее обстоятельства. Предложения
бывают простые (распространённые и нераспространённые), сложные, с
сочинительной и подчинительной связью.
Армян тілінің даму кезеңдері
Армян тілінің ауызекі сөйлеу тілі мен әдеби тілінің қалыптасып
дамуын да өзіндік ерекшелік бар. Ауызекі тіл, ауызекі сөйлеу — адамдардың
тіл арқылы қарым-қатынас жасауының бір түрі. Ауызекі тілдің басты
ерекшелігі — сөйлеудің алдын ала дайындықсыз, тікелей қарым-қатынас жасау
барысында жүзеге асатындығы. Тіл білімінде ауызекі тілді функционалдық
стильдердің бір түрі ретінде қарастырады. Басқа стильден оның біршама
өзгешеліктері бар. Мұнда тіл мәдениетін қатаң сақтауға талап қою дұрыс бола
бермейді. Негізгі мақсаты тікелей және тез хабар беріп, хабар алу
болғандықтан ауызекі тілде әдеби тілдің нормасынан тыс сөздер мен сөз
тіркестері — варваризмдер, кәсіби сөздер, жаргондар, диалектілер т.б.
кездесуі әбден мүмкін. Бұл ауызекі тілдің заңдылығын бұзу болып
есептелінбейді. Ауызекі тілдің тағы бір ерекшелігі — әңгіме тақырыбының тез
өзгеріп отыратындығы (екі адам ауа райы туралы сөйлесіп тұрып, күтпеген
жерден өндіріс мәселесін сөз етуі мүмкін). Тілдегі экспрессивті,
эмоциональдық қасиеттер көп жағдайда ауызекі тілде байқалады. Ауызекі тілде
тілдік (линвистикалық) факторлармен қоса, тілден тысқары факторлардың
(экстралингвистикалық) да жарыса пайдаланылуы осы стильдің өзіндік
ерекшелігі болып табылады (сөз болып отырған оқиға тыңдаушысына түсінікті
болса да, бет пішінінің, қолының қозғалыстары, дауысты көтере немесе
сыбырлай сөйлеуі т.б.). Экспрессия және ықшамдылық үшін ауызекі тіл
сөздерді өзгеше жұмсайды, ерекше синтаксистік бірліктер (сөз тіркестер мен
сөйлемдер) құрайды. Ауызекі тілдің тек өзіне тән сөздік қоры болады, ол
екпінге, сөйлемдегі мағынаға көбірек сүйенеді. Ауызекі тілді жалпыхалықтық
тілдің бір түрі ретіндегі сөйлеу тілінен ажырата білудің елеулі мәні бар.
Сөйлеудің ауызша түрі функционалдық стильдердің барлығында (сахнадан немесе
радио мен теледидардан көркем шығармадан үзіндінің оқылуы, публицистикалық
материалдың ауызша берілуі) кездеседі.Әдеби тілдің қалыптасуы сөйлеу тіліне
қарағанда бір-екі ғасыр кейін дамыған. Әдеби тілдің жүйелік сипат алып,
тұрақты нормаланып қалыптасуында, сұрыпталып, икемделіп, жетіле түсуінде,
жанрлық-стильдік тармақтарының қалыптасып, дамуында жазба әдебиеттің алатын
орны ерекше. Бірақ Әдеби тіл деген ұғымды, бір жағынан, тек жазба
әдебиетпен байланыстырып, жазба тілмен балама деп тану, екінші жағынан,
Әдеби тіл тарихын сол халықтың қоғамдық, әлеум., экон., мәдени тарихынан
бөліп алып, соның нәтижесінде жазуы болмаған я кеш дамыған халықтың, бай
ауыз әдебиеті, ауызша тарап келген әр жанрдағы халықтық әдебиеті болса да,
Әдеби тілі жоқ, я болмаса кеш қалыптасқан деген үзіледі-кесілді пікір айту
шындыққа жанасымды бола бермейді. Әдеби тіл тек жазба әдебиет негізінде
ғана қалыптасып, дамып қоймайды [5]. Мысалы, армян халқында шешендік
сөздерінің, ақындар шығармашылығының, лиро-эпикалық жырларының, аңыз-
әңгімелерінің жалпы ауызша әдебиет түрлерінің де өз орындары бар.
Армян тілінің әдеби тіл (жазба тіл) тарихы үш кезеңнен тұрады:
Көне — V—XI ғасырлар. Бұл дәуірде көнеармян тілі дамып, жазба
ескерткіштер тілі – грабар деп аталған.
Бұл кезең Армения тарихында үлкен рөл атқарған Урарту патшалығы
Сардурис II кезінде 743 Б.з.б. тығыз байланысты. Түбір сөзден туған, туынды
сөздің дамуы осы дәуірде белең алады. Соған байланысты мынадай тамақ
атауларына қатысты қызықты жайттарды келтіруге болады. Арменияның
аймағындағы археологиялық қазба жұмыстары бидайдың (жабайы да, мәдени де)
отаны Алдыңғы Азия болып табылатындығын дәлелдейді. Осыған байланысты, ерте
кездерден бері нан армяндардың тамақтануының басты азық-түліктерінің бірі
болып саналады. Және осы уақытқа дейін армяндардың қолданысында нан үлкен
үлес салмаққа ие. Сондықтан армяндарда өте жиі таңғы ас ішу, түскі ас
ішу немес кешкі ас ішу сөздері нан жеу сөзімен алмастырылады, және бұл
тек қана нан жеуді ғана емес, оснымен қатар басқа да әр түрлі тағамдарды
жеуді білдіреді. "Гнанк Нац уденк" — "Жүр нан жейік", — деп жолдасы
жолдасын шақырады.
Мыңдаған жылдар бойы армяндық шаруалар (тек шаруалар ғана емес)
нанының негізгі түрі лаваш болып келеді. Әрбір шаруаның үйінде тони (немесе
тондир) болған, бұл жерге қазып орнатылған отқа төзімді саз балшықтан
жасалған төменгі жағы кеңейтіліп келген цилиндр. Оның түбінде жел тартқыш
болады. Тондирде нан және басқа да ұннан жасалған тағамдар пісіреді, еттен,
сүттен жасалған және басқа да тағамдарды пісіреді, қуырады. Бірақ бастысы –
тондирде лаваш пісіреді. Оны дайындау үшін үлкен қамыр дөңгелектерін
қалыңдығы 2-3 см-ге дейін жайып, тонирдің қабырғасына жапсырады. Бұл өте
дәмді нан. Оны әдеттегі жапырақ көлеміндей етіп кесіп немесе қолмен үзіп,
оған көк шөп пен ірімшік немесе етті орап жейді. Ет әдеттегідей жайпақ мыс
ыдыста (тапак) – қазіргі табада қуырылды. Тапак сөзінен тапакел
етістігі, яғни қуыру сөзі шыққан. Дон армяндарының тілінде жоғары да
келтірілген туынды етістіктің қалыптасуына байланысты мынадай ерекшеліктер
сақталған. Етістік жасайтын суффикс болғанмен, көне армян тіліндегі u
жұрнағы бүгінде септеледі. Мысалы: ktsutsunum (қуыру), ktsutsunus,
ktsutsune, ktsutsununk, ktsutsunuk, ktsutsunun; gulum (гүлдену), gulus,
gule, gulunk, guluk, gulun; gdesnum (күту), gdesnus, gdesne, gdesnunk,
gdesnuk, gdesnun; ktemuztsunum (бір нәрсені жасау), ktemuztsunus,
ktemuztsune, k’temuztsununk, ktemuztsunuk, ktemuztsunun. Кәуап сияқты
қазіргі уақытта да өте танымал тағам ежелден келе жатыр. Армяндық таулы
өлкенің тұрғындары тас-қола ғасыры дәуірінің өзінде ошақ жағып, онда үй
және жабайы аңдардың етін қуыратын болған. Бірінші етті ағаш таяқшаға
тізіп, кейіннен оны металл шыбықтар – шомпол, шампурға алмастырды. Көбіне
малдың тұтастай ұшасын қыздырылған тастардың ортасына салып, осындай
тастармен үстінен жауып қоятын болған. Бұл дәмді ет тағамы – хорову, ол
қазіргі уақытта да малшылар арасында үлкен құрметке ие. Сонымен қатар,
кәуапты да жоғары аталған хоровудан шыққан хоровац сөзімен атайды [2].
Орта — XI—XVII ғасырлар. Бұл кезең ортаармян деген атқа ие. Орта
армян кезеңі ескерткіштер тілінде тек ХІІ ғасырдан бастап кездеседі. Орта
армян кезеңі көбінесе, көпшілік оқырманға арналған (поэзиялық шығармалар,
заң, медицина, ауыл шаруашылығына байланысты шығармалар) тарихтағы киликтік
армян дәуірінде отырықшылық өмір, еуропалық мәдениет насихатталып, шығыс
бен батыс арасындағы сауда айналымы дамып, еуропа халықтарымен байланыс
орнығып, халықтың білімге деген көзқарасы түбегейлі өзгерді. Бұл армян тіл
білімінің дамуына зор ықпал етті. Классикалық көне армян жазу шектетіліп,
халықтық тіл негізгі жазу тілі, әдеби тіл болды.
Жаңа —XVII ғасырдан бастап қазіргі заманды қамтиды. Жаңа кезең
қазіргі армян тілінің қалыптасуымен ерекшелінеді. Ол ХІХ ғасырдан бастап
жаңаармян әдеби тіліне тән өзгешеліктерге ие болып келе жатыр. Елуден астам
диалектіден тұратын шығыс және бастыс варианттарына бөлінген. Армения
Республикасының халқы армян тілінің ашхарабар аталатын шығыс вариантын
қолданады.
Көрнекті армян лингвистері
Месропом Маштоц. Армян тіл білімінің алғашқы зерттеушісі, негізін
салушы, армян алфавитін құрастырушы Маштоца. Ол туралы және армян алфавиті
туралы алғаш пікір айтатын шәкірті Корюн өзінің Маштоца өмірі еңбегінде
болса, ал Мовес Хоренаци Армения тарихы кітабында бірталай дерек
қалдырады. Ал бұл мәліметтерді өзге тарихшылар жоққа шығарады. Бұл
еңбектер бойынша Маштоц Тарон облысының Хацекац ауылында, Вардан атты
белгілі отбасында дүниеге келген. Балалық шағында грек тілін үйренген.
Кейін, Арменияның ұлы патшаларының Аршакуни атты сарайына келіп, патшалық
концелярианы басқарып, патша әмірін орындаушы болды. Көне деректерде Маштоц
атты Маждоц болып кездеседі. Атақты тарихшы Г. Алишан оны "Мазд" түбірінен
шыққан дейді, оның пікірінше, бұл түбірдің құдіретті мағынасы бар деп
есептейді. Бірақ бұл тұспалдардан А. Мартиросянаның болжамы дұрысырақ
көрінеді. Оның ойынша, Маштоц есімі өзінің ата-бабаларының дінинаным -
сенімдеріне байланысты туған деседі. Маштоцтың біліміне және патша
сарайында қызмет еткендігіне қарағанда, шыққан тегі беделді, ас құрметті
жерден екендігі байқалады. Уақыт өте келе, ол патша сарайынан кетіп,
христиан дінін қабылдап, шіркеуге кетеді. Сөйтіп, армян тіл білімін
зерттеуге алғашқы қадам жасайды.
Көпшілік антикалық елдерде әріптер сан қызметінде де жұмсалған.
Осындай мақсатты көздеген Маштоц алфавиттегі 36 әріпті былайша бөледі:
төртінші қатар, (Ա бастап, Թ дейін) бірліктерді білдіреді, екінші ( Ժ
бастап, Ղ дейін) — ондық, үшінші (Ճ бастап, Ջ дейін) — жүздік, ал төртінші
(Ռ бастап, Ք дейін) — мыңдық. Мұндай жүйе Арменияда XVII ғасырға дейін
қолданылды. Біз бұл жүйені төмендегі алфавит қатарынан байқауымызға, соған
қарап талдауымызға болады:
1 բ Բ b б պ Պ p п փ Փ ṕ п
2 գ Գ g г կ Կ k к ք Ք q к
3 դ Դ d д տ Տ t т թ Թ ŧ т
4 ձ Ձ dz дз ծ Ծ tts тц ց Ց ts ц
5 ջ Ջ j дж ճ Ճ tch тч չ Չ ch ч
Григор Магистрос (990—1059) өзінің грамматика жайлы еңбегінде өзіне
дейінгі армян лингвистерінің еңбектеріне талдау жасап, олардың идеяларын
саралайды. Этимологияны зерттегенде өзге тілдердегі классификациясын және
олардың материалдарын қарастырылады. Магистрос этимологияны бір тіл
шеңберінде қарастыруға қарсы шығып, армян тіліне ұқсас тілдерді біліп, сол
ітлдердегі еңбектерді талдаудың маңызы зор екендігін айтады. Ол
орфаграфиялық реформа жасаудың қажеттілігін түсіндіріп, көздеген мақсатына
жетеді.
Геворг Скевраци. Армян тіл білімінің дамуына ерекше үлес қосқан
ғалымдардың бірі - Геворг Скевраци (XIII — 1301) . Негізгі еңбектері: Буын
ерекшеліктері жайлы ережелер, Просодии жайлы ережелер және Жазу
мәдениеті жайлы. Армян тілінде алғашқы орфографиялық сөздік жазған
Аристакеса Гричаның принциптерін Скевраци арықарай дамытып, тасымал
принциптерінің проблемасын шешіп, орфоэпия, пунктуация, буын мәселелерін
қарастырды. Скевраци қалыптастырған ережелер армян тілінде кейбір
өзгешеліктерге ұшырағаны болмаса, бүгінгі күнге дейін қолданылады.
Ачарян, Рачия Акопович [8(20).III.1876, Константинополь, —
17.III.1954] — советтік армян лингвисті және әдебиетшісі. Армян ғылыми
диалектологиясының негізін салушы. Кеңестік дәуірдегі Армения академиясының
академигі (1943), Чехословакия корреспонденциясының құрметті мүшесі (1937)
, Ереван университетінің проффесоры (1922). Париж және Страсбург
университетінде білім алған. Жалпы тіл білімі мәселелері, тарихи
салыстырмалы грамматика, армян лексикологиясы, лексикография және
диалектология, армян тіл білімінің мәселелері бойынша бірталай еңбекті
жарыққа шығарған. Негізгі еңбектері: 562 тілмен салыстырылған армян
тілінің толық грамматикасы (Համեմատությամբ 562 լեզուների. Ներածություն և
հատ.) (4 томдық, 1952—59); Армян тілінің тарихы (Հայոց լեզվի
պատմություն, մաս) (2 томдық, 1940—1951); Этимологиялық сөздік (7 томдық,
1925—1935); Армян жалқы есімдерінің сөздігі (Հայոց անձնանունների բառարան,
հատ) (4 томдық, 1942—48); Армян диалектілерінің сөздігі (Հայերեն
գավառական բառարան, Թիֆլիս) (1913), Жаңа армян әдебиетінің тарихы (Մոսկվա
— Նոր Նախիջևան) (3 томдық, 1906—12).
Еңбектері: Աղայան Է., Հրաչյա Աճառյանը և իր Լիակատար քերականության
ներածությունը. Տես Հ. Աճառյան, Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի.
Ներածություն. Երևան, 1955. Ղազարյան Ս., Բազմավաստակ Հայագետը. Գիտական
աշխատ. Երևանի Համալսարանի, հատ. 42, Երևան, 1954. Վլասյան Ե. և Մանասերյան
Հ., Հրաչյա Հակոբի Աճառյան. Բիբլիոգրաֆիա, Երեվան, 1956։

Армян тілінің фонетикасы
Қазіргі армян алфавиті 39 белгіден тұрады. әрбір армян әрпі жеке
бір, бөлшектенбейтін, біріккен дыбысты береді. Бұл тұрғыдан армян әрпі
көнегрек әріптеріне ұқсас.
Армян тіліндегі дауысты дыбыстар: Ա, Ի, ՈՒ
Армян тіліндегі дауыссыз дыбыстар: Բ, Գ, Դ, Պ, Կ, Տ, Մ, Ն, Թ, Փ, Ք
Мына әріп Ա ա, [a] дыбысына сәйкес келсе, ՈՒ ու [u], Ի ի [i],
дыбыстарына сәйкес келеді. Ал қазақ тілінде бұл әріптер А а, У у, И и
дыбыстарына сәйкес болып табылады.
Бұл дыбыстарды айту ешқандай қиындық туғызбайды, себебі қазақ тілінде
оларға ұқсас дауыссыз дыбыстарды табуға болады.

Армян Ағылшын тіліндегі Қазақ тіліндегі
дыбыстары транскрипциясы транскрипциясы
Բ բ [b] Б б
Գ գ [g] Г г
Դ դ [d] Д д
Պ պ [p] П п
Կ կ [k] К к
Տ տ [t] Т т
Խ խ [ch] X x
Մ մ [m] М м
Ն ն [n] Н н

Թ թ, Փ փ, Ք ք әріптері қазақ тіліндегі баламасы жоқ дауыссыз
дыбыстар.
Թ թ әріптері қосарланған қатаң [th] дыбысын береді. Мысалы: թաթ
(аяқ), թագ (тәж), բութ (ақымақ), գութ (өкініш), գութա՛ն (баспана), մութ
(қара), գագա՛թ (тау шыңы), գաթա՛ (гата), կաթ (сүт), թան (сүт тағамдары),
թիմ (дене шынықтыру), թուխ (қара торы), թումբ (шатқал).
Փ փ қатаң, көмей дауссызы, ағылшын тіліндегі транскрипциясы [ph].
Мысалы: փակ (жабық), փութ (пуд), թափ (көлем), թուփ (шөп), տուփ
(сандықша), ափ (алақан), փախա՛ (жүгіру), փափախ (қолғап), փափու՛կ (жұмсақ),
խուփ (қақпақ).
Ք ք қатаң, көмей дауыссызы қос дыбыс арқылы беріледі. [kh]. Мысалы:
քիթ (мұрын), քուն (ұйқы), դուք (сіз), բուք (дауыл), քամի՛ (жел), քանի՛
(нешеу), մի քանի՛ (бірнешеу), քաթա՛ն (қыл қалам), քանա՛կ (мөлшер), տաք
(ыстық), քիմք (аспан), քանդա՛կ (ескерткіш), քունք (физика), քիմիա՛ (химия),
ունք (қас).
Ժ, Շ, Չ, Ց, Ֆ, Ձ, Ծ, Ջ, Ճ әріптері мен Է,Ե, Օ,Ո дыбыстарының бірігуі:
Ժ ժ [z] Ж ж
Շ շ [l] Ш ш
Չ չ [tհ] Ч ч
Ցց [ths] Ц ц
Ֆ ֆ [f] Ф ф

Ձ ձ ұяң, тіл алды аффрикаты, қазақ тіліндегі д+з дыбыстарының
бірдей айтылуына сәйкес келеді.
Мысалы:ձի (жылқы), ձու (жұмыртқа), ձախ (сол жақ), ձուկ (балық), ինձ
(маған), անձ (тұлға), գանձ (қазына), տանձ (алмұрт), բրինձ (күріш), ձգտում
(бағыт).
Ծ ծ қатаң, тіл алды дауыссыз дыбысы, қазақ тіліндегі т+с дыбыстары
арқылы беріледі.
Мысалы: ծառ (ағаш), ծակ (түңғиық), ծուռ (қисық), ծունկ (тізе), ծիտ
(құс), ծիրան (өрік), ծառա (жалшы), ցած (төмен), գիծ (сызық), թախիծ
(сағыныш), ծաղիկ (гүл), ծածուկ (тығылу), ծիծաղ (күлкі).
Ջ ջ ұяң, тіл алды дауыссызы, қазақ тіліндегі д+ж дыбыстарының
қосындысына сәкес келеді.
Мысалы: ջուր (су), ջահ (люстра), ջազ

(джаз), ջիղ (оқу), ջինջ (ашық), ջնջում
(сызу), ջութակ (скрипка), ջան (дәптер), գաջ (әк), լուրջ (жуас),
շրջան (аудан), ջուլհակ (тігінші).
Ճ ճ қатаң, тіл алды дауыссызы, қазақ тіліндегі т және ш дыбыстарының
қосылып айтылуына сәйкес келеді.
Мысалы: ճաշ (түскі ас), ճանճ (шыбын), ճամփա (жол), ճիչ (айғай), ճակատ
(маңдай), ճակատագիր (тағдыр), ճառ (сөз), ճաք (жарық), ճիշտ (дұрыс), ճկուն
(жұмсақ), ճնշում (қысым), ճշմարիտ (адал), աճ (бой), կարճ (қысқа), լիճ
(көл), ճահիճ (болото).
Է է әрпі қазақ тіліндегі дауысты дыбыс [е]-ге сәйкес келеді.
Է է дыбысы буын талғайтын дауыстылар қатарына кіреді. Бұл дыбыс
сөздің басында жазылмайды. Тек кейбір сөздерде ғана тарихи принципке
негізделіп, сөз басында ұшырастыруға болады. Мысалы, Է է: էջ (бет), էշ
(есек), էակ (зат), էկրան (экран), էժան (арзан), էական (заттық). Түбірдің
бастапқы әрпі болған жағдайда ғана бұл է дыбысты сөздің ортасында және
басында ұшырастыруға болады.
Тағы бір буын талғайтын дыбыс Ե ե сөздің басында ғана айтылады және
қазақ тіліндегі е дыбысына сәйкес келеді.
Мысалы: ես (мен), երկու (екі), ելք (шығу), եղնիկ (бес), երազ (ұйқы),
երկար (ұзын), երկինք (аспан), երշիկ (шұжық), եռալ (қайнату), երաժիշտ
(музыкант), երակ (тамыр), երկաթ (темір).
Ал сөз соңында және ортасында бұл дыбыс орыс тіліндегі э дыбысына
ұқсас дыбысталады.
Кейбір жағдайларда сөз ортасында ե әрпі [je] дыбыстарының қосындысын
бере отырып, дауыстыдан кейін түбірдің бастапқы әрпі ретінде жазылады.
Мысалы: ամենաերկար (ең ұзақ), ամենաերիտասարդ (ең жас).
О о қазақ тіліндегі [o] дыбысына сәйкес.
О о әдетте сөз басында жазылады, тек біріккен сөз құрамында,түбірдің
бастапқы әрпі болса ғана сөз ортасында кездеседі.
Мысалы: օր (күн) -կեսօր (жарты күн), աշխօր (еңбек күні); օժիտ (жасау)
-անօժիտ (жасаусыз); օղակ (сақина, домалақ) -տափօղակ (шайба).
Ո ո әрпі орыс тіліндегі [во] дыбыс қосындысына сәйкес келеді.
Мысалы: ող (қабырға), որակ (сапа), որսալ (ұстап алу), ոսկի (алтын),
ոմանք (кейбіреу), ոճ (стиль), ոչինչ (ештеңе), ոտք (аяқ), որքան (қанша),
որտեղ (қайда).
Сөз ортасында және соңында Ո ո әрпі қазақ тіліндегі [о] дыбысын
береді.
Мысалы: բոլոր (бәрі), հզոր (құдіретті), զորք (әскер), մոտ (жақын), քո
(сенікі), սովորել (оқиды), օրոր (бесік жыры), հետո (кейін), մետրո (метро),
նոր (жаңа), որոշել (шешу), գոռալ (айқайлау), գործ (жұмыс), գովել (мақтау),
ծնող (ата-ана), կով (сиыр), հող (жер).
Ал армян тілінде екпін қазақ тіліндегі сияқты сөздің соңғы буынына
түседі.
Զ, Լ, Ս, Վ, Ռ, Ր, Հ, Ղ дауыссыз дыбыстары
Զ զ [z] 3 з
Լ լ [l] Л л
Ս ս [s] С с
Վ վ [v] В в

Ռ ո және Ր ր дыбыстары қазақ тіліндегі р дыбысының созылыңқы немесе
шұғыл айтылуын береді.
Ռո дыбысының Ր ր
шұғыл айтылуы дыбысының
созылыңқы
айтылуы
լուռ (момын) լուր (жаңалық)
սառ (суық) սար (тау)
տառ (әріп) տար (алып кет)
բառ (сөз) բար (жеміс)
առա (алу) արա (жасау)
վառ (жарық) վար (саяжай)
առու (бұлақ) արու (еркек)

Ը ը әрпі орыс тіліндегі екпін түспеген а дыбысына, ал қазақ тілінде ә
дыбысына сәйкес келеді.
Ը ը дыбысы армян тілінде екі дауыссыз ортасында естілгенмен, алайда
жазылуында айтарлықтай өзгешелік. Оған төмендегідей мысалдарды келтіруге
болады.
Буындарда գնալ (жүру), գլուխ (бас), գրպան (қалта), կռիվ (соғыс)
бірінші дауыссыздан кейін ը дыбысы келеді (գընալ, գըլուխ, գըրպան, կըռիվ).
буындарда սանր (айдар), մանր (ұсақ), արկղ (жәшік), աստղ (жұлдыз) соңғы
дауыссыздан кейін ը дыбысы келіп отырады(սանըր, մանըր, արկըղ, աստըղ).
Кейбір сөздерде: խռմփալ (қорылдау), թռվռալ (секіру), փսփսալ (сөйлеу) ը
дыбысы биринши және екінші дауыссыздан кейін айтылады (խըռըմփալ), немесе
бірінші және үшіеші дауыссыздан кейін айтылады (թըռվըռալ, փըսփըսալ).
Сөз басында սկ, սթ, սպ, ստ, զգ, զբ дыбыстарынан кейін көп жағдайда ը
дыбысы айтылғанмен, жазуда жазылмайды:
սկիզբ (басы) ըսկիզբ
սպիտակ (ақ) ըապիտակ
ստանալ (алу) ըստանալ
ստրուկ (құл) ըստրուկ
զբաղմունք (сабақ) ըզբաղմունք
զգալ (сезіну) ըզգալ
զգաստ (тік тұр) ըզգաստ

Тек мына сөздерде ը әрпі сөз басында жазылады: ըմպանակ (стақан),
ընտանիք (отбасы), ընթրիք (кешкі ас), ընտիր (таңдаулы), ընկավ (құлау), ըստ
(бірге).
Сөз соңында кездессе, ը артикль қызметінде жұмсалады.
Յ әрпі ұяң дауыссыз, ағылшын тілінде [j], орыс тіліндегі й дыбысы
сияқты дыбысталады.
Յ дыбысы дауыстылармен келіп, мынадай қос дыбысты береді: յա, այ,
յու, ույ, յո, ոյ, յե, եյ, յի.
յա: սենյակ (бөлме), կայան (станция), երևանյան (Ереван).
այ: հայր (әке), մայր (ана), ձայն (дауыс), հայ (армян), այժմ ևեթ
(қазір).
յու: ձյուն (қар), սյուն (столб), արյուն (қан), անկյուն (көмір).
ույ: քույր (әпке), լույս (свет), հույս (үміт), իսկույն ևեթ (бірден).
յո: յոթ (жеті), արդյոք (бәсе), մայոր (майор), այո (йа).
ոյ: Նոյ (қол), շոյել (еркелеу), հայհոյել (ұрысу), գոյական (зат есім).
յե: նայել (көру), ծառայել (қызмет ету).
եյ: թեյ (шай), Սերգեյ (Сергей), հոկեյ (хоккей).
յի: ամայի (бос), տղայի (ұлды), Աննայի (Аннаны Աննա).
Армян диалектілері
Современный армянский язык имеет многочисленные диалекты, сильно
отличающиеся как друг от друга, так и от литературного языка. Они
классифицируются по разным принципам, вследствие чего их количество
определяется по-разному. На основе морфологического принципа (по признаку
образования презенса) Р. А. Ачарян делит диалекты на 3 ветви, охватывающие
36 диалектов; А. С. Гарибян, учитывающий и фонетические признаки,
насчитывает 7 ветвей (51 диалект). На основе многопризнаковой классификации
(Г. Б. Джаукян), учитывающей 100 выборочных признаков, диалекты
распределяются на 11 групп, объединяющих 44 диалекта. Диалекты, как
правило, отличаются друг от друга на фонетическом, морфологическом и
лексическом уровнях. В настоящее время наблюдаются интенсивные процессы
стирания диалектных признаков и исчезновение ряда диалектов в результате
миграционных явлений, урбанизации и др.
Серьезных грамматических различий между донским диалектом и восточно-
армянскими диалектами нет, даже поверхностный анализ позволяет обнаружить
достаточное количество соответствий , различия касаются в первую очередь
лексического состава , что обусловлено известными историческими причинами.

Анализ использования ненормативной лексики в диалекте донских армян
показывает, что в нем нет ни одного тюркского матерного слова, все
нецензурные слова и выражения аналогичны тем, что употребляются в восточно-
армянских диалектах в Армении.

Армения лингвисті Ачарян еңбегі бойынша армян диалектілерінің
классификациясы
Диалектілердің шығыс тобы және шығысармян әдеби тілі – бұрынғы КСРО
аумағында таралған (тек кейбір аймақтарда — Ростов-на-Дону қалалары және
Ростовск облысы Мясниковск ауданының ауылдары, Крым аралының армян-
қоныстанушылары орныққан аумақтары армян тілінің батыс диалектісін
қолданады) Иран және Индия. Шығыс армян варианты - Армения Республикасының
ресми тілі. Бір елдің өз ішінде жеке облыс, аудандарында ғана қолданылатын,
басқа облыс, аудандарының адамдары түсінбейтін сөздер болады. Мұндай
сөздерді диалектизм немесе провинциализм деп атайды.
Батыс армян тобы және батыс армян әдеби тілі – армян диаспораларының
диалектілері, Таяу шығыс елдерінде, Еуропа мен Америкада, Черноморияда,
Кавказда қолданылады.

Армян тіліндегі кейбір сөз таптары
Зат есім
Армян тіл білімінде қазақ тіліндегі сияқты тоғыз сөз табы бар. Олар
өзара екі топқа бөлінген. Негізгі сөз таптар: зат есім, сын есім, сан есім,
есімдік, етістік. Өзгермейтін, қосымша сөз таптарға: үстеу, одағай,
жалғаулықтар және көмекші сөздер жатады.

Армян тілінде зат есім белгілі және белгісіздік категориясына ие.
Белгілі категориясы артиклдер көмегімен белгіленеді. ը и ն артикльдері зат
есімге белгілілік мән береді.
Белгілілік мәнде зат есім таныс, анықталған заттың атын білдіреді.
Артиклдің қойылмауы зат есімнің белгісіздік мәнде тұрғанын айқындайды.
Мысалы, գիրք (кітап) зат есімі артиклсіз жалпы кітап мағынасында
жұмсалады.без Գիրք տուր նրան сөйлемінің мағынасы: Оған кітап берші (мұнда
кез келген мәнінде).
գիրքը (белгілілік артиклімен) Գիրքը տուր նրան бұл сөйлем тіптен,
басқа мәнге ие: оған ымна кітапты берші (белгілі бір кітап) ը белгілілік
артиклі дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздерге ғана жалғанады:
դանակ (пышақ) — դանակը աղ (тұз) — աղը բառ (сөз) — բառը բակ (алаңқай)
— բակը
Ал ն белгілілік артиклі керісінше, дауысты дыбысқа аяқталған сөздерге
жалғанады:
քամի (жел) քամին
կատու (мысық) կատուն
տղա (ұл) տղան
գինի (шарап) գինին

Кейбір жағдайда ը артиклінің орнына ն артиклі қолданылады. Бұл жағдай
келесі сөздің бастапқы дыбысы дауыстыдан басталған уақытта жүзеге асады.
Мысалы, Գիրքը տուր (кітапты берші), бірақ: Գիրքն ընկավ (кітап құлады).
Сонымен қатар, артикль көмегімен басқа сөз таптар субстантивтенеді,
мұндай құбылыс армян тілінің ерекшелігінің бірі. Ағылшын тіліндегі the
артиклімен армян тіліндегі артиклдердің басты айырмашылығы осында. Мысалы:
լավ գլխարկ Жақсы бас киім
լավը տուր նրան жақсы (кітап) берші.
տաք կաթ Ыстық сүт
տաքը խմիր Ыстық сүт іш.
հինգ գիրք Бес кітап
հինգը տար Бес кітапты ал.
հինգ գլխարկ Екі қолғап
հինգ գլխտուր Екі қолғапты ки.

Армян тіліндегі зат есімнің септелуі

ՀՈԼՈՎՈՒՄ: ՀՈԼՈՎՆԵՐ

Армян тілінде сөз түрлендіруші екі жалғау бар: 1. септік, 2. жіктік.
Зат есім, сын есім, есімдік, сан есім және етістіктің кейбір формалары
септеле алады. Қазіргі армян тілінде қазақ тіліндегі сынды жеті
септік,жекеше және көпеше түр бар. Алайда, армян тілінде қиындық туғызып,
септелуді күрделендіретін бір жайт ол, мәселен, ілік септігін көрсететін,
сегіз түрлі жалғау, сегіз түрлі септеледі. Бұған басты себеп қазіргі армян
әдеби тілінде көне армян, орта армян және диалектілердің түрлі формалары
сақатлып, қалыптасып кеткен.

Әрбір септелу түрі екі формаға ие: бірі белгілілік, екіншісі
белгісіздік формасы. Сонымен қатар, жеке және заттық ұғымдардың
септелуінде біраз айырмашылық бар.

Атау септігі
Ուղղական հոլով
Атау септік — сөздің бастапқы формасы. Бұл форма армян тілінде
белгілілік және белгісіздік артиклдері арқылы жасалады және мынандай
сұрақтарға жауап береді: ո՞վ, ովքե՞ր, ի՞նչ ի՞նչը, ինչե՞ր ինչե՞րը.
Армян тілінде сөйлемдерде атау септігі төмендегідей қызметтерде
жұмсалады:
а) Бастауыш қызметінде:
Օդը մաքուր է: Ауа таза.
Երեխան հիվանդ էր: Бала ауырып тұр.
б) күрделі етістік құрамында есім орнында:
Արամը բժիշկ է: Арам - дәрігер. Նա բարի մարդ է: Ол - ақкөңіл адам.
Зат есім көпшілік жағдайларда күрделі етістік құрамында артиклсіз
қолданылады.
в) Сөйлемде атау септік анықтауыш қызметінде:
Նա քար սիրտ ունի: Ол тас жүрек адам. Տղան պողպատ կամք ունի: Ерік-жігері
мықты бала екен.
г) Армян тілінде қаратпа сөздер де сөйлемде белгілі бір қызмет
атқарып, белгілі бір септікте тұрады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.