Монро доктринасы
Мазмұны:
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5
І . тарау. Монро доктринасының қалыптасуы
1.1 Монро доктринасының қалыптасуына ішкі жағдайлардың тигізген әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.15
1.2 Монро доктринасының қалыптасуына сыртқы жағдайдың тигізген әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.27
ІІ . тарау. Монро доктринасының жариялануы .28.42
2.1 Монро доктринасының сипаты мен
мазмұны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43.53
2.2 Монро доктринасының маңызы . . . . . . . . . . . 54.55
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56.57
Сілтемелер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58.60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . 61.62
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5
І . тарау. Монро доктринасының қалыптасуы
1.1 Монро доктринасының қалыптасуына ішкі жағдайлардың тигізген әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.15
1.2 Монро доктринасының қалыптасуына сыртқы жағдайдың тигізген әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16.27
ІІ . тарау. Монро доктринасының жариялануы .28.42
2.1 Монро доктринасының сипаты мен
мазмұны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43.53
2.2 Монро доктринасының маңызы . . . . . . . . . . . 54.55
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56.57
Сілтемелер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58.60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . 61.62
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі.
Монро доктринасының шығуы және ерекшеліктері, мақсаты туралы, Америка Европа және Россия тарихшылары көптеген зерттеу жұмыстарын жүргізіп, өздерінің ол туралы пікірлерін жазған. Соның бірі Америка тарихи ассоциясының президенті профессор Декстера Перкинс. Оның Монро доктринасы туралы жазған үш томдық монографиясы Европа және Америка архивтерінде көп жылдар жұмыс істеу нәтижесінде пайда болды. Тарихшылардың Монро доктринасына бұлай көңіл бөлуі жайдан-жай емес еді, себебі Монро доктринасы Америка Құрама Штаттардың саясатындағы бір кезеңдік құбылыс емес еді, оның принциптерін АҚШ ішкі және сыртқы саясатта көптеген жылдар бойы пайдаланып келді.
Монро доктринасының маңызы, оның «Американдық жүйе» принциптерінің нақты көрінісі.
1947-1948 жылдары АҚШ-тың жетекшілігімен Америка елдерінің блогы «Америка мемлекеттерінің Одағы» құрылды. Одақ Симон Боливардың идеясын әрі қарай дамытып. Америка бірлігін нығайтуды көздеді. Америка Құрама Штаттары мен Латын Америкадағы мемлекеттердің бірлігінің берік екенін көрсету мақсатында 1956 жылы Панамада конференция болып өтті. Конференцияда жұмысына Америка Құрама Штаттарының президенті Д.Эйзенхауер сөз сөйледі. Конференция барысында басқа да толып жатқан көпірме баяндамалар болды. Онда Америка мемлекеттерінің ынтымағы, бірлігі туралы айтылды. Конференция осы елдердің атынан «Панамалық декларация» қабыдады, және онда Америка Құрама Штаттары Оңтүстік Америка мемлекеттерімен қарым-қатынас жасауда тең праволы делінді, бірақ осы айтылған өзара түсіністік сыйластық принциптері сақтады ма, міне мәселе осында.
Бұл сұрақтарға жауапты Монро доктринасының шығуының себептерін, оның алға қойған принциптерін терең зерттегенде ғана көз жеткізуге болады.
Монро доктринасында Оңтүстік Америка елдерін «Қасиетті Одақ» елдерінің шабуылынан қорғау керек делінді. Бірақ АҚШ мемлекеті шын мәнінде ол елдерді қорғауға дайын ба еді?!
Америка Құрама Штаттарының түпкі мақсаты бұл елдерге өзінің үстемдігін орнату және дамып келе жатқан өнеркәсіп өнімдерін өткізу рыногына бұл елді айналдыру еді.
Монро доктринасы қарастырған тағы бір маңызды мәселе, ол Америка Құрама Шататарынның тәуелсіздік алған елдердің жерінің есебінен өз территориясын кеңейтуге ұмтылуы еді.
Монро доктринасының шығу тарихын әңгіме еткенде Америка-Россия және Америка-Англия қарым-қатынасына да көңіл бөлуіміз керек.
Америка Құрама Штаттары Англиямен қарым-қатынасында екі жақты мақсат ұстанды, біріншісі «Қасиетті Одаққа қарсы бірігу»; екіншісі оны Америка жарты шарындағы ішкі мәселелерге қатыстырмау.
АҚШ-тың сыртқы саясатындағы түпкі мақсаты Америка материгіне өзінің жеке-дара үстемдігін орнату болды. Кейбіреулер Монро доктринасын қорғану тұрғысынан ғана көреді. Ал шын мәнінде Америка Құрама Штаттары ХІХ ғасырдың 20 жылдарының басында өзінің экспансиялық мақсаттарын анықтау барысында қимыл-әрекеттер жасағаны белгілі. Монро доктринасы Америка Құрама Штаттарының Европа мәселелеріне, керісінше Европа елдерінің Америка ісіне араласуын қаламайды.
Америка Құрама Штаттары буржуазиялық мемлекет болғандықтан оған тән нәрсе ұлтшылдыққа талпыну және өзінің үстемдік аумағын кеңейту. Міне, осы жағдайларды ескергенде ғана, Монро доктринасының шығу себептерін, оның мәнін және мақсатын түсінуге болады. Сонымен қатар, Монро доктринасының негізін түсіну үшін сол кезеңдегі Америка Құрама Штаттарының ішкі және сыртқы саясаттарын да жан-жақты зерттеп, оның ерекшеліктерін білуіміз қажет. Монро доктринасы тек Америка Құрама Штаттарының ішкі экономикалық және саяси дамуының нәтижесі ғана емес, ол Америка Құрама Штатарының сол кездегі Халықаралық қатынасының, оның сыртқы саясатындағы қолданылатын тәсілдерінің жиынтығы.
Монро доктринасындағы «саясаттың құрамалы жүйесі» Латын Америка елдеріне, Англияға, «Қасиетті Одақ» елдеріне АҚШ жүргізген саясатта көрнекті орын алады.
Монро доктринасы-Америка Құрама Штаттарының сыртқы саясатындағы доктринасы. Сондықтан оның түбін Америка Құрама Штаттарының халықаралық және ішкі жағдайларынан табуға болады.
Диплом жұмысының зерттелу дәрежесі. Монро доктрнасы туралы тарихнамаларда және оқулықтарда зерттеліп, жпзылған. Бұл Монро доктринасын Америка тарихшыларымен қатар орыс тарихшылары да зерттеген. Атап айтар болсақ орыс ғалымдары Болховитинов Н.Н., «Доктрина Монро» атты еңбегінде және Алексеев А.И., Болховитинов Н.Н., «Судьба Русской Америки» еңбектерінде жазылған.
Диплом жұмысының мақсаты-1812-1814 жылдардағы Американың сыртқы және ішкі саясатының дамуы мен қалыптасуын, Монро доктринасының шығуының себеп - салдарлары мен оған әсер еткен Америка Құрама Штаттарының халықаралық және ішкі жағдайларының мазмұнының мәнін ашу болып табылады
Диплом жұмысының өзектілігі.
Монро доктринасының шығуы және ерекшеліктері, мақсаты туралы, Америка Европа және Россия тарихшылары көптеген зерттеу жұмыстарын жүргізіп, өздерінің ол туралы пікірлерін жазған. Соның бірі Америка тарихи ассоциясының президенті профессор Декстера Перкинс. Оның Монро доктринасы туралы жазған үш томдық монографиясы Европа және Америка архивтерінде көп жылдар жұмыс істеу нәтижесінде пайда болды. Тарихшылардың Монро доктринасына бұлай көңіл бөлуі жайдан-жай емес еді, себебі Монро доктринасы Америка Құрама Штаттардың саясатындағы бір кезеңдік құбылыс емес еді, оның принциптерін АҚШ ішкі және сыртқы саясатта көптеген жылдар бойы пайдаланып келді.
Монро доктринасының маңызы, оның «Американдық жүйе» принциптерінің нақты көрінісі.
1947-1948 жылдары АҚШ-тың жетекшілігімен Америка елдерінің блогы «Америка мемлекеттерінің Одағы» құрылды. Одақ Симон Боливардың идеясын әрі қарай дамытып. Америка бірлігін нығайтуды көздеді. Америка Құрама Штаттары мен Латын Америкадағы мемлекеттердің бірлігінің берік екенін көрсету мақсатында 1956 жылы Панамада конференция болып өтті. Конференцияда жұмысына Америка Құрама Штаттарының президенті Д.Эйзенхауер сөз сөйледі. Конференция барысында басқа да толып жатқан көпірме баяндамалар болды. Онда Америка мемлекеттерінің ынтымағы, бірлігі туралы айтылды. Конференция осы елдердің атынан «Панамалық декларация» қабыдады, және онда Америка Құрама Штаттары Оңтүстік Америка мемлекеттерімен қарым-қатынас жасауда тең праволы делінді, бірақ осы айтылған өзара түсіністік сыйластық принциптері сақтады ма, міне мәселе осында.
Бұл сұрақтарға жауапты Монро доктринасының шығуының себептерін, оның алға қойған принциптерін терең зерттегенде ғана көз жеткізуге болады.
Монро доктринасында Оңтүстік Америка елдерін «Қасиетті Одақ» елдерінің шабуылынан қорғау керек делінді. Бірақ АҚШ мемлекеті шын мәнінде ол елдерді қорғауға дайын ба еді?!
Америка Құрама Штаттарының түпкі мақсаты бұл елдерге өзінің үстемдігін орнату және дамып келе жатқан өнеркәсіп өнімдерін өткізу рыногына бұл елді айналдыру еді.
Монро доктринасы қарастырған тағы бір маңызды мәселе, ол Америка Құрама Шататарынның тәуелсіздік алған елдердің жерінің есебінен өз территориясын кеңейтуге ұмтылуы еді.
Монро доктринасының шығу тарихын әңгіме еткенде Америка-Россия және Америка-Англия қарым-қатынасына да көңіл бөлуіміз керек.
Америка Құрама Штаттары Англиямен қарым-қатынасында екі жақты мақсат ұстанды, біріншісі «Қасиетті Одаққа қарсы бірігу»; екіншісі оны Америка жарты шарындағы ішкі мәселелерге қатыстырмау.
АҚШ-тың сыртқы саясатындағы түпкі мақсаты Америка материгіне өзінің жеке-дара үстемдігін орнату болды. Кейбіреулер Монро доктринасын қорғану тұрғысынан ғана көреді. Ал шын мәнінде Америка Құрама Штаттары ХІХ ғасырдың 20 жылдарының басында өзінің экспансиялық мақсаттарын анықтау барысында қимыл-әрекеттер жасағаны белгілі. Монро доктринасы Америка Құрама Штаттарының Европа мәселелеріне, керісінше Европа елдерінің Америка ісіне араласуын қаламайды.
Америка Құрама Штаттары буржуазиялық мемлекет болғандықтан оған тән нәрсе ұлтшылдыққа талпыну және өзінің үстемдік аумағын кеңейту. Міне, осы жағдайларды ескергенде ғана, Монро доктринасының шығу себептерін, оның мәнін және мақсатын түсінуге болады. Сонымен қатар, Монро доктринасының негізін түсіну үшін сол кезеңдегі Америка Құрама Штаттарының ішкі және сыртқы саясаттарын да жан-жақты зерттеп, оның ерекшеліктерін білуіміз қажет. Монро доктринасы тек Америка Құрама Штаттарының ішкі экономикалық және саяси дамуының нәтижесі ғана емес, ол Америка Құрама Штатарының сол кездегі Халықаралық қатынасының, оның сыртқы саясатындағы қолданылатын тәсілдерінің жиынтығы.
Монро доктринасындағы «саясаттың құрамалы жүйесі» Латын Америка елдеріне, Англияға, «Қасиетті Одақ» елдеріне АҚШ жүргізген саясатта көрнекті орын алады.
Монро доктринасы-Америка Құрама Штаттарының сыртқы саясатындағы доктринасы. Сондықтан оның түбін Америка Құрама Штаттарының халықаралық және ішкі жағдайларынан табуға болады.
Диплом жұмысының зерттелу дәрежесі. Монро доктрнасы туралы тарихнамаларда және оқулықтарда зерттеліп, жпзылған. Бұл Монро доктринасын Америка тарихшыларымен қатар орыс тарихшылары да зерттеген. Атап айтар болсақ орыс ғалымдары Болховитинов Н.Н., «Доктрина Монро» атты еңбегінде және Алексеев А.И., Болховитинов Н.Н., «Судьба Русской Америки» еңбектерінде жазылған.
Диплом жұмысының мақсаты-1812-1814 жылдардағы Американың сыртқы және ішкі саясатының дамуы мен қалыптасуын, Монро доктринасының шығуының себеп - салдарлары мен оған әсер еткен Америка Құрама Штаттарының халықаралық және ішкі жағдайларының мазмұнының мәнін ашу болып табылады
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1. Болховитинов Н.Н., Алексеев А.И. Судьба Русской Америки. М.,1975.
2. Аптекер Г. Колониальная эра. М., 1961.
3. Батуева Т.М. Экспансия США на Севере Тихого океана. М.,1976.
4. Болховитинов Н.Н. Доктрина Монро (происхождение и характер). М., 1959.
5. Болховитинов Н.Н. Русско-Американская отношения 1815-1832 гг. М., 1975.
6. Ефимов А.В. США. Пути развития капитализма. М., 1969г.
7. Медина М. США и Латинская Америка ХІХ в (История экспансии США). М., 1974 г.
8. Рочестер А. Американский капитализм 1607 – 1800 гг. М., 1950 г.
9. История США. Том І. 1607-1877 гг. М., 1983 г.
10. Фостер У.З. Очерки политической истории Америки, ИЛ,1955 г.
11. Ефимов А.В. К истории капитализма в США, ч.ІІ, К вопросу о характере американского рабства, Соцэкгиз,1934.
12. Косарев Б.М.Плантационное рабство негров в США , (кандидатская диссертация), Горький,1951.
13. Баграмов Л.А., Иммигранты в США, Издательство ИМО,1957.
14. История ХІХ века, под ред. Э.Лависса и А.Рамбо, Т.4, Социэкгиз, 1938.
15. Кучинский Ю., История условий труда в США, ИЛ, 1948.
16. Фонер Ф., История рабочего движения в США, ИЛ, 1949.
17. Фостер У.З., Негритянский народ в истории Америки, ИЛ, 1955.
18. Ефимов А.В., Проблемы сосуществования различных способов производства в работах Ф.Д.Тернера, «Вопросы философии», 1956.
19. Альперович М.С., Ермолаев В.И., Лаврецкий И.Р., Семенов С.И., Об освободительной войне испанских колоний в Америке «1810-1826гг.» , «Вопросы истории», 1956., №11.
20. Титкина Н.В. Агрессивная война Соединенных Штатов против Мексики в 1846-1848 гг., (кандитатская диссертация),м.,1954.
1. Болховитинов Н.Н., Алексеев А.И. Судьба Русской Америки. М.,1975.
2. Аптекер Г. Колониальная эра. М., 1961.
3. Батуева Т.М. Экспансия США на Севере Тихого океана. М.,1976.
4. Болховитинов Н.Н. Доктрина Монро (происхождение и характер). М., 1959.
5. Болховитинов Н.Н. Русско-Американская отношения 1815-1832 гг. М., 1975.
6. Ефимов А.В. США. Пути развития капитализма. М., 1969г.
7. Медина М. США и Латинская Америка ХІХ в (История экспансии США). М., 1974 г.
8. Рочестер А. Американский капитализм 1607 – 1800 гг. М., 1950 г.
9. История США. Том І. 1607-1877 гг. М., 1983 г.
10. Фостер У.З. Очерки политической истории Америки, ИЛ,1955 г.
11. Ефимов А.В. К истории капитализма в США, ч.ІІ, К вопросу о характере американского рабства, Соцэкгиз,1934.
12. Косарев Б.М.Плантационное рабство негров в США , (кандидатская диссертация), Горький,1951.
13. Баграмов Л.А., Иммигранты в США, Издательство ИМО,1957.
14. История ХІХ века, под ред. Э.Лависса и А.Рамбо, Т.4, Социэкгиз, 1938.
15. Кучинский Ю., История условий труда в США, ИЛ, 1948.
16. Фонер Ф., История рабочего движения в США, ИЛ, 1949.
17. Фостер У.З., Негритянский народ в истории Америки, ИЛ, 1955.
18. Ефимов А.В., Проблемы сосуществования различных способов производства в работах Ф.Д.Тернера, «Вопросы философии», 1956.
19. Альперович М.С., Ермолаев В.И., Лаврецкий И.Р., Семенов С.И., Об освободительной войне испанских колоний в Америке «1810-1826гг.» , «Вопросы истории», 1956., №11.
20. Титкина Н.В. Агрессивная война Соединенных Штатов против Мексики в 1846-1848 гг., (кандитатская диссертация),м.,1954.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны:
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 2-5
І – тарау. Монро доктринасының қалыптасуы
1.1 Монро доктринасының қалыптасуына ішкі жағдайлардың тигізген
әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . 6-15
1.2 Монро доктринасының қалыптасуына сыртқы жағдайдың тигізген
әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16-27
ІІ – тарау. Монро доктринасының жариялануы .28-42
2.1 Монро доктринасының сипаты мен
мазмұны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 43-53
2.2 Монро доктринасының маңызы . . . . . . . . . . . 54-55
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
56-57
Сілтемелер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.58-60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . 61-62
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі.
Монро доктринасының шығуы және ерекшеліктері, мақсаты
туралы, Америка Европа және Россия тарихшылары көптеген зерттеу
жұмыстарын жүргізіп, өздерінің ол туралы пікірлерін жазған. Соның
бірі Америка тарихи ассоциясының президенті профессор Декстера
Перкинс. Оның Монро доктринасы туралы жазған үш томдық монографиясы
Европа және Америка архивтерінде көп жылдар жұмыс істеу
нәтижесінде пайда болды. Тарихшылардың Монро доктринасына бұлай
көңіл бөлуі жайдан-жай емес еді, себебі Монро доктринасы Америка
Құрама Штаттардың саясатындағы бір кезеңдік құбылыс емес еді, оның
принциптерін АҚШ ішкі және сыртқы саясатта көптеген жылдар бойы
пайдаланып келді.
Монро доктринасының маңызы, оның Американдық жүйе
принциптерінің нақты көрінісі.
1947-1948 жылдары АҚШ-тың жетекшілігімен Америка елдерінің блогы
Америка мемлекеттерінің Одағы құрылды. Одақ Симон Боливардың
идеясын әрі қарай дамытып. Америка бірлігін нығайтуды көздеді.
Америка Құрама Штаттары мен Латын Америкадағы мемлекеттердің
бірлігінің берік екенін көрсету мақсатында 1956 жылы Панамада
конференция болып өтті. Конференцияда жұмысына Америка Құрама
Штаттарының президенті Д.Эйзенхауер сөз сөйледі. Конференция
барысында басқа да толып жатқан көпірме баяндамалар болды. Онда
Америка мемлекеттерінің ынтымағы, бірлігі туралы айтылды.
Конференция осы елдердің атынан Панамалық декларация қабыдады, және
онда Америка Құрама Штаттары Оңтүстік Америка мемлекеттерімен қарым-
қатынас жасауда тең праволы делінді, бірақ осы айтылған өзара
түсіністік сыйластық принциптері сақтады ма, міне мәселе осында.
Бұл сұрақтарға жауапты Монро доктринасының шығуының
себептерін, оның алға қойған принциптерін терең зерттегенде ғана
көз жеткізуге болады.
Монро доктринасында Оңтүстік Америка елдерін Қасиетті Одақ
елдерінің шабуылынан қорғау керек делінді. Бірақ АҚШ мемлекеті шын
мәнінде ол елдерді қорғауға дайын ба еді?!
Америка Құрама Штаттарының түпкі мақсаты бұл елдерге өзінің
үстемдігін орнату және дамып келе жатқан өнеркәсіп өнімдерін өткізу
рыногына бұл елді айналдыру еді.
Монро доктринасы қарастырған тағы бір маңызды мәселе, ол Америка
Құрама Шататарынның тәуелсіздік алған елдердің жерінің есебінен өз
территориясын кеңейтуге ұмтылуы еді.
Монро доктринасының шығу тарихын әңгіме еткенде Америка-Россия
және Америка-Англия қарым-қатынасына да көңіл бөлуіміз керек.
Америка Құрама Штаттары Англиямен қарым-қатынасында екі жақты
мақсат ұстанды, біріншісі Қасиетті Одаққа қарсы бірігу; екіншісі
оны Америка жарты шарындағы ішкі мәселелерге қатыстырмау.
АҚШ-тың сыртқы саясатындағы түпкі мақсаты Америка материгіне
өзінің жеке-дара үстемдігін орнату болды. Кейбіреулер Монро доктринасын
қорғану тұрғысынан ғана көреді. Ал шын мәнінде Америка Құрама
Штаттары ХІХ ғасырдың 20 жылдарының басында өзінің экспансиялық
мақсаттарын анықтау барысында қимыл-әрекеттер жасағаны белгілі. Монро
доктринасы Америка Құрама Штаттарының Европа мәселелеріне, керісінше
Европа елдерінің Америка ісіне араласуын қаламайды.
Америка Құрама Штаттары буржуазиялық мемлекет болғандықтан оған
тән нәрсе ұлтшылдыққа талпыну және өзінің үстемдік аумағын
кеңейту. Міне, осы жағдайларды ескергенде ғана, Монро доктринасының
шығу себептерін, оның мәнін және мақсатын түсінуге болады. Сонымен
қатар, Монро доктринасының негізін түсіну үшін сол кезеңдегі Америка
Құрама Штаттарының ішкі және сыртқы саясаттарын да жан-жақты
зерттеп, оның ерекшеліктерін білуіміз қажет. Монро доктринасы тек
Америка Құрама Штаттарының ішкі экономикалық және саяси дамуының
нәтижесі ғана емес, ол Америка Құрама Штатарының сол кездегі
Халықаралық қатынасының, оның сыртқы саясатындағы қолданылатын
тәсілдерінің жиынтығы.
Монро доктринасындағы саясаттың құрамалы жүйесі Латын Америка
елдеріне, Англияға, Қасиетті Одақ елдеріне АҚШ жүргізген саясатта
көрнекті орын алады.
Монро доктринасы-Америка Құрама Штаттарының сыртқы саясатындағы
доктринасы. Сондықтан оның түбін Америка Құрама Штаттарының
халықаралық және ішкі жағдайларынан табуға болады.
Диплом жұмысының зерттелу дәрежесі. Монро доктрнасы туралы
тарихнамаларда және оқулықтарда зерттеліп, жпзылған. Бұл Монро доктринасын
Америка тарихшыларымен қатар орыс тарихшылары да зерттеген. Атап айтар
болсақ орыс ғалымдары Болховитинов Н.Н., Доктрина Монро атты еңбегінде
және Алексеев А.И., Болховитинов Н.Н., Судьба Русской Америки
еңбектерінде жазылған.
Диплом жұмысының мақсаты-1812-1814 жылдардағы Американың сыртқы
және ішкі саясатының дамуы мен қалыптасуын, Монро доктринасының
шығуының себеп - салдарлары мен оған әсер еткен Америка Құрама
Штаттарының халықаралық және ішкі жағдайларының мазмұнының мәнін ашу
болып табылады.
Диплом жұмысында мына төмендегідей міндеттер өз шешімін табады:
- Американың 1812-1814 жылдардағы экономикасының ахуалы;
- Американың сыртқы және ішкі саясатының дамуы мен қалыптасу
жағдайлары;
- Мақта, күріш, қант, темекі өндірістерінің етек алуы;
- Құлиеленуші плантаторлардың Американың экономикалық
дамуына әсері;
- Экспонсионистік теориялар мен көзқарастардың пайда болуы;
- Оқшаулану идеологиясының дамуы;
- Монро доктринасының шығуына әсер еткен жағдайлар және
оның қалыптасуы;
- Монро доктринасының мәні мен сипаты;
- Монро доктринасының тарихи маңызы.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, 2 тарау, қорытынды және
сілтемелер, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І – тарау. Монро доктринасының қалыптасуы
І.1 Монро доктринасының қалыптасуына ішкі жағдайлардың тигізген
әсері
АҚШ-тың экономикалық құрылысы Монро доктринасын жариялау
сатысында көп сатылы еді.
Елде мынадай экономикалық сатылық бар еді:
1. Патриархалық фермерлік шаруашылық.
2. Майда товар өнеркәсібі.
3. Құлиеленушілік плантациялық шаруашылық.
4. Капиталистік өнеркәсіп.
ХІХ ғасырдың 20-жылдарында шаруашылықтағы қалыптасқан
патриархалды ұсақ товар құлиеленуші плантациялық және капиталистік
өнеркәсіптің қайсысы басым еді. Осы мәселелені шешу АҚШ-тың
сыртқы және ішкі саясатта жүргізген бағытын айқындап, Монро
доктринасының мәнін, сипатын ашып береді. (1)
Американың қолайлы географиялық орны, климаты және табиғаты
капиталистік қатынастардың дамуын жылдамдатты.
1812-1814 жылдардағы Солтүстік-Шығыстағы өнеркәсіп төңкерісі де
көп әсерін тигізді.
Өнеркәсіп төңкерісі Солтүстік-Шығыстағы ХVІІІ ғасырларда
басталды. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында мақта-мата өнеркәсібі
жоғары қарқынмен дами бастады.
Америкадағы өнеркәсіп төңкерісі тек қана сан жағынан өсіп
қоймай, бірнеше фабрикалардың бірігуінің нәтижесінде ірі кәсіпорындар
қалана бастады. Қол еңбегінің машина ауыстыра бастады. Еңбек
өнімділігі арта бастады.
Тоқыма өнеркәсібімен қатар кеме жасау жұмысы да дами
бастады. 1812-1814 жылдары Америкада үздіксіз пароход қатынасы
орнайды.
Сауда кемелерінің негізгі бөлігі Американың ірі байларының
меншігінде болды. Олар дүниежүзінің барлық жерімен байланыста болуы
Америкада жасалынған кемелер Англиядағы кемелерге қарағанда шапшаң
жүзетін еді.
1812-1814 жылдардан кейін Америкада металлургия өнеркәсібі дами
бастайды. Петербургта 1-ші болып балқыту және прокат заводы өз
жұмысын бастады. Американың Солтүстік, Солтүстік-Шығысында өнеркәсіп
жылдам қарқынды дами түссе, Оңтүстік Америкада әлі құлиеленуші
шаруашылық сақталып қалды. (2)
Плантациональдық құлиеленушілік шаруашылық негізінде мақта,
темекі, күріш және қант өндіру пайдаланды.
Оңтүстіктің ең байырғы техникалық дақылы – темекі. Бағасының
төмен боулының нәтижесінде оны сыртқа шығарудың көлемі ұлғаймады.
Техникалық дақылдардың тағы бір түрлері қант құрағы мен күріш
өндіру де баяу дамыды.
Бұл дақылдарды өндіруге өте көп қол еңбегі жұмсалды, сондай-
ақ оны суғару үшін, каналдар қазу, шлюзуер орнату көп қаражатты
талап етті. Сондықтан бұл дақылдарды өндірумен өте бай адамдар
айналысты.
Ал мақта шаруашығы Американың оңтүстік бөлігінің негізгі
шаруашылығы болып қалды. Мақта өніміне сұраныс өте жоғары болды.
Мақта өнімділігі жылдан – жылға арта түсті. Уитнидің мақта тазарту
машинасын ойлап табуы мақта өнеркәсібінде төңкеріс жасады.
Америкада негізінен ұзынталшықты мақта сортын өндіруге көп
көңіл бөлді. Америкада мақта монополиясы қалыптасты.
АҚШ-тың 20 жылдары сыртқа шығарған мақта, күріш және темекі
экспорты 33 млн. долларды құрады, басқа экспорты 20 млн. Экспортың
25 млн. –нан артық көп бөлігін мақта өнімі берді. Мақта өнімі
негізінен Англияға тасымалданды.
Американың оңтүстігі 1812-1814 жылдардан кейін капитализм
дамыған Солтүстік-Шығыстың колониясы болып қалды. Мақтаның 15
немесе 14 бөлігі ішкі рынокта қалып, басқасы шет елге шығарылды.
Шетке тасымалдайтын кемелердің иелері мақта жасаудың өте көп пайда
тапты. (3)
Плантатор тасымалдаудың, өнімнің сақталуына көп мөлшерде ақша
төледі. Оны банкіден алып отырды. Міне, сөйтіп оңтүстіктегі
плантаторлар солтүстіктегі капиталистердің ықпалында болды.
Американың Солтүстік-Шығысында капиталистік қатынастар жылдам
дамып, ал Оңтүстік аймақтардағы плантациялардағы құлдар еңбегін
кеңінен пайдалануын қалай түсіндіруге болады.
Оңтүстік, әсіресе сұранысқа өте көп мөлшерде ие мақта
шаруашылығында құлдар еңбегін пайдаланудың өзінің ерекше белгілері
болды. Біріншіден мақта өндірісі басқа да техникалық дақылдарды
өндіруге өте көп қол еңбегін пайдалану қажет болды. Америкадағы
қалыптасқан жағдай құлдардың санының көптігі және оларға жұмсалатын
шығынның аздығы.
Техникалық дақылдар өндіруде құлдар еңбегін пайдалану тиімді
болды.
1812-1814 жылдары Американың Солтүстік-Шығысында негізінен
капиталистік өндіріс басым болса, оңтүстігінде құлдардың еңбегін
пайдалану басым болды, ал батысында қарапайым товарлы шаруашылық
дамыды.
Сондықтан Америка аймақтарының бір-бірімен байланысына көбірек
мән беруіміз қажет. Ол байланыс өте жоғары қарқынмен жүре бастады.
Сөйтіп Америкада ішкі ұлттық рынок қалыптастаса бастады.
В.И.Ленин былай атап өтті: Ішкі рыноктың дамуы елдегі
капитализмнің дамуы, - деді. Ішкі рыноктың қалыптасуы мен дамуы
елдегі еңбектің бөлінісіне әкеліп соғады. Сөйтіп сауда өнеркәсібі
саласындағы жұмысшылардың санымолайа түседі. ХІХ ғасырдың 1-ші
ширегінде Америкадағы жұмысшылар санының жылдам өскендігін мына
таблицадан көруге болады.
Сауда: 1820 жылы 72 443 мың,
1840 жылы 117 607 мың.
Өнеркәсіп: 1820 жылы 319 506 мың,
1840 жылы 791 749 мың болды.
Сауда және өнеркәсіп өндірісінің дамуы қала халқының санының
артуына да ықтимал жасайды. Мысалы:
Бостон қаласында, 1810 жылы 33,3 мың тұрғын болса, 1830
жылы 61,3 мың тұрғынға жетті.
Нью – Йорк қаласы, 1810 жылы 96,4 мың, ал 1830 жылы 202,6
мыңды құрады.
Филодельфия қаласы, 1810 жылы 91,9 мың болса, 1830 жылы
161,4 мыңға жетті.
Балтимор қаласы, 1810 жылы 35,6 мың, ал 1830 жылы 80,6
мыңға жетті.
Чарлетон қаласы, 1810 жылы 24,7 мың, ал 1830 жылы 30,3 мың
болды.
Жаңа Орлеан қаласының халқы 1810 жылы 17,2 мың болса,
1830 жылы 46,1 мыңға өсті. (4)
Америкадағы ішкі рыноктың дамуының өз ерекшеліктері болды.
Оның кеңеюне Европадан жаппай қоныс аударушылар да өз үлестерін
қосты.
Ауыл шаруашылық саласы да өте жылдам қарқынмен дами
бастады. Батыс штаттарда негізгі дақыл бидай болды. Бидайға сұраныс
жылдан-жылға артып отырды. Америка астықты Европа елдеріне де
шығарып отырды.
Американың Солтүстік-Батыс аймақтарындағы өнеркәсіп саласының
дамуы, қалалардағы халықтың санының өсуі ауылшаруашылық өнімдеріне
сұранысты арттырды.
Елдің ішіндегі сауда-саттық зор қарқынмен дамыды. Бірақ елдің
ішіндегі сауда-саттық одан әрі қарай дамуына оны тасымалдап
жеткізу өте қымбатқа түсті. Тасымалдау құралдарын жетілдіру және
жол құрылысын қалыпқа келтіру мәселелері алға қойылды.
Су қатынасы ерекше орын алды. 1817 жылы бірінші рет Жаңа
Орлеан мен Луисвиль арасында пароход қатынасы орнады. Үзіліссіз
Миссисипи – Огайо пароход қатынасы Солтүстік-Батыс аудандарды мақта
өсірумен айналысатын Оңтүстік-Батыс аудандарымен байланысты жақсартты.
1825 жылы Миссипи және Огайо өзендерінде 125 пароход жүрді. Соның
нәтижесінде товар алмасу 167 717 111 долларды құрады. (5)
Батыс пен Солтүстік-Шығыс штаттарының арасындағы да товар
алмасудың көлемі ұлғайды. 1820 жылы Филодельфия мен Питербург
арасындағы сауда 18 млн. долларды құрады.
Сауда қатынасына арналған каналдар қазу жұмыстары да кең
қарқынмен жүргізілді.
1816 жылғы болған президент сайлауында Монро көпшілік
дауыспен президент болып сайланады. Ал 1820 жылғы сайлауда оған
қарсы үміткердің жоқтығынан Монро президент болып екінші мерзімге
сайланды. (6)
Монро президент болған кезде Американың экономикасы көптеген
өзгерістерге ұшырайды, импорттан экспорттың көлемі көбейіп кетті.
Америка товарларының бағасы күрт төмендеп кетті.
Ақша айналымында да кері құлдырау фактылары орын алды. 1815
жылы айналымда 110 мың доллар болса, 1819 жылы тек 45 млн.
доллар ғана болды.
Өнеркәсіп, сауда компаниялары бәсекеге төтеп бере алмай жабылды
немесе жартылай жұмыс істеуге көшті.
Елде жұмыссыздық саны күрт өсіп кетті. Жұмысшылардың жағдайы
өте ауыр халде болды. Жұмыс уақыты 12-14 сағат болды. Тоқыма
өнеркәсібінде жасөспірімдер мен әйелдер еңбегі кеңінен пайдаланды.
Жалақы көлемі өте төмен болды.
1822 жылы Филодельфия жұмысшылары жұмыс уақытын 10 сағат етіп
қоюды талап етті. Жұмысшылардың кәсіподақ ұйымдары Треу-юнион
пайда болды. Олар жаппай ереуілдер ұйымдастыра бастады, жалақыны
көбейтуді талап етті. (7)
Америка Құрама Штаттарының тарихи дамуы өзінің жеке
ерекшеліктерімен сипатталады.
Капитализмнің кең көлемде дамуына Америка контитенті барлық
жағдай қалыптасқан еді. Жерінің көлемінің кеңдігі т.б.Отарлаудың
жаңа территориялары солтүстікке, батысқа және оңтүстік бағыттарға
қарай жылжи бастады. Территорияны үнемі ұлғайту тек қана
капитализмнің дамуына байланысты емес, оны ұлғайту құлиеленуші
плантациональдық оңтүстікке де керек болды. Американың байырғы
тұрғындары үндістерді қолайсыз шөл және таулы аудандарға ығыстырып,
олардың да құнарлы жерлерін отарлап отырды. 1776 жылы АҚШ-тың
территориясының көлемі 386 мың кв. миль болса, 1783 жылы ол 892
мың кв. мильге жетті.
Батыс штаттардың халқы жылдам қарқынмен өсті. 1820-1830 жылдары
221700-ден 370000 адамға өсті. (8)
Отарлау негізінен Солтүстік және Оңтүстік бағытқа қарай
жүргізілді.
Солтүстік бағытқа кеңейту ірі буржуазия өкілдерінің мүддесіне
сай жүргізілді. Жаңа жерлерді отарлау оларды жаппай қоныстану мен
қатар жүргізілді.
Оңтүстік бағыттағы жүргізілген экспансия жаңа жерлер игерудің
өзінің ерекшеліктері болды.
Америка Құрама Штаттарының тұрғындарының әртүрлі құрамынң
экономикалық және саяси қызығушылығының әртүрлі болуы, әсіресе
Оңтүстіктің құлиеленуші плантаторларының солтүстіктің ірі
буржуазияларының жаңа территорияларды экспонсиялау әртүрлі ұлтшыл
және экспонсионистік теориялар мен көзқарастың шығуының негізі болды.
Батыс тарихшылары Оқшаулану идеологиясының дамуымен Монро
доктринасының шығуын біртұтас зерттеуге көңіл бөліп келді. Оқшаулану
идеясы экспансионистік теориясымен бірігіп, соның нәтижесінде
Монро доктринасы қалыптасты.
Экспонсионистік теория жан-жақты зерттелген жоқ. АҚШ
тарихшылары АҚШ-тың экспансионистік саясатына тура баға бермей
келеді. Отарлаудың алғашқы кезеңінде-ақ бүкіл континент солтүстік
американдықтардың меншігі болады деп мәлімдеген.
Экспонизм және буржуазиялық ұлтшыл идея АҚШ-тың ертеректегі
тарихынан мәлім. Олар өздерін басқа халықтардан артық қойған.
Сонымен қатар оқшаулану теориясы дамыды. АҚШ ешқандай Европа
елдерімен одақ құрмау идеясын ұсынды, оларды Америка ісіне
араласпауын өтінді.
Оқшаулану идеясының бір ерекшелігі АҚШ-тың бүкіл Америка
материгіне үстемдік жүргізу идеясымен тығыз қабысып кетуінде
Т.Джефферсон былай дейді: Біз біздің конференциямызды бас үй деп
бағалауымыз керек, ал ол үйдің адамдары Оңтүстік және Солтүстік
Американың бүкіл территориясына қоныс тебуі қажет. Франклин АҚШ-
тың қауіпсіздігін сақтау үшін Квебекті, Сент-Джонды, Жаңа Шотландияны
және Бермуд аралдарын, Шығыс және Батыс Флорида мен Багам
аралдарын аннессиялауға шақырды. (9)
Канаданы да АҚШ қарамағына қосу идеясы да айтылды.
Луизиананы қосып алу АҚШ-та экспансионистік теорияның одан әрі
дамуына жағдай туғызды.
Американың Солтүстік – Шығыс штаттарының өкілдері Уайт
(Делавер), Трейси (Коннектикум), Пиккеринг (Массачусете) Луизаны АҚШ
құрамына қосып алуға қарсы шықты. 1803 жылы 3 ноябрьде Сенатта
сөйлеген Джон Брекенридж Луизаны сатып алудың дұрыстығын
дәлелдеді. Ол неғұрлым жер көлемі кең болса, соғұрлым мемлекет
қауіпсіздігіне қолайлы болады деді. Бүкіл Америка американдықтарға
деген идея кеңінен таралды.
Шейлердің проектісі бойынша Испания мен Португалияның
колонияларын АҚШ пен Англияның құрамына беру керектігін көрсетеді.
Оның ойынша: Канада, Жаңа Шотландия, Куба аралы, Флорида өздерінің
бағынышты аралдарымен АҚШ-тың құрамына енуі керек.
Америка Құрама Штатының Америка материгінде өзінің толық
үстемдік орнату әрекеттері, Европаға құпия емес еді.
АҚШ, Куба, Флорида т.б. мемлекеттердің Европалық кез келген
мемлекетінің ықпалына өтуіне қарсы шықты.
Испанияның отарлау саясатының күйреуі бұрынғы отар елдердің
өз тәуелсіздігін алып, мемлекет орнатуы АҚШ-ты қатты алаңдатты. АҚШ
бұл мемлекеттерді өзінің ықпалынан шығармау жолдарын іздеді.
Сондықтан да Европа елдерінің бұл мемлекеттерден қарым-қатынас
орнатуына үзілді –кесілді қарсы шықты.
Американың көптеген саясаткерлері АҚШ пен Англияның
арасындағы соғыстың болатындығын Америка материгіне үстемдікті не
Америка, не Англия жүргізуі керек деп мәлімдеді. Шекара мәселесін
нақтылағанда да экономикалық факторларға сүйеніп отырды. Мысалы: АҚШ-
тың Мексика шығанағы мен арадағы шекараны белгілегенде теңізге
шығудың экономикалық тұрғыдан қажеттілігі ескерілді. Шығанаққа құятын
өзендердің тармақтарын иелену сөйтіп солтүстік-батыс аймағының
астықты аудандарымен оңтүстік-батыс құиеленуші плантацияларының ішкі
экономикалық байланысын нығайтудан туындайды дейді. 1823 жылы
президент Монро Джефферсонға жазған бір хатында былай дейді:
Флорида және Куба, Миссисипи және Мексика шығанағы құятын басқа
өзендерінң саласын құрайды. Сондықтан бұл шығанақты және Миссисипи
өзенінің шығанаққа құяр тұсын біздің Одаққа қоссақ біздің ішкі
қауіпсіздігімізді сақтауға зор мүмкіншілік береді және бізді
көркейтеді, жерімізді кеңейтеді. (10)
Табиғи шекара терминін Америка мемлекеттік қызметкерлері көп
пайдаланды. Олардың пікірінше Табиғи шекара түпкілікті орнықты
түсінік емес, ол жағдайға қарап өзгере береді. Америка
территориясының құрамына жаңа жерлердің көптен кіруі табиғи
шекара терминінің жағдайға байланысты үнемі өзгеріп отыратындығын
көрсетеді.
Тағдыр АҚШ-тың бүкіл материкке үстемдік жүргізуге жазыпты деп
дәлелдейді мемлекет қайраткерлері.
Табиғи шекара теориясының мақсаты АҚШ территориясын кеңейту.
АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Джон Квинси Адамс 1819 жылы ноябрь
айында Американ кабинетінің отырысында былай деді: Дүниежүзі
мынадай ойды санасына енгізуі қажет Солтүстік континенті біздің
заңды жеріміз, бұл табиғаттың заңы. (11)
Англия біздің солтүстігімізді, испания оңтүстігімізді иеленіп
отыр. Ал біздің оларды иеленуге толық правомыз бар, ол табиға
нәрсе. Себебі олардың қожайындары 15 мың миль қашықтықта Европа
тұрады. Олардың көптеген иеліктерін біз сатып алдық. Контитенттің
басқа да бөлігі біздікі болады. Америка Құрама Штаттары Солтүстік
Америка контитенті бір ұғым, оны европалықтар мойындауы керек.
Монро доктринасының тегі үшін көп әсер ететін американдық
жүйе концепциясын оқып үйрену керек. Монро доктринасына енген
идеялардың ішіндегі американдық жүйе идеясы.
АҚШ-тың көптеген атақты саяси көсемдерінің санасында
қалыптасқан өз уақытында американдық жүйе туралы Александр
Гамильтонда жазған. Осы концепциясының жақтаушысының бірі Томас
Джефферсон.
Американдық жүйе туралы ойын дамыта келіп Т.Джефферсон
былай дейді: Европа елдері жер шарының басқа бөлігін құрайды.
Олардың өздерінің жеке қызығушылығы бар. Біздің ісімізге араласпасын
Американың өзінің жарты шары бар. Олардың өздерінің қызығушылығы
бар, оған Европа араласпасын, - деп мәлімдеді. (12)
1820 жылы 4 августа Т.Джеферсон тағы бір сөзінде былай
деген еді: Европамен байланссыз толық тәуелсіз американдық саяси
жүйеге қосылуы керек, - деді.
Томас Джефферсон тағы да былай деп мәлімдеді: Америка
елдері Европамен байланыста емес, толық тәуелсіз американдық саяси
жүйеге қосылуы қажет. Оңтүстік Америкаға өзінің ықпалын жүргізу
мақсатында Адам бостандығы лигасын құру идеясын ұсынды. Бұл идея
бойынша адам бостандығы лигасы бүкіл Американың елдерін
біріктіруді көздеді.
І.2 Монро доктринасының қалыптасуына сыртқы жағдайдың тигізген
әсері
Америка Құрама Штаттарының Испан америкасына қарсы
жүргізген саясатын дұрыс түсінген жағдай да Монро доктринасының
негізгі принциптерінің шығуын және ерекшеліктерін анықтауға болады.
Көптеген тарихи әдебиеттерде жүргізген АҚШ тәуелсіздік үшін
күрескен Латын Америка халқына жан-жақты көмек беріп, оны қолдап
отырды деген көзқарас қалыптасқан. Латын Америкасындағы тәуелсіз
мемлекеттердің орнауы АҚШ мемлекетіне пайдалы деп келді.
Латын Америкасындағы көптеген республикалардың АҚШ үлесінде
құрылуы, ол республикалардың АҚШ-қа саяси жағынан серігіне айналар
еді және бұл елдер арасындағы сауда-саттық жоғарғы қарқынмен
дамитын еді.
Бірақ көптеген буржуазиялық тарихшылар АҚШ-тың Латын Америка
халықтарының тәуелсіздік үшін күресіне немесе саяси не материалдық
жағынан көмек бермегендігін айтады. Латын Америкасының халықтары
тәуелсіздікті өз күштерімен жеңіп алмағандығы тарихтан белгілі.
АҚШ-тың Испания Америка арасындағы жүргізген саясаты бір
аяушылықтан емес, ол АҚШ-тың билеуші таптарының мүддесіне сай
жүргізілді.
АҚШ мемлекеті Латын Америкасына қарсы оқшаулану, олардың
ішкі ісіне араласпау саясатын ұстанды. 1815 жылы 1 сентябрьде
оқшаулану туралы прокламация жарияланды, одан кейін де бірнеше
прокламациялар жарияланды. Президент Монроның 1823 жылғы 2
декабрьдегі жолдауында да бұл туралы толық айтылды. (13)
АҚШ дипломатиясының мақсаты Флориданың шығыс бөлігін, Техас
пен Кубаны АҚШ территориясына қосу еді. Міне осы территорияларға
байланысты АҚШ-тың сыртқы саясатында экспансионистік бағыт пайда
болды, бұл бағыт Монро доктринасының саяси жүйесінің негізіне
айналды. Бұл территорияларды АҚШ құрамына күшпен енгізу біраз
қиыншылқтар туғызды. Флорида үшін күрес басталды. Соғыс қимылдарының
нәтижесінде Флорида жер АҚШ территориясына қосылды.
АҚШ әскері ұзақ мерзімге Флорида территориясында қалдырды.
Флориданы жаулап алу Оңтүстіктің құлиеленушілерінің мүддесін көздеді.
Өйткені Солтүстік Флоридаға Оңтүстіктен құлдар қашып, сонда
жасырынды. Осы кездерде АҚШ пен Испания арасында 1-ші рет
кездесулер болды. Бірақ бұл кездесулер ешқанда й нәтиже берген жоқ.
1817. жылы Флорида да Амелия аралындағы жағдайларға байланысты
қиыншылықтар туғызды.
1817 жылы Амелия аралын Шотландия генералы Г. Мактрегор
Испания езгісінен азат еткен. 1817 жылы оны Венесуэль әскери- теңіз
офицері ауыстырады. Арал Испан кемелеріне қарсы және сауда
жұмыстарына кедергі кетіру мақсатында пайдаланады.
АҚШ кемелеріне де шабуыл жасаған деген жорамал жасалынды.
Сөйтіп Амелия аралы параттардың базасына айналды.
Испанияның бұл аралда тәртіп орнатуының мүмкіндігінен болмады,
АҚШ әскерлерінің аралды 1817 жылы 23 декабрьде басып алынуына
мүмкіндік жасады.
1818 жылы 25 мартта Палата өкілдеріне жолдаған хатында
президент Монро былай деді: Ори командордың агенті майор Пазостың
хатында Флориданы басып алу жоспары жасалығанын, ол Испания
мемлекеті оны АҚШ-қа беруге келісім беріп қойғандығын ескертеді.
Монро әрі қарай бұл адамдардың іс-әрекеттері отар елдердің
үкіметінің іс-әрекеттерімен сәйкес келмейді,- деп мәлімдеді.
Сөйтіп Амелияны көтеріліске шыққандардың қолына бермей оны
өзіне алуды көздеді. (14)
1818 жылы 18 март күні В.Пазос Венесуэлі, Жаңа Гренада және
Мексика атынан өкілдер палатасына АҚШ-тың Амелия аралын басып
алуына қарсы екендігін мәлімдеп протест жолдады. АҚШ үкіметінің
іс-әрекеттеріне қарсы Испания үкіметінің өкілі Онисте мәлімдеме
жасады.
Өзінің конгреске жолдаған жолдауында президент былай
деді: Испаниясының билігінің әлсіреуі көптеген Латын Америка
елдерінде тәртіпті сақтауға, мүмкіншілігін болдырмай отыр. Сондықтан
олар көршілеріне қауіп төндіруде. Біз Испания территориясын
силаймыз, егер ол АҚШ-тың тыныштығы мен қауіпсіздігіне қатер
төндірмесе.
Испан үкіметінің әлсіздігі 1818 жылдың басында АҚШ
үкіметін шешуші іс-әрекеттерге итермеледі. Соның нәтижесінде көптен
арман болып келген Флориданың шығысын жаулап алудың сәті түседі.
1818 жылы 6 январьда Джексон президент Монроға хат жолдайды. Хатта
Шығыс Флориданы жаулап алып, оны АҚШ территориясының құрамына
қосу туралы жазылады. Егер президент рұқсат берсе Шығыс Флориданы
60 күнге жаулап алудың мүмкіндігінің бар екендігін ескертеді. (15)
1818 жылы март айында АҚШ әскерлері Шығыс Флоридаға кіріп,
Сент-Марксті басып алады. Қолға түскен Англия азаматтары Арбутнот
және Амбристер түседі, олар АҚШ-қа қарсы негрлер мен үндістерді
соғыс қимылдарын жүргізуге үгіттеуі деп үкім шығарады. Олар
атылады.
Сан-Марксты жаулап алған соң генерал Джексонның әскері
Пенсаколені қоршайды. Испандықтарды үндістерге жәрдем бердіңдер деп
айыптап Пенсакол қамалының берілуін талап етеді.
Егер қарулылар қарсылық көрсетсе, қару ұстағанның
барлығын өлім жазасына кесеміз деді. Испандықтар өз еркімен
беріледі.
Джексонның Флориданы АҚШ-ты қиын жағдайға қалдыруы. 1818 жылы
8 июльде Испания өкілі Онис АҚШ-тан тез арада Флориданы қайтаруды
сұрады.
Флориданы жаулап алу АҚШ үкіметінің арасында үлкен дау
туғызды. Өкімет мүшелерінің арасында бұл мәселе бойынша әртүрлі
пікірлер айтылды. Д.Адамс былай дейді: Менен басқасы президент
бастаған үкімет мүшелерінің барлығы Флориданы жаулап алудың дұрыс
болмағандығын жақтады, - дейді. (16)
Генерал Джексон дәл жақтап сөйлеген мемлекеттік секретарь
Д.К.Адамс болды. Джексонның соғысын басып алу соғысы емес қорғаныс
соғысы деп бағалау керек. Ол Испанияға қарсы соғысқан жоқ, сөйтіп
Конституция талаптарына нұқсан келтірген жоқ деп мәлімдеді.
Сөйтіп Джексонның соғыс әрекеттерін қолдайтындарын білдірді.
АҚШ әскерлері басып алу мақсатын көздемейді. Егер Испания әскерлері
келіп тәртіп орнататын болса АҚШ әскерін тез арада шығарып
кетеді деп сендірді. Испания өкілі Онис пен АҚШ мемлекеттік
секретарының келіссөзінің нәтижесінде Флориданы АҚШ-қа қосу түбегейлі
шешілді.
Бұл келісім АҚШ үкіметіне шекараны батыстан Тынық
мұхит жағалауларына дейін жеткізуге мүмкіндік берді.
АҚШ-тың Мексикамен шекаралас Техас жерлеріне оңтүстіктің
құлиеленуші плантаторлары қызыға бастады. Техастың жері
құнарлы, мақта өсіруге өте қолайлы еді. Көптеген оңтүстік
Американдықтар Техас аймағындағы бос жерлерге жергілікті
басшылардың рұқсатымен қоныстанып, ауылшаруашылық дақылдарын егу
жұмыстарын жүргізе бастады. Олардың саны жылдан-жылға көбейе
берді.
Америкадан қоныс аударғандар Мексика заңдарына бағынбады.
Ағылшынша сөйледі, протестант дінін сақтады. Мексика халқына
менсінбей қарады. Оларды екінші сортты адамдар деп
бағалады.
АҚШ-тың сыртқы саясатындағы тағы бір мәселе Куба еді.
ХІХ-дың 1-ші ширегінде АҚШ пен Куба арасындағы сауда-саттық
жақсы жолға қойылған болатын.
Жалпы сауда көлемі бойынша Куба, Англиядан кейін екінші
орында еді. АҚШ-тың Кубамен сауда-саттық көлемі 1820 жылдары
11-13 млн долларды құрады. Бұл көрсеткіш Испан-американ
отарларымен жүргізілген саудадан 5-6 есе көп еді.
ХІХ ғасырдың 20-жылдарының басында Испанияның Кубадағы
билігі әлсіз еді. Ол биліктің ертеме, кешпе құлайтындығын бәрі
түсінді. ХІХ ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап Кубаға
қызығушылық өсті. Оның қатарына АҚШ, Англия, Франция, Испания,
Мексика, Колумбия т.б елдер. (17)
Оның географиялық орны да өте қолайлы. Мексика
шығанағын кілті деп баға береді кейбір тарихшылар.
Бұл арал брыннан-ақ солтүстік американың саяси
қайраткерлерінің назарын аударып отыратын еді.
Кубаға арнап толып жатқан экспансионистік идея мен
теориялар айтылып жатты. Бұл аралды қалайда болмасын, АҚШ-тың
шығармауды американың толып жатқан мемлекет қайраткерлері
айтып кетті.
1822 жылы күзде Кубаны жаулап алу мәселесі бірнеше рет
американ кабинетінде талқыға түсті.
Адамс былай деп жазады: Кэлхауынның ең негізгі мақсаты
Кубаны АҚШ-тың құрамында көруі еді. (18)
Кубаның қалайда АҚШ-тың құрамында қызуды көптеген мемлекет
қайраткерлері қолдады.
1822 жылы 28 ноябрьдегі кабинет отырысында оған Франция
өкілі Парижге кетер алдында құпия түрде Испания мен Англия
арасында Кубаны сату туралы келіссөз болғандығын айтады.
Өз кезегінде Англия АҚШ-тың Кубаға қарсы бағытталған
ойларын іс жүзінде асырмау мақсарында аралға әскери кемелерін
жібереді. Ағылшын моряктары теңіз қарақшыларын жоғары
сылтауратып, бірінші рет аралға келді.
Ал АҚШ-тың әскери күштері 1822-1823 жылдары теңіз
қарақшыларын жоямыз дегенді сылтауратеп бірнеше рет Куба мен
Пуэрто-Риконың территориялық тәуелсіздігін бұзып, Куба мен
Пуэрто-Риканың ішкі су жолдарына енеді.
Испания үкіметінің рұқсатынсыз-ақ, АҚШ теңіз қарақшыларын
жоюды сылтау етіп, өзінің әскерін аралға түсіреді.
1822 жылы 7 ноябрь күні 40 американ морягі Кубадағы теңіз
қарақшыларының радиостанцияларын жою мақсатында Куба жеріне енеді.
Сөөйтіп теңіз қарақшыларының Кубадағы екі радиостанцияларын жояды
және 5 кішігірім кемені қолға түсіреді, оның үшеуін өртейді, ал
екеуін Жаңа Орлеанға жібереді.(19)
Одан кейін де теңіз қарақшыларын жоямыз деген мақсатпен Куба
жеріне бірнеше рет әскер түсіріледі.
Міне осының бәрі АҚШ-та кубаға қарсы экспонсионистік
саясатты жүргізуді қолдайтындардың санын көбейтті. АҚШ үкіметі
Кубаның басқа елдің, әсіресе Англияның ықпалына түспеу жолдарын
қарастырды.
Оңтүстік Америка халықтары бірінен соң бірі өз
тәуелсіздіктерін жариялап жатты. 1816 жылы Аргентина өз
тәуелсіздігін, 1818 жылы Чили, 1819 жылы Ұлы Колумбия (Венесуэла,
Жаңа Гренада, Эквадор) өз тәуелсіздігін жариялады. 1821 жылы
сентябрьде Мексика өз тәуелсіздігін жариялады, оның басшысы болып
Итурбиде сайланды. Бірақ көп кешікпей республикалық партия жеңіске
жетіп Итурбидені тақтан тайдырды.
Мексикада Федеративтік Республика орнады. 1822 жылы
7 сентябрьде Бразилия тәуелсіздікке қол жеткізді.
1823 жылы 1 июльде Орталық Американың Құрама
провинциясының тәуелсіздік декларациясы қабылданды. Оның құрамына
Гватемала, Коста-Рпика, Никарагуа, Гондурас және Сальвадор кірді.
(20)
1820 жылдағы революциядан кейін Испания мемлекеті, кейбір
тәуелсіздік алған елдермен бітім шартын жасады. Сөйтіп Латын
Америкасындағы ұлттық-азаттық қозғалысының жеңісін мойындады.
Латын Америкасындағы халықтардың ұлт-азаттық қозғалысының
жеңістерімен санасу керек болды, соны дер кезінде бағалай білген АҚШ
капиталистері Латын Америкасындағы елдермен сауда-саттықты дамытты.
АҚШ Кариб бассейндегі Куба және Мексикамен сауда-саттықты Латын
Америкасының басқа елдермен салыстырғанда көп мөлшерде жүргізді.
Латын Америкасының басқа елдермен сауда жүргізуде Англия басымдыққа
ие болды.
1822 жылы Англияның сауда көлемі 30 млн. доллар болса, АҚШ-тың
сауда көлемі 14 млн. доллар болды. Латын Америкасымен жүргізілген
сауда көлемі жылдан жылға өсіп отырды оны мына
таблицадан көруге болады: (21)
Қаланың атыжылдары Экспорт Импорт
Куба 1821 ж 4540 мың 6584 мың
1822 ж 4270 мың 7299 мың
1823 ж 5405 мың 6952 мың
Гаити 1821 ж 2270 мың 2246 мың
1822 ж 2119 мың 2241 мың
1823 ж 2378 мың 2352 мың
АҚШ –тың Оңтүстік Америкаға шығарған товарының көлемі:
(доллар есебімен)
1822 -1826 жылдары
1822 жылы 3 698 996 доллар
1823 жылы 4 913 108 доллар
1824 жылы 8 219 912 доллар
1825 жылы 11 257 312 доллар
1826 жылы 10 754 961 доллар
АҚШ-қа әсіресе оңтүстік көршілерімен сауда жасау тиімді
болады
АҚШ бұл елдерге негізінен өз өнімдерін шығарды. Ағылшын
– Америка қайшылығы әсіресе ағылшындық Вест-Индиямен АҚШ
аралығындағы сауда мәселесінде айрықша көрініс тапты.
Жаңа Англия саудагерлері Англияның Вест-Индиясымен кең
көлемде екі жаққа да тиімді сауда байланысын орнатты.
Оның көлемі 35 млн долларға дейін жетті. Бұл жағдай ұзаққа
созылмады. Англия үкіметі Вест-Индиямен сауда қатынасы тек
Англия кемелерімен жасалынатын болды деп шешім қабылданды. Бұл
Америка саудагерлеріне өте қатты соққы болды. АҚШ пен АНглияның
Вест-Индия арасындағы сауда көлемі қысқарып кетті. Вест-Индиядағы
Англия плантаторлары бұған қарсы шықты. Олар Англия парламентінен
бұл жағдайды оң шешуді өтінді.
1822 жылы 24 июльде парламент заң қабылдайды. Бұл заң
бойынша Америка кемелері Вест-Индиямен сауда жасайтын болып шешілді.
Оған жауап ретінде АҚШ-тың президенті: 1822 жылы 6 майда
прокламация қабылданды. Бұл прокламация бойынша АҚШ порттары Англия
кемелері ашық, - деп жариялады. (22)
ХІХ ғасырдың 20 жылдарының жартысында АҚШ Оңтүстік Америка
рыногына Товар шығаруда біршама жетістіктерге жетті, оның көлемі
артты, бірақ Англия үлесі басымырақ еді. АҚШ-тың шекарасына жақын
орналасқан елдермен сауда жасауда жетістіктерге жетті.
Латын Америкасындағы тәуелсіздік алған елдердің тәуелсіздігін
мойындау АҚШ-та өткір мәселе болып қалды.
1817 жылы Оңтүстік Америкадағы жағдаймен танысу үшін
Ц.Родней, Д.Грехма және Т.Блэнді сонымен қатар секретарь Брэккеридж
бастаған комиссия жіберілді. Комиссия мүшелері Латын Америкасындағы
елдердің қазіргі жағдайлары туралы материал дайындап, оны
президент Монроға береді. Монро 1818 жылы конгреске өткізеді.
1818 жылдың көктемінен бастап тәуелсіздікті тану конгресс
отырысындағы негізгі мәселеге айналады. АҚШ үкіметі олардың
тәуелсіздігін мойындауға асықпады.
Бірте-бірте бұл идея бүкіл АҚШ территориясына тарайды.
Оны қолдайтындардың саны арта түседі. Газеттерде де көптеген
мақалалар жазылады. 1822 жылы Латын Америкасындағы тәуелсіз елдерді
тану туралы шешім шықты. Ал Латын Америкасының тәуелсіздік алған
мемлекеттерімен дипломатиялық қатынас орнатуға АҚШ үкіметі асықпады.
Монро доктринасын жариялаған кезеңде АҚШ тек қана
Буэнос-Айресті, Ұлы Колумбияны, Мексиканы және Чилиді мойындады.
Қалған елдер Европа мемлекеттерінің отарлары деп есептелінді.
Кейін Бразилия (1824 жылы) және Орталық Америка (1824 жылы)
тәуелсіз елдер деп олардың тәуелсіздігі мойындалды. Испания
мемлекеті АҚШ мемлекетінің Латын Америкасындағы бұрынғы Испания
мемлекеттерінің тәуелсіздігін моуындауын жақтырмады.
1822 жылы 8 мартта Испанияның Вашингтондағы өкілі Андуага АҚШ
өкіметіне өзінің ренішін білдірді. Қалыптасқан жағдайларға
обьективті баға берместен Оңтүстік Америкадағы отарларынан айырылғысы
келмеді. Оңтүстік Америкадағы Испания мен отар елдердің халықтарының
арасындағы соғыс тоқтатылды. Испания армиясының командирлері мен
вице-корольдары Колумбияның, Мексиканың және Перудің тәуелсіздігін
мойындады.(23)
Европа елдеріндегі Испания елшілері президент Монро қабылдаған
шешімдерге наразылық білдіру туралы нұсқаулар алды. Америка Құрама
Штаттары латын Америаксындағы бұрынғы Испания отар елдерін танудың
олармен болатын сауда қатынастарында басымдыққа ие болу үшін
жасалынып отыр деп түсіндірді.
1822 жылы Испанияның сыртқы істер министрі Мартинес дела
Роса өзінің Европа елдеріндегі елшілеріне Латын Америкасындағы отар
елдердің жағдайы туралы манифест жолдады. Испания өзінің қарсылығын
білдіре отырып, Американың саяси жүйесіне қарсы, Европа елдерін
қояды. Доктрина және Құрама Штаттардың барлық іс-әрекеттері қалайда
болса Европалықтардың билігінің Америка континентінде болмауын
көздейді. Америкадағы тәуелсіздік елдермен қарым-қатынас, сауда т.б.
АҚШ, Англияға қарағанда көбірек пайда табады. Шын
мәнінде АҚШ мемлекеті Испания Америкасына қандай саясат ұстанды,
көптеген тарихшылар АҚШ-тың Латын Америкасындағы ұлт-азаттық
қозғалыстарына бейтарап қарап, көмектеу туралы ойламағанда АҚШ кей
жағдайда Испания жағында болып, көтерілісшілерге зиян келтіріп
отырған.
Өзінің экспонсионистік мақсаттарын іс-жүзіне асыру үшін
Америка Құрама Штаттары 1818-1821 жылдары Флориданы қосып алды.
ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап Техас аймағын отарлай бастады.
Қолайлы жағдайларды пайдаланып Кубаны жаулап алуды ойлады. (24)
Флориданы бейбіт жолмен қосып алды немесе оны 5 млн.
долларға сатып алды дегеннің барлығы шындыққа жатпайды. Шын
мәнінде оны жаулап алды.
Амелия аралында әскер күшімен жаулап алғаны белгілі.
1817 – 1818 жылдары Америка Құрама Штаты Флориданың испания
отарларындағы болып жатқан көтерлісшілерінің қатарында көргісі
келмеді. Сөйтіп оны әскер күшімен АҚШ территориясына қосты.
Америка Құрама Штаттарының Куба туралы ұстанған саясатының да
өз ерекшелігі бар. Оның мақсаты Кубаның үшінші елдің ықпалына
түсіп кетуінен сақтау. Сондықтан Кубадағы Испанияның билігінің
сақтауына АҚШ мүдделі болды.
Америка Құрама Штаттарының мүддесі Оңтүстік Америакдағы жаңа
мемлекеттермен сауда-саттықты ұлғайтуды көздеді. Сонымен қатар олармен
арадағы саяси қатынастарды жақсартуды көздеді және Америка Құрама
Штаттарының жалпы саяси ахуалын нығайтуды көздеді.
ІІ – тарау. Монро доктринасының жариялануы
1822 жылы көптеген Испан Америкасының тәуелсіз елдерінің
тәуелсіздігін мақұлдады, сөйтіп 1823 жылғы жарияланған Монро
доктринасының негізі қаланды. (25)
Монро доктринасын дайындау мен жариялануының шығу тарихы
туралы негізгі проблеманың бірі Қасиетті Одақтың Латын
Америкасына жасайтын интервенция шабуылы. Осы мәселені дұрыс талдау
Монро доктринасының мінезін айқындайды..
Егер шын мәнінде Батыс жарты шарға қауіп төніп тұрса,
қаруланған интервенция шындық болса, онда Монро доктринасы қорғаныс
сипатына ие болады. Америка Құрама Штаты Латын Америкасының
құтқарушысы ретінде қабылданады.
Қасиетті Одақтың интервенциясы туралы өсек Европада да,
Америкада да кеңінен тарады. Кейін кейбір әдебиеттерде ол қауіпті
Монро Доктринасының жариялануы жойды дейді. Шын мәнінде былйша
еді. Кейінгі тарихшылардың архив материалдарын зерттеуінің
нәтижесінде әсіресе жас тарихшы Перкинстің осы мәселеге қатысты
Европадағы елдерде жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде
ешқандайда Латын Америкасына қарсы интервенцияның дайындалмағанын
дәлелдеді.
Қасиетті Одақтың интервенциясының жалған екендігін басқа
да көптеген тарихшылар дәлелдеді. Тарихшылардың арасында қарама-
қарсы пікір айтқандар да болды.
Англияның сыртқы саясаты туралы тарихшысы Гарольда
Темперлей Қасиетті Одақтың испания Америкасына қарсы
интервенциясының тарихы жеткілікті зерттелген жоқ, сондықтан бір
жақты пікір айту ерте деп мәлімдеді. Интервенция жасау
мүмкіндігінің болмағанының мынадай себептерін көрсетеді:
1. Испания отарлары 1922 жылы тәуелсіздікті орнатып қойған еді.
Оны Европа елдерінің күшімен қайта орнату мүмкін емес еді.
2. Франция өкіметі Перу, Чили және Мексика тағына испандық Бурбон
әулетін қоюды ойламағанымен, оны күштеп қоюдан ойлаған жоқ.
3. Архивтерде бұл туралы ешқандай мәліметтің болмауы. (26)
Сонымен тарихшылар Латын Америкасына қарсы Қасиетті
Одақтың интервенциясының жоспарланбағанын, дайындалмағанын дәлелдеді.
Тек алғашқы кезеңдерде Россия Испанияға жәрдем беруді ойлады. 1824
жылы майда бұл ойын іс-жүзіне асырудан бас тартады.
Осы мәселе жөніндегі американдық маман У.С.Робертсон
бірнеше жыл Европа архивтерінде жұмыс істеген мынадай мәлімдеме
жасайды. 1824 жылы Нессельродта Қасиетті Одақтың Испания
Америкасында күш көрсетуімен отарлық езгіні қайта орнату жөнінде
келіссөз болды дейді.
Қасиетті Одақтың интервенциясының мүмкіншілігін Чарльз
Уэбетер жан-жақты зерттеп былай деді: Европада бірде-бір мемлекет
Америкадағы отарлық езгіні күшпен қайта орнату туралы
дайындалмағанын кейбір жеке ойлардың болғанын, бірақ ондай ойды
ешқандай мемлекет қабылдамады.
Монро Доктринасы да, Похиньяктің меморандумасында Испания
отарларының тәуелсіздігін сақтаған жоқ және Европалық шабуылынан
қорғаған жоқ.
Сөйтіп шетел зерттеушілері Қасиетті Одақтың Латын
Америкаға қарсы интервенция жасауға дайындалды деген жорамалдарын
жоққа шығарды. Бұл мәселелерді талқылағанда Россияның ұстанған
бағытын айқындап алуымыз қажет. Өйткені, оның ұстаған бағытын
әртүрлі бағытта көрсетуге тырысты. Шын мәнінде Россия Латын
Америкасына қарсы интервенция ұйымдастыру, оған қатысу мәселелерін
көтерген жоқ.
АҚШ-тың Қасиетті Одаққа кіруінің мүмкіншілігі туралы
Россия мен АҚШ арасында келіссөздердің болғаны белгілі. АҚШ-тағы
орыс өкіліне АҚШ өкіметінің бұл туралы көзқарасын анықтау туралы
тапсырма бергені белгілі.
1819 жылы 19 июньде Вашингтондағы Россияның жаңа өкілі
П.Полетикпен АҚШ мемлекеттік хатшысы Д.К.Адамсом болған әңгімеде
Россия императоры АҚШ-ты Қасиетті Одақтың қатарында көргісі
келетініндігін айтты деп мәлімдеді. (27)
Егер АҚШ-тың Европа елдерімен қатынасында келіспеушілік
туындаса, әсіресе Англиямен, Россия, АҚШ пайдасына қарай шешуге
көмек берер еді дейді.
1819 жылы декабрьдің басында Полетикамен мемлекеттік
хатшы Адамс бұл мәселені тағы да қозғайды. Мемлекеттік хатшы
Адамс бұл мәселені конгресс отырысында ұсынатынын мәлімдейді. Бірақ
конгресс бұл ұсынысты қабылдамайды.
АҚШ билеушілері дүниежүзінің екі бөлікке бөлінуін қалады.
Сөйтіп Батыс шарда билік жүргізіп, өзінің ықпалын орнатпақшы болды.
Сондықтан Д.К.Адамс Европаның да, Американың да пайдасы үшін
Европалық және американдық жүйе бір-бірінен алшақ тұрсын деді. Міне
осы жүйе (Европалық, Американдық) Монро доктринасына енеді. Кейін
панамерикандық ұйым құрғанда бұл принцип негізге алынады. АҚШ-тың
Қасиетті Одаққа кіруге қарсы болғандығына қарамастан АҚШ пен
Россия арасындағы қатынас достық жағдайда қала береді. Россия өкілі
Полетика мен АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Д.К.Адамстың арасында
достық қатынас орнайды. Сондықтан да бір кездесуде АҚШ-тың
мемлекеттік хатшысы Д.К.Адамс Россия өкілі Полетикеге 1819 жылғы
22 февральда жасалынған испан-америка келісімінің түпнұсқасын
көшіруге береді. Мақсаты Россия императоры Александр 1-ге ықпал ету
еді. (28)
Полетика мемлекеттік хатшы Д.К.Адамсты өзіне берілген
нұсқаудың мазмұнымен таныстырады. Полетика Россия мемлекетінің
Испания туралы Одақтастарының берген ешқандай уәдесі жоқ екендігін
айтады. Россия императоры І Александр мұндай уәде беруге қарсы
екендігін мәлімдейді.
Россия императоры І Александр Америка өкілі Кэмпбеллге 1820
жылғы жазда АҚШ өкіметінің Россияға сенім білдіруіне болады, достық
қатынас ажырамайды деді. Әрине патша өкіметі монархиялық реакциялық
жүйені сақтай отырып, күштердің тепе-теңдігіне баға бере отырып,
отарлау саясатының мәңгілік емес екендігін түсіне отырып Оңтүстік
Америкаға интервенция жасауға дайындалған жоқ. Испания королі
Фердинанд VII Оңтүстік Америкадағы отарларды қайта қалпына келтіре
алмайтынына бірте-бірте көзі жетті. (29)
Бұл мәселеге Франция өкіметінің ұстанған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . 2-5
І – тарау. Монро доктринасының қалыптасуы
1.1 Монро доктринасының қалыптасуына ішкі жағдайлардың тигізген
әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . 6-15
1.2 Монро доктринасының қалыптасуына сыртқы жағдайдың тигізген
әсері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16-27
ІІ – тарау. Монро доктринасының жариялануы .28-42
2.1 Монро доктринасының сипаты мен
мазмұны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . 43-53
2.2 Монро доктринасының маңызы . . . . . . . . . . . 54-55
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
56-57
Сілтемелер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.58-60
Пайдаланған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . 61-62
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі.
Монро доктринасының шығуы және ерекшеліктері, мақсаты
туралы, Америка Европа және Россия тарихшылары көптеген зерттеу
жұмыстарын жүргізіп, өздерінің ол туралы пікірлерін жазған. Соның
бірі Америка тарихи ассоциясының президенті профессор Декстера
Перкинс. Оның Монро доктринасы туралы жазған үш томдық монографиясы
Европа және Америка архивтерінде көп жылдар жұмыс істеу
нәтижесінде пайда болды. Тарихшылардың Монро доктринасына бұлай
көңіл бөлуі жайдан-жай емес еді, себебі Монро доктринасы Америка
Құрама Штаттардың саясатындағы бір кезеңдік құбылыс емес еді, оның
принциптерін АҚШ ішкі және сыртқы саясатта көптеген жылдар бойы
пайдаланып келді.
Монро доктринасының маңызы, оның Американдық жүйе
принциптерінің нақты көрінісі.
1947-1948 жылдары АҚШ-тың жетекшілігімен Америка елдерінің блогы
Америка мемлекеттерінің Одағы құрылды. Одақ Симон Боливардың
идеясын әрі қарай дамытып. Америка бірлігін нығайтуды көздеді.
Америка Құрама Штаттары мен Латын Америкадағы мемлекеттердің
бірлігінің берік екенін көрсету мақсатында 1956 жылы Панамада
конференция болып өтті. Конференцияда жұмысына Америка Құрама
Штаттарының президенті Д.Эйзенхауер сөз сөйледі. Конференция
барысында басқа да толып жатқан көпірме баяндамалар болды. Онда
Америка мемлекеттерінің ынтымағы, бірлігі туралы айтылды.
Конференция осы елдердің атынан Панамалық декларация қабыдады, және
онда Америка Құрама Штаттары Оңтүстік Америка мемлекеттерімен қарым-
қатынас жасауда тең праволы делінді, бірақ осы айтылған өзара
түсіністік сыйластық принциптері сақтады ма, міне мәселе осында.
Бұл сұрақтарға жауапты Монро доктринасының шығуының
себептерін, оның алға қойған принциптерін терең зерттегенде ғана
көз жеткізуге болады.
Монро доктринасында Оңтүстік Америка елдерін Қасиетті Одақ
елдерінің шабуылынан қорғау керек делінді. Бірақ АҚШ мемлекеті шын
мәнінде ол елдерді қорғауға дайын ба еді?!
Америка Құрама Штаттарының түпкі мақсаты бұл елдерге өзінің
үстемдігін орнату және дамып келе жатқан өнеркәсіп өнімдерін өткізу
рыногына бұл елді айналдыру еді.
Монро доктринасы қарастырған тағы бір маңызды мәселе, ол Америка
Құрама Шататарынның тәуелсіздік алған елдердің жерінің есебінен өз
территориясын кеңейтуге ұмтылуы еді.
Монро доктринасының шығу тарихын әңгіме еткенде Америка-Россия
және Америка-Англия қарым-қатынасына да көңіл бөлуіміз керек.
Америка Құрама Штаттары Англиямен қарым-қатынасында екі жақты
мақсат ұстанды, біріншісі Қасиетті Одаққа қарсы бірігу; екіншісі
оны Америка жарты шарындағы ішкі мәселелерге қатыстырмау.
АҚШ-тың сыртқы саясатындағы түпкі мақсаты Америка материгіне
өзінің жеке-дара үстемдігін орнату болды. Кейбіреулер Монро доктринасын
қорғану тұрғысынан ғана көреді. Ал шын мәнінде Америка Құрама
Штаттары ХІХ ғасырдың 20 жылдарының басында өзінің экспансиялық
мақсаттарын анықтау барысында қимыл-әрекеттер жасағаны белгілі. Монро
доктринасы Америка Құрама Штаттарының Европа мәселелеріне, керісінше
Европа елдерінің Америка ісіне араласуын қаламайды.
Америка Құрама Штаттары буржуазиялық мемлекет болғандықтан оған
тән нәрсе ұлтшылдыққа талпыну және өзінің үстемдік аумағын
кеңейту. Міне, осы жағдайларды ескергенде ғана, Монро доктринасының
шығу себептерін, оның мәнін және мақсатын түсінуге болады. Сонымен
қатар, Монро доктринасының негізін түсіну үшін сол кезеңдегі Америка
Құрама Штаттарының ішкі және сыртқы саясаттарын да жан-жақты
зерттеп, оның ерекшеліктерін білуіміз қажет. Монро доктринасы тек
Америка Құрама Штаттарының ішкі экономикалық және саяси дамуының
нәтижесі ғана емес, ол Америка Құрама Штатарының сол кездегі
Халықаралық қатынасының, оның сыртқы саясатындағы қолданылатын
тәсілдерінің жиынтығы.
Монро доктринасындағы саясаттың құрамалы жүйесі Латын Америка
елдеріне, Англияға, Қасиетті Одақ елдеріне АҚШ жүргізген саясатта
көрнекті орын алады.
Монро доктринасы-Америка Құрама Штаттарының сыртқы саясатындағы
доктринасы. Сондықтан оның түбін Америка Құрама Штаттарының
халықаралық және ішкі жағдайларынан табуға болады.
Диплом жұмысының зерттелу дәрежесі. Монро доктрнасы туралы
тарихнамаларда және оқулықтарда зерттеліп, жпзылған. Бұл Монро доктринасын
Америка тарихшыларымен қатар орыс тарихшылары да зерттеген. Атап айтар
болсақ орыс ғалымдары Болховитинов Н.Н., Доктрина Монро атты еңбегінде
және Алексеев А.И., Болховитинов Н.Н., Судьба Русской Америки
еңбектерінде жазылған.
Диплом жұмысының мақсаты-1812-1814 жылдардағы Американың сыртқы
және ішкі саясатының дамуы мен қалыптасуын, Монро доктринасының
шығуының себеп - салдарлары мен оған әсер еткен Америка Құрама
Штаттарының халықаралық және ішкі жағдайларының мазмұнының мәнін ашу
болып табылады.
Диплом жұмысында мына төмендегідей міндеттер өз шешімін табады:
- Американың 1812-1814 жылдардағы экономикасының ахуалы;
- Американың сыртқы және ішкі саясатының дамуы мен қалыптасу
жағдайлары;
- Мақта, күріш, қант, темекі өндірістерінің етек алуы;
- Құлиеленуші плантаторлардың Американың экономикалық
дамуына әсері;
- Экспонсионистік теориялар мен көзқарастардың пайда болуы;
- Оқшаулану идеологиясының дамуы;
- Монро доктринасының шығуына әсер еткен жағдайлар және
оның қалыптасуы;
- Монро доктринасының мәні мен сипаты;
- Монро доктринасының тарихи маңызы.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспе, 2 тарау, қорытынды және
сілтемелер, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І – тарау. Монро доктринасының қалыптасуы
І.1 Монро доктринасының қалыптасуына ішкі жағдайлардың тигізген
әсері
АҚШ-тың экономикалық құрылысы Монро доктринасын жариялау
сатысында көп сатылы еді.
Елде мынадай экономикалық сатылық бар еді:
1. Патриархалық фермерлік шаруашылық.
2. Майда товар өнеркәсібі.
3. Құлиеленушілік плантациялық шаруашылық.
4. Капиталистік өнеркәсіп.
ХІХ ғасырдың 20-жылдарында шаруашылықтағы қалыптасқан
патриархалды ұсақ товар құлиеленуші плантациялық және капиталистік
өнеркәсіптің қайсысы басым еді. Осы мәселелені шешу АҚШ-тың
сыртқы және ішкі саясатта жүргізген бағытын айқындап, Монро
доктринасының мәнін, сипатын ашып береді. (1)
Американың қолайлы географиялық орны, климаты және табиғаты
капиталистік қатынастардың дамуын жылдамдатты.
1812-1814 жылдардағы Солтүстік-Шығыстағы өнеркәсіп төңкерісі де
көп әсерін тигізді.
Өнеркәсіп төңкерісі Солтүстік-Шығыстағы ХVІІІ ғасырларда
басталды. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында мақта-мата өнеркәсібі
жоғары қарқынмен дами бастады.
Америкадағы өнеркәсіп төңкерісі тек қана сан жағынан өсіп
қоймай, бірнеше фабрикалардың бірігуінің нәтижесінде ірі кәсіпорындар
қалана бастады. Қол еңбегінің машина ауыстыра бастады. Еңбек
өнімділігі арта бастады.
Тоқыма өнеркәсібімен қатар кеме жасау жұмысы да дами
бастады. 1812-1814 жылдары Америкада үздіксіз пароход қатынасы
орнайды.
Сауда кемелерінің негізгі бөлігі Американың ірі байларының
меншігінде болды. Олар дүниежүзінің барлық жерімен байланыста болуы
Америкада жасалынған кемелер Англиядағы кемелерге қарағанда шапшаң
жүзетін еді.
1812-1814 жылдардан кейін Америкада металлургия өнеркәсібі дами
бастайды. Петербургта 1-ші болып балқыту және прокат заводы өз
жұмысын бастады. Американың Солтүстік, Солтүстік-Шығысында өнеркәсіп
жылдам қарқынды дами түссе, Оңтүстік Америкада әлі құлиеленуші
шаруашылық сақталып қалды. (2)
Плантациональдық құлиеленушілік шаруашылық негізінде мақта,
темекі, күріш және қант өндіру пайдаланды.
Оңтүстіктің ең байырғы техникалық дақылы – темекі. Бағасының
төмен боулының нәтижесінде оны сыртқа шығарудың көлемі ұлғаймады.
Техникалық дақылдардың тағы бір түрлері қант құрағы мен күріш
өндіру де баяу дамыды.
Бұл дақылдарды өндіруге өте көп қол еңбегі жұмсалды, сондай-
ақ оны суғару үшін, каналдар қазу, шлюзуер орнату көп қаражатты
талап етті. Сондықтан бұл дақылдарды өндірумен өте бай адамдар
айналысты.
Ал мақта шаруашығы Американың оңтүстік бөлігінің негізгі
шаруашылығы болып қалды. Мақта өніміне сұраныс өте жоғары болды.
Мақта өнімділігі жылдан – жылға арта түсті. Уитнидің мақта тазарту
машинасын ойлап табуы мақта өнеркәсібінде төңкеріс жасады.
Америкада негізінен ұзынталшықты мақта сортын өндіруге көп
көңіл бөлді. Америкада мақта монополиясы қалыптасты.
АҚШ-тың 20 жылдары сыртқа шығарған мақта, күріш және темекі
экспорты 33 млн. долларды құрады, басқа экспорты 20 млн. Экспортың
25 млн. –нан артық көп бөлігін мақта өнімі берді. Мақта өнімі
негізінен Англияға тасымалданды.
Американың оңтүстігі 1812-1814 жылдардан кейін капитализм
дамыған Солтүстік-Шығыстың колониясы болып қалды. Мақтаның 15
немесе 14 бөлігі ішкі рынокта қалып, басқасы шет елге шығарылды.
Шетке тасымалдайтын кемелердің иелері мақта жасаудың өте көп пайда
тапты. (3)
Плантатор тасымалдаудың, өнімнің сақталуына көп мөлшерде ақша
төледі. Оны банкіден алып отырды. Міне, сөйтіп оңтүстіктегі
плантаторлар солтүстіктегі капиталистердің ықпалында болды.
Американың Солтүстік-Шығысында капиталистік қатынастар жылдам
дамып, ал Оңтүстік аймақтардағы плантациялардағы құлдар еңбегін
кеңінен пайдалануын қалай түсіндіруге болады.
Оңтүстік, әсіресе сұранысқа өте көп мөлшерде ие мақта
шаруашылығында құлдар еңбегін пайдаланудың өзінің ерекше белгілері
болды. Біріншіден мақта өндірісі басқа да техникалық дақылдарды
өндіруге өте көп қол еңбегін пайдалану қажет болды. Америкадағы
қалыптасқан жағдай құлдардың санының көптігі және оларға жұмсалатын
шығынның аздығы.
Техникалық дақылдар өндіруде құлдар еңбегін пайдалану тиімді
болды.
1812-1814 жылдары Американың Солтүстік-Шығысында негізінен
капиталистік өндіріс басым болса, оңтүстігінде құлдардың еңбегін
пайдалану басым болды, ал батысында қарапайым товарлы шаруашылық
дамыды.
Сондықтан Америка аймақтарының бір-бірімен байланысына көбірек
мән беруіміз қажет. Ол байланыс өте жоғары қарқынмен жүре бастады.
Сөйтіп Америкада ішкі ұлттық рынок қалыптастаса бастады.
В.И.Ленин былай атап өтті: Ішкі рыноктың дамуы елдегі
капитализмнің дамуы, - деді. Ішкі рыноктың қалыптасуы мен дамуы
елдегі еңбектің бөлінісіне әкеліп соғады. Сөйтіп сауда өнеркәсібі
саласындағы жұмысшылардың санымолайа түседі. ХІХ ғасырдың 1-ші
ширегінде Америкадағы жұмысшылар санының жылдам өскендігін мына
таблицадан көруге болады.
Сауда: 1820 жылы 72 443 мың,
1840 жылы 117 607 мың.
Өнеркәсіп: 1820 жылы 319 506 мың,
1840 жылы 791 749 мың болды.
Сауда және өнеркәсіп өндірісінің дамуы қала халқының санының
артуына да ықтимал жасайды. Мысалы:
Бостон қаласында, 1810 жылы 33,3 мың тұрғын болса, 1830
жылы 61,3 мың тұрғынға жетті.
Нью – Йорк қаласы, 1810 жылы 96,4 мың, ал 1830 жылы 202,6
мыңды құрады.
Филодельфия қаласы, 1810 жылы 91,9 мың болса, 1830 жылы
161,4 мыңға жетті.
Балтимор қаласы, 1810 жылы 35,6 мың, ал 1830 жылы 80,6
мыңға жетті.
Чарлетон қаласы, 1810 жылы 24,7 мың, ал 1830 жылы 30,3 мың
болды.
Жаңа Орлеан қаласының халқы 1810 жылы 17,2 мың болса,
1830 жылы 46,1 мыңға өсті. (4)
Америкадағы ішкі рыноктың дамуының өз ерекшеліктері болды.
Оның кеңеюне Европадан жаппай қоныс аударушылар да өз үлестерін
қосты.
Ауыл шаруашылық саласы да өте жылдам қарқынмен дами
бастады. Батыс штаттарда негізгі дақыл бидай болды. Бидайға сұраныс
жылдан-жылға артып отырды. Америка астықты Европа елдеріне де
шығарып отырды.
Американың Солтүстік-Батыс аймақтарындағы өнеркәсіп саласының
дамуы, қалалардағы халықтың санының өсуі ауылшаруашылық өнімдеріне
сұранысты арттырды.
Елдің ішіндегі сауда-саттық зор қарқынмен дамыды. Бірақ елдің
ішіндегі сауда-саттық одан әрі қарай дамуына оны тасымалдап
жеткізу өте қымбатқа түсті. Тасымалдау құралдарын жетілдіру және
жол құрылысын қалыпқа келтіру мәселелері алға қойылды.
Су қатынасы ерекше орын алды. 1817 жылы бірінші рет Жаңа
Орлеан мен Луисвиль арасында пароход қатынасы орнады. Үзіліссіз
Миссисипи – Огайо пароход қатынасы Солтүстік-Батыс аудандарды мақта
өсірумен айналысатын Оңтүстік-Батыс аудандарымен байланысты жақсартты.
1825 жылы Миссипи және Огайо өзендерінде 125 пароход жүрді. Соның
нәтижесінде товар алмасу 167 717 111 долларды құрады. (5)
Батыс пен Солтүстік-Шығыс штаттарының арасындағы да товар
алмасудың көлемі ұлғайды. 1820 жылы Филодельфия мен Питербург
арасындағы сауда 18 млн. долларды құрады.
Сауда қатынасына арналған каналдар қазу жұмыстары да кең
қарқынмен жүргізілді.
1816 жылғы болған президент сайлауында Монро көпшілік
дауыспен президент болып сайланады. Ал 1820 жылғы сайлауда оған
қарсы үміткердің жоқтығынан Монро президент болып екінші мерзімге
сайланды. (6)
Монро президент болған кезде Американың экономикасы көптеген
өзгерістерге ұшырайды, импорттан экспорттың көлемі көбейіп кетті.
Америка товарларының бағасы күрт төмендеп кетті.
Ақша айналымында да кері құлдырау фактылары орын алды. 1815
жылы айналымда 110 мың доллар болса, 1819 жылы тек 45 млн.
доллар ғана болды.
Өнеркәсіп, сауда компаниялары бәсекеге төтеп бере алмай жабылды
немесе жартылай жұмыс істеуге көшті.
Елде жұмыссыздық саны күрт өсіп кетті. Жұмысшылардың жағдайы
өте ауыр халде болды. Жұмыс уақыты 12-14 сағат болды. Тоқыма
өнеркәсібінде жасөспірімдер мен әйелдер еңбегі кеңінен пайдаланды.
Жалақы көлемі өте төмен болды.
1822 жылы Филодельфия жұмысшылары жұмыс уақытын 10 сағат етіп
қоюды талап етті. Жұмысшылардың кәсіподақ ұйымдары Треу-юнион
пайда болды. Олар жаппай ереуілдер ұйымдастыра бастады, жалақыны
көбейтуді талап етті. (7)
Америка Құрама Штаттарының тарихи дамуы өзінің жеке
ерекшеліктерімен сипатталады.
Капитализмнің кең көлемде дамуына Америка контитенті барлық
жағдай қалыптасқан еді. Жерінің көлемінің кеңдігі т.б.Отарлаудың
жаңа территориялары солтүстікке, батысқа және оңтүстік бағыттарға
қарай жылжи бастады. Территорияны үнемі ұлғайту тек қана
капитализмнің дамуына байланысты емес, оны ұлғайту құлиеленуші
плантациональдық оңтүстікке де керек болды. Американың байырғы
тұрғындары үндістерді қолайсыз шөл және таулы аудандарға ығыстырып,
олардың да құнарлы жерлерін отарлап отырды. 1776 жылы АҚШ-тың
территориясының көлемі 386 мың кв. миль болса, 1783 жылы ол 892
мың кв. мильге жетті.
Батыс штаттардың халқы жылдам қарқынмен өсті. 1820-1830 жылдары
221700-ден 370000 адамға өсті. (8)
Отарлау негізінен Солтүстік және Оңтүстік бағытқа қарай
жүргізілді.
Солтүстік бағытқа кеңейту ірі буржуазия өкілдерінің мүддесіне
сай жүргізілді. Жаңа жерлерді отарлау оларды жаппай қоныстану мен
қатар жүргізілді.
Оңтүстік бағыттағы жүргізілген экспансия жаңа жерлер игерудің
өзінің ерекшеліктері болды.
Америка Құрама Штаттарының тұрғындарының әртүрлі құрамынң
экономикалық және саяси қызығушылығының әртүрлі болуы, әсіресе
Оңтүстіктің құлиеленуші плантаторларының солтүстіктің ірі
буржуазияларының жаңа территорияларды экспонсиялау әртүрлі ұлтшыл
және экспонсионистік теориялар мен көзқарастың шығуының негізі болды.
Батыс тарихшылары Оқшаулану идеологиясының дамуымен Монро
доктринасының шығуын біртұтас зерттеуге көңіл бөліп келді. Оқшаулану
идеясы экспансионистік теориясымен бірігіп, соның нәтижесінде
Монро доктринасы қалыптасты.
Экспонсионистік теория жан-жақты зерттелген жоқ. АҚШ
тарихшылары АҚШ-тың экспансионистік саясатына тура баға бермей
келеді. Отарлаудың алғашқы кезеңінде-ақ бүкіл континент солтүстік
американдықтардың меншігі болады деп мәлімдеген.
Экспонизм және буржуазиялық ұлтшыл идея АҚШ-тың ертеректегі
тарихынан мәлім. Олар өздерін басқа халықтардан артық қойған.
Сонымен қатар оқшаулану теориясы дамыды. АҚШ ешқандай Европа
елдерімен одақ құрмау идеясын ұсынды, оларды Америка ісіне
араласпауын өтінді.
Оқшаулану идеясының бір ерекшелігі АҚШ-тың бүкіл Америка
материгіне үстемдік жүргізу идеясымен тығыз қабысып кетуінде
Т.Джефферсон былай дейді: Біз біздің конференциямызды бас үй деп
бағалауымыз керек, ал ол үйдің адамдары Оңтүстік және Солтүстік
Американың бүкіл территориясына қоныс тебуі қажет. Франклин АҚШ-
тың қауіпсіздігін сақтау үшін Квебекті, Сент-Джонды, Жаңа Шотландияны
және Бермуд аралдарын, Шығыс және Батыс Флорида мен Багам
аралдарын аннессиялауға шақырды. (9)
Канаданы да АҚШ қарамағына қосу идеясы да айтылды.
Луизиананы қосып алу АҚШ-та экспансионистік теорияның одан әрі
дамуына жағдай туғызды.
Американың Солтүстік – Шығыс штаттарының өкілдері Уайт
(Делавер), Трейси (Коннектикум), Пиккеринг (Массачусете) Луизаны АҚШ
құрамына қосып алуға қарсы шықты. 1803 жылы 3 ноябрьде Сенатта
сөйлеген Джон Брекенридж Луизаны сатып алудың дұрыстығын
дәлелдеді. Ол неғұрлым жер көлемі кең болса, соғұрлым мемлекет
қауіпсіздігіне қолайлы болады деді. Бүкіл Америка американдықтарға
деген идея кеңінен таралды.
Шейлердің проектісі бойынша Испания мен Португалияның
колонияларын АҚШ пен Англияның құрамына беру керектігін көрсетеді.
Оның ойынша: Канада, Жаңа Шотландия, Куба аралы, Флорида өздерінің
бағынышты аралдарымен АҚШ-тың құрамына енуі керек.
Америка Құрама Штатының Америка материгінде өзінің толық
үстемдік орнату әрекеттері, Европаға құпия емес еді.
АҚШ, Куба, Флорида т.б. мемлекеттердің Европалық кез келген
мемлекетінің ықпалына өтуіне қарсы шықты.
Испанияның отарлау саясатының күйреуі бұрынғы отар елдердің
өз тәуелсіздігін алып, мемлекет орнатуы АҚШ-ты қатты алаңдатты. АҚШ
бұл мемлекеттерді өзінің ықпалынан шығармау жолдарын іздеді.
Сондықтан да Европа елдерінің бұл мемлекеттерден қарым-қатынас
орнатуына үзілді –кесілді қарсы шықты.
Американың көптеген саясаткерлері АҚШ пен Англияның
арасындағы соғыстың болатындығын Америка материгіне үстемдікті не
Америка, не Англия жүргізуі керек деп мәлімдеді. Шекара мәселесін
нақтылағанда да экономикалық факторларға сүйеніп отырды. Мысалы: АҚШ-
тың Мексика шығанағы мен арадағы шекараны белгілегенде теңізге
шығудың экономикалық тұрғыдан қажеттілігі ескерілді. Шығанаққа құятын
өзендердің тармақтарын иелену сөйтіп солтүстік-батыс аймағының
астықты аудандарымен оңтүстік-батыс құиеленуші плантацияларының ішкі
экономикалық байланысын нығайтудан туындайды дейді. 1823 жылы
президент Монро Джефферсонға жазған бір хатында былай дейді:
Флорида және Куба, Миссисипи және Мексика шығанағы құятын басқа
өзендерінң саласын құрайды. Сондықтан бұл шығанақты және Миссисипи
өзенінің шығанаққа құяр тұсын біздің Одаққа қоссақ біздің ішкі
қауіпсіздігімізді сақтауға зор мүмкіншілік береді және бізді
көркейтеді, жерімізді кеңейтеді. (10)
Табиғи шекара терминін Америка мемлекеттік қызметкерлері көп
пайдаланды. Олардың пікірінше Табиғи шекара түпкілікті орнықты
түсінік емес, ол жағдайға қарап өзгере береді. Америка
территориясының құрамына жаңа жерлердің көптен кіруі табиғи
шекара терминінің жағдайға байланысты үнемі өзгеріп отыратындығын
көрсетеді.
Тағдыр АҚШ-тың бүкіл материкке үстемдік жүргізуге жазыпты деп
дәлелдейді мемлекет қайраткерлері.
Табиғи шекара теориясының мақсаты АҚШ территориясын кеңейту.
АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Джон Квинси Адамс 1819 жылы ноябрь
айында Американ кабинетінің отырысында былай деді: Дүниежүзі
мынадай ойды санасына енгізуі қажет Солтүстік континенті біздің
заңды жеріміз, бұл табиғаттың заңы. (11)
Англия біздің солтүстігімізді, испания оңтүстігімізді иеленіп
отыр. Ал біздің оларды иеленуге толық правомыз бар, ол табиға
нәрсе. Себебі олардың қожайындары 15 мың миль қашықтықта Европа
тұрады. Олардың көптеген иеліктерін біз сатып алдық. Контитенттің
басқа да бөлігі біздікі болады. Америка Құрама Штаттары Солтүстік
Америка контитенті бір ұғым, оны европалықтар мойындауы керек.
Монро доктринасының тегі үшін көп әсер ететін американдық
жүйе концепциясын оқып үйрену керек. Монро доктринасына енген
идеялардың ішіндегі американдық жүйе идеясы.
АҚШ-тың көптеген атақты саяси көсемдерінің санасында
қалыптасқан өз уақытында американдық жүйе туралы Александр
Гамильтонда жазған. Осы концепциясының жақтаушысының бірі Томас
Джефферсон.
Американдық жүйе туралы ойын дамыта келіп Т.Джефферсон
былай дейді: Европа елдері жер шарының басқа бөлігін құрайды.
Олардың өздерінің жеке қызығушылығы бар. Біздің ісімізге араласпасын
Американың өзінің жарты шары бар. Олардың өздерінің қызығушылығы
бар, оған Европа араласпасын, - деп мәлімдеді. (12)
1820 жылы 4 августа Т.Джеферсон тағы бір сөзінде былай
деген еді: Европамен байланссыз толық тәуелсіз американдық саяси
жүйеге қосылуы керек, - деді.
Томас Джефферсон тағы да былай деп мәлімдеді: Америка
елдері Европамен байланыста емес, толық тәуелсіз американдық саяси
жүйеге қосылуы қажет. Оңтүстік Америкаға өзінің ықпалын жүргізу
мақсатында Адам бостандығы лигасын құру идеясын ұсынды. Бұл идея
бойынша адам бостандығы лигасы бүкіл Американың елдерін
біріктіруді көздеді.
І.2 Монро доктринасының қалыптасуына сыртқы жағдайдың тигізген
әсері
Америка Құрама Штаттарының Испан америкасына қарсы
жүргізген саясатын дұрыс түсінген жағдай да Монро доктринасының
негізгі принциптерінің шығуын және ерекшеліктерін анықтауға болады.
Көптеген тарихи әдебиеттерде жүргізген АҚШ тәуелсіздік үшін
күрескен Латын Америка халқына жан-жақты көмек беріп, оны қолдап
отырды деген көзқарас қалыптасқан. Латын Америкасындағы тәуелсіз
мемлекеттердің орнауы АҚШ мемлекетіне пайдалы деп келді.
Латын Америкасындағы көптеген республикалардың АҚШ үлесінде
құрылуы, ол республикалардың АҚШ-қа саяси жағынан серігіне айналар
еді және бұл елдер арасындағы сауда-саттық жоғарғы қарқынмен
дамитын еді.
Бірақ көптеген буржуазиялық тарихшылар АҚШ-тың Латын Америка
халықтарының тәуелсіздік үшін күресіне немесе саяси не материалдық
жағынан көмек бермегендігін айтады. Латын Америкасының халықтары
тәуелсіздікті өз күштерімен жеңіп алмағандығы тарихтан белгілі.
АҚШ-тың Испания Америка арасындағы жүргізген саясаты бір
аяушылықтан емес, ол АҚШ-тың билеуші таптарының мүддесіне сай
жүргізілді.
АҚШ мемлекеті Латын Америкасына қарсы оқшаулану, олардың
ішкі ісіне араласпау саясатын ұстанды. 1815 жылы 1 сентябрьде
оқшаулану туралы прокламация жарияланды, одан кейін де бірнеше
прокламациялар жарияланды. Президент Монроның 1823 жылғы 2
декабрьдегі жолдауында да бұл туралы толық айтылды. (13)
АҚШ дипломатиясының мақсаты Флориданың шығыс бөлігін, Техас
пен Кубаны АҚШ территориясына қосу еді. Міне осы территорияларға
байланысты АҚШ-тың сыртқы саясатында экспансионистік бағыт пайда
болды, бұл бағыт Монро доктринасының саяси жүйесінің негізіне
айналды. Бұл территорияларды АҚШ құрамына күшпен енгізу біраз
қиыншылқтар туғызды. Флорида үшін күрес басталды. Соғыс қимылдарының
нәтижесінде Флорида жер АҚШ территориясына қосылды.
АҚШ әскері ұзақ мерзімге Флорида территориясында қалдырды.
Флориданы жаулап алу Оңтүстіктің құлиеленушілерінің мүддесін көздеді.
Өйткені Солтүстік Флоридаға Оңтүстіктен құлдар қашып, сонда
жасырынды. Осы кездерде АҚШ пен Испания арасында 1-ші рет
кездесулер болды. Бірақ бұл кездесулер ешқанда й нәтиже берген жоқ.
1817. жылы Флорида да Амелия аралындағы жағдайларға байланысты
қиыншылықтар туғызды.
1817 жылы Амелия аралын Шотландия генералы Г. Мактрегор
Испания езгісінен азат еткен. 1817 жылы оны Венесуэль әскери- теңіз
офицері ауыстырады. Арал Испан кемелеріне қарсы және сауда
жұмыстарына кедергі кетіру мақсатында пайдаланады.
АҚШ кемелеріне де шабуыл жасаған деген жорамал жасалынды.
Сөйтіп Амелия аралы параттардың базасына айналды.
Испанияның бұл аралда тәртіп орнатуының мүмкіндігінен болмады,
АҚШ әскерлерінің аралды 1817 жылы 23 декабрьде басып алынуына
мүмкіндік жасады.
1818 жылы 25 мартта Палата өкілдеріне жолдаған хатында
президент Монро былай деді: Ори командордың агенті майор Пазостың
хатында Флориданы басып алу жоспары жасалығанын, ол Испания
мемлекеті оны АҚШ-қа беруге келісім беріп қойғандығын ескертеді.
Монро әрі қарай бұл адамдардың іс-әрекеттері отар елдердің
үкіметінің іс-әрекеттерімен сәйкес келмейді,- деп мәлімдеді.
Сөйтіп Амелияны көтеріліске шыққандардың қолына бермей оны
өзіне алуды көздеді. (14)
1818 жылы 18 март күні В.Пазос Венесуэлі, Жаңа Гренада және
Мексика атынан өкілдер палатасына АҚШ-тың Амелия аралын басып
алуына қарсы екендігін мәлімдеп протест жолдады. АҚШ үкіметінің
іс-әрекеттеріне қарсы Испания үкіметінің өкілі Онисте мәлімдеме
жасады.
Өзінің конгреске жолдаған жолдауында президент былай
деді: Испаниясының билігінің әлсіреуі көптеген Латын Америка
елдерінде тәртіпті сақтауға, мүмкіншілігін болдырмай отыр. Сондықтан
олар көршілеріне қауіп төндіруде. Біз Испания территориясын
силаймыз, егер ол АҚШ-тың тыныштығы мен қауіпсіздігіне қатер
төндірмесе.
Испан үкіметінің әлсіздігі 1818 жылдың басында АҚШ
үкіметін шешуші іс-әрекеттерге итермеледі. Соның нәтижесінде көптен
арман болып келген Флориданың шығысын жаулап алудың сәті түседі.
1818 жылы 6 январьда Джексон президент Монроға хат жолдайды. Хатта
Шығыс Флориданы жаулап алып, оны АҚШ территориясының құрамына
қосу туралы жазылады. Егер президент рұқсат берсе Шығыс Флориданы
60 күнге жаулап алудың мүмкіндігінің бар екендігін ескертеді. (15)
1818 жылы март айында АҚШ әскерлері Шығыс Флоридаға кіріп,
Сент-Марксті басып алады. Қолға түскен Англия азаматтары Арбутнот
және Амбристер түседі, олар АҚШ-қа қарсы негрлер мен үндістерді
соғыс қимылдарын жүргізуге үгіттеуі деп үкім шығарады. Олар
атылады.
Сан-Марксты жаулап алған соң генерал Джексонның әскері
Пенсаколені қоршайды. Испандықтарды үндістерге жәрдем бердіңдер деп
айыптап Пенсакол қамалының берілуін талап етеді.
Егер қарулылар қарсылық көрсетсе, қару ұстағанның
барлығын өлім жазасына кесеміз деді. Испандықтар өз еркімен
беріледі.
Джексонның Флориданы АҚШ-ты қиын жағдайға қалдыруы. 1818 жылы
8 июльде Испания өкілі Онис АҚШ-тан тез арада Флориданы қайтаруды
сұрады.
Флориданы жаулап алу АҚШ үкіметінің арасында үлкен дау
туғызды. Өкімет мүшелерінің арасында бұл мәселе бойынша әртүрлі
пікірлер айтылды. Д.Адамс былай дейді: Менен басқасы президент
бастаған үкімет мүшелерінің барлығы Флориданы жаулап алудың дұрыс
болмағандығын жақтады, - дейді. (16)
Генерал Джексон дәл жақтап сөйлеген мемлекеттік секретарь
Д.К.Адамс болды. Джексонның соғысын басып алу соғысы емес қорғаныс
соғысы деп бағалау керек. Ол Испанияға қарсы соғысқан жоқ, сөйтіп
Конституция талаптарына нұқсан келтірген жоқ деп мәлімдеді.
Сөйтіп Джексонның соғыс әрекеттерін қолдайтындарын білдірді.
АҚШ әскерлері басып алу мақсатын көздемейді. Егер Испания әскерлері
келіп тәртіп орнататын болса АҚШ әскерін тез арада шығарып
кетеді деп сендірді. Испания өкілі Онис пен АҚШ мемлекеттік
секретарының келіссөзінің нәтижесінде Флориданы АҚШ-қа қосу түбегейлі
шешілді.
Бұл келісім АҚШ үкіметіне шекараны батыстан Тынық
мұхит жағалауларына дейін жеткізуге мүмкіндік берді.
АҚШ-тың Мексикамен шекаралас Техас жерлеріне оңтүстіктің
құлиеленуші плантаторлары қызыға бастады. Техастың жері
құнарлы, мақта өсіруге өте қолайлы еді. Көптеген оңтүстік
Американдықтар Техас аймағындағы бос жерлерге жергілікті
басшылардың рұқсатымен қоныстанып, ауылшаруашылық дақылдарын егу
жұмыстарын жүргізе бастады. Олардың саны жылдан-жылға көбейе
берді.
Америкадан қоныс аударғандар Мексика заңдарына бағынбады.
Ағылшынша сөйледі, протестант дінін сақтады. Мексика халқына
менсінбей қарады. Оларды екінші сортты адамдар деп
бағалады.
АҚШ-тың сыртқы саясатындағы тағы бір мәселе Куба еді.
ХІХ-дың 1-ші ширегінде АҚШ пен Куба арасындағы сауда-саттық
жақсы жолға қойылған болатын.
Жалпы сауда көлемі бойынша Куба, Англиядан кейін екінші
орында еді. АҚШ-тың Кубамен сауда-саттық көлемі 1820 жылдары
11-13 млн долларды құрады. Бұл көрсеткіш Испан-американ
отарларымен жүргізілген саудадан 5-6 есе көп еді.
ХІХ ғасырдың 20-жылдарының басында Испанияның Кубадағы
билігі әлсіз еді. Ол биліктің ертеме, кешпе құлайтындығын бәрі
түсінді. ХІХ ғасырдың 20-шы жылдарынан бастап Кубаға
қызығушылық өсті. Оның қатарына АҚШ, Англия, Франция, Испания,
Мексика, Колумбия т.б елдер. (17)
Оның географиялық орны да өте қолайлы. Мексика
шығанағын кілті деп баға береді кейбір тарихшылар.
Бұл арал брыннан-ақ солтүстік американың саяси
қайраткерлерінің назарын аударып отыратын еді.
Кубаға арнап толып жатқан экспансионистік идея мен
теориялар айтылып жатты. Бұл аралды қалайда болмасын, АҚШ-тың
шығармауды американың толып жатқан мемлекет қайраткерлері
айтып кетті.
1822 жылы күзде Кубаны жаулап алу мәселесі бірнеше рет
американ кабинетінде талқыға түсті.
Адамс былай деп жазады: Кэлхауынның ең негізгі мақсаты
Кубаны АҚШ-тың құрамында көруі еді. (18)
Кубаның қалайда АҚШ-тың құрамында қызуды көптеген мемлекет
қайраткерлері қолдады.
1822 жылы 28 ноябрьдегі кабинет отырысында оған Франция
өкілі Парижге кетер алдында құпия түрде Испания мен Англия
арасында Кубаны сату туралы келіссөз болғандығын айтады.
Өз кезегінде Англия АҚШ-тың Кубаға қарсы бағытталған
ойларын іс жүзінде асырмау мақсарында аралға әскери кемелерін
жібереді. Ағылшын моряктары теңіз қарақшыларын жоғары
сылтауратып, бірінші рет аралға келді.
Ал АҚШ-тың әскери күштері 1822-1823 жылдары теңіз
қарақшыларын жоямыз дегенді сылтауратеп бірнеше рет Куба мен
Пуэрто-Риконың территориялық тәуелсіздігін бұзып, Куба мен
Пуэрто-Риканың ішкі су жолдарына енеді.
Испания үкіметінің рұқсатынсыз-ақ, АҚШ теңіз қарақшыларын
жоюды сылтау етіп, өзінің әскерін аралға түсіреді.
1822 жылы 7 ноябрь күні 40 американ морягі Кубадағы теңіз
қарақшыларының радиостанцияларын жою мақсатында Куба жеріне енеді.
Сөөйтіп теңіз қарақшыларының Кубадағы екі радиостанцияларын жояды
және 5 кішігірім кемені қолға түсіреді, оның үшеуін өртейді, ал
екеуін Жаңа Орлеанға жібереді.(19)
Одан кейін де теңіз қарақшыларын жоямыз деген мақсатпен Куба
жеріне бірнеше рет әскер түсіріледі.
Міне осының бәрі АҚШ-та кубаға қарсы экспонсионистік
саясатты жүргізуді қолдайтындардың санын көбейтті. АҚШ үкіметі
Кубаның басқа елдің, әсіресе Англияның ықпалына түспеу жолдарын
қарастырды.
Оңтүстік Америка халықтары бірінен соң бірі өз
тәуелсіздіктерін жариялап жатты. 1816 жылы Аргентина өз
тәуелсіздігін, 1818 жылы Чили, 1819 жылы Ұлы Колумбия (Венесуэла,
Жаңа Гренада, Эквадор) өз тәуелсіздігін жариялады. 1821 жылы
сентябрьде Мексика өз тәуелсіздігін жариялады, оның басшысы болып
Итурбиде сайланды. Бірақ көп кешікпей республикалық партия жеңіске
жетіп Итурбидені тақтан тайдырды.
Мексикада Федеративтік Республика орнады. 1822 жылы
7 сентябрьде Бразилия тәуелсіздікке қол жеткізді.
1823 жылы 1 июльде Орталық Американың Құрама
провинциясының тәуелсіздік декларациясы қабылданды. Оның құрамына
Гватемала, Коста-Рпика, Никарагуа, Гондурас және Сальвадор кірді.
(20)
1820 жылдағы революциядан кейін Испания мемлекеті, кейбір
тәуелсіздік алған елдермен бітім шартын жасады. Сөйтіп Латын
Америкасындағы ұлттық-азаттық қозғалысының жеңісін мойындады.
Латын Америкасындағы халықтардың ұлт-азаттық қозғалысының
жеңістерімен санасу керек болды, соны дер кезінде бағалай білген АҚШ
капиталистері Латын Америкасындағы елдермен сауда-саттықты дамытты.
АҚШ Кариб бассейндегі Куба және Мексикамен сауда-саттықты Латын
Америкасының басқа елдермен салыстырғанда көп мөлшерде жүргізді.
Латын Америкасының басқа елдермен сауда жүргізуде Англия басымдыққа
ие болды.
1822 жылы Англияның сауда көлемі 30 млн. доллар болса, АҚШ-тың
сауда көлемі 14 млн. доллар болды. Латын Америкасымен жүргізілген
сауда көлемі жылдан жылға өсіп отырды оны мына
таблицадан көруге болады: (21)
Қаланың атыжылдары Экспорт Импорт
Куба 1821 ж 4540 мың 6584 мың
1822 ж 4270 мың 7299 мың
1823 ж 5405 мың 6952 мың
Гаити 1821 ж 2270 мың 2246 мың
1822 ж 2119 мың 2241 мың
1823 ж 2378 мың 2352 мың
АҚШ –тың Оңтүстік Америкаға шығарған товарының көлемі:
(доллар есебімен)
1822 -1826 жылдары
1822 жылы 3 698 996 доллар
1823 жылы 4 913 108 доллар
1824 жылы 8 219 912 доллар
1825 жылы 11 257 312 доллар
1826 жылы 10 754 961 доллар
АҚШ-қа әсіресе оңтүстік көршілерімен сауда жасау тиімді
болады
АҚШ бұл елдерге негізінен өз өнімдерін шығарды. Ағылшын
– Америка қайшылығы әсіресе ағылшындық Вест-Индиямен АҚШ
аралығындағы сауда мәселесінде айрықша көрініс тапты.
Жаңа Англия саудагерлері Англияның Вест-Индиясымен кең
көлемде екі жаққа да тиімді сауда байланысын орнатты.
Оның көлемі 35 млн долларға дейін жетті. Бұл жағдай ұзаққа
созылмады. Англия үкіметі Вест-Индиямен сауда қатынасы тек
Англия кемелерімен жасалынатын болды деп шешім қабылданды. Бұл
Америка саудагерлеріне өте қатты соққы болды. АҚШ пен АНглияның
Вест-Индия арасындағы сауда көлемі қысқарып кетті. Вест-Индиядағы
Англия плантаторлары бұған қарсы шықты. Олар Англия парламентінен
бұл жағдайды оң шешуді өтінді.
1822 жылы 24 июльде парламент заң қабылдайды. Бұл заң
бойынша Америка кемелері Вест-Индиямен сауда жасайтын болып шешілді.
Оған жауап ретінде АҚШ-тың президенті: 1822 жылы 6 майда
прокламация қабылданды. Бұл прокламация бойынша АҚШ порттары Англия
кемелері ашық, - деп жариялады. (22)
ХІХ ғасырдың 20 жылдарының жартысында АҚШ Оңтүстік Америка
рыногына Товар шығаруда біршама жетістіктерге жетті, оның көлемі
артты, бірақ Англия үлесі басымырақ еді. АҚШ-тың шекарасына жақын
орналасқан елдермен сауда жасауда жетістіктерге жетті.
Латын Америкасындағы тәуелсіздік алған елдердің тәуелсіздігін
мойындау АҚШ-та өткір мәселе болып қалды.
1817 жылы Оңтүстік Америкадағы жағдаймен танысу үшін
Ц.Родней, Д.Грехма және Т.Блэнді сонымен қатар секретарь Брэккеридж
бастаған комиссия жіберілді. Комиссия мүшелері Латын Америкасындағы
елдердің қазіргі жағдайлары туралы материал дайындап, оны
президент Монроға береді. Монро 1818 жылы конгреске өткізеді.
1818 жылдың көктемінен бастап тәуелсіздікті тану конгресс
отырысындағы негізгі мәселеге айналады. АҚШ үкіметі олардың
тәуелсіздігін мойындауға асықпады.
Бірте-бірте бұл идея бүкіл АҚШ территориясына тарайды.
Оны қолдайтындардың саны арта түседі. Газеттерде де көптеген
мақалалар жазылады. 1822 жылы Латын Америкасындағы тәуелсіз елдерді
тану туралы шешім шықты. Ал Латын Америкасының тәуелсіздік алған
мемлекеттерімен дипломатиялық қатынас орнатуға АҚШ үкіметі асықпады.
Монро доктринасын жариялаған кезеңде АҚШ тек қана
Буэнос-Айресті, Ұлы Колумбияны, Мексиканы және Чилиді мойындады.
Қалған елдер Европа мемлекеттерінің отарлары деп есептелінді.
Кейін Бразилия (1824 жылы) және Орталық Америка (1824 жылы)
тәуелсіз елдер деп олардың тәуелсіздігі мойындалды. Испания
мемлекеті АҚШ мемлекетінің Латын Америкасындағы бұрынғы Испания
мемлекеттерінің тәуелсіздігін моуындауын жақтырмады.
1822 жылы 8 мартта Испанияның Вашингтондағы өкілі Андуага АҚШ
өкіметіне өзінің ренішін білдірді. Қалыптасқан жағдайларға
обьективті баға берместен Оңтүстік Америкадағы отарларынан айырылғысы
келмеді. Оңтүстік Америкадағы Испания мен отар елдердің халықтарының
арасындағы соғыс тоқтатылды. Испания армиясының командирлері мен
вице-корольдары Колумбияның, Мексиканың және Перудің тәуелсіздігін
мойындады.(23)
Европа елдеріндегі Испания елшілері президент Монро қабылдаған
шешімдерге наразылық білдіру туралы нұсқаулар алды. Америка Құрама
Штаттары латын Америаксындағы бұрынғы Испания отар елдерін танудың
олармен болатын сауда қатынастарында басымдыққа ие болу үшін
жасалынып отыр деп түсіндірді.
1822 жылы Испанияның сыртқы істер министрі Мартинес дела
Роса өзінің Европа елдеріндегі елшілеріне Латын Америкасындағы отар
елдердің жағдайы туралы манифест жолдады. Испания өзінің қарсылығын
білдіре отырып, Американың саяси жүйесіне қарсы, Европа елдерін
қояды. Доктрина және Құрама Штаттардың барлық іс-әрекеттері қалайда
болса Европалықтардың билігінің Америка континентінде болмауын
көздейді. Америкадағы тәуелсіздік елдермен қарым-қатынас, сауда т.б.
АҚШ, Англияға қарағанда көбірек пайда табады. Шын
мәнінде АҚШ мемлекеті Испания Америкасына қандай саясат ұстанды,
көптеген тарихшылар АҚШ-тың Латын Америкасындағы ұлт-азаттық
қозғалыстарына бейтарап қарап, көмектеу туралы ойламағанда АҚШ кей
жағдайда Испания жағында болып, көтерілісшілерге зиян келтіріп
отырған.
Өзінің экспонсионистік мақсаттарын іс-жүзіне асыру үшін
Америка Құрама Штаттары 1818-1821 жылдары Флориданы қосып алды.
ХІХ ғасырдың 20 жылдарынан бастап Техас аймағын отарлай бастады.
Қолайлы жағдайларды пайдаланып Кубаны жаулап алуды ойлады. (24)
Флориданы бейбіт жолмен қосып алды немесе оны 5 млн.
долларға сатып алды дегеннің барлығы шындыққа жатпайды. Шын
мәнінде оны жаулап алды.
Амелия аралында әскер күшімен жаулап алғаны белгілі.
1817 – 1818 жылдары Америка Құрама Штаты Флориданың испания
отарларындағы болып жатқан көтерлісшілерінің қатарында көргісі
келмеді. Сөйтіп оны әскер күшімен АҚШ территориясына қосты.
Америка Құрама Штаттарының Куба туралы ұстанған саясатының да
өз ерекшелігі бар. Оның мақсаты Кубаның үшінші елдің ықпалына
түсіп кетуінен сақтау. Сондықтан Кубадағы Испанияның билігінің
сақтауына АҚШ мүдделі болды.
Америка Құрама Штаттарының мүддесі Оңтүстік Америакдағы жаңа
мемлекеттермен сауда-саттықты ұлғайтуды көздеді. Сонымен қатар олармен
арадағы саяси қатынастарды жақсартуды көздеді және Америка Құрама
Штаттарының жалпы саяси ахуалын нығайтуды көздеді.
ІІ – тарау. Монро доктринасының жариялануы
1822 жылы көптеген Испан Америкасының тәуелсіз елдерінің
тәуелсіздігін мақұлдады, сөйтіп 1823 жылғы жарияланған Монро
доктринасының негізі қаланды. (25)
Монро доктринасын дайындау мен жариялануының шығу тарихы
туралы негізгі проблеманың бірі Қасиетті Одақтың Латын
Америкасына жасайтын интервенция шабуылы. Осы мәселені дұрыс талдау
Монро доктринасының мінезін айқындайды..
Егер шын мәнінде Батыс жарты шарға қауіп төніп тұрса,
қаруланған интервенция шындық болса, онда Монро доктринасы қорғаныс
сипатына ие болады. Америка Құрама Штаты Латын Америкасының
құтқарушысы ретінде қабылданады.
Қасиетті Одақтың интервенциясы туралы өсек Европада да,
Америкада да кеңінен тарады. Кейін кейбір әдебиеттерде ол қауіпті
Монро Доктринасының жариялануы жойды дейді. Шын мәнінде былйша
еді. Кейінгі тарихшылардың архив материалдарын зерттеуінің
нәтижесінде әсіресе жас тарихшы Перкинстің осы мәселеге қатысты
Европадағы елдерде жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде
ешқандайда Латын Америкасына қарсы интервенцияның дайындалмағанын
дәлелдеді.
Қасиетті Одақтың интервенциясының жалған екендігін басқа
да көптеген тарихшылар дәлелдеді. Тарихшылардың арасында қарама-
қарсы пікір айтқандар да болды.
Англияның сыртқы саясаты туралы тарихшысы Гарольда
Темперлей Қасиетті Одақтың испания Америкасына қарсы
интервенциясының тарихы жеткілікті зерттелген жоқ, сондықтан бір
жақты пікір айту ерте деп мәлімдеді. Интервенция жасау
мүмкіндігінің болмағанының мынадай себептерін көрсетеді:
1. Испания отарлары 1922 жылы тәуелсіздікті орнатып қойған еді.
Оны Европа елдерінің күшімен қайта орнату мүмкін емес еді.
2. Франция өкіметі Перу, Чили және Мексика тағына испандық Бурбон
әулетін қоюды ойламағанымен, оны күштеп қоюдан ойлаған жоқ.
3. Архивтерде бұл туралы ешқандай мәліметтің болмауы. (26)
Сонымен тарихшылар Латын Америкасына қарсы Қасиетті
Одақтың интервенциясының жоспарланбағанын, дайындалмағанын дәлелдеді.
Тек алғашқы кезеңдерде Россия Испанияға жәрдем беруді ойлады. 1824
жылы майда бұл ойын іс-жүзіне асырудан бас тартады.
Осы мәселе жөніндегі американдық маман У.С.Робертсон
бірнеше жыл Европа архивтерінде жұмыс істеген мынадай мәлімдеме
жасайды. 1824 жылы Нессельродта Қасиетті Одақтың Испания
Америкасында күш көрсетуімен отарлық езгіні қайта орнату жөнінде
келіссөз болды дейді.
Қасиетті Одақтың интервенциясының мүмкіншілігін Чарльз
Уэбетер жан-жақты зерттеп былай деді: Европада бірде-бір мемлекет
Америкадағы отарлық езгіні күшпен қайта орнату туралы
дайындалмағанын кейбір жеке ойлардың болғанын, бірақ ондай ойды
ешқандай мемлекет қабылдамады.
Монро Доктринасы да, Похиньяктің меморандумасында Испания
отарларының тәуелсіздігін сақтаған жоқ және Европалық шабуылынан
қорғаған жоқ.
Сөйтіп шетел зерттеушілері Қасиетті Одақтың Латын
Америкаға қарсы интервенция жасауға дайындалды деген жорамалдарын
жоққа шығарды. Бұл мәселелерді талқылағанда Россияның ұстанған
бағытын айқындап алуымыз қажет. Өйткені, оның ұстаған бағытын
әртүрлі бағытта көрсетуге тырысты. Шын мәнінде Россия Латын
Америкасына қарсы интервенция ұйымдастыру, оған қатысу мәселелерін
көтерген жоқ.
АҚШ-тың Қасиетті Одаққа кіруінің мүмкіншілігі туралы
Россия мен АҚШ арасында келіссөздердің болғаны белгілі. АҚШ-тағы
орыс өкіліне АҚШ өкіметінің бұл туралы көзқарасын анықтау туралы
тапсырма бергені белгілі.
1819 жылы 19 июньде Вашингтондағы Россияның жаңа өкілі
П.Полетикпен АҚШ мемлекеттік хатшысы Д.К.Адамсом болған әңгімеде
Россия императоры АҚШ-ты Қасиетті Одақтың қатарында көргісі
келетініндігін айтты деп мәлімдеді. (27)
Егер АҚШ-тың Европа елдерімен қатынасында келіспеушілік
туындаса, әсіресе Англиямен, Россия, АҚШ пайдасына қарай шешуге
көмек берер еді дейді.
1819 жылы декабрьдің басында Полетикамен мемлекеттік
хатшы Адамс бұл мәселені тағы да қозғайды. Мемлекеттік хатшы
Адамс бұл мәселені конгресс отырысында ұсынатынын мәлімдейді. Бірақ
конгресс бұл ұсынысты қабылдамайды.
АҚШ билеушілері дүниежүзінің екі бөлікке бөлінуін қалады.
Сөйтіп Батыс шарда билік жүргізіп, өзінің ықпалын орнатпақшы болды.
Сондықтан Д.К.Адамс Европаның да, Американың да пайдасы үшін
Европалық және американдық жүйе бір-бірінен алшақ тұрсын деді. Міне
осы жүйе (Европалық, Американдық) Монро доктринасына енеді. Кейін
панамерикандық ұйым құрғанда бұл принцип негізге алынады. АҚШ-тың
Қасиетті Одаққа кіруге қарсы болғандығына қарамастан АҚШ пен
Россия арасындағы қатынас достық жағдайда қала береді. Россия өкілі
Полетика мен АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Д.К.Адамстың арасында
достық қатынас орнайды. Сондықтан да бір кездесуде АҚШ-тың
мемлекеттік хатшысы Д.К.Адамс Россия өкілі Полетикеге 1819 жылғы
22 февральда жасалынған испан-америка келісімінің түпнұсқасын
көшіруге береді. Мақсаты Россия императоры Александр 1-ге ықпал ету
еді. (28)
Полетика мемлекеттік хатшы Д.К.Адамсты өзіне берілген
нұсқаудың мазмұнымен таныстырады. Полетика Россия мемлекетінің
Испания туралы Одақтастарының берген ешқандай уәдесі жоқ екендігін
айтады. Россия императоры І Александр мұндай уәде беруге қарсы
екендігін мәлімдейді.
Россия императоры І Александр Америка өкілі Кэмпбеллге 1820
жылғы жазда АҚШ өкіметінің Россияға сенім білдіруіне болады, достық
қатынас ажырамайды деді. Әрине патша өкіметі монархиялық реакциялық
жүйені сақтай отырып, күштердің тепе-теңдігіне баға бере отырып,
отарлау саясатының мәңгілік емес екендігін түсіне отырып Оңтүстік
Америкаға интервенция жасауға дайындалған жоқ. Испания королі
Фердинанд VII Оңтүстік Америкадағы отарларды қайта қалпына келтіре
алмайтынына бірте-бірте көзі жетті. (29)
Бұл мәселеге Франция өкіметінің ұстанған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz