«Азаматтық – құқықтық жауапкершілік: түсінігі, тарту негіздері және түрлері»
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. АЗАМАТТЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Азаматтық. құқықтық жауапкершілігінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Азамматтық.құқықтық жауапкершіліктің түрлері және формалары ... ... 14
1.3 Азаматтық.құқықтық жауапкершілікке тарту негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2. АЗАМАТТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК ШАРТЫ ЖӘНЕ ТАРТУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Азаматтық.құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері ... ... ...29
2.2 Азаматтық . құқықтық міндеттемені тоқтату және оның түсінігі ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.53
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. АЗАМАТТЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Азаматтық. құқықтық жауапкершілігінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Азамматтық.құқықтық жауапкершіліктің түрлері және формалары ... ... 14
1.3 Азаматтық.құқықтық жауапкершілікке тарту негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2. АЗАМАТТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК ШАРТЫ ЖӘНЕ ТАРТУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Азаматтық.құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздері ... ... ...29
2.2 Азаматтық . құқықтық міндеттемені тоқтату және оның түсінігі ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51.53
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында ең қымбат қазына адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп белгіленген. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады делінген ҚР Конституциясының 1, 2-тармағында. Яғни «Қазақстан Республикасының азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады» (ҚР Конституциясының 12-бабының 3-тармағы). Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс (5-тармақ) [1].
ҚР адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында ұлттық заңдылыққа сүйенеді. Қазақстанның халықаралық конвенцияларға қосылуы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау саласында әлем стандарттарына қол жеткізуінің басты факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары жалпы - республикалық зандар болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Қазақстан Республикасының өзге де зандары мен Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарынан, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттеуде азаматтық құқық пәнін анықтап, мұның пәнін не екенін белгілеу . Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін коғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетінін, құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі колданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1- бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар құрайды [2].
Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы) [2].
Азаматтық құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін азаматтық- құқықтық жауапкершілік қолданылады. Міндеттеме талаптарына сәйкес жауапкершілікке тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы болып табылады.
Азаматтық құқықта жауапкершілік заңға және шартқа сәйкес жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы салдары жауапкершілікті туындатқан азаматтардың және заңды тұлғалардың құқығын қорғау азаматтық – құқықтық жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік тудыратын жағдай оның негіздері болып есептеледі. Ондай негіздерге ең алдымен заңда немесе шартта көрсетілген құқықтарды бұзу жатады. Мысалы, міндеттеме шартында көрсетіле тұрса да тұлғаның оны орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындамауы, әлдекімге мүліктік залал келтіруі тәрізді жағдайларды айтуға болады.
Алайда жауапкершіліктің аталған негіздерінің бірі пайда болған кезде оны белгілі бір тұлғаға қолдана қою әр кез мүмкін емес. Ол үшін азаматтық-құқықтық бұзушылыққа сәйкес келетін жалпы, типтік болып табылатын белгілі бір жағдайларды айқындап алу қажет. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің мұндай жалпы негіздеріне жататындар:
1) тұлғаның кұкыққа қайшы қылығы (іс-әрекеті не әрекетсіздігі);
2) жәбірленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3) құқық бұзушының құқыққа қайшы іс-әрекеті мен оның келтірген зиянының салдары арасындағы болатын себепті байланыс;
4) құқық бұзушының кінәсі.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап, басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін коғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін онын пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі колданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар кұрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1- бабы, 1-тармағы). Сонымен қатар мүліктік катынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы) [2].
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік дегеніміз, заңмен қаралған ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқық катынасының субъектісіне қолданылатын мүлікті өндіртіп алу немесе мүліктік салмақ салу болып табылады. Оған бұзылған кұқыққа орай уәкілетті тұлғаның мүліктік шығынының орнын толтыру да жатады.
Отандық заңгер Ғ.Төлеуғалиевтің пікірінше, азаматтық-құқықтық жауапкершілік - Азаматтық құқықтың Жалпы бөлімінің институты болып табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық түрінде өзіне тән қасиеттер кездеседі деп есептейді [3, 336 б.].
Жауапкершіліктің түрлерін оның негіздері, субъектілері, құқық бұзушыға қолданылатын шара мен оның сипаты бойынша айыруға болады.
Негіздері бойынша жауапкершілік шартты және шарттан тыс деп бөлінеді, яғни ол шарт арқылы немесе онсыз да жүзеге асады. Бірінші жағдайда әр жақтың өзара шартынан, сондай-ақ басқа да әрекеттерінен туындайтын құқықтық қатынастарға байланысты көрінеді. Жақтардың мақсаты қоғамдық-пайдалы нәтижелерге қол жеткізу болып табылады, бірақ заң мен шарт олардың мүмкін болатын құқық бұзушылығына орай міндеттері мен жауапкершіліктерін қарастырады. Сондықтан, мұндай қатынастар бойынша жауапкершілік осы құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқыққа сай келетін іс-әрекеттерін сол нормалармен реттейді. Әдетте екі жаққа да бірдей әрі мейлінше қатал талаптар қойылады.
Алайда әлеуметтік жауапкершілік ерекше мағынаға ие болып, әлеуметтік психологиялық сипатта болады. Әдебиеттерде осы жауапкершілік түсінігіне ұқсастыруға тырысады. В.А Тархованың пікірі бойынша: «өзінің істеген әрекетіне жауап бере отырып міндеттеменің реттелу құқығы- юридистикалық жауапкершілік», - дейді [4, 177 б.]. Юридистикалық жауапкершіліктің осындай түсінігі жауапкершілік түсінігін шектен тыс үлкейтіп, оның тәжірибелік мағынасынан айырады.
С.Н. Братусь жауапкершілік деп мемлекеттік немесе қоғамдық мәжбүрлеу шараларын, сонымен қатар борышқордың өзіне жүктелген міндеттемені орындауын түсіндіреді [5, 125 б.].
Сонымен, қоғамдық өмірде «рухани жауапкершілік » категориясы үлкен маңызға ие. Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат қылықты қоғамдық айыптау түрімен ерекшеленеді. Осындай мәселелерді қарастыра келе, диплом жұмысының тақырыбын азаматтық-құқықтық жауапкершілікке байланысты таңдауыма тура келді.
Тақырыптың ғылыми зерттелуі. Азаматтық - құқық жауапкершіліктің ғылыми зерттелуін қарастырып көрелік. Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып жүрген Қазақстандық ғалымдар Ғ.А.Жайлин, Ю.Г. Басин, М.К.Сүлейменов, А.Г. Диденко, О.Ихсанов, Ғ.Төлеуғалиевтердің пікірінше азаматтық - құқықтық жауапкершіліктің азаматтық құқықтағы маңызы өте зор және азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің әлеуметтік өмір аясында адам, қоғамның табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдары тигізетін еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті, жауапкершілікті адамдардың мінез - құлқын қалыптастыру құралы болып табылатындығы баяндалады. Олай болса, азаматтық – құқықтық жауапкершілік пен еркіндік өзара байланысты әрі бір-біріне себепті салдарлық құбылыстар. Еркіндік істің байыбын барлай отырып, дұрыс шешім қабілеттілігінен басқа ешнәрсе емес. Еркіндік немесе шешім қабылдауға жағдай тудырған болса, жауапкершілік те арта түседі. Еркіндік шектелген, шектелінген жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол ашылады.
Сонымен қатар, азаматтық – құқықтық жауапкершілік тақырыбына байланысты А.М.Белякованың «Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда: Теория и практика» (М., 1986) [6], А.Т.Ащеуловтың «Гражданско-правовая ответственность за вред, причиненный преступлением против личности» монографиясы (Алматы, 2000) [7], Р.К.Карабулованың «Гражданско-правовая ответственность за экологические правонарушения» авторефераты (Алматы, 2000) [8] жарық көрген.
Нарықтық қатынастарға негізделген қазіргі экономикалық жүйеге көшу кезінде шаруашылық қызметінде толық еркіндік және сонымен бір мезгілде экономикалық қызмет нәтижесі жолында фирмалардың, кәсіпкерлікпен, сауда-саттықпен айналысып жүрген барлық адамдардың толық жауапкершілігі талап етіледі. Бұл үрдіс меншіктің барлық түрлерінің тепе-теңдігіне, меншік қатынастарын белсенді реформалауға сүйенеді. Меншік иесінің дербестігі мен тәуелсіздігі шығармашылық белсенділік пен икемділікті дамыта отырып, оның жауапкершілігіне, өз мүлкін ұқыптылықпен пайдалануға, сақтауға және жауапкершілігін арттыруға жол ашады. Жауапкершілік бір мезгілде түрлі әлеуметтік байланыстарға тән нәрсе. Жауапкершілік сезімі адамгершілік санаты (категориясы) болып табылады. Алайда, жауапкершіліктің мұндай қасиеті құқықтық жағынан негізделгенде ғана құқықтық реттіліктің көрінісі ретінде жауапкершілік ұғымы түрлі аспектілерге жиі қолданылады. Кейбір жағдайларда міндеттерді, тапсырмаларды, жүктелген жұмыстарды орындау мен оның нәтижелері, өзге жағдайларда олардың бұзылу, сақталмау жөніндегі жауапкершілігі туралы сөз болды. Бірінші жағынан алып қарастырғанда тұтас құбылыс мінез-құлықтың ондай қылығына тәуелсіз, ал екінші жағынан алып қарастырғында міндеттердің салдары ретінде туындап тәуелдікке ұшырайды. Бұл мінездің қоғамымыздың құқықтық жүйесінің қалыпты орнығуында үлкен маңызға ие заңдық жауапкершіліктің аспектілері болып табылады.
Зерттеу пәні. Тақырыптың зерттеу пәні болып – ҚР Азаматтық құқығы және азаматтық кодексі болып табылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісіне азаматтардың азаматтық – құқықтың жауапкершілігі жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының басты мақсаты – ҚР азаматтық құқығы және азаматтық кодексіндегі белгіленген заңдар бойынша азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің түсінігін, азаматтық – құқықтық жауапкерлілікке тарту негіздері мен түрлерін толық зерттеу арқылы тақырыптық мәнін ашу.
Жұмыстың алға қойған мақсатын орындау үшін мынадай міндеттерді шешуге тура келеді:
- Азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің түсінігін қарастыру;
- Азамматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлері және формаларына тоқталу;
- Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен босату негіздерін анықтау;
- Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздерін анықтау;
- Азаматтық – құқықтық міндеттемені тоқтату және оның түсінігіне тоқталу;
- Кәмелетке толмағандардың азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің мәнін ашып көрсету.
Міне, осы аталған мәселелерді шешу арқылы тақырыптық мәні мен мазмұнын ашу – диплом жұмысының басты мақсаты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Кіріспе, үш бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында ең қымбат қазына адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп белгіленген. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады делінген ҚР Конституциясының 1, 2-тармағында. Яғни «Қазақстан Республикасының азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие болып, міндеттер атқарады» (ҚР Конституциясының 12-бабының 3-тармағы). Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс (5-тармақ) [1].
ҚР адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында ұлттық заңдылыққа сүйенеді. Қазақстанның халықаралық конвенцияларға қосылуы адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау саласында әлем стандарттарына қол жеткізуінің басты факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары жалпы - республикалық зандар болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған Қазақстан Республикасының өзге де зандары мен Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан, Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарынан, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттеуде азаматтық құқық пәнін анықтап, мұның пәнін не екенін белгілеу . Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін коғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетінін, құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі колданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1- бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар құрайды [2].
Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы) [2].
Азаматтық құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін азаматтық- құқықтық жауапкершілік қолданылады. Міндеттеме талаптарына сәйкес жауапкершілікке тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы болып табылады.
Азаматтық құқықта жауапкершілік заңға және шартқа сәйкес жүзеге асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы салдары жауапкершілікті туындатқан азаматтардың және заңды тұлғалардың құқығын қорғау азаматтық – құқықтық жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік тудыратын жағдай оның негіздері болып есептеледі. Ондай негіздерге ең алдымен заңда немесе шартта көрсетілген құқықтарды бұзу жатады. Мысалы, міндеттеме шартында көрсетіле тұрса да тұлғаның оны орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындамауы, әлдекімге мүліктік залал келтіруі тәрізді жағдайларды айтуға болады.
Алайда жауапкершіліктің аталған негіздерінің бірі пайда болған кезде оны белгілі бір тұлғаға қолдана қою әр кез мүмкін емес. Ол үшін азаматтық-құқықтық бұзушылыққа сәйкес келетін жалпы, типтік болып табылатын белгілі бір жағдайларды айқындап алу қажет. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің мұндай жалпы негіздеріне жататындар:
1) тұлғаның кұкыққа қайшы қылығы (іс-әрекеті не әрекетсіздігі);
2) жәбірленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3) құқық бұзушының құқыққа қайшы іс-әрекеті мен оның келтірген зиянының салдары арасындағы болатын себепті байланыс;
4) құқық бұзушының кінәсі.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап, басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін коғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте құқықтың қандай салаға жататындығын анықтау үшін онын пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі колданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар кұрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1- бабы, 1-тармағы). Сонымен қатар мүліктік катынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы) [2].
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік дегеніміз, заңмен қаралған ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқық катынасының субъектісіне қолданылатын мүлікті өндіртіп алу немесе мүліктік салмақ салу болып табылады. Оған бұзылған кұқыққа орай уәкілетті тұлғаның мүліктік шығынының орнын толтыру да жатады.
Отандық заңгер Ғ.Төлеуғалиевтің пікірінше, азаматтық-құқықтық жауапкершілік - Азаматтық құқықтың Жалпы бөлімінің институты болып табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық түрінде өзіне тән қасиеттер кездеседі деп есептейді [3, 336 б.].
Жауапкершіліктің түрлерін оның негіздері, субъектілері, құқық бұзушыға қолданылатын шара мен оның сипаты бойынша айыруға болады.
Негіздері бойынша жауапкершілік шартты және шарттан тыс деп бөлінеді, яғни ол шарт арқылы немесе онсыз да жүзеге асады. Бірінші жағдайда әр жақтың өзара шартынан, сондай-ақ басқа да әрекеттерінен туындайтын құқықтық қатынастарға байланысты көрінеді. Жақтардың мақсаты қоғамдық-пайдалы нәтижелерге қол жеткізу болып табылады, бірақ заң мен шарт олардың мүмкін болатын құқық бұзушылығына орай міндеттері мен жауапкершіліктерін қарастырады. Сондықтан, мұндай қатынастар бойынша жауапкершілік осы құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқыққа сай келетін іс-әрекеттерін сол нормалармен реттейді. Әдетте екі жаққа да бірдей әрі мейлінше қатал талаптар қойылады.
Алайда әлеуметтік жауапкершілік ерекше мағынаға ие болып, әлеуметтік психологиялық сипатта болады. Әдебиеттерде осы жауапкершілік түсінігіне ұқсастыруға тырысады. В.А Тархованың пікірі бойынша: «өзінің істеген әрекетіне жауап бере отырып міндеттеменің реттелу құқығы- юридистикалық жауапкершілік», - дейді [4, 177 б.]. Юридистикалық жауапкершіліктің осындай түсінігі жауапкершілік түсінігін шектен тыс үлкейтіп, оның тәжірибелік мағынасынан айырады.
С.Н. Братусь жауапкершілік деп мемлекеттік немесе қоғамдық мәжбүрлеу шараларын, сонымен қатар борышқордың өзіне жүктелген міндеттемені орындауын түсіндіреді [5, 125 б.].
Сонымен, қоғамдық өмірде «рухани жауапкершілік » категориясы үлкен маңызға ие. Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат қылықты қоғамдық айыптау түрімен ерекшеленеді. Осындай мәселелерді қарастыра келе, диплом жұмысының тақырыбын азаматтық-құқықтық жауапкершілікке байланысты таңдауыма тура келді.
Тақырыптың ғылыми зерттелуі. Азаматтық - құқық жауапкершіліктің ғылыми зерттелуін қарастырып көрелік. Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып жүрген Қазақстандық ғалымдар Ғ.А.Жайлин, Ю.Г. Басин, М.К.Сүлейменов, А.Г. Диденко, О.Ихсанов, Ғ.Төлеуғалиевтердің пікірінше азаматтық - құқықтық жауапкершіліктің азаматтық құқықтағы маңызы өте зор және азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің әлеуметтік өмір аясында адам, қоғамның табиғи өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдары тигізетін еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті, жауапкершілікті адамдардың мінез - құлқын қалыптастыру құралы болып табылатындығы баяндалады. Олай болса, азаматтық – құқықтық жауапкершілік пен еркіндік өзара байланысты әрі бір-біріне себепті салдарлық құбылыстар. Еркіндік істің байыбын барлай отырып, дұрыс шешім қабілеттілігінен басқа ешнәрсе емес. Еркіндік немесе шешім қабылдауға жағдай тудырған болса, жауапкершілік те арта түседі. Еркіндік шектелген, шектелінген жерде жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын психологиялық деформацияға жол ашылады.
Сонымен қатар, азаматтық – құқықтық жауапкершілік тақырыбына байланысты А.М.Белякованың «Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда: Теория и практика» (М., 1986) [6], А.Т.Ащеуловтың «Гражданско-правовая ответственность за вред, причиненный преступлением против личности» монографиясы (Алматы, 2000) [7], Р.К.Карабулованың «Гражданско-правовая ответственность за экологические правонарушения» авторефераты (Алматы, 2000) [8] жарық көрген.
Нарықтық қатынастарға негізделген қазіргі экономикалық жүйеге көшу кезінде шаруашылық қызметінде толық еркіндік және сонымен бір мезгілде экономикалық қызмет нәтижесі жолында фирмалардың, кәсіпкерлікпен, сауда-саттықпен айналысып жүрген барлық адамдардың толық жауапкершілігі талап етіледі. Бұл үрдіс меншіктің барлық түрлерінің тепе-теңдігіне, меншік қатынастарын белсенді реформалауға сүйенеді. Меншік иесінің дербестігі мен тәуелсіздігі шығармашылық белсенділік пен икемділікті дамыта отырып, оның жауапкершілігіне, өз мүлкін ұқыптылықпен пайдалануға, сақтауға және жауапкершілігін арттыруға жол ашады. Жауапкершілік бір мезгілде түрлі әлеуметтік байланыстарға тән нәрсе. Жауапкершілік сезімі адамгершілік санаты (категориясы) болып табылады. Алайда, жауапкершіліктің мұндай қасиеті құқықтық жағынан негізделгенде ғана құқықтық реттіліктің көрінісі ретінде жауапкершілік ұғымы түрлі аспектілерге жиі қолданылады. Кейбір жағдайларда міндеттерді, тапсырмаларды, жүктелген жұмыстарды орындау мен оның нәтижелері, өзге жағдайларда олардың бұзылу, сақталмау жөніндегі жауапкершілігі туралы сөз болды. Бірінші жағынан алып қарастырғанда тұтас құбылыс мінез-құлықтың ондай қылығына тәуелсіз, ал екінші жағынан алып қарастырғында міндеттердің салдары ретінде туындап тәуелдікке ұшырайды. Бұл мінездің қоғамымыздың құқықтық жүйесінің қалыпты орнығуында үлкен маңызға ие заңдық жауапкершіліктің аспектілері болып табылады.
Зерттеу пәні. Тақырыптың зерттеу пәні болып – ҚР Азаматтық құқығы және азаматтық кодексі болып табылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісіне азаматтардың азаматтық – құқықтың жауапкершілігі жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының басты мақсаты – ҚР азаматтық құқығы және азаматтық кодексіндегі белгіленген заңдар бойынша азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің түсінігін, азаматтық – құқықтық жауапкерлілікке тарту негіздері мен түрлерін толық зерттеу арқылы тақырыптық мәнін ашу.
Жұмыстың алға қойған мақсатын орындау үшін мынадай міндеттерді шешуге тура келеді:
- Азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің түсінігін қарастыру;
- Азамматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлері және формаларына тоқталу;
- Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен босату негіздерін анықтау;
- Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздерін анықтау;
- Азаматтық – құқықтық міндеттемені тоқтату және оның түсінігіне тоқталу;
- Кәмелетке толмағандардың азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің мәнін ашып көрсету.
Міне, осы аталған мәселелерді шешу арқылы тақырыптық мәні мен мазмұнын ашу – диплом жұмысының басты мақсаты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Кіріспе, үш бөлім, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз. – 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, (2014.07.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: І Том.- Алматы, 1991.- 336 б.
4. Тархова В.А Советское гражданское право" в 2 т., Издательство Саратовского университета в 1991 г.- с. 177
5. Братусь С.Н. Юридическая ответственность и законность (М., 1976).- с. 125
6. Белякова А.М. «Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда: Теория и практика» (М., 1986)
7. Ащеулов А.Т. «Гражданско-правовая ответственность за вред, причиненный преступлением против личности» монографиясы (Алматы, 2000)
8. Карабулова Р.К. «Гражданско-правовая ответственность за экологические правонарушения» авторефераты (Алматы, 2000)
9. Басин Ю. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства.- Алматы: «Әділет-Пресс», 1997.- 31 б.
10. Кособродов В.М. Обязательство по возмещению вреда, причиненного жизни и здоровью, как мера социальной защиты прав и интересов потерпевшего. // Адвокат. 2004. №7. – c. 14
11. Пугинский Б.И. Гражданско-правовая ответственность. – М., 2006. – с. 77
12. Грибанов В.П. Осуществление и защита гражданских прав.- М., 2001.- с. 211
13. Иоффе О.С. Обязательственное право.- М., 1975.- с. 331
14. Хохлова Г.В. Понятие, виды и формы гражданско-правовой ответственности.// Актуальные проблемы гражданского права. Вып. 5. под ред. В.В. Витрянского. М., 2001. С. 85.
15. Баринова Е.В. Понятие, формы и виды гражданско-правовой ответственности за нарушение договорного обязательства.// Актуальные проблемы гражданского права. Вып. 6 под ред. О.Ю. Шилохвоста. М., 2003. С. 208.
16. Лукьянцев А.А. Применение гражданско-правовой ответственности при осуществлении предпринимательской деятельности: теория и судебная практика. – Ростов н/Д: Изд–во РГУ, 2005. С. 70-73
17. Алексеев С.С. Проблемы теории права.- М., 1972.- с. 371
18. Гражданское право.- Учебник.- Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого.- М., 1998.- 331 б.
19. Мұздыбаев Қ. Азаматтық – құқықтық шарттар мәміленің құқықтық нысаны ретінде.- Заң және заман.- 2011.- №7. – 45 б.
20. Варул П.А., Грязин И.Н. Некоторые методологические положения исследования юридической ответственности в условиях ускорения социально-экономического развития // О роли юридической ответственности в условиях ускорения социально-экономического развития. Труды по правоведению. - Тарту: Изд-во Тарт. ун-та, 1987. - С. 15-28
21. 1940 жылғы 26 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңес президиумының «Сегіз сағаттық жұмыс күнімен, жеті күндік жұмыс аптасына көшу туралы жұмысшылармен қызметкерлердің кәсіпорындар мен мекемелерден өз беттерінше кетуіне тиым салу туралы» жарлығы
22. Е.В.Черных Гражданское право России.- М., 1982.- с. 233
23. Санкции и ответственность по советскому праву. Теоретические проблемы. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1981. — 240 с.
24. Тархов В.А. Ответственность по советскому гражданскому праву.- Саратов.- 1973.- с. 11
25. Бабиков А.Н. РПРавовые проблемы реализации государственной собственнности.- М.1992. 91 б.
26. Теория государства и права.- М., 1983. С. 44
27. Майлыбаева Ж. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негіздері.- Тураби.- №7.- 2014.- с. 89
28. Сандыбаев М. Азаматтық құқықтың ерекшеліктері.- Заң. Тураби.- №7.- 2014.- с. 61
29. Абдуллаев Ж. Азаматтық құқық: Практикум.- 2011.- 221 б.
30. Жайлин Г. Азаматтық құқық: Ернкше бөлім.- Алматы. -2009. 89 б.
31. Құқықтану: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарльқ бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / А.Ибраева, Б.Қуандыков, Ш.Маликова, С.Есетова. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 192 бет
32. Гражданско-правовая ответственность. Васькин В.В., и Овчиников И.Н.. 1998г.
33. Гражданское право. Под.ред. доктора профессор юридических наук. А.П.Сергеева. Санкт-Петербург 1996г.
34. Основы гражданского право. М.Г.Маркова.
35. Гражданский Кодекс РК коментарии. Общая часть. Алматы. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин.
36. Гражданское право. Е.А.Суханов.
37. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Алматы, «Әділет-Пресс», 1997г.
38. Гражданское право. Учебник/Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. М., 1997г.
39. Юридическая ответственность и законность. Братусь С.Н. Москва, 1996г.
40. Гражданское право, часть вторая в впросах и ответах. Москва юристь 2001г.
41. Алексеев С.С. Проблемы теории права – М., 1972г.
42. Гражданский Кодекс РК толкование и комментирование, Алматы, 1997г.
43. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Ғ.Сапарғалиев. 1995ж.
44. Гражданская правовая ответственность за пречинение вреда. Теория и практика. Белякова М.А. 1996г.
45. Ответственность за нарушение гражданских прав и обязанностей. Грибанов В.П., Москва 1993г.
46. Ответственность в коммерческом обороте. Комаров А.С. Москва, 1991г.
47. О возмещение ущерба гражданам. А.Бризиский, 1992г.
48. Вина как субъективное основание гражданско-праовой ответственности. Учебник.. В.А.Варул.1996г.
49. Причинная связь как условие юридической ответственности. Егоров Н.Д., Москва 1991г.
50. Правонарушение, понятие, причины, ответственность. Малейн Н.С. Москва 1995г.
51. Правовое экономика. Проблемы становления. Угинский Б.И., Сафиуллин Д.Н., 1991 г.
52. Гражданско-правовая ответственность за вред, причинный преступлением против личности. А.Т.Ашеулов, Г.А.Жайлин. Алматы, Издательства Каз ГЮУ 2000г.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30 тамыз. – 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, (2014.07.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
3. Төлеуғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: І Том.- Алматы, 1991.- 336 б.
4. Тархова В.А Советское гражданское право" в 2 т., Издательство Саратовского университета в 1991 г.- с. 177
5. Братусь С.Н. Юридическая ответственность и законность (М., 1976).- с. 125
6. Белякова А.М. «Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда: Теория и практика» (М., 1986)
7. Ащеулов А.Т. «Гражданско-правовая ответственность за вред, причиненный преступлением против личности» монографиясы (Алматы, 2000)
8. Карабулова Р.К. «Гражданско-правовая ответственность за экологические правонарушения» авторефераты (Алматы, 2000)
9. Басин Ю. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства.- Алматы: «Әділет-Пресс», 1997.- 31 б.
10. Кособродов В.М. Обязательство по возмещению вреда, причиненного жизни и здоровью, как мера социальной защиты прав и интересов потерпевшего. // Адвокат. 2004. №7. – c. 14
11. Пугинский Б.И. Гражданско-правовая ответственность. – М., 2006. – с. 77
12. Грибанов В.П. Осуществление и защита гражданских прав.- М., 2001.- с. 211
13. Иоффе О.С. Обязательственное право.- М., 1975.- с. 331
14. Хохлова Г.В. Понятие, виды и формы гражданско-правовой ответственности.// Актуальные проблемы гражданского права. Вып. 5. под ред. В.В. Витрянского. М., 2001. С. 85.
15. Баринова Е.В. Понятие, формы и виды гражданско-правовой ответственности за нарушение договорного обязательства.// Актуальные проблемы гражданского права. Вып. 6 под ред. О.Ю. Шилохвоста. М., 2003. С. 208.
16. Лукьянцев А.А. Применение гражданско-правовой ответственности при осуществлении предпринимательской деятельности: теория и судебная практика. – Ростов н/Д: Изд–во РГУ, 2005. С. 70-73
17. Алексеев С.С. Проблемы теории права.- М., 1972.- с. 371
18. Гражданское право.- Учебник.- Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого.- М., 1998.- 331 б.
19. Мұздыбаев Қ. Азаматтық – құқықтық шарттар мәміленің құқықтық нысаны ретінде.- Заң және заман.- 2011.- №7. – 45 б.
20. Варул П.А., Грязин И.Н. Некоторые методологические положения исследования юридической ответственности в условиях ускорения социально-экономического развития // О роли юридической ответственности в условиях ускорения социально-экономического развития. Труды по правоведению. - Тарту: Изд-во Тарт. ун-та, 1987. - С. 15-28
21. 1940 жылғы 26 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңес президиумының «Сегіз сағаттық жұмыс күнімен, жеті күндік жұмыс аптасына көшу туралы жұмысшылармен қызметкерлердің кәсіпорындар мен мекемелерден өз беттерінше кетуіне тиым салу туралы» жарлығы
22. Е.В.Черных Гражданское право России.- М., 1982.- с. 233
23. Санкции и ответственность по советскому праву. Теоретические проблемы. — М.: Изд-во Моск. ун-та, 1981. — 240 с.
24. Тархов В.А. Ответственность по советскому гражданскому праву.- Саратов.- 1973.- с. 11
25. Бабиков А.Н. РПРавовые проблемы реализации государственной собственнности.- М.1992. 91 б.
26. Теория государства и права.- М., 1983. С. 44
27. Майлыбаева Ж. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің негіздері.- Тураби.- №7.- 2014.- с. 89
28. Сандыбаев М. Азаматтық құқықтың ерекшеліктері.- Заң. Тураби.- №7.- 2014.- с. 61
29. Абдуллаев Ж. Азаматтық құқық: Практикум.- 2011.- 221 б.
30. Жайлин Г. Азаматтық құқық: Ернкше бөлім.- Алматы. -2009. 89 б.
31. Құқықтану: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарльқ бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / А.Ибраева, Б.Қуандыков, Ш.Маликова, С.Есетова. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 192 бет
32. Гражданско-правовая ответственность. Васькин В.В., и Овчиников И.Н.. 1998г.
33. Гражданское право. Под.ред. доктора профессор юридических наук. А.П.Сергеева. Санкт-Петербург 1996г.
34. Основы гражданского право. М.Г.Маркова.
35. Гражданский Кодекс РК коментарии. Общая часть. Алматы. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин.
36. Гражданское право. Е.А.Суханов.
37. Ответственность за нарушение гражданско-правового обязательства. Алматы, «Әділет-Пресс», 1997г.
38. Гражданское право. Учебник/Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. М., 1997г.
39. Юридическая ответственность и законность. Братусь С.Н. Москва, 1996г.
40. Гражданское право, часть вторая в впросах и ответах. Москва юристь 2001г.
41. Алексеев С.С. Проблемы теории права – М., 1972г.
42. Гражданский Кодекс РК толкование и комментирование, Алматы, 1997г.
43. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. Ғ.Сапарғалиев. 1995ж.
44. Гражданская правовая ответственность за пречинение вреда. Теория и практика. Белякова М.А. 1996г.
45. Ответственность за нарушение гражданских прав и обязанностей. Грибанов В.П., Москва 1993г.
46. Ответственность в коммерческом обороте. Комаров А.С. Москва, 1991г.
47. О возмещение ущерба гражданам. А.Бризиский, 1992г.
48. Вина как субъективное основание гражданско-праовой ответственности. Учебник.. В.А.Варул.1996г.
49. Причинная связь как условие юридической ответственности. Егоров Н.Д., Москва 1991г.
50. Правонарушение, понятие, причины, ответственность. Малейн Н.С. Москва 1995г.
51. Правовое экономика. Проблемы становления. Угинский Б.И., Сафиуллин Д.Н., 1991 г.
52. Гражданско-правовая ответственность за вред, причинный преступлением против личности. А.Т.Ашеулов, Г.А.Жайлин. Алматы, Издательства Каз ГЮУ 2000г.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Диплом жұмысының тақырыбы:
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік:
түсінігі, тарту негіздері және түрлері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. АЗАМАТТЫҚ - ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Азамматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлері және формалары
... ... 14
1.3 Азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тарту
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 22
2. АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК ШАРТЫ ЖӘНЕ ТАРТУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және
негіздері ... ... ...29
2.2 Азаматтық – құқықтық міндеттемені тоқтату және оның
түсінігі ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..51-53
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 1-бабында ең қымбат қазына адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп белгіленген. Қазақстан Республикасында
Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға
кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан
жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар
мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған
қарай анықталады делінген ҚР Конституциясының 1, 2-тармағында. Яғни
Қазақстан Республикасының азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие
болып, міндеттер атқарады (ҚР Конституциясының 12-бабының 3-тармағы).
Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа
адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс
пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс (5-тармақ) [1].
ҚР адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында
ұлттық заңдылыққа сүйенеді. Қазақстанның халықаралық конвенцияларға қосылуы
адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау саласында әлем
стандарттарына қол жеткізуінің басты факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары жалпы - республикалық
зандар болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған
Қазақстан Республикасының өзге де зандары мен Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан,
Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-
ақ Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарынан, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттеуде азаматтық құқық пәнін анықтап, мұның пәнін
не екенін белгілеу . Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін коғамдық
қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетінін, құқықтың қандай салаға
жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі
колданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан
Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен
бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1- бабының 1-тармағына
сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар құрайды [2].
Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке
қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен
туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы) [2].
Азаматтық құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін азаматтық- құқықтық
жауапкершілік қолданылады. Міндеттеме талаптарына сәйкес жауапкершілікке
тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы болып табылады.
Азаматтық құқықта жауапкершілік заңға және шартқа сәйкес жүзеге
асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы салдары жауапкершілікті
туындатқан азаматтардың және заңды тұлғалардың құқығын қорғау азаматтық –
құқықтық жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік тудыратын жағдай оның негіздері болып
есептеледі. Ондай негіздерге ең алдымен заңда немесе шартта көрсетілген
құқықтарды бұзу жатады. Мысалы, міндеттеме шартында көрсетіле тұрса да
тұлғаның оны орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындамауы, әлдекімге
мүліктік залал келтіруі тәрізді жағдайларды айтуға болады.
Алайда жауапкершіліктің аталған негіздерінің бірі пайда болған кезде
оны белгілі бір тұлғаға қолдана қою әр кез мүмкін емес. Ол үшін азаматтық-
құқықтық бұзушылыққа сәйкес келетін жалпы, типтік болып табылатын белгілі
бір жағдайларды айқындап алу қажет. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің
мұндай жалпы негіздеріне жататындар:
1) тұлғаның кұкыққа қайшы қылығы (іс-әрекеті не әрекетсіздігі);
2) жәбірленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3) құқық бұзушының құқыққа қайшы іс-әрекеті мен оның келтірген зиянының
салдары арасындағы болатын себепті байланыс;
4) құқық бұзушының кінәсі.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін коғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте құқықтың қандай
салаға жататындығын анықтау үшін онын пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі
колданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан
Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен
бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар кұрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1- бабы, 1-
тармағы). Сонымен қатар мүліктік катынастарға байланысы жоқ мүліктік емес
жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен
туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы) [2].
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік дегеніміз, заңмен қаралған ретте
өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқық катынасының субъектісіне
қолданылатын мүлікті өндіртіп алу немесе мүліктік салмақ салу болып
табылады. Оған бұзылған кұқыққа орай уәкілетті тұлғаның мүліктік шығынының
орнын толтыру да жатады.
Отандық заңгер Ғ.Төлеуғалиевтің пікірінше, азаматтық-құқықтық
жауапкершілік - Азаматтық құқықтың Жалпы бөлімінің институты болып
табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша азаматтық-құқықтық қатынастардың
барлық түрінде өзіне тән қасиеттер кездеседі деп есептейді [3, 336 б.].
Жауапкершіліктің түрлерін оның негіздері, субъектілері, құқық бұзушыға
қолданылатын шара мен оның сипаты бойынша айыруға болады.
Негіздері бойынша жауапкершілік шартты және шарттан тыс деп бөлінеді,
яғни ол шарт арқылы немесе онсыз да жүзеге асады. Бірінші жағдайда әр
жақтың өзара шартынан, сондай-ақ басқа да әрекеттерінен туындайтын құқықтық
қатынастарға байланысты көрінеді. Жақтардың мақсаты қоғамдық-пайдалы
нәтижелерге қол жеткізу болып табылады, бірақ заң мен шарт олардың мүмкін
болатын құқық бұзушылығына орай міндеттері мен жауапкершіліктерін
қарастырады. Сондықтан, мұндай қатынастар бойынша жауапкершілік осы
құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқыққа сай келетін іс-әрекеттерін сол
нормалармен реттейді. Әдетте екі жаққа да бірдей әрі мейлінше қатал
талаптар қойылады.
Алайда әлеуметтік жауапкершілік ерекше мағынаға ие болып, әлеуметтік
психологиялық сипатта болады. Әдебиеттерде осы жауапкершілік түсінігіне
ұқсастыруға тырысады. В.А Тархованың пікірі бойынша: өзінің істеген
әрекетіне жауап бере отырып міндеттеменің реттелу құқығы- юридистикалық
жауапкершілік, - дейді [4, 177 б.]. Юридистикалық жауапкершіліктің осындай
түсінігі жауапкершілік түсінігін шектен тыс үлкейтіп, оның тәжірибелік
мағынасынан айырады.
С.Н. Братусь жауапкершілік деп мемлекеттік немесе
қоғамдық мәжбүрлеу шараларын, сонымен қатар
борышқордың өзіне жүктелген міндеттемені орындауын
түсіндіреді [5, 125 б.].
Сонымен, қоғамдық өмірде рухани жауапкершілік категориясы үлкен
маңызға ие. Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат
қылықты қоғамдық айыптау түрімен ерекшеленеді. Осындай мәселелерді
қарастыра келе, диплом жұмысының тақырыбын азаматтық-құқықтық
жауапкершілікке байланысты таңдауыма тура келді.
Тақырыптың ғылыми зерттелуі. Азаматтық - құқық жауапкершіліктің ғылыми
зерттелуін қарастырып көрелік. Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып
жүрген Қазақстандық ғалымдар Ғ.А.Жайлин, Ю.Г. Басин, М.К.Сүлейменов, А.Г.
Диденко, О.Ихсанов, Ғ.Төлеуғалиевтердің пікірінше азаматтық - құқықтық
жауапкершіліктің азаматтық құқықтағы маңызы өте зор және азаматтық –
құқықтық жауапкершіліктің әлеуметтік өмір аясында адам, қоғамның табиғи
өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдары тигізетін
еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті,
жауапкершілікті адамдардың мінез - құлқын қалыптастыру құралы болып
табылатындығы баяндалады. Олай болса, азаматтық – құқықтық жауапкершілік
пен еркіндік өзара байланысты әрі бір-біріне себепті салдарлық құбылыстар.
Еркіндік істің байыбын барлай отырып, дұрыс шешім қабілеттілігінен басқа
ешнәрсе емес. Еркіндік немесе шешім қабылдауға жағдай тудырған болса,
жауапкершілік те арта түседі. Еркіндік шектелген, шектелінген жерде
жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын
психологиялық деформацияға жол ашылады.
Сонымен қатар, азаматтық – құқықтық жауапкершілік тақырыбына байланысты
А.М.Белякованың Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда:
Теория и практика (М., 1986) [6], А.Т.Ащеуловтың Гражданско-правовая
ответственность за вред, причиненный преступлением против личности
монографиясы (Алматы, 2000) [7], Р.К.Карабулованың Гражданско-правовая
ответственность за экологические правонарушения авторефераты (Алматы,
2000) [8] жарық көрген.
Нарықтық қатынастарға негізделген қазіргі экономикалық жүйеге көшу
кезінде шаруашылық қызметінде толық еркіндік және сонымен бір мезгілде
экономикалық қызмет нәтижесі жолында фирмалардың, кәсіпкерлікпен, сауда-
саттықпен айналысып жүрген барлық адамдардың толық жауапкершілігі талап
етіледі. Бұл үрдіс меншіктің барлық түрлерінің тепе-теңдігіне, меншік
қатынастарын белсенді реформалауға сүйенеді. Меншік иесінің дербестігі мен
тәуелсіздігі шығармашылық белсенділік пен икемділікті дамыта отырып, оның
жауапкершілігіне, өз мүлкін ұқыптылықпен пайдалануға, сақтауға және
жауапкершілігін арттыруға жол ашады. Жауапкершілік бір мезгілде түрлі
әлеуметтік байланыстарға тән нәрсе. Жауапкершілік сезімі адамгершілік
санаты (категориясы) болып табылады. Алайда, жауапкершіліктің мұндай
қасиеті құқықтық жағынан негізделгенде ғана құқықтық реттіліктің көрінісі
ретінде жауапкершілік ұғымы түрлі аспектілерге жиі қолданылады. Кейбір
жағдайларда міндеттерді, тапсырмаларды, жүктелген жұмыстарды орындау мен
оның нәтижелері, өзге жағдайларда олардың бұзылу, сақталмау жөніндегі
жауапкершілігі туралы сөз болды. Бірінші жағынан алып қарастырғанда тұтас
құбылыс мінез-құлықтың ондай қылығына тәуелсіз, ал екінші жағынан алып
қарастырғында міндеттердің салдары ретінде туындап тәуелдікке ұшырайды. Бұл
мінездің қоғамымыздың құқықтық жүйесінің қалыпты орнығуында үлкен маңызға
ие заңдық жауапкершіліктің аспектілері болып табылады.
Зерттеу пәні. Тақырыптың зерттеу пәні болып – ҚР Азаматтық құқығы және
азаматтық кодексі болып табылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісіне азаматтардың азаматтық –
құқықтың жауапкершілігі жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының басты
мақсаты – ҚР азаматтық құқығы және азаматтық кодексіндегі белгіленген
заңдар бойынша азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің түсінігін, азаматтық –
құқықтық жауапкерлілікке тарту негіздері мен түрлерін толық зерттеу арқылы
тақырыптық мәнін ашу.
Жұмыстың алға қойған мақсатын орындау үшін мынадай міндеттерді шешуге
тура келеді:
- Азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің түсінігін қарастыру;
- Азамматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлері және формаларына
тоқталу;
- Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен босату негіздерін анықтау;
- Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздерін
анықтау;
- Азаматтық – құқықтық міндеттемені тоқтату және оның түсінігіне
тоқталу;
- Кәмелетке толмағандардың азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің
мәнін ашып көрсету.
Міне, осы аталған мәселелерді шешу арқылы тақырыптық мәні мен мазмұнын
ашу – диплом жұмысының басты мақсаты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Кіріспе, үш бөлім, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. АЗАМАТТЫҚ - ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің түсінігі
Жауапкершілік барлық құқық қатынастарына тән нәрсе. Азаматтық құқықтық
қатынастың негізгі бөлігін міндеттеме құрайтын болғандықтан жауапкершілік
жөніндегі мәселе міндеттемелік құқықтың жалпы ережелерінде қаралады. Бірақ
та бұл арада айтылған мәселе міндеттемелерден тыс құқық қатынастарына да
қатысты. Ю.Басин өзінің Ответственность за нарушение гражданско-правового
обязательства атты еңбегінде жауапкершілікке мынадай анықтама береді:
Жалпы алғанда, жауапкершілік дегеніміз – заңмен немесе шартпен қаралған
ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқықтық қатынастардың
субьектілеріне қолданылатын мүліктік өндіртіп алу немесе мүліктік салмақ
салу болып табылады. Оған бұзылған құқыққа орай өкілетті тұлғаның мүліктік
шығынының орнын толтыру да жатады [9 ,31 б.].
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің өзіне тән қасиеттері:
А) борышқордың міндеттемені бұзғанынан туындаған мүліктік шығындарды
несие берушіге қайтару;
Ә) борышқордың міндеттемені тиісті дәрежеде орындауын қадағалау;
Б) борышқорды міндеттемесін орындамағаны немесе тиісті дәрежеде
орындамағаны үшін жазалау;
В) белгілі бір дәрежеде несие берушінің міндеттемеге қатысуына түрткі
болу (өйткені, контрагенттің дұрыс болмауынан пайла болатын шығынды өтеуді
қамтамасыз етеді);
Г) борышқордың тәртіпсіздік фактілерін басқа тұлғалардың көзінше
айғақтау болып табылады.
Ықпалы әр түрлі деңгейде бола тұрса да, міндеттемелердің бәрінде
жауапкершіліктің мұндай қасиеттері кездеседі. Мұндай жауапкершіліктің
қажеттілігі міндеттеменің бұзылмауын реттейтін заңнан (мысалы, міндеттемені
бұзғаннан келетін залалдың орнын толтыру), әр жақтың өзара жасасқан
шарттарынан, міндеттеменің келісілген жағдайларынан туындайды.
Жауапкершілікті белгілеу қосымша келісімдер арқылы да жүзеге асады. Мысалы,
оған міндеттеменің мерзімін бұзғаны үшін салынатын айыпқа орай жасалатын
келісімді жатқызуға болады.
Б.И.Пугинский жазады: Жауапкершілік адам бойындағы белгілі бір істі,
өзіне тапсырылған міндетті орындап, жүзеге асыруынан байқалатын
адамгершілік қасиет; тұлғаның қоғамда немесе ұжымда қабылданған
әлеуметтік, өнегелі және кұқықтық нормалар мен ережелеріне, борыш сезіміне
сәйкес өз қызметін бақылау қабілеттілігі [10, 14 б.].
Адамның қоғам алдындағы азаматтық борышын атқарумен бірге, өзіне жүктелген
жауапкершілікті орындап шығуы оның кісілік беделін қалыптастырып,
іскерлігін шыңдайды. Әр адам ерік-жігеріне, қайраты мен табандылығына қарай
жауапкершілікті әрқалай сезінеді. Жүктелген міндетіне жауапкершілікпен
қарайтын адам туған-туыстары, жора-жолдастары, ұжымдағы қызметтестері,
жалпы әлеумет алдында жоғары бағаланып, оған жауапты да күрделі істерді
атқаруға сенім артады. Адамның мақсатына жетуі, ісінің сәтті болуы,
көбінесе, оның жауапкершілікті сезінуіне тікелей байланысты болып келеді
[11, 77 б.].
В.П. Грибановтың пікірі бойынша, азаматтық – құқықтық жауапкершілік
(АҚЖ) – заңмен немесе шартпен қаралатын, өзіне жүктелген міндетті бұзатын
азақаттық – құқықтық қатынасының субъектісіне қолданылатын мүлікті өндіріп
алу немесе мүліктік салмақ салу болып табылады [12, 211 б.].
Ал, О.С.Иоффе азаматтық – құқықтық жауапкершілікті мынадай формуламен
көрсетеді: Азаматтық – құқықтық жауапкершілік, бұл құқық бұзушылық
санкциясы, жалпы аоғанда жауапкершілікке тарту, азаматтық құқық бұзушылық
жағдайында құықтық нормаларға санкцияны жүзеге асыруға түрткі болады. Ең
алдымен, азаматтық – құқықтық жауапкершілік мемлекеттік және шарттық
тәртіпті нығайтудың да, осы мақсаттың алдын алудың да тәрбиелік маңызы
айрықша [13, 331 б.].
Г.В. Хохлова бекітеді: Азаматтық – құқықтық жауапкершілік – бұл
қолданыстағы бар заңның (абсолюттік немесе қалыптық заңның) мемлекеттік
мұқтаждарды қамтамасыз ететін жаңа жауапкершілікпен ауыстырылымы немесе
қосымшасы – субъективтік құқық бұзушылық үшін белігі бір сомада
компенсация есебінде ақша төлеу [14, 85 б.].
Е.В. Баринова жазады: Азаматтық – құқықтық жауапкершілік – Азаматтық
құқықтың жалпы бөлімінің институты болып табылады, себебі, жалпы ереже
бойынша азаматтық құқықтық қатынастардың барлық түрінде өзіне тән
қасиеттері кездеседі [15, 208 б.].
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік түсінігіне А.А. Лукьянцев анықтама
береді: ол заң ғылымында даулы мәселе, яғни міндеттемені тиісінше орындауда
азаматтық – құқықтық жауапкершілік әртүрлі ережелерге бағынады, демек оны
борышқордың белгілі бір әрекетінің аясына сыйдыруға болады [16, 70-73 бб.].
Шын мәнінде, жоғарыда айтып өткендей, заң ғылымдарына арналған
еңбектерге сүйенсек, азаматтық-құқықтық жауапкершілік – Азаматтық құқықтың
Жалпы бөлімінің институты болып табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша
азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық түрінде өзіне тән қасиеттер
кездеседі.
Жауапкершілікті түсінуде көп жағдайда ретроспективті көзқарас белең
алады, сондықтан да ол тәртіптің бұзылуы, санкциясы жүзеге асыру
(мемлекеттік мәжбүрлеу) ретінде ұғындырылады. Оның үстіне тәртіп
бұзушылықтағы жауапкершіліктің мән-маңызын ұғынуда екі бағыт тілге тиек
етіледі. Бұл мәселеге қалам тартқан авторлар заңды жауапкершілік тәртіп
бұзушылар үшін қосымша ауыртпалық түсіру мен (қолайсыз жеке және мүліктік
зардаптар) міндетін орындауға мәжбүрлеу деп болжайды, ең бастысы – ол
жауапкершілік, сондықтан заңдық, жауапкершілік те – міндет, алайда ол
мәжбүрлеу арқылы орындалады. Осыдан кейін заңдық жауапкершілік адамға
тәртіп бұзуға жол бергенге дейін болмайды деген қорытынды жасалады [17, 371
б].
Жауапкершілікті ретроспиктивті көзқарас ретінде түсінудің
гносеологиялық себептері неде? Қоғамдық ой-пікір дәстүрінде жауапкершілік
жазалаумен, құн алумен байланыстырылады. Құқықтық ұғымда қоғамдық пікір мен
ғылым неліктен міндеттеуге, жазалауға, мемлекеттік мәжбүрлеу, қылмыстық-
құқықтық шараларға жүгінеді?
Құқық тек жарлық пен тиым салынғын тенденцияларға тән қарапайым құбылыс
болғаны ма?
Бірден және кездейсоқ пайда болмаған бұл сауалдарға жауапты
жауапкершілік теориясындағы қиғаштық себептерін мемлекеттік құбылыстың
тарихи тәжірибелерінен, басқарудың өміршеңдік, биліктік-әкімшілік,
бюрократтық тәсілдерінің белең алу практикасынан іздеу керек.
Біздің құқықтық жүйеміздің қазіргі реформалары ең алдымен оны орнықтыру
тәсілдерін жаңғыртуды көздейді. Бұл жерде ең басты гуманизм әділеттілік
бастауларын нығайту адамдарға деген құрмет сезімін қалыптастыру, олардың
заң алдындағы құқықтары мен бостандығын, теңдіктерін қатаң сақтау, әркімнің
өз әрекеті үшін жауапкершілігінің заңдылығын мойындау.
Заңдылықты нормативті-мәжбүрлеуді шектен тыс арттырудан сақ болған жөн.
Құқықты тар ауқымда ұғыну-құқықтың демократиялық, акдамгершілік, гуманистік
потенциялының жан-жақты ашылуын барлық қоғамдық соның ішінде құқықтық
құбылыстарды орталықтандыруды қамтамасыз ете алмайды [18, 331 б].
Нақты алғанда құқық күрделі құбылыс. Оның мазмұнында адамдардың еркін
олардың творчестволық дербестігінің мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін
компоненттер маңызы мен құқықтың мінез-құлқын механизміне ықпал ету
мүмкіндік беретін ынталандыру және еркін беру нормаларының үлес салмағы
арттырылуда.
Сонымен, заңдық жауапкершілік міндеттерді орындалмағаны үшін
санкцияларды, айып салуды, жазалауды күшейту жолымен емес, адамдардың
келісім-шарт міндеттері мен заңдылықты қатаң сақтаудағы жауапкершілікті,
салалы қатынастарын күшейту жолымен жүргізген жөн. Бұл жауапкершіліктің
өркен жайдыратын нақты тарихи даму жолы.
Қ. Мұздытаев азаматтық-құқықтық жауапкершілік ретроспекттивті бағыттан
перспективті бағытқа өтетінін көрсетеді. Бұл ретте адамдардың болашақ іс-
әрекетінің нәтижелерін алдын-ала аңғару қабілеті емес, олардың қоршаған
ортаны қайта жаңғыртуға белсенді қатысу жөніндегі ұмтылыстары да есепке
алынады. Бұл жағдайда заңды жауапкершілікті моральдық, ішкі
жауапкершілікпен шатастыруға болмайды. Тек позитивті заңдық
жауапкершіліктің бір-бірімен тығыз байланысты моральдық құқықтың негізі
болатынына көңіл аударғымыз келеді [19, 45 б.].
П.А. Варул мен И.Н. Грязин заңдық жауапкершілік тұрғысынан келгенде
жауапкершілікті арттыру қажеттігі өз міндеттерін түбегейлі орындамаған
немесе орындамаған кінәлі адамдарды қатаң жазалау қажеттігін білдіреді.
Мұндай жаза, ақтық нәтижеде қоғамның әрбір мүшесінің өз міндеттерін жақсы
орындауда мемлекеттік масштабта қамтамасыз етілуі тиіс. Сонымен, әңгіме
жауапкершіліктің тиімділігі жөнінде болып отыр [20, 28 б.]. Мұндай
қорытынды тарихи практикамен әрдайым сәйкес келе бермейді.
Мысалы, еңбек тәртібін нығайту жөніндегі 1940 жылғы заңдарды, нақты
айтқанда 1940 жылғы 26 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңес президиумының Сегіз
сағаттық жұмыс күнімен, жеті күндік жұмыс аптасына көшу туралы
жұмысшылармен қызметкерлердің кәсіпорындар мен мекемелерден өз беттерінше
кетуіне тиым салу туралы жарлығын [21] қолдану тәжірибиесі қатаң жазалау
жүйесінің еңбекшілердің инициативасы мен дербестігінің тиімді жұмыс
істеуін әлсірететін жауапсыздыққа әкеліп соғатын, жазаланғандардың өршіге
түсетінін, бұрынғыдан да үлкен тәртіпсіздіктерге жол берілетіндігін
көрсетті. Кәсіпорындар басшылары өздеріне артық жауапкершілік алмауы үшін
мәселерді өз бетінше шешуден қашқақтайды.
Осыған байланысты Е.В.Черныхтың адамдардың жауапкершілігі мен
жауапсыздығы соңынан келетін зардаптардан емес, олардың іс-әрекеттерінен
көрінеді [22, 223 б.] деген пікірмен толық келісуге болады. Іс-әрекеті
сипаты қандай болса, оның зардаптары да сондай. Егер адамның мінез-құлқы
қалыпты болса, жазалау жөнінде мәселе қойылмайды, себебі ол жауапты әрі
жағымды мағынаға ие. Позитивті жауапкершіліктің салдары жазалауға ұшырайды.
Жауапкершіліктің теріс аспектісі тәртіптің бұзылуынан көрінеді.
Бұл жерде оның салдарынан жазалау, жауапкершілікке тарту, тәртіп
бұзушыға шара қолдану болып табылады. Заң шығарушының бірінші орынға
жазалауды жауапкершілік категориясы ретінде қоятыны да сондықтан екені
даусыз.
Жауапкершілік пен жазалаудың арақатынасы жөніндегі мәселені
қорытындылай келе қазіргі жағдайда жауапкершіліктің заңдылық идеясына көңіл
аудару қажет. Жауапкершіліктің заңдылығы жөніндегі ереже жалпы құқықтық
сипатқа ие және заңдылықтың маңызды принциптерінің бірі болып табылады.
Жауапкершіліктің заңдылығы бірде-бір құқық бұзушылықтың табылмай қалуғы
тиіс емес екендігін және олардың әрқайсысы үшін жауапты адамдардан есеп
талап етілетіндігі білдіреді. Мұндай есептің нәтижесінде жауапты адамның
мінез-құлқы айыпталу мен жазалауға, жауапкершілік шараларын қолдануға
лайықтылығы көрінеді.
Оның үстіне өз іс-әрекеттеріне есеп беру міндеттілігі кейбір жағдайда
тікелей заңда қарастырылады. (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі,
272 бап) [2], кейбір ретте құқықтық негізгі принциптерінен туындайды.
О.Э. Лейст жауапкершіліктің мұндай ұғымымен келіспейтіндігін білдіреді.
Ол міндеттілігі арқылы жауап беру, есептеу мүліктік жауапкершіліктің
мазмұнын аша алмайды, себебі келісім-шарт міндеттемелерін бұзушы немесе
мүлікті ұғым зиян келтіруші жәбірлеуші алдында жасаған зиянды әрекеттері
үщін есеп беріп қана қоймай шығынның орнын толтыруға, айып төлеуге заң
алдында жауапты. Істің шын мәніне келгенде негізделген айып тағылып
отырғанда келісім-шарт бұзушының немесе зиян келтірушінің жәбірленушіге
жауап ретінде өзінің қызметі, жеткен жетістіктері, қиыншылықтары,
кемшіліктері жіберілгендігі, құқық бұзушылықтың жай күйі жөнінде құлаш-
құлаш есеп беріп отырып, ал жәбірленушінің шығынды қайтарып алу үшін сотқа
немесе арбитражға берудің орнына қарсы жақтың есебін оқып, отырумен
шектеліп қалуы дұрыс па деген пікір айтады [23, 240 б].
О.Э. Лейст жауаптылық жөніндегі біздің ұғымызды түбірімен теріске
шығаруға тырысады: оның ойынша есеп жазылды, жауапкершілікті мойындадың,
сонымен іс бітті.
Алайда, біріншіден біз кең ауқымды жауапкершілікті теріске шығармаймыз,
олай етсек кең ауқымды жауапкершіліктің ғана барлығы жөнінде ұғым
қалыптасады. Жауапкершілік мәселесіндегі негізгі кемшілік оның құқық
бұзушыларға қолданылытын іс-әрекет шаралары болып табылады.
Айталық шығын мен айыпты өндіру азаматтық құқықтық жауапкершілік
шарасы. Ықпал ету шарасын қолдану көп жағдайда жауапкердің іс-әрекетіне
есеп беруіне тікелей байланысты әрі міндетті. Үшіншіден, жауапкершіліктің
тәрбиелік-ескертпелік маңызы жөнінде ұмытпау керек.
Жауапкершіліктің тәрбиелік мүмкіндіктерін адамның есеп беру отыру
мүмкіндігі туғызылған жағдайда ғана нақты пайдалануға болады.
Есепті талап-жауапкершіліктің негізгі белгісі әрі маңыздысы. Есеп
берілгеннен кейін жазалау немесе айыптау жүргізіле ме, жоқ па бұл басқа
мәселе. Бұл жердегі басты кемшілік сол, есеп беріп отырудың жиі талап
етілмейтіндігі. Бұл жауапсыздыққа әкеліп соғады.
Осы ретте кімге есеп беру керек деген мәселе төңірегінде ойланып
көрейік. Бұған жауап ретінде әрбір саналы азамат ең алдымен мінез-құлқы
туралы өз-өзіне есеп беріп отыруы тиіс деген В.А. Тарховтың тұжырымымен
толық келісеміз. Бұл жеке адамдардың іске жауапкершілік қатынастарының
даму процесін таңдау кезінде принципті маңызды мәнге ие болады [24, 11 б.].
Бұл жерде жауапкершіліктің екі түрін ескеру қажет: қоғам (мемлекет)
алдындағы жауапкершілік және үлкен рухани құндылыққа ие адамның өз-өзіне
жауапкершілігі.
Бірінші жағдайда жауапкершіліктің мақсаттары, реформалары мен шаралары
мемлекетпен бекітіліп қолданылады (сырттай бақылау). Екіншіден,
жауапкершілік жеке адамның өз-өзін ұстап жүру қабілетіне, өзінің өмірдегі
орны мен ролін терең сезінуіне, нақтылап айтқанда индивидтің өзінің мінез-
құлқын іштей реттеп отыру механизміне тікелей байланысты. Жауапкершіліктің
көрсетілген түрлері бір қатар жағдайда дербес болса да өзара диалектикалық
тығыз бірлікте.
Баршаға мәлім, кез-келген заңдық міндет қандай да бір болмасын өзге
объектінің (азаматтың, органның, мемлекеттің) құқығымен тікелей байланысты.
Оның алдында жауапты адам жеке міндеттер орындауға тиісті мінез-құлқына
есеп беріп отыру керек. Есепті талап ету-тәрбиенің маңызды құралы,
жауаптылықтың заңдылығы. Есеп беру барысында міндеттілікті орындауды
қамтамасыз етуде, міндетті адам мен қоршаған ортаның ықпалында шара қолдану
аясы айқындалады. Жоғарыда айтылғындардың негізінде жауапкершілік
белгілерін бөліп қарауға болады. Жалпы алғанда, біріншіден
жауапкершіліктің мәні мемлекеттік міндет екендігі белгіленіп, құқықтық
нормалармен қарастырылуында жатыр. Екіншіден, азаматтардың есеп беруі тек
заң құқығы бар азаматтан ғана талап ете алады. Басқа адамдардың есеп беруді
талап етуі заңды жауапқа жатпайды.
Кез-келген құқықтық міндеттіліктің заңдық жауапкершілікпен негізделіп
отыруы тиіс екендігі белгілі. Онсыз міндеттілік белгісі - бір мінез-құлық
қажеттігі сипатын жоғалтады. Осыдан келіп мынадай қорытынды шығаруғы
болады: құқықтық міндеттілік пен оны нығайтатын жауапкершілік – бұл екеуі
әртүрлі ұғым береді. Жауапкершілік – бұл да міндеттілік, алайда әрдайым
өзге міндеттіліктермен жалғастырылып отырады. Мысалы, заңдарды сақтау
міндеттілігі оларды сақтауына есеп беріп отыру міндеттілігімен нығайтылып
отырады.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік құқық бұзушылықты жою
шарасы ретінде қолданылады. Азамматтық құқықтық қатынастың дұрыс
қалыптасуы үшін тараптар міндеттерін орындап отырады. Егер де
міндеттеме орындалмаса, немесе тиісінше орындалмаса, онда
міндеттеме бұзылады деп келтіріп қоймай, сонымен ақша-тауар
қатынасына әсер етеді. Құқық бұзушылықтың алдын алу
және зиянды нәтиже болмау үшін азаматтық құқықта
міндеттемені бұзғаны үшін санкция ретінде азаматтық құқықтық
жауапкершілік қолданаылады.
Алайда кейбір санкция түрлерінде азаматтық құқықтық
жауапкершілік туындай бермейді. Егер де міндеттеменің орындалмауы
салдарынан мүлік қайтарылмаса, онда мәжбүрлеу шараларын
қолдану арқылы борышқордан мүлік алынып қойылып несие
берушіге қайтарылады. Іс-әрекеттің орындалуы үшін, қатынастың
дұрыс қалыптасуы үшін мәжбүрлеу жүзеге асырылса да
бұндай санкцияны азаматтық құқықтық жауапкершілік
ретінде қарастыруға болмайды.
С.Н. Братусь өз еңбектерінде жауапкершілік деп мемлекеттік
немесе қоғамдық мәжбүрлеу шараларын, сонымен қатар
борышқордың өзіне жүктелген міндеттемені орындауын
түсіндіреді [5].
Қорғау шаралары ретінде құқық бұзушылықтың алдын
алу және тоқтату, ал егер ол болмаса жағдайды
қалпына келтіру санкция түрлерін жатқызуға болады. Бұндай
қорғау шараларына құқықты мойындау: міндеттемені орындауға
мәжбүрлеу, дау туғызған мәмілені жарамсыз деп тану,
құқық бұзатын жағдайды қалпына келтіру және т.б. жатады. Азаматтық
құқықтың жауапкершілікте осындай тұжырымға келу құқық бұзушының
кінәсінен тәуелсіз жүзеге асырылуы мүмкін.
1.2 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлері және формалары
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлерін оның негіздері,
субъектілері, құқық бұзушыға қолданылатын шара мен оның сипаты бойынша
айыруға болады.
Негіздері бойынша жауапкершілік шартты және шарттан тыс деп бөлінеді,
яғни ол шарт арқылы немесе онсыз да жүзеге асады. Бірінші жағдайда әр
жақтың өзара шартынан, сондай-ақ басқа да әрекеттерінен туындайтын құқықтық
қатынастарға байланысты көрінеді. Жақтардың мақсаты қоғамдық-пайдалы
нәтижелерге қол жеткізу болып табылады, бірақ заң мен шарт олардың мүмкін
болатын құқық бұзушылығына орай міндеттері мен жауапкершіліктерін
қарастырады. Сондықтан, мұндай қатынастар бойынша жауапкершілік осы
құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқыққа сай келетін іс-әрекеттерін сол
нормалармен реттейді. Әдетте екі жаққа да бірдей әрі мейлінше қатал
талаптар қойылады.
Шарттан тыс қатынастар құқыққа қайшы келетін екі жақтың бірінің
кездейсоқ әрекеттері мен сипатталады. Сол себепті, әлбетте, жауапкершілік
қатынастары өзгелерінен бөлек реттеледі, заң шығарушы жәбірленушіге
қарағанда құқық бұзушыға барынша қатаң қарайтыны табиғи нәрсе.
Егер құқық қатынасында жауапкершілік субъектілері бірнешеу болса, онда
жауапкершілік үлестік немесе ортақтасқан сипат немесе субсидиялы болып
есептеледі (АК-тің 287, 357-баптары) [2]. Құқықтық қатынастың екі жағының
да кінәсі болған жағдайда оны аралас кінә деп айтады. Егер бір жақта
бірнеше адамның кінәсі бар болатын болса, оны бірлескен кінә дейді.
Міндеттемеде тұлғалар көп болғанда, сондай-ақ міндеттемені орындау
үшінші жақпен жүзеге асырылатын жағдайда, реттестік талаптар бойынша
жауапкершілік туындайды (АК-тің 289-бабы) [2].
Заң жауапкершілік шарасы бойынша залалдың толық өтелуін талап етеді (АК-
тің 9-бабы). Кейбір міндеттемелерде жауапкершіліктің борышқордан белгілі
бір затты жеке беру міндеті туралы түрі де кездесуі мүмкін (АК-тің 355-
бабы). Мұндай шаралар негізінен алғанда, заңда немесе шартта әдейі
көрсетілмей-ақ қолданыла береді. Жауапкершіліктің басқа шаралары жалпы
ережеге сай келеді әрі заңның немесе шарттың арнайы көрсетуімен жекелеген
міндеттемеде қолданылады (мысалы, есеп айырысу құқық қатынастарында
кездеседі). Тағы бір шаралар бас міндеттемеге қосымша ретінде қарастырылады
және міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету құралы ретінде көрініп,
сонымен бір мезгілде жауапкершіліктің шарасы (өлшемі) болып табылады.
Сипаты жағынан жауапкершілік заттай және ақшалай болып келеді.
Сонымен қатар, азаматтық заң ғылымында азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің бірнеше түрлерімен қоса формаларын да қарастыруға болады:
әлеуметтік, рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілікті
кездестіруге болады.
Әлеуметтік жауапкершілік түсінігі жалпылама басқа жауапкершіліктерге
ұқсас болы келеді. Онымен қоғамдағы болып жатқан жауапкершіліктің барлық
түрі қамтылады. Осы тұрғыдан қарағанда рухани, экономикалық заңдық
жауапкершілік - тек әлеуметтік жауапкершіліктің бір түрі ғана.
Қоғамдық өмірде рухани жауапкершілік категориясы үлкен маңызға ие.
Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат қылықты
қоғамдық айыптау түрімен ерекшеленеді.
Әдебиеттерде және заңдылықтарда экономкалық жауапкершілік түсінігі
екі түрлі мағынада қолданылады, ол мүліктік жауапкершілік түсінігімен
астасып жатады. Және бұнда ешқандай қорқыныш жоқ. Нарықтық экономикаға
өтуімізге және әкімшілік халықтық әдістің экономикалық әдіске өту, осындай
түсінікті құқыққа сиымды етіп көрсетеді. Яғни нарықтық қатынастарды
реттеуде жол ашады. Экономиканың ықпалымен экономикалық әдістердің заңмен
бекітілуі экономикалық жауапкершілікті құқық бұзушыға мүліктік ықпал ету
шарасы ретінде экономикалық жауапкершілікті заңдылық жауапкершіліктің бір
түріне айналдырады [25, 44 б].
Заң әдебиеттерінде экономикалық жауапкершілік түсінігіне құқықтық
жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретінде қатыстыруға тырысады.
Бұл жағдайда әкімшілік-құқықтық шара туралы сөз болып, ал азаматтық
құқықтық жауапкершілік түсінігі қарастырылмайды. Алайда, нарықтық экономика
жағдайында экономикалық жауапкершілік түсінігі мағынасын жоғалтады.
Азаматтық - құқықтық жауапкершілік құқықтық жауапкершілікті құрайтын,
өзіне тиісті барлық белгісімен құқықтық жауапкершіліктің бір түрін құрайды.
Құқықтық жауапкершілік үшін оған негізгі төрт белгі тән: заңдылық
жауапкершілік құқық нормасын бұзушыға қолданылатын мемлекттік мәжбүрлеуге
ықпал ететін шаралардың тек бір түрі; екіншіден, ол құқықтың бұзылуына жол
берген тарапқа ғана қолданылады; үшіншіден, құқық бұзушыға тек қана
мемлекеттік немесе басқа құзіретті орган қолданады; төртіншіден,
жауапкершілікті қолдану үшін юридистикалық жауапкершілік болып табылатын
құқық бұзушыға қолданатын санкция заңымен белгіленуі керек.
Заңдылық жауапкершілік құқық бұзушыға қолданатын мемлекеттік мәжбүрге
ықпал ету шараларының ерекше бір түрі ретінде саналады. Сонымен қатар
адамдардың іс-әрекетіне әсер етет ін басқа да тәсілдермен ерекшеленеді.
Мысалы, мемлекттік мәжбүрлеуші шара - ретіндегі реттеуші сипатқа ие
болатын, бірақ юридистикалық жауапкершілік бола алмайтын оперативті ықпал
ету шаралары болып табылады.
Жоғарыда атап өтілгендей, құқықтық жауапкершілікті азаматтық құқықта
ерекшеліктері бар. Бұл қасиеттер қоғамдық қатынасты реттеуші азаматтық
құқықтық пәні және әдісі ретінде, сонымен қатар жалпы құқық жүйесі ретінде
азаматтық құқықтың қызметін атқарады.
Азаматтық құқықты реттейтін ерекше қатынастар секілді мүліктік сипатқа
ие болып, мүліктік қатынастарды қүрайды. Азаматтық қүқық бойынша
жауапкершілік қүқық бұзушыға қолданылатын экономикалық ықпал ету қызметін
орындай отырып, қоғамдық қатынастарды реттейтін экономикалық әдістерінің
бірі болып табылады.
Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді. Осы
уақытқа дейін жеке мүліктік емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады
деген пікір қалыптасты. Яғни ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы
тиіс.
Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе
ұйымдардың жеке мүліктік емес құқықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы
жауапкершілікке әкеліп соғуы мүмкін.
Сонымен, біреудің азамат туралы жалған мәлімет жариялауы сол азаматтың
жұмысқа тұруына немесе кәсіпкерлік қызметпен айналысуына қиындық тудыруы
мүмкін. Сондықтан жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет
жариялау арқылы келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болады. Ал
азаматтар үшін құқыққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген физикалық
кемсітушілікті өтетуге құқылы.
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында былай деп көрсетілген:
1. Азаматтық заңдармен тауар –ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзгеде мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық
заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар,
мемлекет, сондай-ақ әкімшілік аумақтық бөліністер болып табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға мүліктік
сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады.
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 44-
бабында көрсетілгендей, меншік иесі қаржыландыратын мекемелер мен қазыналық
кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын өз
міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді.
Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті
мүлікті меншіктенуші жауапты болады.
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқықтық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда
екіншісіне жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады. Азаматтық талап
жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқық бұзушыға жүктелетін мүліктік
санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық бұзушы зиян
келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса және қоғамдық, мемлекеттік
қызығушылықты тудырса, онда заңда белгілегендей белгілі мөлшерде мемлекет
кірісінен ұсталатын мүліктік санкциялар қолданылуы мүмкін.
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті
өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге зиян немесе
шығынды эквиваленті түрде өтейді. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
ерекшелігі оның концепциялық сипатта болуында. Оның мақсаты-талапкердің
мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру [26, 89 б.].
Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтың жауапкершіліктің шегін
анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына келтіру тек қана оған
келтірген зиянды немесе шығын мөлшерімен жауапкершілік мөлшерінің сәйкес
келуі.
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егер де
жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген жағдайды түсіндіре
отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды реттеумен қоса
тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал етуші
сипатқа ие.
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша бір-біріне ұқсас
теңдей жауапкершіліктер әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі
қатысушы шаруашылық іс-әрекеттер жеңілдіктермен артықшылықтарды пайдалана
білді. Осыған ұқсас жауапкершілік мөлшерінің шектеулі құрылыс, транспорт,
кәсіпорындарда және тағы да басқа ұйымдарда етек алды. Үкімет жыл сайын
шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындар және ұйымдарды жеңіл өнеркәсіп
саласын мүліктік жауапкершіліктен босатып жіберіп отырды. Нарықтық
экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның кейбір тұстарының
өзгертулеріне әкеп соқты.
Жоғарыдағы мысалдан бір шешімге келетін болсақ, азаматтық құқықтық
жауапкершілік мүліктік сипаттағы санкция қолданумен байланысқан, бұзылған
құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысушылардың тең құқығын
экономикалық тұрғыда әсер ететін мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерінің бірі.
Азаматтық құқық жауапкершілікті қолдану арқылы әділетке жету үшін
барлық жағдайларды қарастырған. Азаматтық - құқықтық белсенділік
қалыптастыруда мүліктік жауапкершілік иеленуші роль атқарады. Осы тұрғыдан
алып салыстырғанда, азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің, соның ішінде
әсіресе, мүліктің төлем мақсаты бар мүліктік жауаптылықтың тәрбиелік
функциясы айырықша мәнге ие.
Сонымен, азаматтық – құқықтық жауапкершілік дегеніміз, борышқордың
міндеттемені бұзғанын тудыратын мүліктік шығындарды несие берушінге
қайтару, борышқордың міндеттемені тиісті дәрежеде орындауын қадағалау т.б.
болып табылады. Оған бұзылған кұқыққа орай уәкілетті тұлғаның мүліктік
шығынының орнын толтыру да жатады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік - азаматтық құқықтың күрделі және
өте маңызды институты болып табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша
азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық түрінде өзіне тән қасиеттер
кездеседі.
Жауапкершіліктің түрлерін оның негіздері, субъектілері, құқық бұзушыға
қолданылатын шара мен оның сипаты бойынша айыруға болады.
Негіздері бойынша жауапкершілікті шартты және шарттан тыс деп бөлуге
болады, яғни ол шарт арқылы немесе онсыз да жүзеге асады. Бірінші жағдайда
әр жақтың өзара шартынан, сондай-ақ басқа да әрекеттерінен туындайтын
құқықтық қатынастарға байланысты көрінеді. Жақтардың мақсаты қоғамдық-
пайдалы нәтижелерге қол жеткізу болып табылады, бірақ заң мен шарт олардың
мүмкін болатын құқық бұзушылығына орай міндеттері мен жауапкершіліктерін
қарастырады. Сондықтан, мұндай қатынастар бойынша жауапкершілік осы
құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқыққа сай келетін іс-әрекеттерін сол
нормалармен реттейді. Әдетте екі жаққа да бірдей әрі мейлінше қатал
талаптар қойылады.
ҚР Азаматтық кодексінің 20-бабында былай деп көрсетілген:
1. Азамат өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі бүкіл мүлікпен
жауап береді, бұған заң құжаттарына сәйкес ақы өндіріп алуға болмайтын
мүліктер кірмейді.
2. Азаматтардың ақы өндіріп алуға болмайтын мүлкінің тізбесі
Қазақстан Республикасының АІЖК белгіленеді.
Азаматтық кодекстің 298-бабында: Міндеттемені бұзғаны үшін борышқор
жауапқа тартылатын жағдай болған кезде міндеттеменің орындалмағаны немесе
тиісінше орындалмағаны үшін айып өндіріп алынады [2].
Борышқор кінәлі болған кезде, егер заңдарға немесе шартта өзгеше
көзделмесе, міндетемені орындамағаны және тиісті дәрежеде орындамағаны үшін
жауап береді. Борышқор міндеттемесін орындамаған немесе тиісінше
орындамаған ретте, атап айтқанда, мерзімін өткеріп алған ретте несие
берушіге төлеуге міндетті, заңмен немесе шартпен белгіленген ақша соммасы
айып төлеу (айыппұл, өсім) деп танылады.
Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің формасы ретінде құқық бұзушыға
жүктелетін косымша міндеттер түсіндіріледі. Азаматтык заңдылық
жауапкершіліктің әртүрлі формасын карастырады. Жауапкершілік шығынды өтеу
арқылы (20-бап, Азаматық Кодекс), айып төлеу арқылы (Азаматтық Кодекс 298-
бап), кепіл жоғалту арқылы (Азаматық Кодекс 337-бап) жүзеге асырылады.
Айып төлеу туралы келісім, негізгі міндеттеменің нысанына қарамастан,
жазбаша жасалады. Жазбаша нысанның сақталмауы айып төлеу туралы келісімнің
жарамсыздығына әкеп соқтырады.
Немесе беруші тараптардың келісімінде айып төлеу міндетті көзделген
көзделмегеніне карамастан, заңдарда белгіленген айып төлеуді талап етуге
құкылы. Егер заңдарда тиым салынбаса, тараптардың келісімімен заңда айып
төлеу мөлшері көбейтілуі мүмкін. Айып төлеу мөлшері нақты ақша соммасында
немесе орындалмағанына не тиісінше орындалмаған міндеттеме сомасына
шаққандағы процентпен белгіленеді.
Егер төлеуге тиісті айып немесе берушінің шеккен залалдары мен
салыстырғанда тым көп болса, сот борышқордың міндеттемені орындау дәрежесін
және борышқор мен несие берушінің назар аударуға лайықты мүдделерін ескере
отырып, айып төлеу мөлшерін азайтуға құқылы.
Міндеттемені бұзғаны үшін борышқор жауапқа тартылатын жағдай болған
кезде міндеттемнің орындалмағаны немесе тиісінше орындалмағаны үшін айып
өндіріп алынады.
Азаматтық кұқықтық жауапкершіліктің келесі түрі - кепілпұл. Кепіл
шартқа сәйкес пайда болады. Кепіл заң құжаттарының негізіңде, егер заң
күжаттарында қандай мүлік және қандай міндеттеменің орындалуын қамтамасыз
ету үшін кепілде жатқан деп танылатыны көзделсе, оларда көрсетілген
міндеттемелердің пайда болуы кезінде де туындайды.
Егер шартта немесе заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, кепіл талапты
оның нақты қанағаттандырылатын кезіндегі көлемді проценттерін қоса алғанда,
орындау мерзімін өткізіп алу арқылы келтірілген шығындардың өтелуін, айып
салуды, кепілден алынған мүлікті үстау жөніндегі кажетті шығындарды, сондай-
ақ өндіріп алу жөніндегі шығындарды өтеуді қамтамсыз етеді.
Кепіл туралы шартта өзгеше көзделмеген, кепіл құқығы кепілі тіркелуге
жататын мүлік жөніндегі шартты тіркеу кезінен бастап, басқа мүлік жөнінен —
бүл мүлікті кепіл ұстаушыға берген кезден бастап, ал егер ол беруге
жатпаса, кепіл туралы шарт жасасқан кезден бастап пайда болады. Егер
борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде алу үшін өзіне байланысты шаралардың
барлығын қолданып дәлелдесе, ол кінәсіз деп танылады. Кәсіпкерлік кызметті
жүзеге асырған кезде міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде
орындамаған адам, егер бой бермейтін күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі
төтенше және тойтаруға болмайтын мән-жағдайлардың (дүлей құбылыстар, соғыс
қимылдары және т.б) салдарынан тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік
болмағандығынан дәлелдей алмаса, мүліктік жауаптылықты көтереді.
Заңдарда немесе шарт жауапкершіліктің және одан басталудың өзге
негіздері ескерілуі мүмкін.
Міндеттемені қасақана бұзғаны үшін жауапкершілікті жою немесе шектеу
туралы алдын-ала жасалған шарт жарамсыз болады.
Қазақстан Респуликасы Азаматтық Кодексінің 337-бабы бойынша:
1. Уағдаласушы тараптардың біреуінің шарты бойынша өзінен алынатын
төлемнің есебінен екінші тарапқа және шарт жасаумен орындауды
қамтамасыз етуге берілетін ақшалай сомма кепілпұл деп танылады.
2. Кепіл пұл туралы келісім кепілпұлдың соммасына қарамастан жазбаша
нысанда жасалуға тиіс. Бүл ереже негізгі міндеттеме нотариалдық жолмен
куәландыруға тиіс болатын жағдайда да колданылады.
Келісімнің жазбаша нысанда жасалуын сақтамай кепілпұл келісімін
жарамсыз деп тануға әкеліп соқтырады деп көрсетілген [27, 61 б].
Шартта өзгеше көзделмесе, міндеттеменің орындалмауына жауапты тарап
екінші тарапқа кепілпұл сомасын ескере отырып шеккен залалдың орнын
толтыруға міндетті.
Жоғарыда айтылған баптардың ішінен шығынды өтеу ерекше орынды алады.
Олай дейтін себебіміз азаматтардың құқықтарының бұзылуы көп жағдайларда
шығынға әкеп соғады.
Егер арендаға алушы мүліктің нашарлауына жол берсе, онда арендаға
беруші аренда туралы занда немесе шартта көзделмеседе оған келтірілген
шығынды өтеуге құқылы. Арендаға беруші арендаға берілген мүліктің
нашарлағаны үшін айып төлетуді тек қана арендаға алушымен шартта көзделсе
және бекітілсе ғана жүзеге асырылады.
Азаматтық құқықтардың бұзылуымен байланысты көп жағдайларды шығынды
өтеу белгіленгендіктен азаматтық құқықтық жауапкершіліктің осы түрі жалпы
шара ретінде саналады.
Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің жалпы шарасы ретінде келтірілген
зиянды өтеу міндеттеменің кез келген түрінде колданылады. Азаматтық
Кодекстің, 349 бабы міндеттемеге келесі анықтама береді:
1. Міндеттемені орындамау, не тиісті дәрежеде орындамау (мезгілінде
орындамау, тауарлар мен жүмыстарды толық орындамау, міндеттеме
мазмұнында белгіленген басқа жағдайларды бұзып орындау) - тиісінше
орындамау оның бұзылуы деп түсініледі. Тиісті дәрежеде орындауға
мүмкіндік болмаған жағдайда борышқор бүл туралы несие берушіге дереу
хабарлауға міндетті.
2. Міндеттемені бұзғандығы үшін борышқорды жауапқа тарту несие берушінің
талап етуі бойынша жүргізіледі.
Міндеттемені орындамау - бұл борышқордың негативті әрекеті немесе
әрекетсіздігі.
Егер борышқор несие берушіге хабарлап, алайда зиян несие берушінің
кінәсінен болса, борышқордың жауапкершілік мөлшерін азайтуы мүмкін.
Жауапкершілікке тарту азаматтық құқық нормаларының санкциясын іске асыру
кызыметін атқарады.
Құкық бұзушылық үшін жауапкершілік, біріншіден, борышқордың
міндеттемені орындауға ықпал етеді; екіншіден, оның тиісінше орындалмағаны
немесе орьндамағаны үшін жазалайды; үшіншіден, несие беруші келтірілген
зиянды өтеу үшін міңдеттемеге қатысады; төртіншіден, осындай шығындарды
өтейді; бесіншіден, басқа тараптардың көз алдында борышқордың тәртіпсіздік
фактілерін әшкерлейді.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік мына жолдармен жүзеге асырылуы мүмкін:
А) несие берушінің талабын қанағаттандырып борышқордың жауапкершілікті
өз еркімен өтеуі;
Б) жауапкершілік мөлшерін келімсіз тәртіпте ұстайтын несие берушінің
бір жақты әрекеті:
В) міндеттеменің тиісінше орындалмағаны немесе орындалмағаны үшін
борышқорға кұзіретті органдардың жауапкершілікті орындатуға шығарылған
шешімі.
Шығынды өтеу - азаматтық құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік:
түсінігі, тарту негіздері және түрлері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. АЗАМАТТЫҚ - ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Азамматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлері және формалары
... ... 14
1.3 Азаматтық-құқықтық жауапкершілікке тарту
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 22
2. АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК ШАРТЫ ЖӘНЕ ТАРТУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және
негіздері ... ... ...29
2.2 Азаматтық – құқықтық міндеттемені тоқтату және оның
түсінігі ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..51-53
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 1-бабында ең қымбат қазына адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары деп белгіленген. Қазақстан Республикасында
Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға
кепілдік беріледі. Адам құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан
жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар
мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған
қарай анықталады делінген ҚР Конституциясының 1, 2-тармағында. Яғни
Қазақстан Республикасының азаматы өзінің азаматтығына орай құқықтарға ие
болып, міндеттер атқарады (ҚР Конституциясының 12-бабының 3-тармағы).
Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа
адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс
пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс (5-тармақ) [1].
ҚР адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында
ұлттық заңдылыққа сүйенеді. Қазақстанның халықаралық конвенцияларға қосылуы
адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және сақтау саласында әлем
стандарттарына қол жеткізуінің басты факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары жалпы - республикалық
зандар болып табылады және ол Азаматтық кодекстен, соған сәйкес қабылданған
Қазақстан Республикасының өзге де зандары мен Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлықтарынан, Парламенттің қаулыларынан,
Парламенттің Сенаты мен Мәжілісінің қаулыларынан (заң актілерінен), сондай-
ақ Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлықтарынан, Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулыларынан тұрады.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттеуде азаматтық құқық пәнін анықтап, мұның пәнін
не екенін белгілеу . Өйткені, азаматтық құқықпен реттелетін коғамдық
қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінетінін, құқықтың қандай салаға
жататындығын анықтау үшін оның пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі
колданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан
Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен
бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1- бабының 1-тармағына
сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар құрайды [2].
Сонымен қатар мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке
қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен
туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы) [2].
Азаматтық құқықта құқықтық қатынастарды реттеу үшін азаматтық- құқықтық
жауапкершілік қолданылады. Міндеттеме талаптарына сәйкес жауапкершілікке
тарту құқық бұзушылықты қалпына келтірудің тиімді жолы болып табылады.
Азаматтық құқықта жауапкершілік заңға және шартқа сәйкес жүзеге
асырылады. Құқық бұзушылық заң талабынан ауытқуы салдары жауапкершілікті
туындатқан азаматтардың және заңды тұлғалардың құқығын қорғау азаматтық –
құқықтық жауапкершілік арқылы жүзеге асырылады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік тудыратын жағдай оның негіздері болып
есептеледі. Ондай негіздерге ең алдымен заңда немесе шартта көрсетілген
құқықтарды бұзу жатады. Мысалы, міндеттеме шартында көрсетіле тұрса да
тұлғаның оны орындамауы немесе тиісті дәрежеде орындамауы, әлдекімге
мүліктік залал келтіруі тәрізді жағдайларды айтуға болады.
Алайда жауапкершіліктің аталған негіздерінің бірі пайда болған кезде
оны белгілі бір тұлғаға қолдана қою әр кез мүмкін емес. Ол үшін азаматтық-
құқықтық бұзушылыққа сәйкес келетін жалпы, типтік болып табылатын белгілі
бір жағдайларды айқындап алу қажет. Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің
мұндай жалпы негіздеріне жататындар:
1) тұлғаның кұкыққа қайшы қылығы (іс-әрекеті не әрекетсіздігі);
2) жәбірленген тұлғаның шеккен зияны немесе залалдың бар болуы;
3) құқық бұзушының құқыққа қайшы іс-әрекеті мен оның келтірген зиянының
салдары арасындағы болатын себепті байланыс;
4) құқық бұзушының кінәсі.
Азаматтық құқық Қазақстан Республикасының құқық салаларының бірі
болғандықтан күнделікті тыныс-тіршілікпен, сондай-ақ азаматтардың, заңды
тұлғалар мен мемлекеттің өзімен, оның әкімшілік-аумақтық бөліністерімен
тығыз байланысты.
Азаматтық құқықты зерттемес бұрын азаматтық құқық пәнін анықтап,
басқаша айтқанда, мұның пәні не екенін белгілеп алуға тиістіміз. Ал
азаматтық құқықтың пәнін анықтаудың өзі оңай шаруа емес. Өйткені, азаматтық
құқықпен реттелетін коғамдық қатынастар ауқымы өте кең де сан қырлы.
Құқық жүйесі іштей құқық салаларына бөлінеді. Әдетте құқықтың қандай
салаға жататындығын анықтау үшін онын пәні мен құқықтық реттеу әдістемесі
колданылады. Дәл осы пән мен әдістеме арқылы азаматтық құқықты Қазақстан
Республикасының басқа құқық салаларынан аражігін айыра отырып, сонымен
бірге оның салалық ерекшеліктерін де айқындауға болады.
Қазақстан Республикасы азаматтық құқығының пәнін тауар-ақша
қатынастары және қатысушылардың теңдігіне негізделген өзге де мүліктік
қатынастар, сондай-ақ мүліктік қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке
қатынастар кұрайды (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 1- бабы, 1-
тармағы). Сонымен қатар мүліктік катынастарға байланысы жоқ мүліктік емес
жеке қатынастар азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені олар басқа заң
құжаттарында өзгеше көзделмеген не мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен
туындамайды (АК-тің 1-бабы, 2-тармағы) [2].
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік дегеніміз, заңмен қаралған ретте
өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқық катынасының субъектісіне
қолданылатын мүлікті өндіртіп алу немесе мүліктік салмақ салу болып
табылады. Оған бұзылған кұқыққа орай уәкілетті тұлғаның мүліктік шығынының
орнын толтыру да жатады.
Отандық заңгер Ғ.Төлеуғалиевтің пікірінше, азаматтық-құқықтық
жауапкершілік - Азаматтық құқықтың Жалпы бөлімінің институты болып
табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша азаматтық-құқықтық қатынастардың
барлық түрінде өзіне тән қасиеттер кездеседі деп есептейді [3, 336 б.].
Жауапкершіліктің түрлерін оның негіздері, субъектілері, құқық бұзушыға
қолданылатын шара мен оның сипаты бойынша айыруға болады.
Негіздері бойынша жауапкершілік шартты және шарттан тыс деп бөлінеді,
яғни ол шарт арқылы немесе онсыз да жүзеге асады. Бірінші жағдайда әр
жақтың өзара шартынан, сондай-ақ басқа да әрекеттерінен туындайтын құқықтық
қатынастарға байланысты көрінеді. Жақтардың мақсаты қоғамдық-пайдалы
нәтижелерге қол жеткізу болып табылады, бірақ заң мен шарт олардың мүмкін
болатын құқық бұзушылығына орай міндеттері мен жауапкершіліктерін
қарастырады. Сондықтан, мұндай қатынастар бойынша жауапкершілік осы
құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқыққа сай келетін іс-әрекеттерін сол
нормалармен реттейді. Әдетте екі жаққа да бірдей әрі мейлінше қатал
талаптар қойылады.
Алайда әлеуметтік жауапкершілік ерекше мағынаға ие болып, әлеуметтік
психологиялық сипатта болады. Әдебиеттерде осы жауапкершілік түсінігіне
ұқсастыруға тырысады. В.А Тархованың пікірі бойынша: өзінің істеген
әрекетіне жауап бере отырып міндеттеменің реттелу құқығы- юридистикалық
жауапкершілік, - дейді [4, 177 б.]. Юридистикалық жауапкершіліктің осындай
түсінігі жауапкершілік түсінігін шектен тыс үлкейтіп, оның тәжірибелік
мағынасынан айырады.
С.Н. Братусь жауапкершілік деп мемлекеттік немесе
қоғамдық мәжбүрлеу шараларын, сонымен қатар
борышқордың өзіне жүктелген міндеттемені орындауын
түсіндіреді [5, 125 б.].
Сонымен, қоғамдық өмірде рухани жауапкершілік категориясы үлкен
маңызға ие. Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат
қылықты қоғамдық айыптау түрімен ерекшеленеді. Осындай мәселелерді
қарастыра келе, диплом жұмысының тақырыбын азаматтық-құқықтық
жауапкершілікке байланысты таңдауыма тура келді.
Тақырыптың ғылыми зерттелуі. Азаматтық - құқық жауапкершіліктің ғылыми
зерттелуін қарастырып көрелік. Аталған мәселелерді зерттеумен айналысып
жүрген Қазақстандық ғалымдар Ғ.А.Жайлин, Ю.Г. Басин, М.К.Сүлейменов, А.Г.
Диденко, О.Ихсанов, Ғ.Төлеуғалиевтердің пікірінше азаматтық - құқықтық
жауапкершіліктің азаматтық құқықтағы маңызы өте зор және азаматтық –
құқықтық жауапкершіліктің әлеуметтік өмір аясында адам, қоғамның табиғи
өмір сүруі үшін қажетті жағдай туғызуға себепті салдары тигізетін
еркіндікті (соның ішінде ой еркіндігінде) қамтамасыз етуге қабілетті,
жауапкершілікті адамдардың мінез - құлқын қалыптастыру құралы болып
табылатындығы баяндалады. Олай болса, азаматтық – құқықтық жауапкершілік
пен еркіндік өзара байланысты әрі бір-біріне себепті салдарлық құбылыстар.
Еркіндік істің байыбын барлай отырып, дұрыс шешім қабілеттілігінен басқа
ешнәрсе емес. Еркіндік немесе шешім қабылдауға жағдай тудырған болса,
жауапкершілік те арта түседі. Еркіндік шектелген, шектелінген жерде
жауапсыздыққа, заңға қайшы келетін мінез-құлыққа әкеліп соқтыратын
психологиялық деформацияға жол ашылады.
Сонымен қатар, азаматтық – құқықтық жауапкершілік тақырыбына байланысты
А.М.Белякованың Гражданско-правовая ответственность за причинение вреда:
Теория и практика (М., 1986) [6], А.Т.Ащеуловтың Гражданско-правовая
ответственность за вред, причиненный преступлением против личности
монографиясы (Алматы, 2000) [7], Р.К.Карабулованың Гражданско-правовая
ответственность за экологические правонарушения авторефераты (Алматы,
2000) [8] жарық көрген.
Нарықтық қатынастарға негізделген қазіргі экономикалық жүйеге көшу
кезінде шаруашылық қызметінде толық еркіндік және сонымен бір мезгілде
экономикалық қызмет нәтижесі жолында фирмалардың, кәсіпкерлікпен, сауда-
саттықпен айналысып жүрген барлық адамдардың толық жауапкершілігі талап
етіледі. Бұл үрдіс меншіктің барлық түрлерінің тепе-теңдігіне, меншік
қатынастарын белсенді реформалауға сүйенеді. Меншік иесінің дербестігі мен
тәуелсіздігі шығармашылық белсенділік пен икемділікті дамыта отырып, оның
жауапкершілігіне, өз мүлкін ұқыптылықпен пайдалануға, сақтауға және
жауапкершілігін арттыруға жол ашады. Жауапкершілік бір мезгілде түрлі
әлеуметтік байланыстарға тән нәрсе. Жауапкершілік сезімі адамгершілік
санаты (категориясы) болып табылады. Алайда, жауапкершіліктің мұндай
қасиеті құқықтық жағынан негізделгенде ғана құқықтық реттіліктің көрінісі
ретінде жауапкершілік ұғымы түрлі аспектілерге жиі қолданылады. Кейбір
жағдайларда міндеттерді, тапсырмаларды, жүктелген жұмыстарды орындау мен
оның нәтижелері, өзге жағдайларда олардың бұзылу, сақталмау жөніндегі
жауапкершілігі туралы сөз болды. Бірінші жағынан алып қарастырғанда тұтас
құбылыс мінез-құлықтың ондай қылығына тәуелсіз, ал екінші жағынан алып
қарастырғында міндеттердің салдары ретінде туындап тәуелдікке ұшырайды. Бұл
мінездің қоғамымыздың құқықтық жүйесінің қалыпты орнығуында үлкен маңызға
ие заңдық жауапкершіліктің аспектілері болып табылады.
Зерттеу пәні. Тақырыптың зерттеу пәні болып – ҚР Азаматтық құқығы және
азаматтық кодексі болып табылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісіне азаматтардың азаматтық –
құқықтың жауапкершілігі жатады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының басты
мақсаты – ҚР азаматтық құқығы және азаматтық кодексіндегі белгіленген
заңдар бойынша азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің түсінігін, азаматтық –
құқықтық жауапкерлілікке тарту негіздері мен түрлерін толық зерттеу арқылы
тақырыптық мәнін ашу.
Жұмыстың алға қойған мақсатын орындау үшін мынадай міндеттерді шешуге
тура келеді:
- Азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің түсінігін қарастыру;
- Азамматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлері және формаларына
тоқталу;
- Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен босату негіздерін анықтау;
- Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шарты және негіздерін
анықтау;
- Азаматтық – құқықтық міндеттемені тоқтату және оның түсінігіне
тоқталу;
- Кәмелетке толмағандардың азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің
мәнін ашып көрсету.
Міне, осы аталған мәселелерді шешу арқылы тақырыптық мәні мен мазмұнын
ашу – диплом жұмысының басты мақсаты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Кіріспе, үш бөлім, қорытынды және
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. АЗАМАТТЫҚ - ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Азаматтық- құқықтық жауапкершілігінің түсінігі
Жауапкершілік барлық құқық қатынастарына тән нәрсе. Азаматтық құқықтық
қатынастың негізгі бөлігін міндеттеме құрайтын болғандықтан жауапкершілік
жөніндегі мәселе міндеттемелік құқықтың жалпы ережелерінде қаралады. Бірақ
та бұл арада айтылған мәселе міндеттемелерден тыс құқық қатынастарына да
қатысты. Ю.Басин өзінің Ответственность за нарушение гражданско-правового
обязательства атты еңбегінде жауапкершілікке мынадай анықтама береді:
Жалпы алғанда, жауапкершілік дегеніміз – заңмен немесе шартпен қаралған
ретте өзіне жүктелген міндетті бұзатын азаматтық құқықтық қатынастардың
субьектілеріне қолданылатын мүліктік өндіртіп алу немесе мүліктік салмақ
салу болып табылады. Оған бұзылған құқыққа орай өкілетті тұлғаның мүліктік
шығынының орнын толтыру да жатады [9 ,31 б.].
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің өзіне тән қасиеттері:
А) борышқордың міндеттемені бұзғанынан туындаған мүліктік шығындарды
несие берушіге қайтару;
Ә) борышқордың міндеттемені тиісті дәрежеде орындауын қадағалау;
Б) борышқорды міндеттемесін орындамағаны немесе тиісті дәрежеде
орындамағаны үшін жазалау;
В) белгілі бір дәрежеде несие берушінің міндеттемеге қатысуына түрткі
болу (өйткені, контрагенттің дұрыс болмауынан пайла болатын шығынды өтеуді
қамтамасыз етеді);
Г) борышқордың тәртіпсіздік фактілерін басқа тұлғалардың көзінше
айғақтау болып табылады.
Ықпалы әр түрлі деңгейде бола тұрса да, міндеттемелердің бәрінде
жауапкершіліктің мұндай қасиеттері кездеседі. Мұндай жауапкершіліктің
қажеттілігі міндеттеменің бұзылмауын реттейтін заңнан (мысалы, міндеттемені
бұзғаннан келетін залалдың орнын толтыру), әр жақтың өзара жасасқан
шарттарынан, міндеттеменің келісілген жағдайларынан туындайды.
Жауапкершілікті белгілеу қосымша келісімдер арқылы да жүзеге асады. Мысалы,
оған міндеттеменің мерзімін бұзғаны үшін салынатын айыпқа орай жасалатын
келісімді жатқызуға болады.
Б.И.Пугинский жазады: Жауапкершілік адам бойындағы белгілі бір істі,
өзіне тапсырылған міндетті орындап, жүзеге асыруынан байқалатын
адамгершілік қасиет; тұлғаның қоғамда немесе ұжымда қабылданған
әлеуметтік, өнегелі және кұқықтық нормалар мен ережелеріне, борыш сезіміне
сәйкес өз қызметін бақылау қабілеттілігі [10, 14 б.].
Адамның қоғам алдындағы азаматтық борышын атқарумен бірге, өзіне жүктелген
жауапкершілікті орындап шығуы оның кісілік беделін қалыптастырып,
іскерлігін шыңдайды. Әр адам ерік-жігеріне, қайраты мен табандылығына қарай
жауапкершілікті әрқалай сезінеді. Жүктелген міндетіне жауапкершілікпен
қарайтын адам туған-туыстары, жора-жолдастары, ұжымдағы қызметтестері,
жалпы әлеумет алдында жоғары бағаланып, оған жауапты да күрделі істерді
атқаруға сенім артады. Адамның мақсатына жетуі, ісінің сәтті болуы,
көбінесе, оның жауапкершілікті сезінуіне тікелей байланысты болып келеді
[11, 77 б.].
В.П. Грибановтың пікірі бойынша, азаматтық – құқықтық жауапкершілік
(АҚЖ) – заңмен немесе шартпен қаралатын, өзіне жүктелген міндетті бұзатын
азақаттық – құқықтық қатынасының субъектісіне қолданылатын мүлікті өндіріп
алу немесе мүліктік салмақ салу болып табылады [12, 211 б.].
Ал, О.С.Иоффе азаматтық – құқықтық жауапкершілікті мынадай формуламен
көрсетеді: Азаматтық – құқықтық жауапкершілік, бұл құқық бұзушылық
санкциясы, жалпы аоғанда жауапкершілікке тарту, азаматтық құқық бұзушылық
жағдайында құықтық нормаларға санкцияны жүзеге асыруға түрткі болады. Ең
алдымен, азаматтық – құқықтық жауапкершілік мемлекеттік және шарттық
тәртіпті нығайтудың да, осы мақсаттың алдын алудың да тәрбиелік маңызы
айрықша [13, 331 б.].
Г.В. Хохлова бекітеді: Азаматтық – құқықтық жауапкершілік – бұл
қолданыстағы бар заңның (абсолюттік немесе қалыптық заңның) мемлекеттік
мұқтаждарды қамтамасыз ететін жаңа жауапкершілікпен ауыстырылымы немесе
қосымшасы – субъективтік құқық бұзушылық үшін белігі бір сомада
компенсация есебінде ақша төлеу [14, 85 б.].
Е.В. Баринова жазады: Азаматтық – құқықтық жауапкершілік – Азаматтық
құқықтың жалпы бөлімінің институты болып табылады, себебі, жалпы ереже
бойынша азаматтық құқықтық қатынастардың барлық түрінде өзіне тән
қасиеттері кездеседі [15, 208 б.].
Азаматтық – құқықтық жауапкершілік түсінігіне А.А. Лукьянцев анықтама
береді: ол заң ғылымында даулы мәселе, яғни міндеттемені тиісінше орындауда
азаматтық – құқықтық жауапкершілік әртүрлі ережелерге бағынады, демек оны
борышқордың белгілі бір әрекетінің аясына сыйдыруға болады [16, 70-73 бб.].
Шын мәнінде, жоғарыда айтып өткендей, заң ғылымдарына арналған
еңбектерге сүйенсек, азаматтық-құқықтық жауапкершілік – Азаматтық құқықтың
Жалпы бөлімінің институты болып табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша
азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық түрінде өзіне тән қасиеттер
кездеседі.
Жауапкершілікті түсінуде көп жағдайда ретроспективті көзқарас белең
алады, сондықтан да ол тәртіптің бұзылуы, санкциясы жүзеге асыру
(мемлекеттік мәжбүрлеу) ретінде ұғындырылады. Оның үстіне тәртіп
бұзушылықтағы жауапкершіліктің мән-маңызын ұғынуда екі бағыт тілге тиек
етіледі. Бұл мәселеге қалам тартқан авторлар заңды жауапкершілік тәртіп
бұзушылар үшін қосымша ауыртпалық түсіру мен (қолайсыз жеке және мүліктік
зардаптар) міндетін орындауға мәжбүрлеу деп болжайды, ең бастысы – ол
жауапкершілік, сондықтан заңдық, жауапкершілік те – міндет, алайда ол
мәжбүрлеу арқылы орындалады. Осыдан кейін заңдық жауапкершілік адамға
тәртіп бұзуға жол бергенге дейін болмайды деген қорытынды жасалады [17, 371
б].
Жауапкершілікті ретроспиктивті көзқарас ретінде түсінудің
гносеологиялық себептері неде? Қоғамдық ой-пікір дәстүрінде жауапкершілік
жазалаумен, құн алумен байланыстырылады. Құқықтық ұғымда қоғамдық пікір мен
ғылым неліктен міндеттеуге, жазалауға, мемлекеттік мәжбүрлеу, қылмыстық-
құқықтық шараларға жүгінеді?
Құқық тек жарлық пен тиым салынғын тенденцияларға тән қарапайым құбылыс
болғаны ма?
Бірден және кездейсоқ пайда болмаған бұл сауалдарға жауапты
жауапкершілік теориясындағы қиғаштық себептерін мемлекеттік құбылыстың
тарихи тәжірибелерінен, басқарудың өміршеңдік, биліктік-әкімшілік,
бюрократтық тәсілдерінің белең алу практикасынан іздеу керек.
Біздің құқықтық жүйеміздің қазіргі реформалары ең алдымен оны орнықтыру
тәсілдерін жаңғыртуды көздейді. Бұл жерде ең басты гуманизм әділеттілік
бастауларын нығайту адамдарға деген құрмет сезімін қалыптастыру, олардың
заң алдындағы құқықтары мен бостандығын, теңдіктерін қатаң сақтау, әркімнің
өз әрекеті үшін жауапкершілігінің заңдылығын мойындау.
Заңдылықты нормативті-мәжбүрлеуді шектен тыс арттырудан сақ болған жөн.
Құқықты тар ауқымда ұғыну-құқықтың демократиялық, акдамгершілік, гуманистік
потенциялының жан-жақты ашылуын барлық қоғамдық соның ішінде құқықтық
құбылыстарды орталықтандыруды қамтамасыз ете алмайды [18, 331 б].
Нақты алғанда құқық күрделі құбылыс. Оның мазмұнында адамдардың еркін
олардың творчестволық дербестігінің мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін
компоненттер маңызы мен құқықтың мінез-құлқын механизміне ықпал ету
мүмкіндік беретін ынталандыру және еркін беру нормаларының үлес салмағы
арттырылуда.
Сонымен, заңдық жауапкершілік міндеттерді орындалмағаны үшін
санкцияларды, айып салуды, жазалауды күшейту жолымен емес, адамдардың
келісім-шарт міндеттері мен заңдылықты қатаң сақтаудағы жауапкершілікті,
салалы қатынастарын күшейту жолымен жүргізген жөн. Бұл жауапкершіліктің
өркен жайдыратын нақты тарихи даму жолы.
Қ. Мұздытаев азаматтық-құқықтық жауапкершілік ретроспекттивті бағыттан
перспективті бағытқа өтетінін көрсетеді. Бұл ретте адамдардың болашақ іс-
әрекетінің нәтижелерін алдын-ала аңғару қабілеті емес, олардың қоршаған
ортаны қайта жаңғыртуға белсенді қатысу жөніндегі ұмтылыстары да есепке
алынады. Бұл жағдайда заңды жауапкершілікті моральдық, ішкі
жауапкершілікпен шатастыруға болмайды. Тек позитивті заңдық
жауапкершіліктің бір-бірімен тығыз байланысты моральдық құқықтың негізі
болатынына көңіл аударғымыз келеді [19, 45 б.].
П.А. Варул мен И.Н. Грязин заңдық жауапкершілік тұрғысынан келгенде
жауапкершілікті арттыру қажеттігі өз міндеттерін түбегейлі орындамаған
немесе орындамаған кінәлі адамдарды қатаң жазалау қажеттігін білдіреді.
Мұндай жаза, ақтық нәтижеде қоғамның әрбір мүшесінің өз міндеттерін жақсы
орындауда мемлекеттік масштабта қамтамасыз етілуі тиіс. Сонымен, әңгіме
жауапкершіліктің тиімділігі жөнінде болып отыр [20, 28 б.]. Мұндай
қорытынды тарихи практикамен әрдайым сәйкес келе бермейді.
Мысалы, еңбек тәртібін нығайту жөніндегі 1940 жылғы заңдарды, нақты
айтқанда 1940 жылғы 26 маусымдағы КСРО Жоғарғы Кеңес президиумының Сегіз
сағаттық жұмыс күнімен, жеті күндік жұмыс аптасына көшу туралы
жұмысшылармен қызметкерлердің кәсіпорындар мен мекемелерден өз беттерінше
кетуіне тиым салу туралы жарлығын [21] қолдану тәжірибиесі қатаң жазалау
жүйесінің еңбекшілердің инициативасы мен дербестігінің тиімді жұмыс
істеуін әлсірететін жауапсыздыққа әкеліп соғатын, жазаланғандардың өршіге
түсетінін, бұрынғыдан да үлкен тәртіпсіздіктерге жол берілетіндігін
көрсетті. Кәсіпорындар басшылары өздеріне артық жауапкершілік алмауы үшін
мәселерді өз бетінше шешуден қашқақтайды.
Осыған байланысты Е.В.Черныхтың адамдардың жауапкершілігі мен
жауапсыздығы соңынан келетін зардаптардан емес, олардың іс-әрекеттерінен
көрінеді [22, 223 б.] деген пікірмен толық келісуге болады. Іс-әрекеті
сипаты қандай болса, оның зардаптары да сондай. Егер адамның мінез-құлқы
қалыпты болса, жазалау жөнінде мәселе қойылмайды, себебі ол жауапты әрі
жағымды мағынаға ие. Позитивті жауапкершіліктің салдары жазалауға ұшырайды.
Жауапкершіліктің теріс аспектісі тәртіптің бұзылуынан көрінеді.
Бұл жерде оның салдарынан жазалау, жауапкершілікке тарту, тәртіп
бұзушыға шара қолдану болып табылады. Заң шығарушының бірінші орынға
жазалауды жауапкершілік категориясы ретінде қоятыны да сондықтан екені
даусыз.
Жауапкершілік пен жазалаудың арақатынасы жөніндегі мәселені
қорытындылай келе қазіргі жағдайда жауапкершіліктің заңдылық идеясына көңіл
аудару қажет. Жауапкершіліктің заңдылығы жөніндегі ереже жалпы құқықтық
сипатқа ие және заңдылықтың маңызды принциптерінің бірі болып табылады.
Жауапкершіліктің заңдылығы бірде-бір құқық бұзушылықтың табылмай қалуғы
тиіс емес екендігін және олардың әрқайсысы үшін жауапты адамдардан есеп
талап етілетіндігі білдіреді. Мұндай есептің нәтижесінде жауапты адамның
мінез-құлқы айыпталу мен жазалауға, жауапкершілік шараларын қолдануға
лайықтылығы көрінеді.
Оның үстіне өз іс-әрекеттеріне есеп беру міндеттілігі кейбір жағдайда
тікелей заңда қарастырылады. (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі,
272 бап) [2], кейбір ретте құқықтық негізгі принциптерінен туындайды.
О.Э. Лейст жауапкершіліктің мұндай ұғымымен келіспейтіндігін білдіреді.
Ол міндеттілігі арқылы жауап беру, есептеу мүліктік жауапкершіліктің
мазмұнын аша алмайды, себебі келісім-шарт міндеттемелерін бұзушы немесе
мүлікті ұғым зиян келтіруші жәбірлеуші алдында жасаған зиянды әрекеттері
үщін есеп беріп қана қоймай шығынның орнын толтыруға, айып төлеуге заң
алдында жауапты. Істің шын мәніне келгенде негізделген айып тағылып
отырғанда келісім-шарт бұзушының немесе зиян келтірушінің жәбірленушіге
жауап ретінде өзінің қызметі, жеткен жетістіктері, қиыншылықтары,
кемшіліктері жіберілгендігі, құқық бұзушылықтың жай күйі жөнінде құлаш-
құлаш есеп беріп отырып, ал жәбірленушінің шығынды қайтарып алу үшін сотқа
немесе арбитражға берудің орнына қарсы жақтың есебін оқып, отырумен
шектеліп қалуы дұрыс па деген пікір айтады [23, 240 б].
О.Э. Лейст жауаптылық жөніндегі біздің ұғымызды түбірімен теріске
шығаруға тырысады: оның ойынша есеп жазылды, жауапкершілікті мойындадың,
сонымен іс бітті.
Алайда, біріншіден біз кең ауқымды жауапкершілікті теріске шығармаймыз,
олай етсек кең ауқымды жауапкершіліктің ғана барлығы жөнінде ұғым
қалыптасады. Жауапкершілік мәселесіндегі негізгі кемшілік оның құқық
бұзушыларға қолданылытын іс-әрекет шаралары болып табылады.
Айталық шығын мен айыпты өндіру азаматтық құқықтық жауапкершілік
шарасы. Ықпал ету шарасын қолдану көп жағдайда жауапкердің іс-әрекетіне
есеп беруіне тікелей байланысты әрі міндетті. Үшіншіден, жауапкершіліктің
тәрбиелік-ескертпелік маңызы жөнінде ұмытпау керек.
Жауапкершіліктің тәрбиелік мүмкіндіктерін адамның есеп беру отыру
мүмкіндігі туғызылған жағдайда ғана нақты пайдалануға болады.
Есепті талап-жауапкершіліктің негізгі белгісі әрі маңыздысы. Есеп
берілгеннен кейін жазалау немесе айыптау жүргізіле ме, жоқ па бұл басқа
мәселе. Бұл жердегі басты кемшілік сол, есеп беріп отырудың жиі талап
етілмейтіндігі. Бұл жауапсыздыққа әкеліп соғады.
Осы ретте кімге есеп беру керек деген мәселе төңірегінде ойланып
көрейік. Бұған жауап ретінде әрбір саналы азамат ең алдымен мінез-құлқы
туралы өз-өзіне есеп беріп отыруы тиіс деген В.А. Тарховтың тұжырымымен
толық келісеміз. Бұл жеке адамдардың іске жауапкершілік қатынастарының
даму процесін таңдау кезінде принципті маңызды мәнге ие болады [24, 11 б.].
Бұл жерде жауапкершіліктің екі түрін ескеру қажет: қоғам (мемлекет)
алдындағы жауапкершілік және үлкен рухани құндылыққа ие адамның өз-өзіне
жауапкершілігі.
Бірінші жағдайда жауапкершіліктің мақсаттары, реформалары мен шаралары
мемлекетпен бекітіліп қолданылады (сырттай бақылау). Екіншіден,
жауапкершілік жеке адамның өз-өзін ұстап жүру қабілетіне, өзінің өмірдегі
орны мен ролін терең сезінуіне, нақтылап айтқанда индивидтің өзінің мінез-
құлқын іштей реттеп отыру механизміне тікелей байланысты. Жауапкершіліктің
көрсетілген түрлері бір қатар жағдайда дербес болса да өзара диалектикалық
тығыз бірлікте.
Баршаға мәлім, кез-келген заңдық міндет қандай да бір болмасын өзге
объектінің (азаматтың, органның, мемлекеттің) құқығымен тікелей байланысты.
Оның алдында жауапты адам жеке міндеттер орындауға тиісті мінез-құлқына
есеп беріп отыру керек. Есепті талап ету-тәрбиенің маңызды құралы,
жауаптылықтың заңдылығы. Есеп беру барысында міндеттілікті орындауды
қамтамасыз етуде, міндетті адам мен қоршаған ортаның ықпалында шара қолдану
аясы айқындалады. Жоғарыда айтылғындардың негізінде жауапкершілік
белгілерін бөліп қарауға болады. Жалпы алғанда, біріншіден
жауапкершіліктің мәні мемлекеттік міндет екендігі белгіленіп, құқықтық
нормалармен қарастырылуында жатыр. Екіншіден, азаматтардың есеп беруі тек
заң құқығы бар азаматтан ғана талап ете алады. Басқа адамдардың есеп беруді
талап етуі заңды жауапқа жатпайды.
Кез-келген құқықтық міндеттіліктің заңдық жауапкершілікпен негізделіп
отыруы тиіс екендігі белгілі. Онсыз міндеттілік белгісі - бір мінез-құлық
қажеттігі сипатын жоғалтады. Осыдан келіп мынадай қорытынды шығаруғы
болады: құқықтық міндеттілік пен оны нығайтатын жауапкершілік – бұл екеуі
әртүрлі ұғым береді. Жауапкершілік – бұл да міндеттілік, алайда әрдайым
өзге міндеттіліктермен жалғастырылып отырады. Мысалы, заңдарды сақтау
міндеттілігі оларды сақтауына есеп беріп отыру міндеттілігімен нығайтылып
отырады.
Азаматтық құқықтық жауапкершілік құқық бұзушылықты жою
шарасы ретінде қолданылады. Азамматтық құқықтық қатынастың дұрыс
қалыптасуы үшін тараптар міндеттерін орындап отырады. Егер де
міндеттеме орындалмаса, немесе тиісінше орындалмаса, онда
міндеттеме бұзылады деп келтіріп қоймай, сонымен ақша-тауар
қатынасына әсер етеді. Құқық бұзушылықтың алдын алу
және зиянды нәтиже болмау үшін азаматтық құқықта
міндеттемені бұзғаны үшін санкция ретінде азаматтық құқықтық
жауапкершілік қолданаылады.
Алайда кейбір санкция түрлерінде азаматтық құқықтық
жауапкершілік туындай бермейді. Егер де міндеттеменің орындалмауы
салдарынан мүлік қайтарылмаса, онда мәжбүрлеу шараларын
қолдану арқылы борышқордан мүлік алынып қойылып несие
берушіге қайтарылады. Іс-әрекеттің орындалуы үшін, қатынастың
дұрыс қалыптасуы үшін мәжбүрлеу жүзеге асырылса да
бұндай санкцияны азаматтық құқықтық жауапкершілік
ретінде қарастыруға болмайды.
С.Н. Братусь өз еңбектерінде жауапкершілік деп мемлекеттік
немесе қоғамдық мәжбүрлеу шараларын, сонымен қатар
борышқордың өзіне жүктелген міндеттемені орындауын
түсіндіреді [5].
Қорғау шаралары ретінде құқық бұзушылықтың алдын
алу және тоқтату, ал егер ол болмаса жағдайды
қалпына келтіру санкция түрлерін жатқызуға болады. Бұндай
қорғау шараларына құқықты мойындау: міндеттемені орындауға
мәжбүрлеу, дау туғызған мәмілені жарамсыз деп тану,
құқық бұзатын жағдайды қалпына келтіру және т.б. жатады. Азаматтық
құқықтың жауапкершілікте осындай тұжырымға келу құқық бұзушының
кінәсінен тәуелсіз жүзеге асырылуы мүмкін.
1.2 Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлері және формалары
Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің түрлерін оның негіздері,
субъектілері, құқық бұзушыға қолданылатын шара мен оның сипаты бойынша
айыруға болады.
Негіздері бойынша жауапкершілік шартты және шарттан тыс деп бөлінеді,
яғни ол шарт арқылы немесе онсыз да жүзеге асады. Бірінші жағдайда әр
жақтың өзара шартынан, сондай-ақ басқа да әрекеттерінен туындайтын құқықтық
қатынастарға байланысты көрінеді. Жақтардың мақсаты қоғамдық-пайдалы
нәтижелерге қол жеткізу болып табылады, бірақ заң мен шарт олардың мүмкін
болатын құқық бұзушылығына орай міндеттері мен жауапкершіліктерін
қарастырады. Сондықтан, мұндай қатынастар бойынша жауапкершілік осы
құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқыққа сай келетін іс-әрекеттерін сол
нормалармен реттейді. Әдетте екі жаққа да бірдей әрі мейлінше қатал
талаптар қойылады.
Шарттан тыс қатынастар құқыққа қайшы келетін екі жақтың бірінің
кездейсоқ әрекеттері мен сипатталады. Сол себепті, әлбетте, жауапкершілік
қатынастары өзгелерінен бөлек реттеледі, заң шығарушы жәбірленушіге
қарағанда құқық бұзушыға барынша қатаң қарайтыны табиғи нәрсе.
Егер құқық қатынасында жауапкершілік субъектілері бірнешеу болса, онда
жауапкершілік үлестік немесе ортақтасқан сипат немесе субсидиялы болып
есептеледі (АК-тің 287, 357-баптары) [2]. Құқықтық қатынастың екі жағының
да кінәсі болған жағдайда оны аралас кінә деп айтады. Егер бір жақта
бірнеше адамның кінәсі бар болатын болса, оны бірлескен кінә дейді.
Міндеттемеде тұлғалар көп болғанда, сондай-ақ міндеттемені орындау
үшінші жақпен жүзеге асырылатын жағдайда, реттестік талаптар бойынша
жауапкершілік туындайды (АК-тің 289-бабы) [2].
Заң жауапкершілік шарасы бойынша залалдың толық өтелуін талап етеді (АК-
тің 9-бабы). Кейбір міндеттемелерде жауапкершіліктің борышқордан белгілі
бір затты жеке беру міндеті туралы түрі де кездесуі мүмкін (АК-тің 355-
бабы). Мұндай шаралар негізінен алғанда, заңда немесе шартта әдейі
көрсетілмей-ақ қолданыла береді. Жауапкершіліктің басқа шаралары жалпы
ережеге сай келеді әрі заңның немесе шарттың арнайы көрсетуімен жекелеген
міндеттемеде қолданылады (мысалы, есеп айырысу құқық қатынастарында
кездеседі). Тағы бір шаралар бас міндеттемеге қосымша ретінде қарастырылады
және міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету құралы ретінде көрініп,
сонымен бір мезгілде жауапкершіліктің шарасы (өлшемі) болып табылады.
Сипаты жағынан жауапкершілік заттай және ақшалай болып келеді.
Сонымен қатар, азаматтық заң ғылымында азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің бірнеше түрлерімен қоса формаларын да қарастыруға болады:
әлеуметтік, рухани, экономикалық және юридистикалық жауапкершілікті
кездестіруге болады.
Әлеуметтік жауапкершілік түсінігі жалпылама басқа жауапкершіліктерге
ұқсас болы келеді. Онымен қоғамдағы болып жатқан жауапкершіліктің барлық
түрі қамтылады. Осы тұрғыдан қарағанда рухани, экономикалық заңдық
жауапкершілік - тек әлеуметтік жауапкершіліктің бір түрі ғана.
Қоғамдық өмірде рухани жауапкершілік категориясы үлкен маңызға ие.
Ол ұнамдылықты бұзу нормасымен байланысқан және қоғамға жат қылықты
қоғамдық айыптау түрімен ерекшеленеді.
Әдебиеттерде және заңдылықтарда экономкалық жауапкершілік түсінігі
екі түрлі мағынада қолданылады, ол мүліктік жауапкершілік түсінігімен
астасып жатады. Және бұнда ешқандай қорқыныш жоқ. Нарықтық экономикаға
өтуімізге және әкімшілік халықтық әдістің экономикалық әдіске өту, осындай
түсінікті құқыққа сиымды етіп көрсетеді. Яғни нарықтық қатынастарды
реттеуде жол ашады. Экономиканың ықпалымен экономикалық әдістердің заңмен
бекітілуі экономикалық жауапкершілікті құқық бұзушыға мүліктік ықпал ету
шарасы ретінде экономикалық жауапкершілікті заңдылық жауапкершіліктің бір
түріне айналдырады [25, 44 б].
Заң әдебиеттерінде экономикалық жауапкершілік түсінігіне құқықтық
жауапкершіліктің ерекше бір түрі ретінде қатыстыруға тырысады.
Бұл жағдайда әкімшілік-құқықтық шара туралы сөз болып, ал азаматтық
құқықтық жауапкершілік түсінігі қарастырылмайды. Алайда, нарықтық экономика
жағдайында экономикалық жауапкершілік түсінігі мағынасын жоғалтады.
Азаматтық - құқықтық жауапкершілік құқықтық жауапкершілікті құрайтын,
өзіне тиісті барлық белгісімен құқықтық жауапкершіліктің бір түрін құрайды.
Құқықтық жауапкершілік үшін оған негізгі төрт белгі тән: заңдылық
жауапкершілік құқық нормасын бұзушыға қолданылатын мемлекттік мәжбүрлеуге
ықпал ететін шаралардың тек бір түрі; екіншіден, ол құқықтың бұзылуына жол
берген тарапқа ғана қолданылады; үшіншіден, құқық бұзушыға тек қана
мемлекеттік немесе басқа құзіретті орган қолданады; төртіншіден,
жауапкершілікті қолдану үшін юридистикалық жауапкершілік болып табылатын
құқық бұзушыға қолданатын санкция заңымен белгіленуі керек.
Заңдылық жауапкершілік құқық бұзушыға қолданатын мемлекеттік мәжбүрге
ықпал ету шараларының ерекше бір түрі ретінде саналады. Сонымен қатар
адамдардың іс-әрекетіне әсер етет ін басқа да тәсілдермен ерекшеленеді.
Мысалы, мемлекттік мәжбүрлеуші шара - ретіндегі реттеуші сипатқа ие
болатын, бірақ юридистикалық жауапкершілік бола алмайтын оперативті ықпал
ету шаралары болып табылады.
Жоғарыда атап өтілгендей, құқықтық жауапкершілікті азаматтық құқықта
ерекшеліктері бар. Бұл қасиеттер қоғамдық қатынасты реттеуші азаматтық
құқықтық пәні және әдісі ретінде, сонымен қатар жалпы құқық жүйесі ретінде
азаматтық құқықтың қызметін атқарады.
Азаматтық құқықты реттейтін ерекше қатынастар секілді мүліктік сипатқа
ие болып, мүліктік қатынастарды қүрайды. Азаматтық қүқық бойынша
жауапкершілік қүқық бұзушыға қолданылатын экономикалық ықпал ету қызметін
орындай отырып, қоғамдық қатынастарды реттейтін экономикалық әдістерінің
бірі болып табылады.
Бірақ азаматтық құқық жеке мүліктік емес қатынастарды реттейді. Осы
уақытқа дейін жеке мүліктік емес қатынастарды бұзу мүліктік сипатта болады
деген пікір қалыптасты. Яғни ол үшін жауапкершілік мүліктік сипатта болмауы
тиіс.
Алайда, өмірдің өзі көрсеткендей, көп жағдайларда азаматтардың немесе
ұйымдардың жеке мүліктік емес құқықтарын бұзу, тиімсіз мүліктік сипаттағы
жауапкершілікке әкеліп соғуы мүмкін.
Сонымен, біреудің азамат туралы жалған мәлімет жариялауы сол азаматтың
жұмысқа тұруына немесе кәсіпкерлік қызметпен айналысуына қиындық тудыруы
мүмкін. Сондықтан жаңа заңдылық бойынша жәбірленушіге жалған мәлімет
жариялау арқылы келтірілген рухани залалды өтеу құқығына ие болады. Ал
азаматтар үшін құқыққа қарсы іс-әрекет арқылы келтірілген физикалық
кемсітушілікті өтетуге құқылы.
Азаматтық Кодекстің 1-ші бабында былай деп көрсетілген:
1. Азаматтық заңдармен тауар –ақша қатынастары және қатысушылардың
теңдігіне негізделген өзгеде мүліктік қатынастар, сондай-ақ мүліктік
қатынастарға байланысты мүліктік емес жеке қатынастар реттеледі. Азаматтық
заңдармен реттелетін қатынастардың қатысушылары азаматтар, заңды тұлғалар,
мемлекет, сондай-ақ әкімшілік аумақтық бөліністер болып табылады.
2. Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар
азаматтық заңдармен реттеледі, өйткені оларды бұзу құқық бұзушыға мүліктік
сипаттағы жауапкершілікке әкеп соғады.
Ал заңды тұлғалар Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексінің 44-
бабында көрсетілгендей, меншік иесі қаржыландыратын мекемелер мен қазыналық
кәсіпорындардан басқа заңды тұлғалар өз міндеттемелері бойынша өзіне
тиесілі барлық мүлікпен жауап береді.
Меншік иесі қаржыландыратын мекеме немесе қазыналық кәсіпорын өз
міндеттемелері бойынша өз билігіндегі ақшалай қаражатпен жауап береді.
Қаражат жеткіліксіз болған жағдайда оның міндеттемелері бойынша тиісті
мүлікті меншіктенуші жауапты болады.
Азаматтық құқық тауар иелерінен тәуелсіз және тең құқықты қатынастарды
реттейді. Азаматтық құқықтық қатынас міндеттеме бұзылған жағдайда
екіншісіне жүктейтін тең құқылы талаптар арасында құрылады. Азаматтық талап
жауапкершілікте болу фактісін көрсетеді.
Талапкердің пайдасына өндірілетін құқық бұзушыға жүктелетін мүліктік
санкциялар қолданылады. Алайда кейбір жағдайларда құқық бұзушы зиян
келтіріп қана қоймай арам ниетпен жасалса және қоғамдық, мемлекеттік
қызығушылықты тудырса, онда заңда белгілегендей белгілі мөлшерде мемлекет
кірісінен ұсталатын мүліктік санкциялар қолданылуы мүмкін.
Азаматтық құқықпен реттелетін тауар-ақша қатынастары эквиваленті
өтелетін сипатта болады. Бұдан шығатын қорытынды, талапкерге зиян немесе
шығынды эквиваленті түрде өтейді. Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің
ерекшелігі оның концепциялық сипатта болуында. Оның мақсаты-талапкердің
мүліктік сферасын қайта қалпына келтіру [26, 89 б.].
Көрсетілген жағдай өз кезінде азаматтық құқықтың жауапкершіліктің шегін
анықтайды. Талапкерге мүліктік сфераны қалпына келтіру тек қана оған
келтірген зиянды немесе шығын мөлшерімен жауапкершілік мөлшерінің сәйкес
келуі.
Бұл жалпы ереженің кейбір қолданылмайтын кездері бар. Егер де
жауапкершілік мөлшері заңмен шектелмеген болса, берілген жағдайды түсіндіре
отырып, азаматтық құқық экономикалық қатынастарды реттеумен қоса
тәрбиеленуші және контрагентке міндеттемені орындату үшін ықпал етуші
сипатқа ие.
Азаматтық құқық қатынастағы тараптардың заң бойынша бір-біріне ұқсас
теңдей жауапкершіліктер әрқашан қатал қолданыла бермеді. Бұл жерде негізгі
қатысушы шаруашылық іс-әрекеттер жеңілдіктермен артықшылықтарды пайдалана
білді. Осыған ұқсас жауапкершілік мөлшерінің шектеулі құрылыс, транспорт,
кәсіпорындарда және тағы да басқа ұйымдарда етек алды. Үкімет жыл сайын
шарттағы міндеттемені бұзған кәсіпорындар және ұйымдарды жеңіл өнеркәсіп
саласын мүліктік жауапкершіліктен босатып жіберіп отырды. Нарықтық
экономикаға өтуге байланысты осындай жағдайлар заңның кейбір тұстарының
өзгертулеріне әкеп соқты.
Жоғарыдағы мысалдан бір шешімге келетін болсақ, азаматтық құқықтық
жауапкершілік мүліктік сипаттағы санкция қолданумен байланысқан, бұзылған
құқықтарды реттейтін және азаматтық айналымға қатысушылардың тең құқығын
экономикалық тұрғыда әсер ететін мемлекеттік мәжбүрлеу түрлерінің бірі.
Азаматтық құқық жауапкершілікті қолдану арқылы әділетке жету үшін
барлық жағдайларды қарастырған. Азаматтық - құқықтық белсенділік
қалыптастыруда мүліктік жауапкершілік иеленуші роль атқарады. Осы тұрғыдан
алып салыстырғанда, азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің, соның ішінде
әсіресе, мүліктің төлем мақсаты бар мүліктік жауаптылықтың тәрбиелік
функциясы айырықша мәнге ие.
Сонымен, азаматтық – құқықтық жауапкершілік дегеніміз, борышқордың
міндеттемені бұзғанын тудыратын мүліктік шығындарды несие берушінге
қайтару, борышқордың міндеттемені тиісті дәрежеде орындауын қадағалау т.б.
болып табылады. Оған бұзылған кұқыққа орай уәкілетті тұлғаның мүліктік
шығынының орнын толтыру да жатады.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік - азаматтық құқықтың күрделі және
өте маңызды институты болып табылады, өйткені, жалпы ереже бойынша
азаматтық-құқықтық қатынастардың барлық түрінде өзіне тән қасиеттер
кездеседі.
Жауапкершіліктің түрлерін оның негіздері, субъектілері, құқық бұзушыға
қолданылатын шара мен оның сипаты бойынша айыруға болады.
Негіздері бойынша жауапкершілікті шартты және шарттан тыс деп бөлуге
болады, яғни ол шарт арқылы немесе онсыз да жүзеге асады. Бірінші жағдайда
әр жақтың өзара шартынан, сондай-ақ басқа да әрекеттерінен туындайтын
құқықтық қатынастарға байланысты көрінеді. Жақтардың мақсаты қоғамдық-
пайдалы нәтижелерге қол жеткізу болып табылады, бірақ заң мен шарт олардың
мүмкін болатын құқық бұзушылығына орай міндеттері мен жауапкершіліктерін
қарастырады. Сондықтан, мұндай қатынастар бойынша жауапкершілік осы
құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқыққа сай келетін іс-әрекеттерін сол
нормалармен реттейді. Әдетте екі жаққа да бірдей әрі мейлінше қатал
талаптар қойылады.
ҚР Азаматтық кодексінің 20-бабында былай деп көрсетілген:
1. Азамат өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі бүкіл мүлікпен
жауап береді, бұған заң құжаттарына сәйкес ақы өндіріп алуға болмайтын
мүліктер кірмейді.
2. Азаматтардың ақы өндіріп алуға болмайтын мүлкінің тізбесі
Қазақстан Республикасының АІЖК белгіленеді.
Азаматтық кодекстің 298-бабында: Міндеттемені бұзғаны үшін борышқор
жауапқа тартылатын жағдай болған кезде міндеттеменің орындалмағаны немесе
тиісінше орындалмағаны үшін айып өндіріп алынады [2].
Борышқор кінәлі болған кезде, егер заңдарға немесе шартта өзгеше
көзделмесе, міндетемені орындамағаны және тиісті дәрежеде орындамағаны үшін
жауап береді. Борышқор міндеттемесін орындамаған немесе тиісінше
орындамаған ретте, атап айтқанда, мерзімін өткеріп алған ретте несие
берушіге төлеуге міндетті, заңмен немесе шартпен белгіленген ақша соммасы
айып төлеу (айыппұл, өсім) деп танылады.
Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің формасы ретінде құқық бұзушыға
жүктелетін косымша міндеттер түсіндіріледі. Азаматтык заңдылық
жауапкершіліктің әртүрлі формасын карастырады. Жауапкершілік шығынды өтеу
арқылы (20-бап, Азаматық Кодекс), айып төлеу арқылы (Азаматтық Кодекс 298-
бап), кепіл жоғалту арқылы (Азаматық Кодекс 337-бап) жүзеге асырылады.
Айып төлеу туралы келісім, негізгі міндеттеменің нысанына қарамастан,
жазбаша жасалады. Жазбаша нысанның сақталмауы айып төлеу туралы келісімнің
жарамсыздығына әкеп соқтырады.
Немесе беруші тараптардың келісімінде айып төлеу міндетті көзделген
көзделмегеніне карамастан, заңдарда белгіленген айып төлеуді талап етуге
құкылы. Егер заңдарда тиым салынбаса, тараптардың келісімімен заңда айып
төлеу мөлшері көбейтілуі мүмкін. Айып төлеу мөлшері нақты ақша соммасында
немесе орындалмағанына не тиісінше орындалмаған міндеттеме сомасына
шаққандағы процентпен белгіленеді.
Егер төлеуге тиісті айып немесе берушінің шеккен залалдары мен
салыстырғанда тым көп болса, сот борышқордың міндеттемені орындау дәрежесін
және борышқор мен несие берушінің назар аударуға лайықты мүдделерін ескере
отырып, айып төлеу мөлшерін азайтуға құқылы.
Міндеттемені бұзғаны үшін борышқор жауапқа тартылатын жағдай болған
кезде міндеттемнің орындалмағаны немесе тиісінше орындалмағаны үшін айып
өндіріп алынады.
Азаматтық кұқықтық жауапкершіліктің келесі түрі - кепілпұл. Кепіл
шартқа сәйкес пайда болады. Кепіл заң құжаттарының негізіңде, егер заң
күжаттарында қандай мүлік және қандай міндеттеменің орындалуын қамтамасыз
ету үшін кепілде жатқан деп танылатыны көзделсе, оларда көрсетілген
міндеттемелердің пайда болуы кезінде де туындайды.
Егер шартта немесе заң құжаттарында өзгеше көзделмесе, кепіл талапты
оның нақты қанағаттандырылатын кезіндегі көлемді проценттерін қоса алғанда,
орындау мерзімін өткізіп алу арқылы келтірілген шығындардың өтелуін, айып
салуды, кепілден алынған мүлікті үстау жөніндегі кажетті шығындарды, сондай-
ақ өндіріп алу жөніндегі шығындарды өтеуді қамтамсыз етеді.
Кепіл туралы шартта өзгеше көзделмеген, кепіл құқығы кепілі тіркелуге
жататын мүлік жөніндегі шартты тіркеу кезінен бастап, басқа мүлік жөнінен —
бүл мүлікті кепіл ұстаушыға берген кезден бастап, ал егер ол беруге
жатпаса, кепіл туралы шарт жасасқан кезден бастап пайда болады. Егер
борышқор міндеттемені тиісті дәрежеде алу үшін өзіне байланысты шаралардың
барлығын қолданып дәлелдесе, ол кінәсіз деп танылады. Кәсіпкерлік кызметті
жүзеге асырған кезде міндеттемені орындамаған немесе тиісті дәрежеде
орындамаған адам, егер бой бермейтін күштің, яғни осы жағдайлар кезіндегі
төтенше және тойтаруға болмайтын мән-жағдайлардың (дүлей құбылыстар, соғыс
қимылдары және т.б) салдарынан тиісті дәрежеде орындауға мүмкіндік
болмағандығынан дәлелдей алмаса, мүліктік жауаптылықты көтереді.
Заңдарда немесе шарт жауапкершіліктің және одан басталудың өзге
негіздері ескерілуі мүмкін.
Міндеттемені қасақана бұзғаны үшін жауапкершілікті жою немесе шектеу
туралы алдын-ала жасалған шарт жарамсыз болады.
Қазақстан Респуликасы Азаматтық Кодексінің 337-бабы бойынша:
1. Уағдаласушы тараптардың біреуінің шарты бойынша өзінен алынатын
төлемнің есебінен екінші тарапқа және шарт жасаумен орындауды
қамтамасыз етуге берілетін ақшалай сомма кепілпұл деп танылады.
2. Кепіл пұл туралы келісім кепілпұлдың соммасына қарамастан жазбаша
нысанда жасалуға тиіс. Бүл ереже негізгі міндеттеме нотариалдық жолмен
куәландыруға тиіс болатын жағдайда да колданылады.
Келісімнің жазбаша нысанда жасалуын сақтамай кепілпұл келісімін
жарамсыз деп тануға әкеліп соқтырады деп көрсетілген [27, 61 б].
Шартта өзгеше көзделмесе, міндеттеменің орындалмауына жауапты тарап
екінші тарапқа кепілпұл сомасын ескере отырып шеккен залалдың орнын
толтыруға міндетті.
Жоғарыда айтылған баптардың ішінен шығынды өтеу ерекше орынды алады.
Олай дейтін себебіміз азаматтардың құқықтарының бұзылуы көп жағдайларда
шығынға әкеп соғады.
Егер арендаға алушы мүліктің нашарлауына жол берсе, онда арендаға
беруші аренда туралы занда немесе шартта көзделмеседе оған келтірілген
шығынды өтеуге құқылы. Арендаға беруші арендаға берілген мүліктің
нашарлағаны үшін айып төлетуді тек қана арендаға алушымен шартта көзделсе
және бекітілсе ғана жүзеге асырылады.
Азаматтық құқықтардың бұзылуымен байланысты көп жағдайларды шығынды
өтеу белгіленгендіктен азаматтық құқықтық жауапкершіліктің осы түрі жалпы
шара ретінде саналады.
Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің жалпы шарасы ретінде келтірілген
зиянды өтеу міндеттеменің кез келген түрінде колданылады. Азаматтық
Кодекстің, 349 бабы міндеттемеге келесі анықтама береді:
1. Міндеттемені орындамау, не тиісті дәрежеде орындамау (мезгілінде
орындамау, тауарлар мен жүмыстарды толық орындамау, міндеттеме
мазмұнында белгіленген басқа жағдайларды бұзып орындау) - тиісінше
орындамау оның бұзылуы деп түсініледі. Тиісті дәрежеде орындауға
мүмкіндік болмаған жағдайда борышқор бүл туралы несие берушіге дереу
хабарлауға міндетті.
2. Міндеттемені бұзғандығы үшін борышқорды жауапқа тарту несие берушінің
талап етуі бойынша жүргізіледі.
Міндеттемені орындамау - бұл борышқордың негативті әрекеті немесе
әрекетсіздігі.
Егер борышқор несие берушіге хабарлап, алайда зиян несие берушінің
кінәсінен болса, борышқордың жауапкершілік мөлшерін азайтуы мүмкін.
Жауапкершілікке тарту азаматтық құқық нормаларының санкциясын іске асыру
кызыметін атқарады.
Құкық бұзушылық үшін жауапкершілік, біріншіден, борышқордың
міндеттемені орындауға ықпал етеді; екіншіден, оның тиісінше орындалмағаны
немесе орьндамағаны үшін жазалайды; үшіншіден, несие беруші келтірілген
зиянды өтеу үшін міңдеттемеге қатысады; төртіншіден, осындай шығындарды
өтейді; бесіншіден, басқа тараптардың көз алдында борышқордың тәртіпсіздік
фактілерін әшкерлейді.
Азаматтық-құқықтық жауапкершілік мына жолдармен жүзеге асырылуы мүмкін:
А) несие берушінің талабын қанағаттандырып борышқордың жауапкершілікті
өз еркімен өтеуі;
Б) жауапкершілік мөлшерін келімсіз тәртіпте ұстайтын несие берушінің
бір жақты әрекеті:
В) міндеттеменің тиісінше орындалмағаны немесе орындалмағаны үшін
борышқорға кұзіретті органдардың жауапкершілікті орындатуға шығарылған
шешімі.
Шығынды өтеу - азаматтық құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz