Мал сою әдісі
Мал сою әдісі. Той өткізетін, соғым соятын жанұя ең слдымен сойылатын малды алдын ала іріктеп алады. Өсімтал, сүтті, жүнді, жорға жүйрік сияқты асыл тұқымды малдардың пышаққа ілінбеуін қадағалайды, төлдерге ен салу, еркектерін тарттыру, жылқаға таңба салу кезінде мал иесі әр малдың өнімді-өнімсіздігін, аман-жамандығын байқап, қартайған, қыстан шыға алмайды-ау дегенін, т.с.с. сойып алады. Малды семіртіп сояды.
Қой сойғанда, оны жығып, төрт аяғын мықтап байлап, бауыздайды, терісін сыпырып, бас-сирағын алғаннан кейін, төс етін бөлек сылып алады (жас төстікті тұздап, үйтіп пісіру, бөліп жеу, үлкендерге ауыз тигізу салты бар). Іші жарылған соң өңеші суырылып, өкпе-бауыры бөлек, шек-қарыны бөлек шығарылады да, тазаланады. Шек-қарынды тазалау да өнер, оған жас әйелдерді үйретеді. Қарынды айналдырып, бірнеше қайтара жуып, түктерін пышақпен қырады. Малдың тоқ шегі ( жылқыда – қарны) өте майлы болады. Тоқ шек – өте бағалы тағам. Қартасы сыйлы қонаққа пісіріп, беріледі. Сақа қойлардың ащы шегі 30-40 м болады, сондықтан еріншек әйелдер оны далаға тастайды; шек-қарында адам организміне қажетті бағалы витаминдер өте көп. Шек-қарын мен бауырды қосып, бірге қуырғанда, өте дәмді таптырмайтын ас алуға болады.
Әдетте шек-қарын алынғаннан кейін, кеңірдегі суырылып, өкпе-бауыры, жүрегі тұтас шығарылады; жүректің ішіндегі қаны ағызылып, ұқыптылықпен жуылады. Содан кейін екі бүйрегі алынып, екі жанбастың түйіскен жері, яғни шаты ажыратылып, тік шек пен қуық алынуы керек. Содан кейі сүбе-қабырға сөгіледі, мойын, арқа, бел омыртқалары бұзылады. Қойдың құйрығы бөлек алынады, не болмаса жапбастарға жіберіледі.
Қой мен ешкінің басы жағымен тұтас күйінде үйтіліп, күйесі ыстық сумен жуылады, басынан жағы ажыратылады. Бас әдетте сыйлы қонаққа асылады. Қазақтың дастарқанының дәмді тағамдарының бірі болып ми палау есептелінеді, дастарқан басындағыларға бұл тағам ауыз тигізіледі. Ми палауға бауыр еті, құйрық ұсақталып туралып, оларға қойдың миы, сорпа араластырылады.
Сиыр да, қой, ешкі сияқты сойылады. Түйені сойғанда, терісін арқасынан бастап, іреп сояды, мойынын, ұзын болғандықтан, екі жерден бауыздайды. Мойын терісі бөлек алынып, торсық немесе қамыт тігеді. Түйенің алдымен өркеші, сосын қолдары алынады, қалған жағы сиырдікіндей бұзылады. Жылқының қазысының қалыңдығын әдетте елімен өлшейді (бір, екі, табан, сере елі – деп). Мал сойғанда мүшелеп пышақпен ғана бұзу керек. Адамға зиянды бездер мен тамырларды әддетте союшы алып тастайды.
Қой сойғанда, оны жығып, төрт аяғын мықтап байлап, бауыздайды, терісін сыпырып, бас-сирағын алғаннан кейін, төс етін бөлек сылып алады (жас төстікті тұздап, үйтіп пісіру, бөліп жеу, үлкендерге ауыз тигізу салты бар). Іші жарылған соң өңеші суырылып, өкпе-бауыры бөлек, шек-қарыны бөлек шығарылады да, тазаланады. Шек-қарынды тазалау да өнер, оған жас әйелдерді үйретеді. Қарынды айналдырып, бірнеше қайтара жуып, түктерін пышақпен қырады. Малдың тоқ шегі ( жылқыда – қарны) өте майлы болады. Тоқ шек – өте бағалы тағам. Қартасы сыйлы қонаққа пісіріп, беріледі. Сақа қойлардың ащы шегі 30-40 м болады, сондықтан еріншек әйелдер оны далаға тастайды; шек-қарында адам организміне қажетті бағалы витаминдер өте көп. Шек-қарын мен бауырды қосып, бірге қуырғанда, өте дәмді таптырмайтын ас алуға болады.
Әдетте шек-қарын алынғаннан кейін, кеңірдегі суырылып, өкпе-бауыры, жүрегі тұтас шығарылады; жүректің ішіндегі қаны ағызылып, ұқыптылықпен жуылады. Содан кейін екі бүйрегі алынып, екі жанбастың түйіскен жері, яғни шаты ажыратылып, тік шек пен қуық алынуы керек. Содан кейі сүбе-қабырға сөгіледі, мойын, арқа, бел омыртқалары бұзылады. Қойдың құйрығы бөлек алынады, не болмаса жапбастарға жіберіледі.
Қой мен ешкінің басы жағымен тұтас күйінде үйтіліп, күйесі ыстық сумен жуылады, басынан жағы ажыратылады. Бас әдетте сыйлы қонаққа асылады. Қазақтың дастарқанының дәмді тағамдарының бірі болып ми палау есептелінеді, дастарқан басындағыларға бұл тағам ауыз тигізіледі. Ми палауға бауыр еті, құйрық ұсақталып туралып, оларға қойдың миы, сорпа араластырылады.
Сиыр да, қой, ешкі сияқты сойылады. Түйені сойғанда, терісін арқасынан бастап, іреп сояды, мойынын, ұзын болғандықтан, екі жерден бауыздайды. Мойын терісі бөлек алынып, торсық немесе қамыт тігеді. Түйенің алдымен өркеші, сосын қолдары алынады, қалған жағы сиырдікіндей бұзылады. Жылқының қазысының қалыңдығын әдетте елімен өлшейді (бір, екі, табан, сере елі – деп). Мал сойғанда мүшелеп пышақпен ғана бұзу керек. Адамға зиянды бездер мен тамырларды әддетте союшы алып тастайды.
1.Т. Сайдулдин. «Ветеринарлық індеттану» Алматы 1999 ж - 98б
2. И.В.Кононов. " Ветеринарлық анықтама ". Мәскеу, «Колос» баспасы, 1972-98б
3. Е. Әмірбек. «Жануарлар ауруының клиникалық диагностикасы» Алматы,2006 -75б
4.Б.К. Ілиясов «Алғашқы ветеринарлық жэрдем» Алматы - 2001.-91б
5.Ж. Төлеуіш «Малың аман болса, май ішесің» Шымкент-2007-94б
6. Е.И Қасымов. Індеттану және инфекциялық аурулар ветеринария – санитария негіздерімен, Алматы, 2006ж.-79б
7.А.А.Конопаткин. «Ауылшаруашылығы малдарының індетті аурулары».
Мәскеу, «Колос» баспасы, 1984.-151 б
2. И.В.Кононов. " Ветеринарлық анықтама ". Мәскеу, «Колос» баспасы, 1972-98б
3. Е. Әмірбек. «Жануарлар ауруының клиникалық диагностикасы» Алматы,2006 -75б
4.Б.К. Ілиясов «Алғашқы ветеринарлық жэрдем» Алматы - 2001.-91б
5.Ж. Төлеуіш «Малың аман болса, май ішесің» Шымкент-2007-94б
6. Е.И Қасымов. Індеттану және инфекциялық аурулар ветеринария – санитария негіздерімен, Алматы, 2006ж.-79б
7.А.А.Конопаткин. «Ауылшаруашылығы малдарының індетті аурулары».
Мәскеу, «Колос» баспасы, 1984.-151 б
Мал сою әдісі
Мал сою әдісі. Той өткізетін, соғым соятын жанұя ең слдымен сойылатын малды алдын ала іріктеп алады. Өсімтал, сүтті, жүнді, жорға жүйрік сияқты асыл тұқымды малдардың пышаққа ілінбеуін қадағалайды, төлдерге ен салу, еркектерін тарттыру, жылқаға таңба салу кезінде мал иесі әр малдың өнімді-өнімсіздігін, аман-жамандығын байқап, қартайған, қыстан шыға алмайды-ау дегенін, т.с.с. сойып алады. Малды семіртіп сояды.
Қой сойғанда, оны жығып, төрт аяғын мықтап байлап, бауыздайды, терісін сыпырып, бас-сирағын алғаннан кейін, төс етін бөлек сылып алады (жас төстікті тұздап, үйтіп пісіру, бөліп жеу, үлкендерге ауыз тигізу салты бар). Іші жарылған соң өңеші суырылып, өкпе-бауыры бөлек, шек-қарыны бөлек шығарылады да, тазаланады. Шек-қарынды тазалау да өнер, оған жас әйелдерді үйретеді. Қарынды айналдырып, бірнеше қайтара жуып, түктерін пышақпен қырады. Малдың тоқ шегі ( жылқыда - қарны) өте майлы болады. Тоқ шек - өте бағалы тағам. Қартасы сыйлы қонаққа пісіріп, беріледі. Сақа қойлардың ащы шегі 30-40 м болады, сондықтан еріншек әйелдер оны далаға тастайды; шек-қарында адам организміне қажетті бағалы витаминдер өте көп. Шек-қарын мен бауырды қосып, бірге қуырғанда, өте дәмді таптырмайтын ас алуға болады.
Әдетте шек-қарын алынғаннан кейін, кеңірдегі суырылып, өкпе-бауыры, жүрегі тұтас шығарылады; жүректің ішіндегі қаны ағызылып, ұқыптылықпен жуылады. Содан кейін екі бүйрегі алынып, екі жанбастың түйіскен жері, яғни шаты ажыратылып, тік шек пен қуық алынуы керек. Содан кейі сүбе-қабырға сөгіледі, мойын, арқа, бел омыртқалары бұзылады. Қойдың құйрығы бөлек алынады, не болмаса жапбастарға жіберіледі.
Қой мен ешкінің басы жағымен тұтас күйінде үйтіліп, күйесі ыстық сумен жуылады, басынан жағы ажыратылады. Бас әдетте сыйлы қонаққа асылады. Қазақтың дастарқанының дәмді тағамдарының бірі болып ми палау есептелінеді, дастарқан басындағыларға бұл тағам ауыз тигізіледі. Ми палауға бауыр еті, құйрық ұсақталып туралып, оларға қойдың миы, сорпа араластырылады.
Сиыр да, қой, ешкі сияқты сойылады. Түйені сойғанда, терісін арқасынан бастап, іреп сояды, мойынын, ұзын болғандықтан, екі жерден бауыздайды. Мойын терісі бөлек алынып, торсық немесе қамыт тігеді. Түйенің алдымен өркеші, сосын қолдары алынады, қалған жағы сиырдікіндей бұзылады. Жылқының қазысының қалыңдығын әдетте елімен өлшейді (бір, екі, табан, сере елі - деп). Мал сойғанда мүшелеп пышақпен ғана бұзу керек. Адамға зиянды бездер мен тамырларды әддетте союшы алып тастайды.
Малдың етінің түрлі мүшелерінің қазақша аталынатын аттары бар: бас, жақ мойын, бұғана (2 жақта үш талдан 6 тал), қара қабырға (6 тал), сүбе (етегімен алынған алты қабырға), қазы (20 қазы, қабырғасыз да семіз жылқыда), төс (қыз-келіншек, күйеулер үшін), төстік (қойдың төс мүшесі солай аталады), кәрі, жұмыр, асықты, тоқбас жіліктер, жанбас, жая (жылқынікі - сауыр еті), белдеме, мойын, ұзын омыртқалар, жүрек (қыз баланың сыбағасы), бауыр, көк бауыр, бүйрек (балалар сыбағасы), қарта (тоқ шек), ащы шек, қарын өкпе, сирақ.
Етті сақтау әдістері. Соғым етін солтүстік аймақтарда аязға қатырып сақтайды. Бірақ та әуелі етті салқын жерде сорықтырып, желге, күнге тигізбей, содан кейін ғана аязға қатырады, бұл тәсілмен сақталатын еттің дәмі бұзылмайды. Кейбір аймақтарда малдың етін тұздап, қарынға да салып сақтайды. Сонымен қатар күбіге де, бөшкеге де салып, тұздап сақтайды. Кейде қой, ешкі, торпақ сияқты семіз малдың терісін сыпырмай, шек-қарнын алып, үйту, құйқалау әдісі де ел арасында көп тараған. Егер мүшелеп бұзылған етті пияз, бұрыш пен тұз араластырып, сүрлесе, мал еті ерекше дәмді болады. Сонымен қатар қазы-қарта, шұжық айналдырылады. Мысалы, солтүстік аймақтарда етті сүрлеу үшін ыстайса, оңтүстікте - тек қана тұздап сүрлейді. Сүр ет қалың блмау керек, арасын түтін түгелдей қамту үшін пышақпен қыл тіледі. Жаздыгүні етке шыбын қонбау үшін оған шекілдеуіктің немесе мақтаның майын жағып, қара бұрыш себеді. Сүр етті асарда оны жылы сумен жуады.
Қазақша ет пісіру әдістері. Етті сумен жуып, қой-ешкінің, бызаудың мүшелері қазанға тұтас салынады. Ірі қараның, жылқының жамбасы, жіліктері қазанға сыйуы үшін, ортасынан бөледі. Етті басынан салқын суға салып, аздап тұздап, пісіреді. Ал отты бірте-бірте күшейту дұрыс болады, себебі, қатты қайнатып пісірген ет қатайып кетеді. Етті бүлкілдетіп қайнатып, өбігін алып тастаған жөн. Ет өте семіз болса, сорпаның бетіндегі майы бір-екі рет қалқып алынады. Ал еттің нанын (қамырын) ет түсірілген соң, сол ыдысқа салынып, пісіріледі. Нан саларда сорпаны күштірек қайнатқан жөн, онда нанның шелпектері бір-бірене жабыспай, піседі. Ал күрішті сорпаға пісіру үшін, оны дорбаға салып, сорпаға салады. Пісуі жеткен нан немесе күріш сорпаның бетіне көтеріледі. Бұл сәтте оларды табаққа түсіреді. Еттің майын және қара етін кесегімен бірде қылып, қиялап, жапырақтап турау керек. Содан кейін үстіне тұздық құяды. Асты бірден жеп алған жөн, себебі кейін дәмі өзгеше, жағымсыздау болады. Бұған байланысты қазақ салтында Асты телміртпе, дастарханды күттірме деген қағида мақал айтылуы тегін емес.
Ет түсіруден жарты сағаттай бұрын сарымсақ, лавр жапырағын салған дәмді. Табақ жасау тәсілдері де әртүрлі болады: күйеу-табаққа бір сан-жілік пен төс салынады; келін-табаққа бір сан-жілік пен төс, ұлтабар (сычуг), жүрек түседі; қыздарға - жүрек, бүйрек, жақ пен тіл салынады; құдағиларға және әйелдерге - жамбас, асықты жілік, сүбе, ал бас табаққа - асықты жілік және жамбас, орта табаққа - асықты жілік және жамбас салынады.
Малдың басын ең үлкен, қадірлі адамға арнап, салады. Көбіне сол мал да арнайы сол адам үшін сойылуы мүмкін. Бас-табақтағы адамдар әуелі бас алынбай тұрып, табаққа қол салмайды; алдымен бас ұстаған адам ауыз тиеді.
Сүт тағамдары. Сүт, төрт түлік малдың түріне қарай, бие сүті, түйе сүті, қой-ешкі сүті, сиыр сүті деп аталады. Ал жас малдың алғашқы 1-2 күнгі сүті уыз деп аталады. Тәулігіне: сиыр - 2-3 рет, қой-ешкі - 1 рет (түсте), бие - 1-2 сағат сайын сауылады. Сүттен қымыз, шұбат, айран, қатық, сары май, ірімшік, құрт, сүзбе құрт, қаймақ дайындалады. Қой-ешкі мамырдан тамыз айына шейін, биелер жыл бойы, сиыр 305 күн сауылады.
Шұбат. Түйе сүтінен ашытылады. Бұл - әрі сусын, әрі тағам деп есептелінеді, өте майлы, емшілік қасиеттері де мол. Шұбатты ашыту технологиясы, қымыз ашытуға қарағанда, оңай. Өйткені оны бір қорландырып алса, содан кейін ешқандай ашытқысыз аши береді. Оны, қымыз секілді, мезгіл- мезгіл пісіп отырудың да қажеті жоқ. Тек кісіге құйып береде ғана шайқап жіберсе, жеткілікті, сонда шұбаттың көпіршігі жақсы араласады. Шұбат құйылған ыдыстың аузын ашып, оқтын-оқтын газын шығарып отыру керек. Шұбатты ағаш күбіге не торсыққа (түйе не ешкі терісінен) құйып, ашытады. Шұбат өкпе, асқазан, түрлі шек ауруларына бірден бір шипалы сусын
Түйенің екі түрі бар: қос өркешті (бактериандар) түйенің үш тұқымы - қалмақ, моңғол, қазақ; бір өркешті (дромедар) түйенің бір тұқымы - аруана. Бураның салмағы 700 (1200) кг, інгеннің салмағы 600 (950) кг болады. Жеті ай сауғанда 1200 кг сүт береді және 4-6 кг жүн бере алады.
Қымыз. Бұл тағам туралы Жамбыл атамыз Ауруға - ем, сауға - қуат, дәрі - қымыз деген. Бие сауғанда, құлынды ноқталап, көлеңкеде бөлек азықтандырады.
Бие сүтін сүзіп, жылы кезінде күбіге немесе сабаға құйып, 30-40 минут піседі. Бірінші рет сүт ашытқы не қор үстіне құйылады. Қор деп ескі қымызды, сақталған сарқыны айтады. Ашытқыны сүр жаядан, қазының сынық сүйегінен сүтке салып, нан ашытқысын езіп, әзірлейді.
Қымызды көп пісу керек, сонда ғана ол дәмді, сапасы жоғары қымыз болады, жұмсақ, ішуге жұмсақ, сүйкімді болады.
Қымыздың түрлері. Уыз қымыз деген - уыз дәмі тарамаған кезде ашытылған қою ққымыз. Ал сары қымыз - жаздың ортасындағы, шөп әбден пісіп, буыны қатқан кездегі қымыз. Құнан қымыз - үш тәулік бойында ашытылған қымыз. Дөнен қымыз төрт тәулік бойы ашытылады. Бестік қымыз бес тәулік бойы ашытылады. Саумал қымыз баяу ашиды.Қысырдың қымызы деп жазда қысыр қалған биені қыста сауады. Бал қымызға тәтті дәмі болу үшін бал, қант, өрік-мейіз қосып піседі.
Биені батыл, тез сауу керек. Бір биені қолмен сауып алу үшін 60-90 секунд уақыт кетеді. Сауыншы бие сауған кезде бір минутта емшекті 110-160-қа дейін қысады.
Ешкі өнімдері. Ешкіден сүт, ет, жүн, түбіт, тері өнімдері алынады.
Ешкі сүтінің құрамындағы заттардың мөлшері - 86,9%-ті су, 13,1%-ті - құрғақ зат; оның ішінде сүт майы - 4,1%-ті, сүт қанты - 4,4%-ті, белок - 3,8%-ті, тұз- 0,9%-ті. Ешкі сүтінің құрамы, олардың жасына, сауылу мерзіміне, азқтар құрамына байланысты, біршама өзгеріп тұрады. Құрамы жағынан адам сүтіне жақын болады. Ешкілер 4-10 ай сауылады, ал лақтағаннан кейін 9-10-шы тәуліктен бастап сауа беруге болады. Сауу уқыттары: қыста екі рет, жазда үш рет - сағат 7, 12, 22-де саууға болады.
Азықтандыру нормасы ешкінің жасы мен жынысына, физиологиялық ахуалына, тірілей салмағы мен өнімділігіне сәйкес белгіленеді. Салмағы 50 кг ешкіге, тіршілігін қамтамасыз ету үшін, 0,35-0,4 азық өлшемі, 45-60 г қорытылған протеин беру керек.
Ешкінің еті мен терісі. Ешкінің еттілігі қойдан төмен, етінің түсі ақшылдау, майы да сондайболады. Бір жасқа келген серкелер салмағы 38-46 кг, ал сойыс өнімі 18-23 кг, ішінен 2,2-3,5 кг май алынады, яғни соыйс шығымы - 50-60%. Күзде сойған ешкілердің терісі бағалы болады, тығыз әрі мықты келеді. Теріні құрғақ немесе ылғал тұздықпен тұздайды, жаздыгүні - көлеңкеде, қыста - жылы бөлмеде кептіреді.
Ешкінің түбіті мен жүні. Біркелкі бағалы жүнді ангор және советтің жүнді тұқымдарынан қырқуға болады. Бұлардың жүні - ақ түсті, біркелкі, өрімделген, жібектей жылтыр. Ешкі түбіті меринос жүнінен де биязы. Олардан тоқылған бұйыдар әрі жылы, әрі әдемі шығады. Түбіт тамыз айында шығып, күзде жетіледі. Қаңтардың аяғында өсуін тоқтатып, ақпаннан бастап түсе бастайды. Ең сапалы түбітті Орынбор тұқымынан алады. Түбітті тарақпен тарайды. Ол үшін ешкіні машинамен 1-2 рет қырқады, жүні өскенде 11-12 см дейін жетеді.
Қазақтар ет қажет болғанда, қонақасы берерде, ас, той өткізер-де кез-келген малды соя салмайды. Мұндай жағдайда сойылатын малды таңдап, іріктейді. Өсімтал, сүтті, жүнді, жорға, жүйрік, асыл тұқымды малдар сойылмайды. Көбінесе ет үшін сойылатын малдар: қысыр қалған, қартайған,
кінәраты білінген, өнімі кем, қыстан шыға алмайтын төрт түлік. Егер- де асыл тұқымды малдарды сою-ға тура келсе, үй иесі оны туған-туыстарының малдарына айырбастап алып, сол малды ғана сойған. Мал сойғанда мынандай
дәстүрлер орындалады:
1. Сойылатын мал таңдап алынады. 2. Таңдап алынған малды үй иесі қонағына көрсетіп, бата сұрайды. 3. Қонақ батасын берген соң қасапшы пышағын, үй иесі шыптасын дайындап, құманға жылы су құйылады. 4. Малды үйдің жанынан алысырақ жерге апарып (шыбын-шіркей үйдің жанында үймелемесін деген ниетпен), төрт аяғын мықтап байлап, басын құбылаға қаратады. 5. Мал бісміллә айтылып бауыздалады да, үй иесі: Сенде жазық жоқ, менде азық жоқ, - дейді.
6. Бауыздалған малдың жаны әбден шыққан соң оның аяғын байлаған жіп шешіп алынады да, қасапшы құмандағы жылы сумен малдың алқымын, қолын, пышағын жуып, тазартады. 7. Қойды сою үшін алдымен терісі іреледі. Бөлектеніп алынған бас пен төрт сирақ үйітілуге жіберіледі.
Күздік, соғым сойғанда да осы рәсім сақталады. Ал енді Құрбан айтта, басқа да жағдайда құрбан-дық шалынғанында мынандай бата жасалады:
Аллаһума инни уажжаһту уаж-һи лилази фатириссамауати уал, арзи уама әнә минәл мүририкин. Аллаһу акбар, Аллаһу акбар, лә иләһа илләллаһ уаллаһу акбар аллаһу акбар уалиллаһил хамд
Бисмилләһи аллаһу акбар!.
Бауыздалған қойды екі түрлі тәсілмен сою:
1. Қойды төселген шыптаның үс-тіне жатқызып сояды.
2. Қойдың артқы екі тілерсегінен ағаш өткізіп, іліп қойып сояды. Мұны кей жерде асып қойып сою деп атайды.
Малдың етін мүшелеу Бауыздалған қойдың терісі сы- пырылып, бас, сирағы кесіп алын-ғаннан кейін, төс етін бөлек сылып алады. Өйткені, жас төстікті тұздап, үйітіп пісіріп, бөліп жеп, үлкендерге ауыз тигізу - ертеден келе жатқан салттың бірі. Төстік еттен соң сүбеден бастап, қойдың төсі сөгіп алынады да, іші жарыл-ған қойдан өңеші суырылып, өкпе-бауыр бір бөлек, ішек-қарны бір бөлек шығарылады, бауырдан өті кесіп алынып, итке тасталады. Сосын малдың ішек-қарны тазаланады. Ішек-қарын арши алмайтындар оның шарбысын айырғанда, оны үзіп, немесе жарып алып, малдың жынын терісіне, етіне ағызып жіберуі мүмкін. Сондықтан, бұл істі тәжірибелі әйелдер атқарып, жас келіндерді ішек-қарын аршуға үй-ретуге тиіс.
Ішек-қарын аршушылар мал-дың ұлтабарын, тақия қарнын, жалбыршағын, үлкен қарнын аса еп-тілікпен жүйелеп, жынын шелекке төгеді де, оны айналдырып, жылы суменен бірнеше рет жуады, қарын-ның түктерін пышақпен қырып, ағар-тады. Ұлтабарды айналдырғанда, сорпа өтпей қалмауы үшін оны маймен аса тығыздамайды. Малдың тоқішегі (жылқыда - қарта) өте майлы. Майы қатпай тұрғанда оны тездетіп жүйелейді де жынын ағызады, мұқият жуып, айналдырады. Сақа қойлардың ащы ішегінің ұзындығы 30-40 метрге дейін жетеді. Еріншек әйелдер оны аршымай, тастай салады. Негізінен, ащы ішекте дәрумен көп. Ол адам денсаулығына өте пайдалы. Малдың ішек-қарны алынғаннан кейін, кеңірдегі суырылады да, өкпе-бауыры, жүрегі тұтас шығарылып, жүрек тілкемделіп, қара қаны ағы-зылып, екі құлағы кесіп алынып тасталады, қан-сөлі жуылады. Сонан соң малдың екі бүйрегі алынады, екі жамбастың түйіскен жері - шаты ажыратылып, тік ішек пен қуық алынады. Егерде сойылған еркек мал болса, қуық қамшысымен бірге тік ішектен ажыратылып, алынып тас-талады.
Сойылған малдың іші тазартылған соң, артқы аяғы бір кісіге ұстаты-лып, сүбеден бастап бұғанаға дейін- гі қабырғалары пышақпен сөгіп алынады. Малдың екінші жағы да осы тәртіппен бұзылып, мойыннан бас-тап омыртқалары мүшеленіп, қой-дың құйрығы бөлек кесіп алынып, екі
жамбасқа белгілі бір көлемде құй-рық қалдырылады. Қой, ешкінің басы жағымен бірге тұтас күйінде үйітіліп, ыстық сумен жуылып, тазартылады. Үйітілген қой, ешкінің басынан жағы ажыратылып, бастың тістері бір, екі жерден балға, балтамен шекіледі. Сиыр да қой сияқты сойылғанымен, әуелі екі қолы бөлек кесіп алынады да сүбелер, қара қабырғалар мен бұғаналар бөлек-бөлек сөгіледі, үйі-тілген бастың кеңсірігін бір бөлек, екі шекесін екі бөлек шауып алады да, тілі жақтан бөліп алынып, тұтас күйінде пісіріледі.
Жылқының терісін де қойша іреп алады, сирақтарын жалаңаштап, та-рамыс алып, екі қолы, төсін алған соң қара қабырғасын сөгеді. Малдың етін бұзғанда балта, шот пайдаланбаған жөн. Сүйектерді өз жүйесінен пышақ арқылы ғана ажыратып, мүшелесе, етте ұсақ сүйек- тер болмайды. Қандай малда да арам бездер болады. Мал союшылар оны, төстің қалақ шеміршегін, еркек малдың қамшысын, қуық пен жатырды, өтті, жүрек құлақта-рын, ішек-қарын аршушылар онда кездесетін ұйқы, жылауық, жыныс бездерін, кейбір малдардың өкпе-бауырында, қолқасында болатын берімшек, өлі қан түйірлерін міндетті түрде алып тастауға, етті қыл-қыбырдан мұқият тазартуға тиісті.
Түйені де жығып бауыздайды. Те- рісін аларда шөгеріп қойып, ар-қасынан бастап іреп сояды. Мойны ұзын болғандықтан, екі жерден - сағақ пен өндіршектен бауыздап, мойын терісін бітеу алып, одан кейде торсық жасайды, қамыт тігеді, кереге көктейтін таспаға пайдаланады. Түйенің алдымен өркеші, қомы, екі қолы алынады да, қалған жері сиырша сойылады. Түйенің жілігі майға толы. Кейде ірі түйенің бір жілігінен орта шелек май шығады. Сол себепті, қазақтар түйеге ашуланғанында: Ақ шелек болғыр, - дейді. Мал етінің шипалық
қасиеттері Жылқы еті
Ол жүрек - қан тамыры ауруларына, бүйрек жұмысын жақсартуға, буындардың қалтылдауына ем ретінде қолданылады. 1. Жылқы еті жуылған суға шашты жуып тұрса, теміреткінің салдарынан болатын шаштың ағаруы тоқтай- ды.
2. Жылқының жүрегін қуырып же-се, ұмытшақтық бәсеңдейді.
3. Жылқы етін қақтап пісіріп, сүт-пен жеп, ішсе, бүйрекке қуат бітеді.
4. Қан тамыры ауруына: холес-териннің көбеюінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мал сою әдісі. Той өткізетін, соғым соятын жанұя ең слдымен сойылатын малды алдын ала іріктеп алады. Өсімтал, сүтті, жүнді, жорға жүйрік сияқты асыл тұқымды малдардың пышаққа ілінбеуін қадағалайды, төлдерге ен салу, еркектерін тарттыру, жылқаға таңба салу кезінде мал иесі әр малдың өнімді-өнімсіздігін, аман-жамандығын байқап, қартайған, қыстан шыға алмайды-ау дегенін, т.с.с. сойып алады. Малды семіртіп сояды.
Қой сойғанда, оны жығып, төрт аяғын мықтап байлап, бауыздайды, терісін сыпырып, бас-сирағын алғаннан кейін, төс етін бөлек сылып алады (жас төстікті тұздап, үйтіп пісіру, бөліп жеу, үлкендерге ауыз тигізу салты бар). Іші жарылған соң өңеші суырылып, өкпе-бауыры бөлек, шек-қарыны бөлек шығарылады да, тазаланады. Шек-қарынды тазалау да өнер, оған жас әйелдерді үйретеді. Қарынды айналдырып, бірнеше қайтара жуып, түктерін пышақпен қырады. Малдың тоқ шегі ( жылқыда - қарны) өте майлы болады. Тоқ шек - өте бағалы тағам. Қартасы сыйлы қонаққа пісіріп, беріледі. Сақа қойлардың ащы шегі 30-40 м болады, сондықтан еріншек әйелдер оны далаға тастайды; шек-қарында адам организміне қажетті бағалы витаминдер өте көп. Шек-қарын мен бауырды қосып, бірге қуырғанда, өте дәмді таптырмайтын ас алуға болады.
Әдетте шек-қарын алынғаннан кейін, кеңірдегі суырылып, өкпе-бауыры, жүрегі тұтас шығарылады; жүректің ішіндегі қаны ағызылып, ұқыптылықпен жуылады. Содан кейін екі бүйрегі алынып, екі жанбастың түйіскен жері, яғни шаты ажыратылып, тік шек пен қуық алынуы керек. Содан кейі сүбе-қабырға сөгіледі, мойын, арқа, бел омыртқалары бұзылады. Қойдың құйрығы бөлек алынады, не болмаса жапбастарға жіберіледі.
Қой мен ешкінің басы жағымен тұтас күйінде үйтіліп, күйесі ыстық сумен жуылады, басынан жағы ажыратылады. Бас әдетте сыйлы қонаққа асылады. Қазақтың дастарқанының дәмді тағамдарының бірі болып ми палау есептелінеді, дастарқан басындағыларға бұл тағам ауыз тигізіледі. Ми палауға бауыр еті, құйрық ұсақталып туралып, оларға қойдың миы, сорпа араластырылады.
Сиыр да, қой, ешкі сияқты сойылады. Түйені сойғанда, терісін арқасынан бастап, іреп сояды, мойынын, ұзын болғандықтан, екі жерден бауыздайды. Мойын терісі бөлек алынып, торсық немесе қамыт тігеді. Түйенің алдымен өркеші, сосын қолдары алынады, қалған жағы сиырдікіндей бұзылады. Жылқының қазысының қалыңдығын әдетте елімен өлшейді (бір, екі, табан, сере елі - деп). Мал сойғанда мүшелеп пышақпен ғана бұзу керек. Адамға зиянды бездер мен тамырларды әддетте союшы алып тастайды.
Малдың етінің түрлі мүшелерінің қазақша аталынатын аттары бар: бас, жақ мойын, бұғана (2 жақта үш талдан 6 тал), қара қабырға (6 тал), сүбе (етегімен алынған алты қабырға), қазы (20 қазы, қабырғасыз да семіз жылқыда), төс (қыз-келіншек, күйеулер үшін), төстік (қойдың төс мүшесі солай аталады), кәрі, жұмыр, асықты, тоқбас жіліктер, жанбас, жая (жылқынікі - сауыр еті), белдеме, мойын, ұзын омыртқалар, жүрек (қыз баланың сыбағасы), бауыр, көк бауыр, бүйрек (балалар сыбағасы), қарта (тоқ шек), ащы шек, қарын өкпе, сирақ.
Етті сақтау әдістері. Соғым етін солтүстік аймақтарда аязға қатырып сақтайды. Бірақ та әуелі етті салқын жерде сорықтырып, желге, күнге тигізбей, содан кейін ғана аязға қатырады, бұл тәсілмен сақталатын еттің дәмі бұзылмайды. Кейбір аймақтарда малдың етін тұздап, қарынға да салып сақтайды. Сонымен қатар күбіге де, бөшкеге де салып, тұздап сақтайды. Кейде қой, ешкі, торпақ сияқты семіз малдың терісін сыпырмай, шек-қарнын алып, үйту, құйқалау әдісі де ел арасында көп тараған. Егер мүшелеп бұзылған етті пияз, бұрыш пен тұз араластырып, сүрлесе, мал еті ерекше дәмді болады. Сонымен қатар қазы-қарта, шұжық айналдырылады. Мысалы, солтүстік аймақтарда етті сүрлеу үшін ыстайса, оңтүстікте - тек қана тұздап сүрлейді. Сүр ет қалың блмау керек, арасын түтін түгелдей қамту үшін пышақпен қыл тіледі. Жаздыгүні етке шыбын қонбау үшін оған шекілдеуіктің немесе мақтаның майын жағып, қара бұрыш себеді. Сүр етті асарда оны жылы сумен жуады.
Қазақша ет пісіру әдістері. Етті сумен жуып, қой-ешкінің, бызаудың мүшелері қазанға тұтас салынады. Ірі қараның, жылқының жамбасы, жіліктері қазанға сыйуы үшін, ортасынан бөледі. Етті басынан салқын суға салып, аздап тұздап, пісіреді. Ал отты бірте-бірте күшейту дұрыс болады, себебі, қатты қайнатып пісірген ет қатайып кетеді. Етті бүлкілдетіп қайнатып, өбігін алып тастаған жөн. Ет өте семіз болса, сорпаның бетіндегі майы бір-екі рет қалқып алынады. Ал еттің нанын (қамырын) ет түсірілген соң, сол ыдысқа салынып, пісіріледі. Нан саларда сорпаны күштірек қайнатқан жөн, онда нанның шелпектері бір-бірене жабыспай, піседі. Ал күрішті сорпаға пісіру үшін, оны дорбаға салып, сорпаға салады. Пісуі жеткен нан немесе күріш сорпаның бетіне көтеріледі. Бұл сәтте оларды табаққа түсіреді. Еттің майын және қара етін кесегімен бірде қылып, қиялап, жапырақтап турау керек. Содан кейін үстіне тұздық құяды. Асты бірден жеп алған жөн, себебі кейін дәмі өзгеше, жағымсыздау болады. Бұған байланысты қазақ салтында Асты телміртпе, дастарханды күттірме деген қағида мақал айтылуы тегін емес.
Ет түсіруден жарты сағаттай бұрын сарымсақ, лавр жапырағын салған дәмді. Табақ жасау тәсілдері де әртүрлі болады: күйеу-табаққа бір сан-жілік пен төс салынады; келін-табаққа бір сан-жілік пен төс, ұлтабар (сычуг), жүрек түседі; қыздарға - жүрек, бүйрек, жақ пен тіл салынады; құдағиларға және әйелдерге - жамбас, асықты жілік, сүбе, ал бас табаққа - асықты жілік және жамбас, орта табаққа - асықты жілік және жамбас салынады.
Малдың басын ең үлкен, қадірлі адамға арнап, салады. Көбіне сол мал да арнайы сол адам үшін сойылуы мүмкін. Бас-табақтағы адамдар әуелі бас алынбай тұрып, табаққа қол салмайды; алдымен бас ұстаған адам ауыз тиеді.
Сүт тағамдары. Сүт, төрт түлік малдың түріне қарай, бие сүті, түйе сүті, қой-ешкі сүті, сиыр сүті деп аталады. Ал жас малдың алғашқы 1-2 күнгі сүті уыз деп аталады. Тәулігіне: сиыр - 2-3 рет, қой-ешкі - 1 рет (түсте), бие - 1-2 сағат сайын сауылады. Сүттен қымыз, шұбат, айран, қатық, сары май, ірімшік, құрт, сүзбе құрт, қаймақ дайындалады. Қой-ешкі мамырдан тамыз айына шейін, биелер жыл бойы, сиыр 305 күн сауылады.
Шұбат. Түйе сүтінен ашытылады. Бұл - әрі сусын, әрі тағам деп есептелінеді, өте майлы, емшілік қасиеттері де мол. Шұбатты ашыту технологиясы, қымыз ашытуға қарағанда, оңай. Өйткені оны бір қорландырып алса, содан кейін ешқандай ашытқысыз аши береді. Оны, қымыз секілді, мезгіл- мезгіл пісіп отырудың да қажеті жоқ. Тек кісіге құйып береде ғана шайқап жіберсе, жеткілікті, сонда шұбаттың көпіршігі жақсы араласады. Шұбат құйылған ыдыстың аузын ашып, оқтын-оқтын газын шығарып отыру керек. Шұбатты ағаш күбіге не торсыққа (түйе не ешкі терісінен) құйып, ашытады. Шұбат өкпе, асқазан, түрлі шек ауруларына бірден бір шипалы сусын
Түйенің екі түрі бар: қос өркешті (бактериандар) түйенің үш тұқымы - қалмақ, моңғол, қазақ; бір өркешті (дромедар) түйенің бір тұқымы - аруана. Бураның салмағы 700 (1200) кг, інгеннің салмағы 600 (950) кг болады. Жеті ай сауғанда 1200 кг сүт береді және 4-6 кг жүн бере алады.
Қымыз. Бұл тағам туралы Жамбыл атамыз Ауруға - ем, сауға - қуат, дәрі - қымыз деген. Бие сауғанда, құлынды ноқталап, көлеңкеде бөлек азықтандырады.
Бие сүтін сүзіп, жылы кезінде күбіге немесе сабаға құйып, 30-40 минут піседі. Бірінші рет сүт ашытқы не қор үстіне құйылады. Қор деп ескі қымызды, сақталған сарқыны айтады. Ашытқыны сүр жаядан, қазының сынық сүйегінен сүтке салып, нан ашытқысын езіп, әзірлейді.
Қымызды көп пісу керек, сонда ғана ол дәмді, сапасы жоғары қымыз болады, жұмсақ, ішуге жұмсақ, сүйкімді болады.
Қымыздың түрлері. Уыз қымыз деген - уыз дәмі тарамаған кезде ашытылған қою ққымыз. Ал сары қымыз - жаздың ортасындағы, шөп әбден пісіп, буыны қатқан кездегі қымыз. Құнан қымыз - үш тәулік бойында ашытылған қымыз. Дөнен қымыз төрт тәулік бойы ашытылады. Бестік қымыз бес тәулік бойы ашытылады. Саумал қымыз баяу ашиды.Қысырдың қымызы деп жазда қысыр қалған биені қыста сауады. Бал қымызға тәтті дәмі болу үшін бал, қант, өрік-мейіз қосып піседі.
Биені батыл, тез сауу керек. Бір биені қолмен сауып алу үшін 60-90 секунд уақыт кетеді. Сауыншы бие сауған кезде бір минутта емшекті 110-160-қа дейін қысады.
Ешкі өнімдері. Ешкіден сүт, ет, жүн, түбіт, тері өнімдері алынады.
Ешкі сүтінің құрамындағы заттардың мөлшері - 86,9%-ті су, 13,1%-ті - құрғақ зат; оның ішінде сүт майы - 4,1%-ті, сүт қанты - 4,4%-ті, белок - 3,8%-ті, тұз- 0,9%-ті. Ешкі сүтінің құрамы, олардың жасына, сауылу мерзіміне, азқтар құрамына байланысты, біршама өзгеріп тұрады. Құрамы жағынан адам сүтіне жақын болады. Ешкілер 4-10 ай сауылады, ал лақтағаннан кейін 9-10-шы тәуліктен бастап сауа беруге болады. Сауу уқыттары: қыста екі рет, жазда үш рет - сағат 7, 12, 22-де саууға болады.
Азықтандыру нормасы ешкінің жасы мен жынысына, физиологиялық ахуалына, тірілей салмағы мен өнімділігіне сәйкес белгіленеді. Салмағы 50 кг ешкіге, тіршілігін қамтамасыз ету үшін, 0,35-0,4 азық өлшемі, 45-60 г қорытылған протеин беру керек.
Ешкінің еті мен терісі. Ешкінің еттілігі қойдан төмен, етінің түсі ақшылдау, майы да сондайболады. Бір жасқа келген серкелер салмағы 38-46 кг, ал сойыс өнімі 18-23 кг, ішінен 2,2-3,5 кг май алынады, яғни соыйс шығымы - 50-60%. Күзде сойған ешкілердің терісі бағалы болады, тығыз әрі мықты келеді. Теріні құрғақ немесе ылғал тұздықпен тұздайды, жаздыгүні - көлеңкеде, қыста - жылы бөлмеде кептіреді.
Ешкінің түбіті мен жүні. Біркелкі бағалы жүнді ангор және советтің жүнді тұқымдарынан қырқуға болады. Бұлардың жүні - ақ түсті, біркелкі, өрімделген, жібектей жылтыр. Ешкі түбіті меринос жүнінен де биязы. Олардан тоқылған бұйыдар әрі жылы, әрі әдемі шығады. Түбіт тамыз айында шығып, күзде жетіледі. Қаңтардың аяғында өсуін тоқтатып, ақпаннан бастап түсе бастайды. Ең сапалы түбітті Орынбор тұқымынан алады. Түбітті тарақпен тарайды. Ол үшін ешкіні машинамен 1-2 рет қырқады, жүні өскенде 11-12 см дейін жетеді.
Қазақтар ет қажет болғанда, қонақасы берерде, ас, той өткізер-де кез-келген малды соя салмайды. Мұндай жағдайда сойылатын малды таңдап, іріктейді. Өсімтал, сүтті, жүнді, жорға, жүйрік, асыл тұқымды малдар сойылмайды. Көбінесе ет үшін сойылатын малдар: қысыр қалған, қартайған,
кінәраты білінген, өнімі кем, қыстан шыға алмайтын төрт түлік. Егер- де асыл тұқымды малдарды сою-ға тура келсе, үй иесі оны туған-туыстарының малдарына айырбастап алып, сол малды ғана сойған. Мал сойғанда мынандай
дәстүрлер орындалады:
1. Сойылатын мал таңдап алынады. 2. Таңдап алынған малды үй иесі қонағына көрсетіп, бата сұрайды. 3. Қонақ батасын берген соң қасапшы пышағын, үй иесі шыптасын дайындап, құманға жылы су құйылады. 4. Малды үйдің жанынан алысырақ жерге апарып (шыбын-шіркей үйдің жанында үймелемесін деген ниетпен), төрт аяғын мықтап байлап, басын құбылаға қаратады. 5. Мал бісміллә айтылып бауыздалады да, үй иесі: Сенде жазық жоқ, менде азық жоқ, - дейді.
6. Бауыздалған малдың жаны әбден шыққан соң оның аяғын байлаған жіп шешіп алынады да, қасапшы құмандағы жылы сумен малдың алқымын, қолын, пышағын жуып, тазартады. 7. Қойды сою үшін алдымен терісі іреледі. Бөлектеніп алынған бас пен төрт сирақ үйітілуге жіберіледі.
Күздік, соғым сойғанда да осы рәсім сақталады. Ал енді Құрбан айтта, басқа да жағдайда құрбан-дық шалынғанында мынандай бата жасалады:
Аллаһума инни уажжаһту уаж-һи лилази фатириссамауати уал, арзи уама әнә минәл мүририкин. Аллаһу акбар, Аллаһу акбар, лә иләһа илләллаһ уаллаһу акбар аллаһу акбар уалиллаһил хамд
Бисмилләһи аллаһу акбар!.
Бауыздалған қойды екі түрлі тәсілмен сою:
1. Қойды төселген шыптаның үс-тіне жатқызып сояды.
2. Қойдың артқы екі тілерсегінен ағаш өткізіп, іліп қойып сояды. Мұны кей жерде асып қойып сою деп атайды.
Малдың етін мүшелеу Бауыздалған қойдың терісі сы- пырылып, бас, сирағы кесіп алын-ғаннан кейін, төс етін бөлек сылып алады. Өйткені, жас төстікті тұздап, үйітіп пісіріп, бөліп жеп, үлкендерге ауыз тигізу - ертеден келе жатқан салттың бірі. Төстік еттен соң сүбеден бастап, қойдың төсі сөгіп алынады да, іші жарыл-ған қойдан өңеші суырылып, өкпе-бауыр бір бөлек, ішек-қарны бір бөлек шығарылады, бауырдан өті кесіп алынып, итке тасталады. Сосын малдың ішек-қарны тазаланады. Ішек-қарын арши алмайтындар оның шарбысын айырғанда, оны үзіп, немесе жарып алып, малдың жынын терісіне, етіне ағызып жіберуі мүмкін. Сондықтан, бұл істі тәжірибелі әйелдер атқарып, жас келіндерді ішек-қарын аршуға үй-ретуге тиіс.
Ішек-қарын аршушылар мал-дың ұлтабарын, тақия қарнын, жалбыршағын, үлкен қарнын аса еп-тілікпен жүйелеп, жынын шелекке төгеді де, оны айналдырып, жылы суменен бірнеше рет жуады, қарын-ның түктерін пышақпен қырып, ағар-тады. Ұлтабарды айналдырғанда, сорпа өтпей қалмауы үшін оны маймен аса тығыздамайды. Малдың тоқішегі (жылқыда - қарта) өте майлы. Майы қатпай тұрғанда оны тездетіп жүйелейді де жынын ағызады, мұқият жуып, айналдырады. Сақа қойлардың ащы ішегінің ұзындығы 30-40 метрге дейін жетеді. Еріншек әйелдер оны аршымай, тастай салады. Негізінен, ащы ішекте дәрумен көп. Ол адам денсаулығына өте пайдалы. Малдың ішек-қарны алынғаннан кейін, кеңірдегі суырылады да, өкпе-бауыры, жүрегі тұтас шығарылып, жүрек тілкемделіп, қара қаны ағы-зылып, екі құлағы кесіп алынып тасталады, қан-сөлі жуылады. Сонан соң малдың екі бүйрегі алынады, екі жамбастың түйіскен жері - шаты ажыратылып, тік ішек пен қуық алынады. Егерде сойылған еркек мал болса, қуық қамшысымен бірге тік ішектен ажыратылып, алынып тас-талады.
Сойылған малдың іші тазартылған соң, артқы аяғы бір кісіге ұстаты-лып, сүбеден бастап бұғанаға дейін- гі қабырғалары пышақпен сөгіп алынады. Малдың екінші жағы да осы тәртіппен бұзылып, мойыннан бас-тап омыртқалары мүшеленіп, қой-дың құйрығы бөлек кесіп алынып, екі
жамбасқа белгілі бір көлемде құй-рық қалдырылады. Қой, ешкінің басы жағымен бірге тұтас күйінде үйітіліп, ыстық сумен жуылып, тазартылады. Үйітілген қой, ешкінің басынан жағы ажыратылып, бастың тістері бір, екі жерден балға, балтамен шекіледі. Сиыр да қой сияқты сойылғанымен, әуелі екі қолы бөлек кесіп алынады да сүбелер, қара қабырғалар мен бұғаналар бөлек-бөлек сөгіледі, үйі-тілген бастың кеңсірігін бір бөлек, екі шекесін екі бөлек шауып алады да, тілі жақтан бөліп алынып, тұтас күйінде пісіріледі.
Жылқының терісін де қойша іреп алады, сирақтарын жалаңаштап, та-рамыс алып, екі қолы, төсін алған соң қара қабырғасын сөгеді. Малдың етін бұзғанда балта, шот пайдаланбаған жөн. Сүйектерді өз жүйесінен пышақ арқылы ғана ажыратып, мүшелесе, етте ұсақ сүйек- тер болмайды. Қандай малда да арам бездер болады. Мал союшылар оны, төстің қалақ шеміршегін, еркек малдың қамшысын, қуық пен жатырды, өтті, жүрек құлақта-рын, ішек-қарын аршушылар онда кездесетін ұйқы, жылауық, жыныс бездерін, кейбір малдардың өкпе-бауырында, қолқасында болатын берімшек, өлі қан түйірлерін міндетті түрде алып тастауға, етті қыл-қыбырдан мұқият тазартуға тиісті.
Түйені де жығып бауыздайды. Те- рісін аларда шөгеріп қойып, ар-қасынан бастап іреп сояды. Мойны ұзын болғандықтан, екі жерден - сағақ пен өндіршектен бауыздап, мойын терісін бітеу алып, одан кейде торсық жасайды, қамыт тігеді, кереге көктейтін таспаға пайдаланады. Түйенің алдымен өркеші, қомы, екі қолы алынады да, қалған жері сиырша сойылады. Түйенің жілігі майға толы. Кейде ірі түйенің бір жілігінен орта шелек май шығады. Сол себепті, қазақтар түйеге ашуланғанында: Ақ шелек болғыр, - дейді. Мал етінің шипалық
қасиеттері Жылқы еті
Ол жүрек - қан тамыры ауруларына, бүйрек жұмысын жақсартуға, буындардың қалтылдауына ем ретінде қолданылады. 1. Жылқы еті жуылған суға шашты жуып тұрса, теміреткінің салдарынан болатын шаштың ағаруы тоқтай- ды.
2. Жылқының жүрегін қуырып же-се, ұмытшақтық бәсеңдейді.
3. Жылқы етін қақтап пісіріп, сүт-пен жеп, ішсе, бүйрекке қуат бітеді.
4. Қан тамыры ауруына: холес-териннің көбеюінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz