Мектепте халық педагогикасын оқытудың тәрбиелік маңызы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І тарау. Халық педагогикасында бала тәрбиесі
1.1 Халық педагогикасында бала тәрбиесі жөніндегі негізгі бағыттар ... ... ... ..6
ІІ тарау. Мектепте халық педагогикасын оқытудың тәрбиелік маңызы
2.1 Бала тәрбиелеудің ұлттық дәстүрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Қазақ ауыз әдебиеті . халық педагогикасының негізі ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІІ . тарау. Халық педагогикасы материалдарын оқу.тәрбие процесіне ендіру жолдары
3.1 Халық педагогикасы материалдарын оқу.тәрбие процесіне ендіру формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.2 Халық педагогикасы материалдарын оқу.тәрбие процесіне ендіру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І тарау. Халық педагогикасында бала тәрбиесі
1.1 Халық педагогикасында бала тәрбиесі жөніндегі негізгі бағыттар ... ... ... ..6
ІІ тарау. Мектепте халық педагогикасын оқытудың тәрбиелік маңызы
2.1 Бала тәрбиелеудің ұлттық дәстүрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Қазақ ауыз әдебиеті . халық педагогикасының негізі ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІІ . тарау. Халық педагогикасы материалдарын оқу.тәрбие процесіне ендіру жолдары
3.1 Халық педагогикасы материалдарын оқу.тәрбие процесіне ендіру формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.2 Халық педагогикасы материалдарын оқу.тәрбие процесіне ендіру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Тарихқа көз жүгіртсек ата бабаларымыз ғасырлар бойы жинақтаған өмір тәжірибесін, бай рухани қағидасын жас ұрпақты тәрбиелеуде пайдаланған. Бала тәрбиесіне ерекше мән беріп, үміт артып сергек қараған. Жас ұрпақтың алдына мақсат қойып, міндеттер жүктеген. Болашақ қамқоры, Отан қорғаушысы шаңырақ иесі, өмір гүлі деп есептеген. Халықтың өмірлік тәжірибелері, ойға түйгендері, бастан кешкендері, ұстаған қағидалары, тұжырымдары, жинаған әдет ғұрыптары, салт дәстүрлері, ақыл - ойлары, тәрбие шежіресі халық педагогикасы болып саналады. Халық педагогикасы халықтың ауыз әдебиетінде тәрбие дәстүрлерінде, шығармаларында, отбасы тәрбиесінде, ұлттық ойындарда, музыкалық шығармаларында және қолөнер туындыларында көрініс тауып ұрпаққа беріліп отырған.
Халық дүниеге келген жас нәрестенің жолына бар жақсылықты бағыштаған. Балаларға арнап көркем сөздер, өлеңдер, жұмбақ - жаңылтпаштар, әңгімелер шығарған. Халықтық тәрбиеге сөздердің берері өте мол болған. Мысалы: «аяғыңды көкке көтерме», «үйге қарай жүгірме», «қолыңды төбеңе қойма», «мал сүйегін отқа жақпа», «ақты төкпе», «қолыңмен жер таянба», «есікті керме», «пышақты жалама»... т.б. Халық тәрбиесіне сонымен қатар ұлттық салт - дәстүрлер кіреді. Оның бірнеше түрлері бар ...
Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларына білім беру жолын, мазмұнын, формасын өзғерте отырып, оқушыларды жақсы біліммен қамтамасыз ету, халықтық салт - дәстүрлер негізінде тәрбиелеу қолға алынуда. Халық псдагогикасын сабақ барысында қолдану оқушылардың біліміне, психикалық процестері меп танымдық қасиеттерінің дамуына өте күшті әсер етеді. Халық педагогикасын қолданып сабақ өткізу, білім беру ұтымды. Арнайы сабақ, ойын сабағында болсын халық педагогикасын қолдану қажет деп ойлаймыз. Жалпы халық педагогикасының білім саласында маңызы зор.
Зерттеу мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларын оқыту, тәрбиелеу үрдісі үстінде психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін, адамгершілік нормаларын халық педагогикасы негізінде меңгертіп дамыту.
Зерттеу болжамы:
Егер мектептегі бастауыш сынып оқушыларының оқыту, тәрбиелеу үрдісіне арнайы жүйеде халықтың ұлттық дәстүрлеріне, тұрмыс салтына, әдет-ғұрпына, мәдениетіне, өнеріне лайықтап өңделген сабақтарды, ойын сабақтарды жүйелі түрде жүргізу барысында оқушылардың танымдық қасиеттерін, адамгершілік қасиеттерін дамытуға болады.
Зерттеу объектісі:
Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде өңделген сабақтармен, ұлттық ойындар арқылы оқыту, тәрбиелеу және дамыту.
Зерттеу пәні:
Оқушылардың психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін дамытуға бағытталған сабақтар.
Зерттеудің көкейкестілігі. Тарихқа көз жүгіртсек ата бабаларымыз ғасырлар бойы жинақтаған өмір тәжірибесін, бай рухани қағидасын жас ұрпақты тәрбиелеуде пайдаланған. Бала тәрбиесіне ерекше мән беріп, үміт артып сергек қараған. Жас ұрпақтың алдына мақсат қойып, міндеттер жүктеген. Болашақ қамқоры, Отан қорғаушысы шаңырақ иесі, өмір гүлі деп есептеген. Халықтың өмірлік тәжірибелері, ойға түйгендері, бастан кешкендері, ұстаған қағидалары, тұжырымдары, жинаған әдет ғұрыптары, салт дәстүрлері, ақыл - ойлары, тәрбие шежіресі халық педагогикасы болып саналады. Халық педагогикасы халықтың ауыз әдебиетінде тәрбие дәстүрлерінде, шығармаларында, отбасы тәрбиесінде, ұлттық ойындарда, музыкалық шығармаларында және қолөнер туындыларында көрініс тауып ұрпаққа беріліп отырған.
Халық дүниеге келген жас нәрестенің жолына бар жақсылықты бағыштаған. Балаларға арнап көркем сөздер, өлеңдер, жұмбақ - жаңылтпаштар, әңгімелер шығарған. Халықтық тәрбиеге сөздердің берері өте мол болған. Мысалы: «аяғыңды көкке көтерме», «үйге қарай жүгірме», «қолыңды төбеңе қойма», «мал сүйегін отқа жақпа», «ақты төкпе», «қолыңмен жер таянба», «есікті керме», «пышақты жалама»... т.б. Халық тәрбиесіне сонымен қатар ұлттық салт - дәстүрлер кіреді. Оның бірнеше түрлері бар ...
Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларына білім беру жолын, мазмұнын, формасын өзғерте отырып, оқушыларды жақсы біліммен қамтамасыз ету, халықтық салт - дәстүрлер негізінде тәрбиелеу қолға алынуда. Халық псдагогикасын сабақ барысында қолдану оқушылардың біліміне, психикалық процестері меп танымдық қасиеттерінің дамуына өте күшті әсер етеді. Халық педагогикасын қолданып сабақ өткізу, білім беру ұтымды. Арнайы сабақ, ойын сабағында болсын халық педагогикасын қолдану қажет деп ойлаймыз. Жалпы халық педагогикасының білім саласында маңызы зор.
Зерттеу мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларын оқыту, тәрбиелеу үрдісі үстінде психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін, адамгершілік нормаларын халық педагогикасы негізінде меңгертіп дамыту.
Зерттеу болжамы:
Егер мектептегі бастауыш сынып оқушыларының оқыту, тәрбиелеу үрдісіне арнайы жүйеде халықтың ұлттық дәстүрлеріне, тұрмыс салтына, әдет-ғұрпына, мәдениетіне, өнеріне лайықтап өңделген сабақтарды, ойын сабақтарды жүйелі түрде жүргізу барысында оқушылардың танымдық қасиеттерін, адамгершілік қасиеттерін дамытуға болады.
Зерттеу объектісі:
Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде өңделген сабақтармен, ұлттық ойындар арқылы оқыту, тәрбиелеу және дамыту.
Зерттеу пәні:
Оқушылардың психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін дамытуға бағытталған сабақтар.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Ана тілі - Аталар сөзі - ақылдың көзі № 11, 2001 ж.
2. Ана тілі Болашақ ұрпақты халық педагогикасында тәрбиелеу. № 17, 2001 ж.
3. Бастауыш мектеп – Салт-дәстүрлердің тәрбиелік мәні, №1,2002ж.
4. Бастауыш мектеп – Тәрбиенің қайнар көзі халық педагогикасы № 3, 2000 ж.
5. Бастауыш мектеп – Ұлттық өсиеттер мен даналық сөздер №8-9, 1999 ж.
6. Болашақ – Мұхаммет Пайғамбардың тәрбие жайлы хадистері №20,2001 ж.
7. Болашақ – Халық педагогикасы - тәрбие өзегі, № 6, 2000 ж.
8. Болашақ – Халық педагогикасының оқыту тәрбиелеу үрдісіндегі орны.
9. Мектепке дейінгі педагогика - А. Меңжанова А. 1999 ж.
10. Педагогика – Р.М. Қоянбаев, Ж.Б. Қоянбаев А. 2000 ж.
11. А. Құралов – Қазақы тыйымдар мен ырымдар А. 1998 ж.
12. С. Қалиев – Қазақ тәлім -тәрбиесі А. 1995 ж.
13. Қ. Жарықбаев – Әдеп және жантану А.1984 ж.
14. Ұзақбаев С.А. – Қазақ этнопедагогикасы: тәлімдік тағылымдар.
15. Қожахметова К.Ж.–Теоретико-методологические основы казахской этнопедагогики - А. «Ғылым» 1998 ж.
1. Ана тілі - Аталар сөзі - ақылдың көзі № 11, 2001 ж.
2. Ана тілі Болашақ ұрпақты халық педагогикасында тәрбиелеу. № 17, 2001 ж.
3. Бастауыш мектеп – Салт-дәстүрлердің тәрбиелік мәні, №1,2002ж.
4. Бастауыш мектеп – Тәрбиенің қайнар көзі халық педагогикасы № 3, 2000 ж.
5. Бастауыш мектеп – Ұлттық өсиеттер мен даналық сөздер №8-9, 1999 ж.
6. Болашақ – Мұхаммет Пайғамбардың тәрбие жайлы хадистері №20,2001 ж.
7. Болашақ – Халық педагогикасы - тәрбие өзегі, № 6, 2000 ж.
8. Болашақ – Халық педагогикасының оқыту тәрбиелеу үрдісіндегі орны.
9. Мектепке дейінгі педагогика - А. Меңжанова А. 1999 ж.
10. Педагогика – Р.М. Қоянбаев, Ж.Б. Қоянбаев А. 2000 ж.
11. А. Құралов – Қазақы тыйымдар мен ырымдар А. 1998 ж.
12. С. Қалиев – Қазақ тәлім -тәрбиесі А. 1995 ж.
13. Қ. Жарықбаев – Әдеп және жантану А.1984 ж.
14. Ұзақбаев С.А. – Қазақ этнопедагогикасы: тәлімдік тағылымдар.
15. Қожахметова К.Ж.–Теоретико-методологические основы казахской этнопедагогики - А. «Ғылым» 1998 ж.
мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І тарау. Халық педагогикасында бала тәрбиесі
1. Халық педагогикасында бала тәрбиесі жөніндегі негізгі
бағыттар ... ... ... ..6
ІІ тарау. Мектепте халық педагогикасын оқытудың тәрбиелік маңызы
2.1 Бала тәрбиелеудің ұлттық
дәстүрлері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
2.2 Қазақ ауыз әдебиеті – халық педагогикасының
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... 26
ІІІ – тарау. Халық педагогикасы материалдарын оқу-тәрбие процесіне ендіру
жолдары
3.1 Халық педагогикасы материалдарын оқу-тәрбие процесіне ендіру формалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.2 Халық педагогикасы материалдарын оқу-тәрбие процесіне ендіру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Тарихқа көз жүгіртсек ата бабаларымыз
ғасырлар бойы жинақтаған өмір тәжірибесін, бай рухани қағидасын жас ұрпақты
тәрбиелеуде пайдаланған. Бала тәрбиесіне ерекше мән беріп, үміт артып
сергек қараған. Жас ұрпақтың алдына мақсат қойып, міндеттер жүктеген.
Болашақ қамқоры, Отан қорғаушысы шаңырақ иесі, өмір гүлі деп
есептеген. Халықтың өмірлік тәжірибелері, ойға түйгендері, бастан
кешкендері, ұстаған қағидалары, тұжырымдары, жинаған әдет ғұрыптары, салт
дәстүрлері, ақыл - ойлары, тәрбие шежіресі халық педагогикасы болып
саналады. Халық педагогикасы халықтың ауыз әдебиетінде тәрбие
дәстүрлерінде, шығармаларында, отбасы тәрбиесінде, ұлттық ойындарда,
музыкалық шығармаларында және қолөнер туындыларында көрініс тауып
ұрпаққа беріліп отырған.
Халық дүниеге келген жас нәрестенің жолына бар жақсылықты бағыштаған.
Балаларға арнап көркем сөздер, өлеңдер, жұмбақ - жаңылтпаштар, әңгімелер
шығарған. Халықтық тәрбиеге сөздердің берері өте мол болған. Мысалы:
аяғыңды көкке көтерме, үйге қарай жүгірме, қолыңды төбеңе қойма, мал
сүйегін отқа жақпа, ақты төкпе, қолыңмен жер таянба, есікті керме,
пышақты жалама... т.б. Халық тәрбиесіне сонымен қатар ұлттық салт -
дәстүрлер кіреді. Оның бірнеше түрлері бар ...
Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларына білім беру жолын, мазмұнын,
формасын өзғерте отырып, оқушыларды жақсы біліммен қамтамасыз ету, халықтық
салт - дәстүрлер негізінде тәрбиелеу қолға алынуда. Халық псдагогикасын
сабақ барысында қолдану оқушылардың біліміне, психикалық процестері меп
танымдық қасиеттерінің дамуына өте күшті әсер етеді. Халық педагогикасын
қолданып сабақ өткізу, білім беру ұтымды. Арнайы сабақ, ойын сабағында
болсын халық педагогикасын қолдану қажет деп ойлаймыз. Жалпы халық
педагогикасының білім саласында маңызы зор.
Зерттеу мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларын оқыту, тәрбиелеу үрдісі үстінде психикалық
процестері мен танымдық қасиеттерін, адамгершілік нормаларын халық
педагогикасы негізінде меңгертіп дамыту.
Зерттеу болжамы:
Егер мектептегі бастауыш сынып оқушыларының оқыту, тәрбиелеу үрдісіне
арнайы жүйеде халықтың ұлттық дәстүрлеріне, тұрмыс салтына, әдет-ғұрпына,
мәдениетіне, өнеріне лайықтап өңделген сабақтарды, ойын сабақтарды жүйелі
түрде жүргізу барысында оқушылардың танымдық қасиеттерін, адамгершілік
қасиеттерін дамытуға болады.
Зерттеу объектісі:
Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде өңделген
сабақтармен, ұлттық ойындар арқылы оқыту, тәрбиелеу және дамыту.
Зерттеу пәні:
Оқушылардың психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін дамытуға
бағытталған сабақтар.
І — тарaу. Халық педагогикасында бала тәрбиесі
I. I. Халық педагогикасында бала тәрбиесі жөініндегі негізгі бағыттар
Қоғамды дамыту үшін қоғам мүшелерін жан-жақты
тәрбиелеп, жетілдіру керек. Тәрбие жұмысының бағыт-бағдарын
белгілейтін әр топқа сай өзіндік мораль болған. Мораль қоғам мүшелерінің
этикалық саналарын: ізгілікті, мейірбандылық әділдікті, мінез-құлықты
бейнелейтін қоғамдық сананың оң түрі. "Мораль - адамдардың бір-
біріне және қоғамға міндеттері мен қарым-қатынастарын анықтайтын қауымдық
өмір сүру ережелерінің, мінез-құлық нормаларының жиынтығы".
Таптық қоғамда мораль белгілі бір таптың идеясын, өмірген деген көз
қарасын дәріптейді. Бұл құбылысты жете аңғарған қазақ халқы "Тауына қарай
аңы, заманына қарай заңы" деп қарапайым сөзден философиялық топшылау
жасаған.
Таптық, экономикалық идеологиялық ерекшеліктеріне қарамастан
негізгі сақтап халық педагогикасындіағы ақыл-ой идея қай халықтың
болсын тіршілік тынысымен шаруашылық кәсібімен, семьялық, қоғамдық, ұлттық
тәрбие дәстүрімен тығыз байланысты туып, өсіп өркендеп, дамып
ұрпақтан ұрпаққа жалғасып жетіп отырған.
Халық келер ұрпағын өзіне дейінгі қоғамда қолы жеткен тәрбиелік жақсы
дәстүрін жинақтап пайдалана отырып, шынайы адамгершілік қасеттерге баулып
тәрбиелеуді мақсат еткен.
Бірде бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы ақыл-ойын, тәрбиелік
тәжірибесін пайдаланбай емес.
ХҮІI-XҮIІІ ғасырлардағы орыстың және демократияшыл бағыттағы педагог
ғалымдары ғылыми еңбектерін халықтың ғасырлар бойы жинақталған тәрбиелеу
тәжірибесіне негіздей отырып көпшілікке ұсынған болатын. Мысалы чехтіц ұлы
педагогы Амос Коменский жұмысындағы халықтық дәстүрдің жақсы
нәтижелеріне сүйеп отырып, баланы жастайынан еңбекке және жақсы мінез-
құлықтарға тәрбиелеу жолдарын белгілеп берді.
Швейцарияның педагогі И.Г.Песталоци тәрбиені ана тілінде оқытатын
халықтық мектептердің бай тәжірибесіне негіздей отырып жүргізуді мақұлдады.
Ол адамның ақыл-ойы қалыптасуының және дұрыс дамуы ұлт тіліндегі оқудың
мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс ұйымдастыруға байланысты деп ерекше атап
көрсетті. И.Г.Песталоци "Бала тәрибиесі оның дүниеге келген күнінен
басталуы керек. Баланың дүнені түсінуі отбасында басталып мектепте әрі
қарай жалғастырылуы шарт" - деген қағиданы ұсынды.
Францияның ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо да бала тәрбиесінің көзі еңбекте,
сондықтан баланы жан-жақты азамат етіп тәрбиелуді отбасында еңбекке
үйретуден басталуы қажет деп тапты.
Ал орыс педагогі К.Д.Ушинский халықтық тәрбиенің мақсаты мен мазмұнына
және тәрбие мен оқыту әдісіне тоқтала келіп: Орыс халқының бала тәрбиесі
сол халықтың сан ғасырлық тарихымен тығыз байланысты, тәрбиенің негізін
халықтың жақсы-жаман дәстүрінен іздестіру керек. - деді.
Халық ағартушылары мен әдебиетшілерінің бойынша ұлттық
мәдени тәрбие ісінің алтын қазықпен М.Горький, Сәбит Мұқанов пен
әңгімелескенде қазақ халқының мәдени мұрасының асылдарын
іріктеп халық қажеттілігіне, ұрпақ тәжірибесіне жарату қажет деп кеңес
берген.
Қазақ халқымың педагогикалық ой-пікірін халықтың өткендегі өмірімен
салт-санасы мен тұрмыс тірішілігімен етене бірлікте, тығыз байланыста алып
қараған жөн.
Мал бағып күнелткен, ұлттық баспасөзі, өзінің ана тілінде мектебі мен
театры болмаған көшпелі қазақ елінің өткендегі өмірінде фольклор, салт-
дәстүр жалпы айтқанда ұлттық рухани мәдениетінің ролі зор болды. Академик
М.Әуезов адамзат мәдениетінің алтын қорына дүние жүзінің халықтарын қосқан
өзіндік үлесін сөз ете келе: "Гректер атақты храмдарын египеттіктер
пирамидаларын, қытайлыктар фарфор бұйымдар мен мәрмәр тастан жасалған адам
мүсіндсрін, итальяндықтар әсем әуенді музыкалық шығармаларын, фраицузлар
сурет өнерін үлгі етсе, көшпелі қазақ елі аса бай өлең, жыр мүұасын
қалдырды" — деп халық педагогикасының аса үлкен бағытын көрсеткен.
Сондықтанда бізлің қазақ даласын зерттеуші Пурона. орыс ғалымдары жыршы
халық, ақын халық - деп Пікір айтпаған деген тұжырымға келеді. М.Әуезов.
Баланы дүниеге келуіне байланыты шілдехана, бесікке салу, тұсау кесу,
атқа мінгізер, тоқым қағар, қыз ұзату, үйлену тойлары, ауыл азаматтарының
бірлесіп еңбек етуі (киіз басу. үй салу т.б. көпшілік еңбск түрлері),
адамның дүниеден қайтуына байланысты естірту, жоқтау, көрісу сияқты әдет-
ғұрыптардың бәрі өлең-жырсыз, ән-күйсіз өткен емес. Мұның бәрі өлең жырдың
адамның өмірлік серігі, рухани азығы болғанын дәлелдейді.
Қазақтың тұрмыс-салтымен байламысты айтылған "Жар-жар", "Сыңсу",
"Беташар", жиын тойларда айтылатын қыз бен жігіт айтысы: жаңылтпаш,
санамақ, жұмбақтауда "Естірту", "Жоқтау", "Қоштасу" әндерінде мақал-
мәтелдер мен шешендік сөздерде айтысы мен олардың толғау,
терме өлеңдерінде көзделетін мақсат біріншіден ас пен тойды
қьзықты ету, халықтың көңілін көтеру болса, екіншіден аламның
көңіл күйіне сөз өнерінің құдіретті күшімен әсер етіп,
жүрек тебіренісін туғызу, үшіншіден жиынға қатысушы үлкені-кішінің бәріне
ақыл-нақыл айту, ой салу, тәлім-тәрбие беру.
Яғни отбасы, ауыл-аймақ, көпшілік, қоғам болып адамды тәрбиелеу қазақ
халқының өмірінен өзекті орын алады. Салт-сананы, әдет-ғұрпы, ойын-тойы,
осы мақсатты іске асыруға бейімделе жүргізілген. Ас пен той, қуаныш пен
реніш. ұлы жиындардың бәрі халық мектебі сияқты тәрбие беру орын болған.
Халық жиындарында ән айту, күй тарту, қыз қуу, тенге салу, бәйгеден
озу, астарлы сөз мағынасын арттырып, қарсыласынды ұғындыру, жіп иіріп,
жүн түту. жылқыны жорғаға үйрету, өрмек пен кесте өрнегін арттырылып
сайысқа түсу, қыз бен жігіттің өнерге деген ынталы азамат атаулының
бәйгеге түсер дүбірлі думаны болған. Халықтың мәдени мұраларынан оның
ғасырлар бойы басынан кешкен куанышы мен қайғысының, үміт арманы мен
өкінішінің, сүйіспеншілгі мен өшпенділік сезімінің ізін көреміз. Осының
бәрі халықтың ән мен күйінде, өлең жырында, аңыз-әңгімелерінде, поэма
дастандарында тіпті қолөнерінде де бейнелей суреттелген.
Мәдениеттің фуикцияларын айқындай отырып, ғалымдар оны туындауынан гөрі
жинақталу, сақталу, таралу мақсаттарына көбірек көңіл аударады. Өйткені
сақтаушысы мен таратушысыі болмаса жазба және басма өнері дамымаған
халықтардың мәдени мұрасы тұл болар еді. Өзінің есту, жаттау қасиетін
арттыра білген қазақ халқының ұзақ ғасырлар бойы жазу мен баспа өнерін
шермей келуінде де осы қабілет қасиеттері әсер еткен сияқты.
Міне, мәдени мұраны бұлжытпай сақтап ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші иелері,
халыққа билігін жүргізген баба, киелі кимешекті әже, ақындар, жыршы-
жыраулар, әнші, күйші, хиссашылар еді. Халық ақындар мен әнші-күйшілердің
ел билейтін әкімдерден әлдеқайда артық бағалап қадірлеп, қастерлеген. Сал,
сері, жыршы-жыраулар ел аралап өнер көрсетіп, үй-үйден дастархан жайылып
құрмет көрсетіліп, ауыл өнерлісіне ән мен күйді, жыр мен дастанды
үйреткен.
ХІ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген, халық аса қастерлеген ақын, әнші сал,
сері, жыршы-жыраулардың аттары күні бүгінге дейін мәдениет тарихының
төрінен өшпес орын алуы, халқының жадында сақталуы осының айғағы.
Халық педагогикасының ғылыми-негіздерін анықтап қалаушы, заманының
кемеңгері Мағжам Жұмабаев бала тәрбиесіне жан-жақты талдау жасаған. Ол
қазақ халқының бала тәрбиелеуде ғылыми дамыған халықтардан еш кем
түспегенін халық даналығын дәлелдейді.
Қазақ халқының бала тәрбиелеу негізгі бағыттары мен түрлеріне ғылыми
негіздеме береді.
М.Жұмабаев баланың жан тәрбиесі мен тән тәрбиесінің маңыздылығының сөз
етіп, жан тәрбиесіне күшті көбірек жұмсау кажеттігін көрсетеді. Өйткені
Адамның қымбат нәрсесі де сол жан. Қиын тәрбие тілейтін де сол жан, -
деп ұғындырады.
Егерде С.Қалиев ұрпақ тәрбиесіне күшті көбірек жұмсау қажеттігін,
іс-әрекеттер тұрғысынан қараса М.Жұмабаев негізгі ілімін психологиялық
заңдарға сүйене отырып жасайды. Жам-көріністерін тап-тапқа бөліп, оларды
ақыл көріністері, ішкі сезім көріністері, һәм қайрат көріністері деп
атайды.
Бұл жерде айта кететін жәйт, данышпан Абай, халық тәрбиешісі ретінде,
өзін байқаушы ретінде танылып, М.Жұмабаев көрсеткен адамның жан дүниесінің
үш көріністерінің теңдігін дәлелдейді.
Әлде бір суық, мұз ақыл зерек,
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.
Тоқтаулылық талабы шыдамдылық,
Бұл қайраттан шығады білсең керек.
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек, - деп үйретеді.
Көптеген жалған түсінікке сүйеніп, баланың тоқ, жылы жүруіне ғана
қамқорлық жасап, жан дүниесін қалыптастыруды табиғатқа, қоршаған ортаға
жүктеген жоқ. Бұл ата-аналар баланың дене тәрбиесінің бір саласына ғана
көңіл аударғаны болар еді. Бала тәрбиесінің бұл екі саласының да
қажеттілігін, маңыздылығын ойлай отырып, дегенмен де бала өскен сайын
тәрбиеші күшінің көбін баланың жан тәрбиесіне жұмсай білу керек деп
көрсетеді М.Жұмабаев. "Тегінде берік ұғыну керек, адамның қымбат нәрсесі
де, жұмбақ процесі де сол жан".
Сонымен бала тәрбиесі дене және жан тәрбиесінен тұрады екен. Баланың
дене тәрбиесі нәрестелік кезчінен басталып, түрлі жаттығу ауаға қыдыру,
серуендету, шынытырудан тұралы. Дене тәрбиесімен айналысатын мамандар
талай еңбектер жазып, арнайы кесте жаттығуларлы ата-аналарға арнаған. Ал
табиғат заңдылығын жете меңгерген көрегенділік тәжірибесіне бала
тәрбиесінде қолдана білген қазақ халқының өзіндік
ерекшеліктері кейінірек сөз болмақ.
Теориялық тұрғыдан баланың жан-тәрбиесінің бағыт заңдылықтарына жүгінер
болсақ әүелі ол адам танымына тікелей байланысты екенін айта кеткен жөн.
Сонымен қатар сыртқы және ішкі сезім әсерленулерінің бастапқы сезім
тәрбиелеуде алар орнын орасан зор екенін көрсету қажет.
Сыртқы сезім әсерлерінің бірі — көру сезімі жарық, түс және қозғалыс
әсерлерінің сезінген адам айнала қоршаған табиғатты, қоғамдық өзгерістерді
қабылдауға мүмкіндік алады. Бұл сезімді тәрбиелеу балаға әртүрлі ойыншықты
беріп, сурет салудан басталады. Әрбір ата-ана балаға әртүсті, түрлі
формадағы ойыншық сатын алып, істеп беріп, істеп үйренуіне көңіл аудару
керек.
Ал сурет салу өнерінің бала жанының дамуына әсерін қазақ даласында
ғылыми-сапарымен болған Д.Л.Иванов өте жақсы бейнелейді де, баланың көру
қабілетін әдіетемелерін ұсынады. Баланың сыртқы әсерлену құралы — есту.
Шуды есту, дыбысты есту мүмкіндігі болып екіге бөлінеді. Соның дыбысты есту
мүмкіндігін дамыту қиып еңбекті талап етеді. Әннің әуенін, домбыра, қобыз
күйіп, адамның сезіп есту, қабылдап түсіну үлкен еңбекті талап етеді. Соның
ішінде ең қиыны — музыка. Бірақ баланы жастайынан әр дыбысқа еліктеткізіп,
музыка тыңдағанда алдына алып отырған ересек адам түсіндіріп, айтып отырса,
дыбыс құралы ерекшелігін бала тез қабылдап кетеді. Баланың есту сезімін
ілгерлсіу үшін ең үлкен әсер беретін бесік жыры.
Грек данышпандары алдында тұрған адамға "қане сөйлеші, мен сені
көрейін, дейіді екен. Жаратылысты танып. түсіну, ажырату, әсерлену. Сені
естуге, көңіл сөзін айтуға байланысты Баланың жайы кетік болмай,
бүтін болғанын қалайтын адам баласын он, жыр, күйді, тындатын, үйретеді.
Адамның жан дүниесін толықтыратын сезімнің бірі — зейін. Дүниені,
жаратылысты қабылдау, әсерлену мүмкіндігі зейінге байланысты. Ерікті,
еріксіз түрдегі зейінді дамыту, қалыптастыру ата-анаға, оқытушыға,
жетекшіге байланысты. Әсер алу үшін зейінді ауыстырып жүру қажет деп
үйретеді психологтар. Жеке әсер, жаңа әсер, жаңа білімнен ескі білімнің
қатынасын қарастыру, сақтау, болашақ әсерге даярлықты жасау (әсерлерді
күту)- зейінді тәрбиелеу шарттары. Баланың есту мүмкіндігі, баланың қиялдау
мүмкіндігіне тікелей байланысты. Қиял бұрынғы бар суреттеулерден жаңа
суретеулер алу қиялы деп аталалы, "Қиял-фантазия өмірдің гүлді, көрікті
болуының түпкі діңгегі. Фантазиясыз адам жұсаулы есек. " Фантазия қиял
ақылды кеңейтіп, ой-өрісті дамытып, жаңашылдық. шығармашылық деңгейіне
жетуге, әдістемелік сезімді тереңдетеді. Баланың қиял фантазиясын тәрбиелеу
түсінікті болды, енді оны дамыту, іске асыру әдітемелермен танысайық.
Қиял-фантазияны ояту-негізі білім. Сондықтан білім беру алғы шарт.
Тұрмыстық өмір, жан-жануар тұрмысын бақылап, жаратылысымен танысып,
әдебиет, тарих, география, жаратылыстану пәндсрінің қиялды оятар түрлі
сайыстардың көмегі зор болмақ.
Жаратылыстың құшағынды көк аспан астында, желмен жарылып, күнмен
таласып өскен бала Қобыландының тайбұрымы сөйлейді десе, қотыр тай кұрық
салғанда құнан жүген салғанда дөнен болды десең де сеніп өскен. Міне, қиял-
фантазия ояту үшін ең алғаш ертегі таңдатып өсіру қажет. Ойын мен
ойыншықтардың да бала қиялын оятуға әсері мол. Шыбықты ат қылып ойнап, оны
ерттеп, асау уйретуі де соған сенгендіктен, қиялдап елестетуден, сенуден
басталған. Сонымен қиял тек бүгінді, барды ғана емес, болашақты танып
болжауға әсер етеді екен.
Бала тәрбиесіндегі келесі зандылық ойлау қабілеті. Бала жаратылысты
көріп, естіп, сезініп, қана қоймайды, оларды ұққысы келеді: Мынау не? "Ол
неге?" деген сұрақтардың ертеңді кеш жаудыру себебі баланың өзін тану,
айналасындағы жаратылыстану оның байланыстырып түсіну процесінің
басталғанын анықтайды.
Баланың ойлау қасиетін дамыту жолдың бірі — анық суреттеп беріп, өзіне
қорытынды шығартып отырса ойлау шеберлігі туындайды. Осы кезге дейін айтып
келінген барлық таным қабілетінің жарыққа шығару жолы тікелей тілне
байланысты. Жанның жайын ұқтырып шығаратын мимика мен тіл. Ойдың тілі —
сөз. Әр адам өз жанының хал-ахуалын, қуанышы мен ренішін сөз арқылы
білдіріп ұғындырады. Сонымен көрінісінің ең қымбаты — ой. Тіл байлығын
дамыту арнаулы тәрбие жұмысын талеп етеді.
Шешендік - қазақ халқының ең басты қасиеттерінің бірі. Өнср алды -
қызыл тіл демекші, өперлі бөлу әркіммің арманы.
Адамның ішкі сезімі: ұялу, достық сезімі. Сұлулықты сезіну.
Бұл сезімдер жан-жақты қасисттерге байланысты болғандықтан
көп салалы тәрбие жұмысын талап етеді. Ата- бабаларымыз: ұялшықтық
пен ұяңдықты әр баланың бойына сіңіру үшіп ғасырлар бойына
қалыптасқан жазусыз заңдылықтарды үйреткен. Оның ішінде түрлі
тыюлар мен демеушіліктер де бар. Үлкеннің жолые кесреу, ұрлық
жасамау, т.с. Олардың көбі тұрмыстық өмірдің заңы, өмірлік
норма ретінде сақталып келген. "Жеті жарғы"- қоғамдық
өмірді реттейтін зат ретінде танылып сақталған. Бұл жағдайды қатаң
сақтап, борыш деп танып дамытатын бұйрыксыз қалыптасқан түрлі халықтық
институттар атқарып отырған.
Ақсақалдардың аталық сөзі, ақ шашты аналарды өмірлік мектебі, жеңгелер
жетегі, ағалар қамқоры баланың ішкі сезіміп туа қалыгпастырады десек артық
болмас.
Дүние жүгі мақұлдап отырған психология ғылымының баланың құлық
сезімдерін өркендету туралы ілімдерін дапышпан халықтың тәжірибесінен алса
керек.
Психология заңы бойынша баланың маңайындағы адамдар құлықты болу қажет
деп тұжырымдаса, қазақ атамыз "Қьгз өссе қызы жақсымен ауылдас бол",
"Шешесіне қарап қызық ал", "Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер"
деген бір ауыз нақыл сөзбен-ақ тәжірибесін, данышпандығын білдірген.
Ұрысқатық, ұрлық сияқты жат кылықтар мен биязылық, инабаттылық бала тек
басқадан көріп қана қоймай, оның белгілерін біліп, сынап, өз пікіріп айтып,
болашақ іс-әрекеттерін болжап, үйретіп, қалыптастырған жөн. Сонда ғана
дұрыс пен терісті, ізгі мен жауызды жеңіп айыратын болады. Халық
педагогикасы адам бойындағы алып күштің бірі қайрат деп таниды. "Жанның
саналы ұмтылуын қайрат" - деп атаймыз.
Баланың тілегі көп, тіпті шексіз десе де болады. Олардың тек оң
бағыттарын ғана іске асыру керек екендігін үйрету үшін, аталарымыз істің
алдын-артын болжап алып бастауды үйреткен. Арыстан айға шапса мерт
болатынын, сабыр түбі сары алтын екенін айтып отырған. Бірақ бұл шексіз
тежеу емес. Балаға белгілі шекті ерік беріліп, қайраты шыңдалады.
Бәйгеге қатысатын, айтысқа түсіп, тіпгі асық ойнап, қатарласынан
қалыспауға, өз мүмкідігін шыңдауға әрекеттенген.
Сонымен халық педагогика уағыздаған бала тәрбиесінен ажырамас үш
бөлігінің ақыл, кайрат, ішкі сезім тәрбисі болып тәрбие танушылардың
да іліміне жататынын анықтайды. Олардың әр қайсысының өзіндік
әдістемесі бар екенін көрсетп өттік.
Бұл бала тәрбиесінің үш саласы, әр адістемесі ата ана мен мектеп және
мектептен тыс мекемелердің негізгі мәселесі. Сонымен біргс қазақ халқының
аталып өткен тәрбие салаларында әдетке айналған балалар өміріндегі салт
дәстүрлерді, ойындарды бөлек қарап, олардың әр тәрбие саласына яғни
ақыл, сезім, қайрат тәрбиесіне қосар үлесін анықтауға келесі тарау
арналмақ.
II — тарау. Мектепте халық педагогикасын оқытудың тәрбиелік маңызы
2.1. Бала тәрбиелеудің ұлттық дәстүрлері.
Бүгінгі күні жан-жақты өзгерістерге дейін "Совет адамын" қалыптастыру
жолында көптеген азаматтық қасиеттер тыс қалып әр ұлттың өз өмір салты
феодалдық, капиталистік қалдық деп ұғындырылды. Ұлттық сана сезім рухына
өмірді, тіршілік саласын өзгерту қажеттілігін туғызып отыр. Бүкіл ел
болып өткен тарихында шындық таразысынан өткізу. Бұл шынайы азаматтық
санаға ауысқандықты аңғартса керек.
Оның ішінде ең негізгі бағдары адам баланы өзін-өзі терең танып қана
қоймай, оған жеткізер қуаты мол тәрбиелік әдістерді жетік пайдалануды
қарастыруда. Сойтіп, адамның іштей түлеп, рухани жетілуін түбегейлі
өзгерту тәрбие жұмысындағы басты мақсаттың бірі болмақ.
Өміріндегі кездесетін неше алуан қиындықтарды тек адамшылық негізінде
шешкенде ғана, қисынсыз қателіктерге ұрынбауға болады. Оның бәрі
ұлттық қасиетпен тығыз байланысты. Бұл тұжырым қоғамымыздың бүгінгі
таңдағы ең үлкен мақсаты.
Бала тәрбиелеуге ұлтық дәстүрлердің қажеттілігіне тоқталар болсақ,
ата-бабамыз салған дәстүрлерді ұрпақ арқылы әрі қарай жалғастыру,
адамгершілікке, мейірімділікке, инабаттылыққа баулу. Халық даналығы "Адам
ұрпағымен мың жасайды" деген екен. Ендеше, осынша ұзақ жасағысы келген
ұлыс атаулы өзінің орман-сулы Отанын, отбасындағы думанды күйлі
ошағын, атадан балаға ауысатын қара-шаңырағын көшзінің қарашығындай
қорғап, олардың үздіксіз өркендеуін үнемі қадағалап отыруы
керек.
Осы ұлағатты тәрбие ісін салт-дәстүрлер мен ұлттық
ойындардың қосар мүмкіндігін қарастырсақ, көрегенді
халқымыздың бала тәрбиесіне ол дүниеге келмес бұрын өз ынтасын
аударып, арнайы іс-әрекеттер жасағанын көреміз.
Біріншіден балалар бой жетіп, ер жеткенше өзінен кішілерге қамқорлық
жасап, оларға білетіндерін үйретіп жуыиныру, киіндіру, тамақтандыру,
ойнатуды мойнына алып, бала тәрбиесіне ата-ана, әже-атасымен қатар
араласып, ұстаздықты табиғи жағдайда үйреніп бойына сіңіреді. Сонымен
балаға түсінік, сезім, қажеттілік өзі бала кезінен бастап тәрбиеленеді.
Жас нәрестс дүниеге келмес бұрын оның дене тазалығын, жан тыныштығын
қалыптастыратын іс шара халықтың педагогикасының жазылмаған заңдылықтары
барына көзіміз жетті. Бұл бала тәрбиесінің екінші шарты десе де
болады.
Қамқор ене әдетте келін түскен кезде — ақ ұл немересі болу үшін
оған ырымдап алаш сойылған малдың ұлтабарын жегізеді. Ал жүкті әйел болса,
біреудің үйіне өз дастарханына апарған дәмді "Қыз тауып қоямын" деп
жемейді. Егер жас келіншектің асқа тәбеті шаппай жиі лоқсып, құсып
жүргенін байқаса, оны қазақтар "Жерік болу" деп атайды. Осы кезде оның
әлдебір асқа тәбеті ерекше ауады да турады. Енесі ауыл әйелдерін шақыртып
қонақ етеді. Осы кішігірім той "құрсақ шашу" делінеді. Бұл томалаққа
жиналған аналар өз үйінен бір-бір дәм пісірім әкеледі. Оның себебі
келіннің жерік асын тауып беру. Егер асы тапсырмаса, яғни "жерігі қанбаса"
өзі босанғанша ішкен тамағын қуса береді, тамағы бойына сіңбейді.
Мұны халық "ит жерік болу" дейді. Ит жерік болып дүниеге келген сәбидің
ес жиғанша ауызынан сілекейі ақкыш болады. Аяғы ауыр келінді түнде өзін
далаға шығармау, жалғыз жатқызбау болған.
Баланың жан дүниесін тыныштықта сақтау үшін, келінді корқыныштан сақтау
керек болған. Ол үшін, құрсақ шашу кезінде оң босағасына ақ шүберек
байлап, кірген адамға айғай-шусыз жүруін байкатқан.
Жолбарыстан жүрегіне, аюдың өтіне, бүркіттің миына жерік болған
әйелдерден болашақ алып батырлар, ерен ойшылдар туатындығы туралы көптеген
аңыздар ел ішіндс әлі күнге дейін сақталған.
Енесі аяғы ауырған әйелдің мезгілімен тамақтануына баса көңіл бөліп,
оған көбінесе ақтан жасалған тамақтарын береді. Жазды күні келіннің
тәбетін ашу үшін ит жуасын береді. "Іштегі бала шымыр болсын" деген
ниетпен құм сағыз таңталады. Мүмкіндіктері болса, тауда өсетін рауғаш,
қымыздық теріп әкеп береді.
Рауғаштан жесе сәбидің көзі көреген, естігіш болады, ал қымыздық
баланың тәбетін ашады.
Болашақ сәби еңбектей бастағаи кезде жар жағалап, бор жалап кесек
жейтіні белгілі. Бүл сәби организмінде белгілі бір мөлшерде минералдардың
жетіспеуінен болатындығы бүгінгі таңда ғылыми тұрғыдан да дәлелденген.
Мұны аңғарған халқымыз ежелден сәби құрсақта жатқанда-ақ алдын-ала қам
жасаған. Сондықтан судың бұрын иірім болған орнын тауып, осы жерден саздың
иісі шығатын қайырым топырағын үйге қонды да, "баланың сүйегінің
қалыптасуына керек, кейін бөтен бор іздемейді", деп мөлшерлеп жезігіп
отырады.
Құрсақты әйелге көбіне жас сорпа ішкізіп, қызыл ірімшік жегізеді.
Халық түсінігі бойынша ақ ірімшік жеген әйелді баласынын сүйнгі
бос, ал қызыл ірімшік жеген ананың сәбиінің сүйегі берік болады.
Әйелдің жүкті кезінді ескертетін халықтық түсінікке негізделген
мынадай ырымдар бар. Итке "кет" деуге болмайды, бұл толғақты ауырлатуы
мүмкін, арқан есуге болмайды; әйелдер босанар үстіндс бала кіндігіне
оралып қалуы мүмкін, тең буын қаптың аузын жабуға рұсат етілмейді, керіснше
жаулы заттарды ашуға, буулы нәрселерді шешуге болады; түйе етін жеуге
болмайды, бұлай етсе, жүкті келіншек баласын тоғыз ай емес, он екі ай
көтеруі мүмкін. Тәжірибелі өнерлер алдын ала түсікті бодырмас үшін
келіннің етегін бүріп қояды, шошынбас үшін түнде ешқашан жалғыз
шығармайды. Келіннің мезгілі жақындаған кезде мейірбан анасы оған қара
жерді басқызып, "Кеудесі түкті жер — Ана, күш бер, қуат бер!" деп жалаң
аяқ жүргізеді.
Соныменн бірге сл ішінде жас келінді аға-апасы жетелеп апарып, жеті
бұлақтың көзін аштыру, бұлаққа май құйып, тенге тастау, бастаудың
басындағы әулиғ ағашқа ақ шүберек байлау секілді сенімдер де бар. Қариялар
осындай іс-әрекеттер арқылы "сенің ата-бабаң осы жерден су ішкен,
толғатқан кезде сені демеп, жебеп отырады" деп келіннің күпті көңілін
орнына түсіреді.
Міне бұл тәрбиелік іс-әрскеттер ғасырлар бойы халық тәжірибесіне
негізделумен қатар, адамның тыс құдіреті бар деп, ол құдіреттің бірі
табиғат болып саналған. Сондықтан Жер, Күн, Ай, аң-жануарлар сезім күшіне
айналып, өмірде қиындықты болдырмау, жеңу үшін табынып отырған. Халық
сенімінің беріктігін бүгінге дейін сақталып келген наным
сенімдерден байқауға болады.
Аталып өткен дәстүрлер бала тәрбиесіне алдын ала жөн салып,
қалыптастыру кезеңі болса, бала дүниеге келерде қолданылып сақталатын
көптеген ырымдар мен рәсімдері нәрестенің дүниеге келер кезін жеңілдетіп,
алғашғы сәтінен аялауға арналған. Жарыс қазан, кебеже, қан сандықтардың
аузын ашу, күмісті су әзірлеу — бұлардың бәрі де болашақтың алдып алу
әрекеттері. Тағы да халық көрегендігінің дәделі.
Қазіргі медицина әрекеттерінің көбі халық тәжірибесінде өзінше
сақталған. Ол әрекеттер жас нәрестенің дене тазалығы, ширақтылығы, жан
тыныштығына қамқорлық жасауға арналған.
Тұзды суға, күмісті суға шомылдырып, мойнының уақтылы қатуын қадағалап,
ырымын жасап, ауызданып, тамақтанып, құрғақ жатуын қадағалап – сәбидің
физиологиялық заңдарын түсініп, біліп, өзіндік ерекше амалдар табуына
әкелген.
Әрбір ескі қазақ ауылында екі қабат әйелдерді босандыруды машық қылған
қолы жеңіл кемпірлер болған. Олардың ел ішінде "аққол ана" (яки қазіргі
акушер) деп атайды. Аққол аналар кез келген келіншектің қай күні
босанатынын басынан біліп отырған.
Бала дүниеге келісімен дауысты шығу үшін құйрығынан шарт еткізіп ұрады
да кіндігін кеседі. Сәбидің кіндігін кескен әйел "кіндік шешс" аталады.
Жарық дүниеге келген сәбмиі емізбестен бұрын, қайнатылған таза суға
салынған қасқырдың немесе сыртының жүнінмен ауыздандырады. Көне түріктер
өздерін қасқырдан жаралғанбыз деп, көк бөріні киелі санағаны белгілі.
"Перзенттің шыр етіп дүниеге келуі тек туған ата-анасының ғана емес,
бүкіл ауылдың қуанышы болып есептеледі, Міне осы күндері "шілдехана",
"шілде күзет", "шілдехана күзет" өткізіледі.
Тойға жиналғандар сәбиге ізгі тілектерін білдіріп, ән айтып, ойын
ойнап, көңіл көтереді. Мұнда жастар тек ойын-сауық құру үшін ғана
жиналмайды. Ондағы мақсаты жаңа туған нәрестекні жын-перілерден қорғау
үшін жиналатын болған.
Әйелдердің әл қуат жинап, белі бекіп кетуі үшін арнайы мал сойылып,
қалжа беріледі. Жас сорпа ішккізліп, жас ел жегізу мақсатымен сойылған
малдың семіз, күйелі болуы шарт. Бұл дәстүрдің сақталуы еш кешірімсіз
жағдай деп бағаланады, сондықтан тілімізде "сені туған шешең қалжы жеді-
ау" деп ренішпен айтылатын сөз сақталған.
Шілдехана сойылған малдың мойын омыртқасын босанған жас әйелге береді.
Ол мойын омыртқаны опырмай, тек етін қолмен үзіп жеп, төрге іліп кояды. Ел
ішінді жас баланың мойнының қатуы осы омыртқамен байланысты деген сенім
бар. Шілдс күзеттің тағы бір мақсаты анаға аналық сезім туғызып, оған
арнаулы күтім жасау жолы.
Қазақ елінде қалымтасқан дәстүр бойынша нәрестеге үш күннен қалмай
ат қойылады. Мұсылмандықтың енуіне байланысты көп жерлерде ат қоюға да
молда шақырылатын болған. Молда азан шақырып, нәрестенің құлағына аузын
тақап, сәбиге қойылар атты үш рет сыбырлап айтады. Осыған байланысты
тіліміздс "азан шақырып ат қою" тіркесі қалыптасқан. Ат қойған адамға ақы
ретінде арнайы сыйлық дайындалады.
Кіндігі түскен баланы бес күннен бесікке салалы. Осы той томалаққа
жиналған ауылдың корші-қолаң әйелдері шашуларын ала келкді. Баланы бесікке
бөлеуден бұрын "тыштыма" ырымы жасалады.
Бесіктің түбек тесігі арқылы бауырсак, кәмпит және түрлі дәмдер
жапа-тармағай астына тосылған алақандарға тасталады.
Басқарушы 'Тышты ма?" деп сұрағанда жанкүйерлер іле шала
"Тышты! Тышты!" деп шу ете түседі. Шашу әуелі ұл балаларға, кейін
қыздарға беріліп, сол балалар сияқты тезірек жүгіріп кетсін деген
ниетпен істеледі.
Әрбір жақсылықтың үнемі шашу шашумен қарсы алатын халқымыздың
бұл дәстүрі — бесік құт дарысн деген асыл ниетпен туған рәсім 40
күн болғанша бөбекгі бір күн сумен, бір күн тұзбен, бір күн
жұпар иісті шөппен кезекпе-кезек шомылдырады. Тұзды суға шомылып,
тұзға піскен сәби шымыр болады әрі есейген соң денесі зақымданса
"жарасы тез жазылады."
Тумақ үшін ең елеулі кезең қырқынан шығару, яғни шілдеханасын жасау.
Қауіп қатерлі 40 күн өтіп, нәрестенің мойны қатқан соң ата-анасының көңілі
орнына түседі. Осы сәтке дейін іштен туа алынбаған "сүт тырнағы" мен "қарын
шашына" да тиіспейді.
Ұл баланың қырық күнге жеткізбей, 37 не 39 күнде, ал қыз баланы қырық
күннен асырып 42 не 44 күндс қырқынан шығарады.
Бұл кәдеге шақырылған ауыл әйелдері ыдысқа 40 қасық су құйып, теңгелер
салған суға баланы шомылдырып, сонан соң шашы мен тырнағын алады. Қарын
шашын алғаи әйелге сыйлық беріледі. Бұл шашты шүберекке түйіп, тұмарша етіп
баланың оң иығына қадайды. Тырнағын жерге көміп тастайды. Батыс Қазақстанда
алынған шаштан тұмарша жасап бас киіміне, бесіктің арқауына қадаса, Семей,
Карағанды облыстарында қарын шашын шүберекке орап сақтап қояды екен.
Бала шашын жерге тастамау, бас қадірін биік ұстау деп
түсінілген.
Жалпы баланың шашын ешқашан ашық-шашық жерге тастамайды, адам аяғын
баспайтын жерге көміп отырады. "Қарын шаштың қарғысы қатты
болады" деген мақалдан осы көрінісі байқалады. Ата-бабамыз сәби
қара құлақтанып қатарға қосылып кеткенше тіл-көзден қатты сақтаган. Жылын
басын, үкіні, куміс тиындарды тесіп нәрестенің бесігіне, киіміне тұмар
ретінде іліп қояды. Бұл табынушылық дүниелер әр жердің өзіндік сеніміне
байланысты қолданылады. Марал тұяғы, мүйізі (Өскемен), қыран тұмсығы
(Арқалық), үкі мамығы, (жазық далалы жерлерде), көзмоншақ (Оңтүстікте).
Егер "көз тиді" деп секем алған жағдайда сол адамның үйінен бір нәрсесін
әкеліп түтетеді.
Осылайша қас күштердің беті қайтады, баланы тіл-көзден сақтайды
деген сенім болған. Әсіресе әлдебіреу нәрестеіе сұқтана қараса не "баланы
балапанақтай екен" десе, ата-анасы дереу көңілдеріне алып, іле-шала оған
түкірту ырымын жасатады. Сәбиге жұрттың назары түспеу үшін көзден
тасалап, оған көбіне жаман-жәутік, ескі-құсқы кигізіп, бет-аузына әдейі
күйе жағып қояды.
Баланың ақыл сезімін, күш қайратын алғашқы күндерден-ақ қалыптастыра
бастаған. Әуелі физиологиялық дене тазалық сауатына көңіл аударған, оны
негіз деп тапқандықтан болып отыр. Дені сау баланың жан тазалғын
қадағалап алғашқы әрекет нәрестені бесікке салу дәстүрімен тығыз
байланысты. Бала тәрбиесінің тағы – бесік.
Ол тек ұйықтау орны емес. Жел-құздан, мезгілсіз
ластануынан сақтап, ойнайтын, қасына келген адамдардың үн дыбыстарын
ажыратып алданып, уілдеп жұбататын. Айналасын арқауға байланған
ойыншықтардың көріп алдынан, айналасын танитын, ең соңында бесік жырын
тыңдап әсер алатын орын. Бесік жыры тек уату емес, арнау тілек айтып,
арманын білдіртіп әуенге құлақ үйретіп, өзге баларадың құлағына ой салу.
Бесік жырына талдау жасап, тәрбиелік мәнін атаған әдебиеттер баршылық.
Сонымен ақыл-ой мен сезім қалыптастырудың құралы – аялы алақан, жылы,
ойлы сөз, сазды әуен екенін халқымыз ежелден түсініп, бұлжытпай
орындап, түрлі салт-дәстүрмен, наным-сеніммен, ырым-жоралғымен жалғасып
отырған.
Туғанына 2-3 ай өткеннен кейін-ақ нәресте айналасындағы дыбыстарға
елеңдеп, әсерін сезіп, қабылдай бастаған. Келе-келе ана дауысынан өзге
үн-дыбыстарды ажыратып, аңдай алатын дәрежеге жетеді. Жағымды ән-әуенін
езу тартып шаттанады, әуезді ырғаққа елтіп, маужырап ұйықтап кетеді.
Сәби 5-6 айдан соң талпынап еңбектенуге бейімделе бастайды.
Осы кезден тез еңбектесін деген ниетпен анасы көрші-қолаңдарын
жинап, бауырынан табақ алу ырымын жасайды. Әдетте бір табақ
арнайы беріліп, талпынып тұрған баланың оңынан сол жағына қарай
тез еңбектеп кетсін деп табақ жүгіртеді. Еңбектеуге әбден
машықтанып алған нәресте 9-12 айлығында қаз тұрып жүріге
талпынады. Сәби- тәй-тәйлап жүре бастаған кезде ата-анасы балам тез
жүріп кетсін деген оймен тұсаукесер тойын жасайды.
Халық түсінік бойынша тұсауы кесілмеген бала сүріншек болады.
Бөбектің басқан қадамы құтты болсын, одан әрі жамандық көрмей
жақсы жүріп кетуіне тілек білдіріп оның ата-анасы өзіне жақын
адамдарды жинайды да, аяғы жеңіл, қадамың нық болсын деп, сыйлы адамға
бөбегінің тұсауын кескізеді.
Баланың тұсауын ала жіппен, қойдың тоқ ішегімен араластырып есілген
арқанмен кеседі. Тұсау кесушіге сый-сияпат көрсетіледі. Әке-шеше, ата-әже
бұл рәсімді кіші-гірім той-томалаққа айналдырады. Тұсауы кесілген соң
баланы ақ жайма не кілем үстінен ақ жол тілеп, жолы жұмсқк болсын деп
жүргізіп, тиісті ырым жасайды.
Мысалы кесілген ала жіпті 2-ге бөліп айрық жолға лақтырады. Аяғын
басқан сәбиге жақсылық тілеп, келетін ауыртпалық болса оны көп болып
бөлісуге, жамандық келе жатқан жолынан екіге бөлініп сәбиден аулақ жүрсін
деген рәсім. Ал ішекті табаққа салып таласа-тармаса жеп қою тиіс.
Осы рәсімге қатысушылар "тұсау кесу" жырын қосылып айтып, бөбектің
алғаш кадам басқанына қуанады, ал бұл жәйт балада адамға деген жылы
бауырмалдықтың, сезімдерін артып, ілтипат, инабат, имандылық қасиеттерін
қалыптастыруға себепші болады.
Балалар жүре бастаған кезде оларды қыз болса шашын өсірмей екі шекесіне
екі шоқ шаш қояды. Мұны "тұлым" деп атайды. Қыз баласы 2-3 жасқа келгенде
шашын түгелімен жібереді, ал ұл балаларға шекесіне шаш қояды. Мұны айдар
кекіл - деп атайды. Айдар кекіл кішкене балаға сәнді де, жарасымды
болады. Екі, үш жасқа толғанда ұстарамен алып отыратын болған.
Қазақ отбасында ер баланы ерекше қадірлеп тіпті оның алғаш рет атқа
мінгенінде, бір жаққа жолашны жүргенін де алғаш шаруашылық жұмысына
араласуында шашу шашып қуанышпен атап өтеді. Сондай үлкен тойлардың бірі
сүндетке отырғызу тойы.
Жалпы баланы 4 жаспен 7 жас аралығында сүндетке
отырғызады.
Қазақ халқында сүндетке отырғызу міндеті молдаларға тапсырылған.
Сүндетке отырғызылған балаға бір жеті уақыт ішінде күтім жасалынады.
Осы кезде бала жалықпас үшін ата-анасы немесе тұған-туыстары мұсылман
болуымен құттықтай отырып, отан сүйгіштікке, адамгершілікке, имандылыққа
тәрбиелеу мақсатымен батырлар жырын, аңыздар, ертегілер айтып берген.
Сүндеттің денсаулыққа, тазалыққа да пайдасы бар. Сонымен "көкпар" беріп ат
шаптырып той жасаған.
Баланы қаршадай күнінен атқа мінгізіп үйрету тарихи замандағы казақ
қауымының белгілі дәстүрі болса, ата-ана үшін үлкен қуаныш болған. Жас
баланы салт атқа үйреткенде алғашқыда жәй ерден гөрі ашамайға мінгізіп
жан-жағынан байлауды жиірек қолданады. Ашамайды өте жуас қолға тұратын
жылқыға ертейтін де оған баланы мінгізіп, алғашқыда ауыл арасында жаяу
жетектеп үйретеді. Ашамайға бірінші мінген балаға жақсы тілектер айтылып,
шашулар шашылады. Бала әкесі жаттықтырушыға сыйлық беріп, сол күні баланың
бірінші қадамына қуаныш кешін өткізсді. Бірер күннен соң бала тізгінді өз
қолына алып, өз бетімен салт жүруге үйретеді. Кейін 7-10 жасында бәйгеге
шабатын болады. 10-11 жасында асау"тайларды үйретуге жарайды.
Осындай әдет-ғұрыптардың бірі — "шідерге мінгізу", "бірнеше адам бас
қосып балаға сен сенді азамат болдың, шаруаға ыңғайлы бол" деп бата
беріп, алдына шідер тастап оған мінгізеді. Бұл ырым бала еңбекқор,
малжанды, іске бейім болсын деп тілек білдіріп жасалынатын ырым. Шаруаға
икемсіз жігіттерді "шідерге еңбектеп неме" — деп ұрысу содан қалған.
Ел арасында түсінік бойынша төмендегідей сын, ырымдар да кездеседі.
Нәресте анасының омырауын тас қылып ұстап отырып емес, онда ол бала сараң
болады, керісінше алақанын ашып алаңсыз емес, онда ол бала өскен соң мырза
жігіт болады. Ер баланың көзін ашып ұйықтайтын әдеті болса, онда ол
ержеткен соң бақытты жары сұлу болады; ал қыз балада осындай әдеттер
болса, күйеуі көрікті болады; егер бала үнемі жастықтың үстінде ұйықтайтын
болса, кейіп ел басқаратын кқсем болады, егер бүк түсіп ұйыктайтын болса,
уайымшыл, қайғышыл болады, ал шалқасынан жатып ұйықтайтып болса, мінезі
жайдары, ақкөңіл азамат болады, етпетінен ұйықтайтын болса, қызғаншақ,
кейде ойшыл болады; ал аяқ қолын төрі жаққа созып, бей-жай ұйықтайтын
болса, өскен соң төрт құбыласы тең кемеңгер, әрі батыр болады.
Бала бесік дәуірінде қалмайды, сүндет тойымен бала өміріндегі ата-ана
қамқорын аяқтамайды. Бұл жасқа келгеншс ұл мен қыз баланың тәрбиесінде көп
айырмашылық болмай, көген басындағы қозы-лаққа, бесіктегі іні-қарындасқа,
сіңлісін тербетіп, ойнатып жұбататын болған. Ұл сүндетке отырғызылған соң
ересек балалардың соңынан ілесіп, уызқағанақ жеуге, көктемде қозы бағу,
бұзау қайтаруға, ошаққа оттық жинауға икемделініп үйретіледі. Қыз бала
болса үй жинастыруға, өрмек жүргізуге, жүн тазалауға, тезек теруге,
үлкендермен бірге жүріп, ине сабақтап, сауынға ыдыс апарып, үй мен
сырттың жұмысына бірдей араласқан. Мұның бәрі еңбек тәрбиесі. Ал баланың
ақыл-ойы мен сенімін тәрбиелеуге арналған қандай іс-әрекеттер болған.
Бала атаулының айналаны қабылдауына зейінді кезі 3 пен 10 жас аралығы.
Қазіргі педагогика мен психология ғылымдары бұл жайтқа айрықша назар
аударып бұларға "жүз мың сұрақ неліктен деп сауал қоятын кезең" деп
айдар тағып жүр.
Осы ерекшелікті әлімсақтап аңғарып ата-бабаларының төкпе ақындық пен
сұңғыла жыршылық, айыр көмей шешендік пен төгілдірген күйшіліп секілді
киелі өнерлерімізді ірге тасы бала санасында сәби шақта қалатынын ерекше
ескеріп, осынау балдәурен балалық кезеңге айырықша мән берген.
Сондай-ақ қазақ халқы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап, оның ақыл-
ойын ойдағыдай қалыптастырып ойлау-сөйлеу жүйесін дамыту жолында өзіндік
әдіс тәсілдерді шебер пайдаланып отырған.
Халық осы мақсатқа орай мақал-мәтелдерді де, кісіні ойлантып,
толғантатын даналық сөздер мен уағыздарды, жаңылтпаш, санамақтарды,
шешендік толғаныстарды утымды пайдаланған. Білекті бірді жығады, білімді
мыңды жығады -дегендей көшпенді халық болса да ғылым-білімді дәріптеп,
ақыл-ой тәрбиесінің негізі — терең ойлау мен пайымдау екендігін ұрпаққа
жан-жақты ұғындырып отырған, әр отбасы өз баласының ойлау жүйесін дамыту
үшін санамақтар мен жұмбақтардың түрлі аңыз-әңгімелер мен тақпактардың,
өлең сөздердің тәрбиелік мәнін әр кез қатты ескерген.
2.2. Қазақ ауыз әдебиеті — халық педагогикасының негізі.
Халық педагогикасының үлкен бір саласы ауыз әдебиетінің
этнопедагогикалық мәнін ашып, оны оқу-тәрбие ісіне пайдаланудың негізгі
жолдарын бірнеше ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып қарастыруды жөн
көрдім.
Балалар жырының тәрбиелік мәні.
Қазақтың халық педагогикасында балаларға арнап шығарылған арнау-тілек
өлеңдері, сұрамақтар төрт-түлік туралы жырлар, тақпақтар ерекше орын
алады.
Арнау-тілек өлеңдері табиғат құрылыстары мен жан-жануарларға, құстарға
қызығу сезімін оятып, эстетикалық әсер беру үшін, баланың дүниетанымын
арттыру мақсатында шығарылған. Көктемнің шығуы тырнаның келуіне
байланысты, сондықтан тырнаны көрген балаға:
Тырна келді, тұр,
Түндігіңді тұр
Арқан тарт,
Сандық аш! - дегізеді. Халық жаңбыр жауғанда балалар:
Жау, жау жаңбыр,
Жау жаңбыр.
Арық суы мол болсын
Аққан бұлак көл болсын деп қуанады.
Мұндай жыр мезгілдеріне байланысты жырлар баланың табиғат танымдылығын
артумен қатар, табиғатқа қамқорлық жасауға бейімделеді.
Ал "Бақа, бақа, балпақ", "Кім күшті?", "Кім айтар?" сияқты көлемді
сұрамақ өлеңдер сұрау, жауап арқылы сөз жүйесін дамытып, баланың ой-
өрісін өркендетеді. Еңбекке, баланың малға деген қамқорлығын көрсететін
төрт түлікке байланысты өлендер:
Малды берсең қойды бер!
Ұлды берсең, бойды бер
Жұртқа ақыл салғандай
Ақылы артық ойлы бер!
Сойса, саны қалақтай,
Сауса сүті бұлақтай.
Ешкі басын үйіңді...
Даусы бар азандай,
Желіні бар қазандай
Сиыр бассын үйіңді...
Маң-маң басқан
Шудаларын шаң басқан
Төрт аяғын тең басқан,
Екі өркешін қом басқан
Түйе бассын үйіңді.
Өңкей ала шұбардан
Жал құйрығы шұбалған.
Жылқы бассын үіңіді —
Деп әрі тілек білдіретін, әрі малдың қасиетін білдіретін өлеңдер
бар.
Әр отбасында айтылатын баланың туылғанннан бастап құлағында қалатын ән
"Бесік жыры" болып саналады. Бұл жырда ырғағы бесіктің тербелісіне сәйкес
қоңыржай әуен бөбектің сезім мүшелері арқылы оған сүйсінерлік әсер етіп,
жан-жүйесін жадыратып жұбатады. Екіншіден баланың келешегіне үміт артып,
тілек айтады. Үшіншіден, ата-ана айтқан тілектерді тілі шыққан балдырған
жатттап, тәлім алады.
Бесік жыры мазмұнына қарай: шілдехана жыры, бесікке бөлеу жыр, жұбату
және тілек айту деп топтауға болады.
Мысалы:
Мойнымдағы маржаным
Қорадағы мал жайым:
Бесігіңе жата ғой,
Тәтті ұйқыға бата ғой.
Бейбарс болсын есімің,
Құтты болсын бесігін.
Бата тілек (сенім арту):
Ала биең құлындап
Ала тауга сыймасын!
Қара биең құлындап,
Қара тауға сыймасын...
Ақылыңмен батыл бол,
Ағайынмен тату бол
Бағаналы таудай бол
Жағалалы қолдай бол!
Халық педагогиканың бұл саласы өз өрнектерімен әсер етіп, қазіргі
көркем әдебиет нұсқаларымен дамып келеді.
Тұсау кесу. Бала тәй-тәй басып жүре бастаған кезде, тұсау кесу
рәсімі жасалып, жыры айтылады:
Қаз-қаз балам, қаз балам
Қадам бассаң мәз болам
Тағы, тағы баса ғой,
Тақымыңды жаз балам,
Қаз баса ғой қарағым
Құтты болсын қадамың:
Алға қарай баса бер
Асулардан аса бер! —
Қадамын бір-екі басқан баланың тек тез жүріп кетсін деген ниетпен
ғана емес, өмірде де ешқандай шалыс баспай, ешкімнің ала жібін аттамасын
деп ала жіппен тұсауын кестіреді. Ала жіптің тағы бір мәнісі ақ түс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І тарау. Халық педагогикасында бала тәрбиесі
1. Халық педагогикасында бала тәрбиесі жөніндегі негізгі
бағыттар ... ... ... ..6
ІІ тарау. Мектепте халық педагогикасын оқытудың тәрбиелік маңызы
2.1 Бала тәрбиелеудің ұлттық
дәстүрлері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 5
2.2 Қазақ ауыз әдебиеті – халық педагогикасының
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... 26
ІІІ – тарау. Халық педагогикасы материалдарын оқу-тәрбие процесіне ендіру
жолдары
3.1 Халық педагогикасы материалдарын оқу-тәрбие процесіне ендіру формалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.2 Халық педагогикасы материалдарын оқу-тәрбие процесіне ендіру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..58
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Тарихқа көз жүгіртсек ата бабаларымыз
ғасырлар бойы жинақтаған өмір тәжірибесін, бай рухани қағидасын жас ұрпақты
тәрбиелеуде пайдаланған. Бала тәрбиесіне ерекше мән беріп, үміт артып
сергек қараған. Жас ұрпақтың алдына мақсат қойып, міндеттер жүктеген.
Болашақ қамқоры, Отан қорғаушысы шаңырақ иесі, өмір гүлі деп
есептеген. Халықтың өмірлік тәжірибелері, ойға түйгендері, бастан
кешкендері, ұстаған қағидалары, тұжырымдары, жинаған әдет ғұрыптары, салт
дәстүрлері, ақыл - ойлары, тәрбие шежіресі халық педагогикасы болып
саналады. Халық педагогикасы халықтың ауыз әдебиетінде тәрбие
дәстүрлерінде, шығармаларында, отбасы тәрбиесінде, ұлттық ойындарда,
музыкалық шығармаларында және қолөнер туындыларында көрініс тауып
ұрпаққа беріліп отырған.
Халық дүниеге келген жас нәрестенің жолына бар жақсылықты бағыштаған.
Балаларға арнап көркем сөздер, өлеңдер, жұмбақ - жаңылтпаштар, әңгімелер
шығарған. Халықтық тәрбиеге сөздердің берері өте мол болған. Мысалы:
аяғыңды көкке көтерме, үйге қарай жүгірме, қолыңды төбеңе қойма, мал
сүйегін отқа жақпа, ақты төкпе, қолыңмен жер таянба, есікті керме,
пышақты жалама... т.б. Халық тәрбиесіне сонымен қатар ұлттық салт -
дәстүрлер кіреді. Оның бірнеше түрлері бар ...
Қазіргі кезде бастауыш сынып оқушыларына білім беру жолын, мазмұнын,
формасын өзғерте отырып, оқушыларды жақсы біліммен қамтамасыз ету, халықтық
салт - дәстүрлер негізінде тәрбиелеу қолға алынуда. Халық псдагогикасын
сабақ барысында қолдану оқушылардың біліміне, психикалық процестері меп
танымдық қасиеттерінің дамуына өте күшті әсер етеді. Халық педагогикасын
қолданып сабақ өткізу, білім беру ұтымды. Арнайы сабақ, ойын сабағында
болсын халық педагогикасын қолдану қажет деп ойлаймыз. Жалпы халық
педагогикасының білім саласында маңызы зор.
Зерттеу мақсаты:
Бастауыш сынып оқушыларын оқыту, тәрбиелеу үрдісі үстінде психикалық
процестері мен танымдық қасиеттерін, адамгершілік нормаларын халық
педагогикасы негізінде меңгертіп дамыту.
Зерттеу болжамы:
Егер мектептегі бастауыш сынып оқушыларының оқыту, тәрбиелеу үрдісіне
арнайы жүйеде халықтың ұлттық дәстүрлеріне, тұрмыс салтына, әдет-ғұрпына,
мәдениетіне, өнеріне лайықтап өңделген сабақтарды, ойын сабақтарды жүйелі
түрде жүргізу барысында оқушылардың танымдық қасиеттерін, адамгершілік
қасиеттерін дамытуға болады.
Зерттеу объектісі:
Бастауыш сынып оқушыларын халықтық педагогика негізінде өңделген
сабақтармен, ұлттық ойындар арқылы оқыту, тәрбиелеу және дамыту.
Зерттеу пәні:
Оқушылардың психикалық процестері мен танымдық қасиеттерін дамытуға
бағытталған сабақтар.
І — тарaу. Халық педагогикасында бала тәрбиесі
I. I. Халық педагогикасында бала тәрбиесі жөініндегі негізгі бағыттар
Қоғамды дамыту үшін қоғам мүшелерін жан-жақты
тәрбиелеп, жетілдіру керек. Тәрбие жұмысының бағыт-бағдарын
белгілейтін әр топқа сай өзіндік мораль болған. Мораль қоғам мүшелерінің
этикалық саналарын: ізгілікті, мейірбандылық әділдікті, мінез-құлықты
бейнелейтін қоғамдық сананың оң түрі. "Мораль - адамдардың бір-
біріне және қоғамға міндеттері мен қарым-қатынастарын анықтайтын қауымдық
өмір сүру ережелерінің, мінез-құлық нормаларының жиынтығы".
Таптық қоғамда мораль белгілі бір таптың идеясын, өмірген деген көз
қарасын дәріптейді. Бұл құбылысты жете аңғарған қазақ халқы "Тауына қарай
аңы, заманына қарай заңы" деп қарапайым сөзден философиялық топшылау
жасаған.
Таптық, экономикалық идеологиялық ерекшеліктеріне қарамастан
негізгі сақтап халық педагогикасындіағы ақыл-ой идея қай халықтың
болсын тіршілік тынысымен шаруашылық кәсібімен, семьялық, қоғамдық, ұлттық
тәрбие дәстүрімен тығыз байланысты туып, өсіп өркендеп, дамып
ұрпақтан ұрпаққа жалғасып жетіп отырған.
Халық келер ұрпағын өзіне дейінгі қоғамда қолы жеткен тәрбиелік жақсы
дәстүрін жинақтап пайдалана отырып, шынайы адамгершілік қасеттерге баулып
тәрбиелеуді мақсат еткен.
Бірде бір адамзат қоғамы өзінен бұрынғы ақыл-ойын, тәрбиелік
тәжірибесін пайдаланбай емес.
ХҮІI-XҮIІІ ғасырлардағы орыстың және демократияшыл бағыттағы педагог
ғалымдары ғылыми еңбектерін халықтың ғасырлар бойы жинақталған тәрбиелеу
тәжірибесіне негіздей отырып көпшілікке ұсынған болатын. Мысалы чехтіц ұлы
педагогы Амос Коменский жұмысындағы халықтық дәстүрдің жақсы
нәтижелеріне сүйеп отырып, баланы жастайынан еңбекке және жақсы мінез-
құлықтарға тәрбиелеу жолдарын белгілеп берді.
Швейцарияның педагогі И.Г.Песталоци тәрбиені ана тілінде оқытатын
халықтық мектептердің бай тәжірибесіне негіздей отырып жүргізуді мақұлдады.
Ол адамның ақыл-ойы қалыптасуының және дұрыс дамуы ұлт тіліндегі оқудың
мазмұны мен оқыту әдісін дұрыс ұйымдастыруға байланысты деп ерекше атап
көрсетті. И.Г.Песталоци "Бала тәрибиесі оның дүниеге келген күнінен
басталуы керек. Баланың дүнені түсінуі отбасында басталып мектепте әрі
қарай жалғастырылуы шарт" - деген қағиданы ұсынды.
Францияның ұлы ағартушысы Ж.Ж.Руссо да бала тәрбиесінің көзі еңбекте,
сондықтан баланы жан-жақты азамат етіп тәрбиелуді отбасында еңбекке
үйретуден басталуы қажет деп тапты.
Ал орыс педагогі К.Д.Ушинский халықтық тәрбиенің мақсаты мен мазмұнына
және тәрбие мен оқыту әдісіне тоқтала келіп: Орыс халқының бала тәрбиесі
сол халықтың сан ғасырлық тарихымен тығыз байланысты, тәрбиенің негізін
халықтың жақсы-жаман дәстүрінен іздестіру керек. - деді.
Халық ағартушылары мен әдебиетшілерінің бойынша ұлттық
мәдени тәрбие ісінің алтын қазықпен М.Горький, Сәбит Мұқанов пен
әңгімелескенде қазақ халқының мәдени мұрасының асылдарын
іріктеп халық қажеттілігіне, ұрпақ тәжірибесіне жарату қажет деп кеңес
берген.
Қазақ халқымың педагогикалық ой-пікірін халықтың өткендегі өмірімен
салт-санасы мен тұрмыс тірішілігімен етене бірлікте, тығыз байланыста алып
қараған жөн.
Мал бағып күнелткен, ұлттық баспасөзі, өзінің ана тілінде мектебі мен
театры болмаған көшпелі қазақ елінің өткендегі өмірінде фольклор, салт-
дәстүр жалпы айтқанда ұлттық рухани мәдениетінің ролі зор болды. Академик
М.Әуезов адамзат мәдениетінің алтын қорына дүние жүзінің халықтарын қосқан
өзіндік үлесін сөз ете келе: "Гректер атақты храмдарын египеттіктер
пирамидаларын, қытайлыктар фарфор бұйымдар мен мәрмәр тастан жасалған адам
мүсіндсрін, итальяндықтар әсем әуенді музыкалық шығармаларын, фраицузлар
сурет өнерін үлгі етсе, көшпелі қазақ елі аса бай өлең, жыр мүұасын
қалдырды" — деп халық педагогикасының аса үлкен бағытын көрсеткен.
Сондықтанда бізлің қазақ даласын зерттеуші Пурона. орыс ғалымдары жыршы
халық, ақын халық - деп Пікір айтпаған деген тұжырымға келеді. М.Әуезов.
Баланы дүниеге келуіне байланыты шілдехана, бесікке салу, тұсау кесу,
атқа мінгізер, тоқым қағар, қыз ұзату, үйлену тойлары, ауыл азаматтарының
бірлесіп еңбек етуі (киіз басу. үй салу т.б. көпшілік еңбск түрлері),
адамның дүниеден қайтуына байланысты естірту, жоқтау, көрісу сияқты әдет-
ғұрыптардың бәрі өлең-жырсыз, ән-күйсіз өткен емес. Мұның бәрі өлең жырдың
адамның өмірлік серігі, рухани азығы болғанын дәлелдейді.
Қазақтың тұрмыс-салтымен байламысты айтылған "Жар-жар", "Сыңсу",
"Беташар", жиын тойларда айтылатын қыз бен жігіт айтысы: жаңылтпаш,
санамақ, жұмбақтауда "Естірту", "Жоқтау", "Қоштасу" әндерінде мақал-
мәтелдер мен шешендік сөздерде айтысы мен олардың толғау,
терме өлеңдерінде көзделетін мақсат біріншіден ас пен тойды
қьзықты ету, халықтың көңілін көтеру болса, екіншіден аламның
көңіл күйіне сөз өнерінің құдіретті күшімен әсер етіп,
жүрек тебіренісін туғызу, үшіншіден жиынға қатысушы үлкені-кішінің бәріне
ақыл-нақыл айту, ой салу, тәлім-тәрбие беру.
Яғни отбасы, ауыл-аймақ, көпшілік, қоғам болып адамды тәрбиелеу қазақ
халқының өмірінен өзекті орын алады. Салт-сананы, әдет-ғұрпы, ойын-тойы,
осы мақсатты іске асыруға бейімделе жүргізілген. Ас пен той, қуаныш пен
реніш. ұлы жиындардың бәрі халық мектебі сияқты тәрбие беру орын болған.
Халық жиындарында ән айту, күй тарту, қыз қуу, тенге салу, бәйгеден
озу, астарлы сөз мағынасын арттырып, қарсыласынды ұғындыру, жіп иіріп,
жүн түту. жылқыны жорғаға үйрету, өрмек пен кесте өрнегін арттырылып
сайысқа түсу, қыз бен жігіттің өнерге деген ынталы азамат атаулының
бәйгеге түсер дүбірлі думаны болған. Халықтың мәдени мұраларынан оның
ғасырлар бойы басынан кешкен куанышы мен қайғысының, үміт арманы мен
өкінішінің, сүйіспеншілгі мен өшпенділік сезімінің ізін көреміз. Осының
бәрі халықтың ән мен күйінде, өлең жырында, аңыз-әңгімелерінде, поэма
дастандарында тіпті қолөнерінде де бейнелей суреттелген.
Мәдениеттің фуикцияларын айқындай отырып, ғалымдар оны туындауынан гөрі
жинақталу, сақталу, таралу мақсаттарына көбірек көңіл аударады. Өйткені
сақтаушысы мен таратушысыі болмаса жазба және басма өнері дамымаған
халықтардың мәдени мұрасы тұл болар еді. Өзінің есту, жаттау қасиетін
арттыра білген қазақ халқының ұзақ ғасырлар бойы жазу мен баспа өнерін
шермей келуінде де осы қабілет қасиеттері әсер еткен сияқты.
Міне, мәдени мұраны бұлжытпай сақтап ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші иелері,
халыққа билігін жүргізген баба, киелі кимешекті әже, ақындар, жыршы-
жыраулар, әнші, күйші, хиссашылар еді. Халық ақындар мен әнші-күйшілердің
ел билейтін әкімдерден әлдеқайда артық бағалап қадірлеп, қастерлеген. Сал,
сері, жыршы-жыраулар ел аралап өнер көрсетіп, үй-үйден дастархан жайылып
құрмет көрсетіліп, ауыл өнерлісіне ән мен күйді, жыр мен дастанды
үйреткен.
ХІ-ХІХ ғасырларда өмір сүрген, халық аса қастерлеген ақын, әнші сал,
сері, жыршы-жыраулардың аттары күні бүгінге дейін мәдениет тарихының
төрінен өшпес орын алуы, халқының жадында сақталуы осының айғағы.
Халық педагогикасының ғылыми-негіздерін анықтап қалаушы, заманының
кемеңгері Мағжам Жұмабаев бала тәрбиесіне жан-жақты талдау жасаған. Ол
қазақ халқының бала тәрбиелеуде ғылыми дамыған халықтардан еш кем
түспегенін халық даналығын дәлелдейді.
Қазақ халқының бала тәрбиелеу негізгі бағыттары мен түрлеріне ғылыми
негіздеме береді.
М.Жұмабаев баланың жан тәрбиесі мен тән тәрбиесінің маңыздылығының сөз
етіп, жан тәрбиесіне күшті көбірек жұмсау кажеттігін көрсетеді. Өйткені
Адамның қымбат нәрсесі де сол жан. Қиын тәрбие тілейтін де сол жан, -
деп ұғындырады.
Егерде С.Қалиев ұрпақ тәрбиесіне күшті көбірек жұмсау қажеттігін,
іс-әрекеттер тұрғысынан қараса М.Жұмабаев негізгі ілімін психологиялық
заңдарға сүйене отырып жасайды. Жам-көріністерін тап-тапқа бөліп, оларды
ақыл көріністері, ішкі сезім көріністері, һәм қайрат көріністері деп
атайды.
Бұл жерде айта кететін жәйт, данышпан Абай, халық тәрбиешісі ретінде,
өзін байқаушы ретінде танылып, М.Жұмабаев көрсеткен адамның жан дүниесінің
үш көріністерінің теңдігін дәлелдейді.
Әлде бір суық, мұз ақыл зерек,
Жылытқан тұла бойды ыстық жүрек.
Тоқтаулылық талабы шыдамдылық,
Бұл қайраттан шығады білсең керек.
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста,
Сонда толық боласың елден бөлек, - деп үйретеді.
Көптеген жалған түсінікке сүйеніп, баланың тоқ, жылы жүруіне ғана
қамқорлық жасап, жан дүниесін қалыптастыруды табиғатқа, қоршаған ортаға
жүктеген жоқ. Бұл ата-аналар баланың дене тәрбиесінің бір саласына ғана
көңіл аударғаны болар еді. Бала тәрбиесінің бұл екі саласының да
қажеттілігін, маңыздылығын ойлай отырып, дегенмен де бала өскен сайын
тәрбиеші күшінің көбін баланың жан тәрбиесіне жұмсай білу керек деп
көрсетеді М.Жұмабаев. "Тегінде берік ұғыну керек, адамның қымбат нәрсесі
де, жұмбақ процесі де сол жан".
Сонымен бала тәрбиесі дене және жан тәрбиесінен тұрады екен. Баланың
дене тәрбиесі нәрестелік кезчінен басталып, түрлі жаттығу ауаға қыдыру,
серуендету, шынытырудан тұралы. Дене тәрбиесімен айналысатын мамандар
талай еңбектер жазып, арнайы кесте жаттығуларлы ата-аналарға арнаған. Ал
табиғат заңдылығын жете меңгерген көрегенділік тәжірибесіне бала
тәрбиесінде қолдана білген қазақ халқының өзіндік
ерекшеліктері кейінірек сөз болмақ.
Теориялық тұрғыдан баланың жан-тәрбиесінің бағыт заңдылықтарына жүгінер
болсақ әүелі ол адам танымына тікелей байланысты екенін айта кеткен жөн.
Сонымен қатар сыртқы және ішкі сезім әсерленулерінің бастапқы сезім
тәрбиелеуде алар орнын орасан зор екенін көрсету қажет.
Сыртқы сезім әсерлерінің бірі — көру сезімі жарық, түс және қозғалыс
әсерлерінің сезінген адам айнала қоршаған табиғатты, қоғамдық өзгерістерді
қабылдауға мүмкіндік алады. Бұл сезімді тәрбиелеу балаға әртүрлі ойыншықты
беріп, сурет салудан басталады. Әрбір ата-ана балаға әртүсті, түрлі
формадағы ойыншық сатын алып, істеп беріп, істеп үйренуіне көңіл аудару
керек.
Ал сурет салу өнерінің бала жанының дамуына әсерін қазақ даласында
ғылыми-сапарымен болған Д.Л.Иванов өте жақсы бейнелейді де, баланың көру
қабілетін әдіетемелерін ұсынады. Баланың сыртқы әсерлену құралы — есту.
Шуды есту, дыбысты есту мүмкіндігі болып екіге бөлінеді. Соның дыбысты есту
мүмкіндігін дамыту қиып еңбекті талап етеді. Әннің әуенін, домбыра, қобыз
күйіп, адамның сезіп есту, қабылдап түсіну үлкен еңбекті талап етеді. Соның
ішінде ең қиыны — музыка. Бірақ баланы жастайынан әр дыбысқа еліктеткізіп,
музыка тыңдағанда алдына алып отырған ересек адам түсіндіріп, айтып отырса,
дыбыс құралы ерекшелігін бала тез қабылдап кетеді. Баланың есту сезімін
ілгерлсіу үшін ең үлкен әсер беретін бесік жыры.
Грек данышпандары алдында тұрған адамға "қане сөйлеші, мен сені
көрейін, дейіді екен. Жаратылысты танып. түсіну, ажырату, әсерлену. Сені
естуге, көңіл сөзін айтуға байланысты Баланың жайы кетік болмай,
бүтін болғанын қалайтын адам баласын он, жыр, күйді, тындатын, үйретеді.
Адамның жан дүниесін толықтыратын сезімнің бірі — зейін. Дүниені,
жаратылысты қабылдау, әсерлену мүмкіндігі зейінге байланысты. Ерікті,
еріксіз түрдегі зейінді дамыту, қалыптастыру ата-анаға, оқытушыға,
жетекшіге байланысты. Әсер алу үшін зейінді ауыстырып жүру қажет деп
үйретеді психологтар. Жеке әсер, жаңа әсер, жаңа білімнен ескі білімнің
қатынасын қарастыру, сақтау, болашақ әсерге даярлықты жасау (әсерлерді
күту)- зейінді тәрбиелеу шарттары. Баланың есту мүмкіндігі, баланың қиялдау
мүмкіндігіне тікелей байланысты. Қиял бұрынғы бар суреттеулерден жаңа
суретеулер алу қиялы деп аталалы, "Қиял-фантазия өмірдің гүлді, көрікті
болуының түпкі діңгегі. Фантазиясыз адам жұсаулы есек. " Фантазия қиял
ақылды кеңейтіп, ой-өрісті дамытып, жаңашылдық. шығармашылық деңгейіне
жетуге, әдістемелік сезімді тереңдетеді. Баланың қиял фантазиясын тәрбиелеу
түсінікті болды, енді оны дамыту, іске асыру әдітемелермен танысайық.
Қиял-фантазияны ояту-негізі білім. Сондықтан білім беру алғы шарт.
Тұрмыстық өмір, жан-жануар тұрмысын бақылап, жаратылысымен танысып,
әдебиет, тарих, география, жаратылыстану пәндсрінің қиялды оятар түрлі
сайыстардың көмегі зор болмақ.
Жаратылыстың құшағынды көк аспан астында, желмен жарылып, күнмен
таласып өскен бала Қобыландының тайбұрымы сөйлейді десе, қотыр тай кұрық
салғанда құнан жүген салғанда дөнен болды десең де сеніп өскен. Міне, қиял-
фантазия ояту үшін ең алғаш ертегі таңдатып өсіру қажет. Ойын мен
ойыншықтардың да бала қиялын оятуға әсері мол. Шыбықты ат қылып ойнап, оны
ерттеп, асау уйретуі де соған сенгендіктен, қиялдап елестетуден, сенуден
басталған. Сонымен қиял тек бүгінді, барды ғана емес, болашақты танып
болжауға әсер етеді екен.
Бала тәрбиесіндегі келесі зандылық ойлау қабілеті. Бала жаратылысты
көріп, естіп, сезініп, қана қоймайды, оларды ұққысы келеді: Мынау не? "Ол
неге?" деген сұрақтардың ертеңді кеш жаудыру себебі баланың өзін тану,
айналасындағы жаратылыстану оның байланыстырып түсіну процесінің
басталғанын анықтайды.
Баланың ойлау қасиетін дамыту жолдың бірі — анық суреттеп беріп, өзіне
қорытынды шығартып отырса ойлау шеберлігі туындайды. Осы кезге дейін айтып
келінген барлық таным қабілетінің жарыққа шығару жолы тікелей тілне
байланысты. Жанның жайын ұқтырып шығаратын мимика мен тіл. Ойдың тілі —
сөз. Әр адам өз жанының хал-ахуалын, қуанышы мен ренішін сөз арқылы
білдіріп ұғындырады. Сонымен көрінісінің ең қымбаты — ой. Тіл байлығын
дамыту арнаулы тәрбие жұмысын талеп етеді.
Шешендік - қазақ халқының ең басты қасиеттерінің бірі. Өнср алды -
қызыл тіл демекші, өперлі бөлу әркіммің арманы.
Адамның ішкі сезімі: ұялу, достық сезімі. Сұлулықты сезіну.
Бұл сезімдер жан-жақты қасисттерге байланысты болғандықтан
көп салалы тәрбие жұмысын талап етеді. Ата- бабаларымыз: ұялшықтық
пен ұяңдықты әр баланың бойына сіңіру үшіп ғасырлар бойына
қалыптасқан жазусыз заңдылықтарды үйреткен. Оның ішінде түрлі
тыюлар мен демеушіліктер де бар. Үлкеннің жолые кесреу, ұрлық
жасамау, т.с. Олардың көбі тұрмыстық өмірдің заңы, өмірлік
норма ретінде сақталып келген. "Жеті жарғы"- қоғамдық
өмірді реттейтін зат ретінде танылып сақталған. Бұл жағдайды қатаң
сақтап, борыш деп танып дамытатын бұйрыксыз қалыптасқан түрлі халықтық
институттар атқарып отырған.
Ақсақалдардың аталық сөзі, ақ шашты аналарды өмірлік мектебі, жеңгелер
жетегі, ағалар қамқоры баланың ішкі сезіміп туа қалыгпастырады десек артық
болмас.
Дүние жүгі мақұлдап отырған психология ғылымының баланың құлық
сезімдерін өркендету туралы ілімдерін дапышпан халықтың тәжірибесінен алса
керек.
Психология заңы бойынша баланың маңайындағы адамдар құлықты болу қажет
деп тұжырымдаса, қазақ атамыз "Қьгз өссе қызы жақсымен ауылдас бол",
"Шешесіне қарап қызық ал", "Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер"
деген бір ауыз нақыл сөзбен-ақ тәжірибесін, данышпандығын білдірген.
Ұрысқатық, ұрлық сияқты жат кылықтар мен биязылық, инабаттылық бала тек
басқадан көріп қана қоймай, оның белгілерін біліп, сынап, өз пікіріп айтып,
болашақ іс-әрекеттерін болжап, үйретіп, қалыптастырған жөн. Сонда ғана
дұрыс пен терісті, ізгі мен жауызды жеңіп айыратын болады. Халық
педагогикасы адам бойындағы алып күштің бірі қайрат деп таниды. "Жанның
саналы ұмтылуын қайрат" - деп атаймыз.
Баланың тілегі көп, тіпті шексіз десе де болады. Олардың тек оң
бағыттарын ғана іске асыру керек екендігін үйрету үшін, аталарымыз істің
алдын-артын болжап алып бастауды үйреткен. Арыстан айға шапса мерт
болатынын, сабыр түбі сары алтын екенін айтып отырған. Бірақ бұл шексіз
тежеу емес. Балаға белгілі шекті ерік беріліп, қайраты шыңдалады.
Бәйгеге қатысатын, айтысқа түсіп, тіпгі асық ойнап, қатарласынан
қалыспауға, өз мүмкідігін шыңдауға әрекеттенген.
Сонымен халық педагогика уағыздаған бала тәрбиесінен ажырамас үш
бөлігінің ақыл, кайрат, ішкі сезім тәрбисі болып тәрбие танушылардың
да іліміне жататынын анықтайды. Олардың әр қайсысының өзіндік
әдістемесі бар екенін көрсетп өттік.
Бұл бала тәрбиесінің үш саласы, әр адістемесі ата ана мен мектеп және
мектептен тыс мекемелердің негізгі мәселесі. Сонымен біргс қазақ халқының
аталып өткен тәрбие салаларында әдетке айналған балалар өміріндегі салт
дәстүрлерді, ойындарды бөлек қарап, олардың әр тәрбие саласына яғни
ақыл, сезім, қайрат тәрбиесіне қосар үлесін анықтауға келесі тарау
арналмақ.
II — тарау. Мектепте халық педагогикасын оқытудың тәрбиелік маңызы
2.1. Бала тәрбиелеудің ұлттық дәстүрлері.
Бүгінгі күні жан-жақты өзгерістерге дейін "Совет адамын" қалыптастыру
жолында көптеген азаматтық қасиеттер тыс қалып әр ұлттың өз өмір салты
феодалдық, капиталистік қалдық деп ұғындырылды. Ұлттық сана сезім рухына
өмірді, тіршілік саласын өзгерту қажеттілігін туғызып отыр. Бүкіл ел
болып өткен тарихында шындық таразысынан өткізу. Бұл шынайы азаматтық
санаға ауысқандықты аңғартса керек.
Оның ішінде ең негізгі бағдары адам баланы өзін-өзі терең танып қана
қоймай, оған жеткізер қуаты мол тәрбиелік әдістерді жетік пайдалануды
қарастыруда. Сойтіп, адамның іштей түлеп, рухани жетілуін түбегейлі
өзгерту тәрбие жұмысындағы басты мақсаттың бірі болмақ.
Өміріндегі кездесетін неше алуан қиындықтарды тек адамшылық негізінде
шешкенде ғана, қисынсыз қателіктерге ұрынбауға болады. Оның бәрі
ұлттық қасиетпен тығыз байланысты. Бұл тұжырым қоғамымыздың бүгінгі
таңдағы ең үлкен мақсаты.
Бала тәрбиелеуге ұлтық дәстүрлердің қажеттілігіне тоқталар болсақ,
ата-бабамыз салған дәстүрлерді ұрпақ арқылы әрі қарай жалғастыру,
адамгершілікке, мейірімділікке, инабаттылыққа баулу. Халық даналығы "Адам
ұрпағымен мың жасайды" деген екен. Ендеше, осынша ұзақ жасағысы келген
ұлыс атаулы өзінің орман-сулы Отанын, отбасындағы думанды күйлі
ошағын, атадан балаға ауысатын қара-шаңырағын көшзінің қарашығындай
қорғап, олардың үздіксіз өркендеуін үнемі қадағалап отыруы
керек.
Осы ұлағатты тәрбие ісін салт-дәстүрлер мен ұлттық
ойындардың қосар мүмкіндігін қарастырсақ, көрегенді
халқымыздың бала тәрбиесіне ол дүниеге келмес бұрын өз ынтасын
аударып, арнайы іс-әрекеттер жасағанын көреміз.
Біріншіден балалар бой жетіп, ер жеткенше өзінен кішілерге қамқорлық
жасап, оларға білетіндерін үйретіп жуыиныру, киіндіру, тамақтандыру,
ойнатуды мойнына алып, бала тәрбиесіне ата-ана, әже-атасымен қатар
араласып, ұстаздықты табиғи жағдайда үйреніп бойына сіңіреді. Сонымен
балаға түсінік, сезім, қажеттілік өзі бала кезінен бастап тәрбиеленеді.
Жас нәрестс дүниеге келмес бұрын оның дене тазалығын, жан тыныштығын
қалыптастыратын іс шара халықтың педагогикасының жазылмаған заңдылықтары
барына көзіміз жетті. Бұл бала тәрбиесінің екінші шарты десе де
болады.
Қамқор ене әдетте келін түскен кезде — ақ ұл немересі болу үшін
оған ырымдап алаш сойылған малдың ұлтабарын жегізеді. Ал жүкті әйел болса,
біреудің үйіне өз дастарханына апарған дәмді "Қыз тауып қоямын" деп
жемейді. Егер жас келіншектің асқа тәбеті шаппай жиі лоқсып, құсып
жүргенін байқаса, оны қазақтар "Жерік болу" деп атайды. Осы кезде оның
әлдебір асқа тәбеті ерекше ауады да турады. Енесі ауыл әйелдерін шақыртып
қонақ етеді. Осы кішігірім той "құрсақ шашу" делінеді. Бұл томалаққа
жиналған аналар өз үйінен бір-бір дәм пісірім әкеледі. Оның себебі
келіннің жерік асын тауып беру. Егер асы тапсырмаса, яғни "жерігі қанбаса"
өзі босанғанша ішкен тамағын қуса береді, тамағы бойына сіңбейді.
Мұны халық "ит жерік болу" дейді. Ит жерік болып дүниеге келген сәбидің
ес жиғанша ауызынан сілекейі ақкыш болады. Аяғы ауыр келінді түнде өзін
далаға шығармау, жалғыз жатқызбау болған.
Баланың жан дүниесін тыныштықта сақтау үшін, келінді корқыныштан сақтау
керек болған. Ол үшін, құрсақ шашу кезінде оң босағасына ақ шүберек
байлап, кірген адамға айғай-шусыз жүруін байкатқан.
Жолбарыстан жүрегіне, аюдың өтіне, бүркіттің миына жерік болған
әйелдерден болашақ алып батырлар, ерен ойшылдар туатындығы туралы көптеген
аңыздар ел ішіндс әлі күнге дейін сақталған.
Енесі аяғы ауырған әйелдің мезгілімен тамақтануына баса көңіл бөліп,
оған көбінесе ақтан жасалған тамақтарын береді. Жазды күні келіннің
тәбетін ашу үшін ит жуасын береді. "Іштегі бала шымыр болсын" деген
ниетпен құм сағыз таңталады. Мүмкіндіктері болса, тауда өсетін рауғаш,
қымыздық теріп әкеп береді.
Рауғаштан жесе сәбидің көзі көреген, естігіш болады, ал қымыздық
баланың тәбетін ашады.
Болашақ сәби еңбектей бастағаи кезде жар жағалап, бор жалап кесек
жейтіні белгілі. Бүл сәби организмінде белгілі бір мөлшерде минералдардың
жетіспеуінен болатындығы бүгінгі таңда ғылыми тұрғыдан да дәлелденген.
Мұны аңғарған халқымыз ежелден сәби құрсақта жатқанда-ақ алдын-ала қам
жасаған. Сондықтан судың бұрын иірім болған орнын тауып, осы жерден саздың
иісі шығатын қайырым топырағын үйге қонды да, "баланың сүйегінің
қалыптасуына керек, кейін бөтен бор іздемейді", деп мөлшерлеп жезігіп
отырады.
Құрсақты әйелге көбіне жас сорпа ішкізіп, қызыл ірімшік жегізеді.
Халық түсінігі бойынша ақ ірімшік жеген әйелді баласынын сүйнгі
бос, ал қызыл ірімшік жеген ананың сәбиінің сүйегі берік болады.
Әйелдің жүкті кезінді ескертетін халықтық түсінікке негізделген
мынадай ырымдар бар. Итке "кет" деуге болмайды, бұл толғақты ауырлатуы
мүмкін, арқан есуге болмайды; әйелдер босанар үстіндс бала кіндігіне
оралып қалуы мүмкін, тең буын қаптың аузын жабуға рұсат етілмейді, керіснше
жаулы заттарды ашуға, буулы нәрселерді шешуге болады; түйе етін жеуге
болмайды, бұлай етсе, жүкті келіншек баласын тоғыз ай емес, он екі ай
көтеруі мүмкін. Тәжірибелі өнерлер алдын ала түсікті бодырмас үшін
келіннің етегін бүріп қояды, шошынбас үшін түнде ешқашан жалғыз
шығармайды. Келіннің мезгілі жақындаған кезде мейірбан анасы оған қара
жерді басқызып, "Кеудесі түкті жер — Ана, күш бер, қуат бер!" деп жалаң
аяқ жүргізеді.
Соныменн бірге сл ішінде жас келінді аға-апасы жетелеп апарып, жеті
бұлақтың көзін аштыру, бұлаққа май құйып, тенге тастау, бастаудың
басындағы әулиғ ағашқа ақ шүберек байлау секілді сенімдер де бар. Қариялар
осындай іс-әрекеттер арқылы "сенің ата-бабаң осы жерден су ішкен,
толғатқан кезде сені демеп, жебеп отырады" деп келіннің күпті көңілін
орнына түсіреді.
Міне бұл тәрбиелік іс-әрскеттер ғасырлар бойы халық тәжірибесіне
негізделумен қатар, адамның тыс құдіреті бар деп, ол құдіреттің бірі
табиғат болып саналған. Сондықтан Жер, Күн, Ай, аң-жануарлар сезім күшіне
айналып, өмірде қиындықты болдырмау, жеңу үшін табынып отырған. Халық
сенімінің беріктігін бүгінге дейін сақталып келген наным
сенімдерден байқауға болады.
Аталып өткен дәстүрлер бала тәрбиесіне алдын ала жөн салып,
қалыптастыру кезеңі болса, бала дүниеге келерде қолданылып сақталатын
көптеген ырымдар мен рәсімдері нәрестенің дүниеге келер кезін жеңілдетіп,
алғашғы сәтінен аялауға арналған. Жарыс қазан, кебеже, қан сандықтардың
аузын ашу, күмісті су әзірлеу — бұлардың бәрі де болашақтың алдып алу
әрекеттері. Тағы да халық көрегендігінің дәделі.
Қазіргі медицина әрекеттерінің көбі халық тәжірибесінде өзінше
сақталған. Ол әрекеттер жас нәрестенің дене тазалығы, ширақтылығы, жан
тыныштығына қамқорлық жасауға арналған.
Тұзды суға, күмісті суға шомылдырып, мойнының уақтылы қатуын қадағалап,
ырымын жасап, ауызданып, тамақтанып, құрғақ жатуын қадағалап – сәбидің
физиологиялық заңдарын түсініп, біліп, өзіндік ерекше амалдар табуына
әкелген.
Әрбір ескі қазақ ауылында екі қабат әйелдерді босандыруды машық қылған
қолы жеңіл кемпірлер болған. Олардың ел ішінде "аққол ана" (яки қазіргі
акушер) деп атайды. Аққол аналар кез келген келіншектің қай күні
босанатынын басынан біліп отырған.
Бала дүниеге келісімен дауысты шығу үшін құйрығынан шарт еткізіп ұрады
да кіндігін кеседі. Сәбидің кіндігін кескен әйел "кіндік шешс" аталады.
Жарық дүниеге келген сәбмиі емізбестен бұрын, қайнатылған таза суға
салынған қасқырдың немесе сыртының жүнінмен ауыздандырады. Көне түріктер
өздерін қасқырдан жаралғанбыз деп, көк бөріні киелі санағаны белгілі.
"Перзенттің шыр етіп дүниеге келуі тек туған ата-анасының ғана емес,
бүкіл ауылдың қуанышы болып есептеледі, Міне осы күндері "шілдехана",
"шілде күзет", "шілдехана күзет" өткізіледі.
Тойға жиналғандар сәбиге ізгі тілектерін білдіріп, ән айтып, ойын
ойнап, көңіл көтереді. Мұнда жастар тек ойын-сауық құру үшін ғана
жиналмайды. Ондағы мақсаты жаңа туған нәрестекні жын-перілерден қорғау
үшін жиналатын болған.
Әйелдердің әл қуат жинап, белі бекіп кетуі үшін арнайы мал сойылып,
қалжа беріледі. Жас сорпа ішккізліп, жас ел жегізу мақсатымен сойылған
малдың семіз, күйелі болуы шарт. Бұл дәстүрдің сақталуы еш кешірімсіз
жағдай деп бағаланады, сондықтан тілімізде "сені туған шешең қалжы жеді-
ау" деп ренішпен айтылатын сөз сақталған.
Шілдехана сойылған малдың мойын омыртқасын босанған жас әйелге береді.
Ол мойын омыртқаны опырмай, тек етін қолмен үзіп жеп, төрге іліп кояды. Ел
ішінді жас баланың мойнының қатуы осы омыртқамен байланысты деген сенім
бар. Шілдс күзеттің тағы бір мақсаты анаға аналық сезім туғызып, оған
арнаулы күтім жасау жолы.
Қазақ елінде қалымтасқан дәстүр бойынша нәрестеге үш күннен қалмай
ат қойылады. Мұсылмандықтың енуіне байланысты көп жерлерде ат қоюға да
молда шақырылатын болған. Молда азан шақырып, нәрестенің құлағына аузын
тақап, сәбиге қойылар атты үш рет сыбырлап айтады. Осыған байланысты
тіліміздс "азан шақырып ат қою" тіркесі қалыптасқан. Ат қойған адамға ақы
ретінде арнайы сыйлық дайындалады.
Кіндігі түскен баланы бес күннен бесікке салалы. Осы той томалаққа
жиналған ауылдың корші-қолаң әйелдері шашуларын ала келкді. Баланы бесікке
бөлеуден бұрын "тыштыма" ырымы жасалады.
Бесіктің түбек тесігі арқылы бауырсак, кәмпит және түрлі дәмдер
жапа-тармағай астына тосылған алақандарға тасталады.
Басқарушы 'Тышты ма?" деп сұрағанда жанкүйерлер іле шала
"Тышты! Тышты!" деп шу ете түседі. Шашу әуелі ұл балаларға, кейін
қыздарға беріліп, сол балалар сияқты тезірек жүгіріп кетсін деген
ниетпен істеледі.
Әрбір жақсылықтың үнемі шашу шашумен қарсы алатын халқымыздың
бұл дәстүрі — бесік құт дарысн деген асыл ниетпен туған рәсім 40
күн болғанша бөбекгі бір күн сумен, бір күн тұзбен, бір күн
жұпар иісті шөппен кезекпе-кезек шомылдырады. Тұзды суға шомылып,
тұзға піскен сәби шымыр болады әрі есейген соң денесі зақымданса
"жарасы тез жазылады."
Тумақ үшін ең елеулі кезең қырқынан шығару, яғни шілдеханасын жасау.
Қауіп қатерлі 40 күн өтіп, нәрестенің мойны қатқан соң ата-анасының көңілі
орнына түседі. Осы сәтке дейін іштен туа алынбаған "сүт тырнағы" мен "қарын
шашына" да тиіспейді.
Ұл баланың қырық күнге жеткізбей, 37 не 39 күнде, ал қыз баланы қырық
күннен асырып 42 не 44 күндс қырқынан шығарады.
Бұл кәдеге шақырылған ауыл әйелдері ыдысқа 40 қасық су құйып, теңгелер
салған суға баланы шомылдырып, сонан соң шашы мен тырнағын алады. Қарын
шашын алғаи әйелге сыйлық беріледі. Бұл шашты шүберекке түйіп, тұмарша етіп
баланың оң иығына қадайды. Тырнағын жерге көміп тастайды. Батыс Қазақстанда
алынған шаштан тұмарша жасап бас киіміне, бесіктің арқауына қадаса, Семей,
Карағанды облыстарында қарын шашын шүберекке орап сақтап қояды екен.
Бала шашын жерге тастамау, бас қадірін биік ұстау деп
түсінілген.
Жалпы баланың шашын ешқашан ашық-шашық жерге тастамайды, адам аяғын
баспайтын жерге көміп отырады. "Қарын шаштың қарғысы қатты
болады" деген мақалдан осы көрінісі байқалады. Ата-бабамыз сәби
қара құлақтанып қатарға қосылып кеткенше тіл-көзден қатты сақтаган. Жылын
басын, үкіні, куміс тиындарды тесіп нәрестенің бесігіне, киіміне тұмар
ретінде іліп қояды. Бұл табынушылық дүниелер әр жердің өзіндік сеніміне
байланысты қолданылады. Марал тұяғы, мүйізі (Өскемен), қыран тұмсығы
(Арқалық), үкі мамығы, (жазық далалы жерлерде), көзмоншақ (Оңтүстікте).
Егер "көз тиді" деп секем алған жағдайда сол адамның үйінен бір нәрсесін
әкеліп түтетеді.
Осылайша қас күштердің беті қайтады, баланы тіл-көзден сақтайды
деген сенім болған. Әсіресе әлдебіреу нәрестеіе сұқтана қараса не "баланы
балапанақтай екен" десе, ата-анасы дереу көңілдеріне алып, іле-шала оған
түкірту ырымын жасатады. Сәбиге жұрттың назары түспеу үшін көзден
тасалап, оған көбіне жаман-жәутік, ескі-құсқы кигізіп, бет-аузына әдейі
күйе жағып қояды.
Баланың ақыл сезімін, күш қайратын алғашқы күндерден-ақ қалыптастыра
бастаған. Әуелі физиологиялық дене тазалық сауатына көңіл аударған, оны
негіз деп тапқандықтан болып отыр. Дені сау баланың жан тазалғын
қадағалап алғашқы әрекет нәрестені бесікке салу дәстүрімен тығыз
байланысты. Бала тәрбиесінің тағы – бесік.
Ол тек ұйықтау орны емес. Жел-құздан, мезгілсіз
ластануынан сақтап, ойнайтын, қасына келген адамдардың үн дыбыстарын
ажыратып алданып, уілдеп жұбататын. Айналасын арқауға байланған
ойыншықтардың көріп алдынан, айналасын танитын, ең соңында бесік жырын
тыңдап әсер алатын орын. Бесік жыры тек уату емес, арнау тілек айтып,
арманын білдіртіп әуенге құлақ үйретіп, өзге баларадың құлағына ой салу.
Бесік жырына талдау жасап, тәрбиелік мәнін атаған әдебиеттер баршылық.
Сонымен ақыл-ой мен сезім қалыптастырудың құралы – аялы алақан, жылы,
ойлы сөз, сазды әуен екенін халқымыз ежелден түсініп, бұлжытпай
орындап, түрлі салт-дәстүрмен, наным-сеніммен, ырым-жоралғымен жалғасып
отырған.
Туғанына 2-3 ай өткеннен кейін-ақ нәресте айналасындағы дыбыстарға
елеңдеп, әсерін сезіп, қабылдай бастаған. Келе-келе ана дауысынан өзге
үн-дыбыстарды ажыратып, аңдай алатын дәрежеге жетеді. Жағымды ән-әуенін
езу тартып шаттанады, әуезді ырғаққа елтіп, маужырап ұйықтап кетеді.
Сәби 5-6 айдан соң талпынап еңбектенуге бейімделе бастайды.
Осы кезден тез еңбектесін деген ниетпен анасы көрші-қолаңдарын
жинап, бауырынан табақ алу ырымын жасайды. Әдетте бір табақ
арнайы беріліп, талпынып тұрған баланың оңынан сол жағына қарай
тез еңбектеп кетсін деп табақ жүгіртеді. Еңбектеуге әбден
машықтанып алған нәресте 9-12 айлығында қаз тұрып жүріге
талпынады. Сәби- тәй-тәйлап жүре бастаған кезде ата-анасы балам тез
жүріп кетсін деген оймен тұсаукесер тойын жасайды.
Халық түсінік бойынша тұсауы кесілмеген бала сүріншек болады.
Бөбектің басқан қадамы құтты болсын, одан әрі жамандық көрмей
жақсы жүріп кетуіне тілек білдіріп оның ата-анасы өзіне жақын
адамдарды жинайды да, аяғы жеңіл, қадамың нық болсын деп, сыйлы адамға
бөбегінің тұсауын кескізеді.
Баланың тұсауын ала жіппен, қойдың тоқ ішегімен араластырып есілген
арқанмен кеседі. Тұсау кесушіге сый-сияпат көрсетіледі. Әке-шеше, ата-әже
бұл рәсімді кіші-гірім той-томалаққа айналдырады. Тұсауы кесілген соң
баланы ақ жайма не кілем үстінен ақ жол тілеп, жолы жұмсқк болсын деп
жүргізіп, тиісті ырым жасайды.
Мысалы кесілген ала жіпті 2-ге бөліп айрық жолға лақтырады. Аяғын
басқан сәбиге жақсылық тілеп, келетін ауыртпалық болса оны көп болып
бөлісуге, жамандық келе жатқан жолынан екіге бөлініп сәбиден аулақ жүрсін
деген рәсім. Ал ішекті табаққа салып таласа-тармаса жеп қою тиіс.
Осы рәсімге қатысушылар "тұсау кесу" жырын қосылып айтып, бөбектің
алғаш кадам басқанына қуанады, ал бұл жәйт балада адамға деген жылы
бауырмалдықтың, сезімдерін артып, ілтипат, инабат, имандылық қасиеттерін
қалыптастыруға себепші болады.
Балалар жүре бастаған кезде оларды қыз болса шашын өсірмей екі шекесіне
екі шоқ шаш қояды. Мұны "тұлым" деп атайды. Қыз баласы 2-3 жасқа келгенде
шашын түгелімен жібереді, ал ұл балаларға шекесіне шаш қояды. Мұны айдар
кекіл - деп атайды. Айдар кекіл кішкене балаға сәнді де, жарасымды
болады. Екі, үш жасқа толғанда ұстарамен алып отыратын болған.
Қазақ отбасында ер баланы ерекше қадірлеп тіпті оның алғаш рет атқа
мінгенінде, бір жаққа жолашны жүргенін де алғаш шаруашылық жұмысына
араласуында шашу шашып қуанышпен атап өтеді. Сондай үлкен тойлардың бірі
сүндетке отырғызу тойы.
Жалпы баланы 4 жаспен 7 жас аралығында сүндетке
отырғызады.
Қазақ халқында сүндетке отырғызу міндеті молдаларға тапсырылған.
Сүндетке отырғызылған балаға бір жеті уақыт ішінде күтім жасалынады.
Осы кезде бала жалықпас үшін ата-анасы немесе тұған-туыстары мұсылман
болуымен құттықтай отырып, отан сүйгіштікке, адамгершілікке, имандылыққа
тәрбиелеу мақсатымен батырлар жырын, аңыздар, ертегілер айтып берген.
Сүндеттің денсаулыққа, тазалыққа да пайдасы бар. Сонымен "көкпар" беріп ат
шаптырып той жасаған.
Баланы қаршадай күнінен атқа мінгізіп үйрету тарихи замандағы казақ
қауымының белгілі дәстүрі болса, ата-ана үшін үлкен қуаныш болған. Жас
баланы салт атқа үйреткенде алғашқыда жәй ерден гөрі ашамайға мінгізіп
жан-жағынан байлауды жиірек қолданады. Ашамайды өте жуас қолға тұратын
жылқыға ертейтін де оған баланы мінгізіп, алғашқыда ауыл арасында жаяу
жетектеп үйретеді. Ашамайға бірінші мінген балаға жақсы тілектер айтылып,
шашулар шашылады. Бала әкесі жаттықтырушыға сыйлық беріп, сол күні баланың
бірінші қадамына қуаныш кешін өткізсді. Бірер күннен соң бала тізгінді өз
қолына алып, өз бетімен салт жүруге үйретеді. Кейін 7-10 жасында бәйгеге
шабатын болады. 10-11 жасында асау"тайларды үйретуге жарайды.
Осындай әдет-ғұрыптардың бірі — "шідерге мінгізу", "бірнеше адам бас
қосып балаға сен сенді азамат болдың, шаруаға ыңғайлы бол" деп бата
беріп, алдына шідер тастап оған мінгізеді. Бұл ырым бала еңбекқор,
малжанды, іске бейім болсын деп тілек білдіріп жасалынатын ырым. Шаруаға
икемсіз жігіттерді "шідерге еңбектеп неме" — деп ұрысу содан қалған.
Ел арасында түсінік бойынша төмендегідей сын, ырымдар да кездеседі.
Нәресте анасының омырауын тас қылып ұстап отырып емес, онда ол бала сараң
болады, керісінше алақанын ашып алаңсыз емес, онда ол бала өскен соң мырза
жігіт болады. Ер баланың көзін ашып ұйықтайтын әдеті болса, онда ол
ержеткен соң бақытты жары сұлу болады; ал қыз балада осындай әдеттер
болса, күйеуі көрікті болады; егер бала үнемі жастықтың үстінде ұйықтайтын
болса, кейіп ел басқаратын кқсем болады, егер бүк түсіп ұйыктайтын болса,
уайымшыл, қайғышыл болады, ал шалқасынан жатып ұйықтайтып болса, мінезі
жайдары, ақкөңіл азамат болады, етпетінен ұйықтайтын болса, қызғаншақ,
кейде ойшыл болады; ал аяқ қолын төрі жаққа созып, бей-жай ұйықтайтын
болса, өскен соң төрт құбыласы тең кемеңгер, әрі батыр болады.
Бала бесік дәуірінде қалмайды, сүндет тойымен бала өміріндегі ата-ана
қамқорын аяқтамайды. Бұл жасқа келгеншс ұл мен қыз баланың тәрбиесінде көп
айырмашылық болмай, көген басындағы қозы-лаққа, бесіктегі іні-қарындасқа,
сіңлісін тербетіп, ойнатып жұбататын болған. Ұл сүндетке отырғызылған соң
ересек балалардың соңынан ілесіп, уызқағанақ жеуге, көктемде қозы бағу,
бұзау қайтаруға, ошаққа оттық жинауға икемделініп үйретіледі. Қыз бала
болса үй жинастыруға, өрмек жүргізуге, жүн тазалауға, тезек теруге,
үлкендермен бірге жүріп, ине сабақтап, сауынға ыдыс апарып, үй мен
сырттың жұмысына бірдей араласқан. Мұның бәрі еңбек тәрбиесі. Ал баланың
ақыл-ойы мен сенімін тәрбиелеуге арналған қандай іс-әрекеттер болған.
Бала атаулының айналаны қабылдауына зейінді кезі 3 пен 10 жас аралығы.
Қазіргі педагогика мен психология ғылымдары бұл жайтқа айрықша назар
аударып бұларға "жүз мың сұрақ неліктен деп сауал қоятын кезең" деп
айдар тағып жүр.
Осы ерекшелікті әлімсақтап аңғарып ата-бабаларының төкпе ақындық пен
сұңғыла жыршылық, айыр көмей шешендік пен төгілдірген күйшіліп секілді
киелі өнерлерімізді ірге тасы бала санасында сәби шақта қалатынын ерекше
ескеріп, осынау балдәурен балалық кезеңге айырықша мән берген.
Сондай-ақ қазақ халқы өз ұрпағын бесікке салғаннан бастап, оның ақыл-
ойын ойдағыдай қалыптастырып ойлау-сөйлеу жүйесін дамыту жолында өзіндік
әдіс тәсілдерді шебер пайдаланып отырған.
Халық осы мақсатқа орай мақал-мәтелдерді де, кісіні ойлантып,
толғантатын даналық сөздер мен уағыздарды, жаңылтпаш, санамақтарды,
шешендік толғаныстарды утымды пайдаланған. Білекті бірді жығады, білімді
мыңды жығады -дегендей көшпенді халық болса да ғылым-білімді дәріптеп,
ақыл-ой тәрбиесінің негізі — терең ойлау мен пайымдау екендігін ұрпаққа
жан-жақты ұғындырып отырған, әр отбасы өз баласының ойлау жүйесін дамыту
үшін санамақтар мен жұмбақтардың түрлі аңыз-әңгімелер мен тақпактардың,
өлең сөздердің тәрбиелік мәнін әр кез қатты ескерген.
2.2. Қазақ ауыз әдебиеті — халық педагогикасының негізі.
Халық педагогикасының үлкен бір саласы ауыз әдебиетінің
этнопедагогикалық мәнін ашып, оны оқу-тәрбие ісіне пайдаланудың негізгі
жолдарын бірнеше ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып қарастыруды жөн
көрдім.
Балалар жырының тәрбиелік мәні.
Қазақтың халық педагогикасында балаларға арнап шығарылған арнау-тілек
өлеңдері, сұрамақтар төрт-түлік туралы жырлар, тақпақтар ерекше орын
алады.
Арнау-тілек өлеңдері табиғат құрылыстары мен жан-жануарларға, құстарға
қызығу сезімін оятып, эстетикалық әсер беру үшін, баланың дүниетанымын
арттыру мақсатында шығарылған. Көктемнің шығуы тырнаның келуіне
байланысты, сондықтан тырнаны көрген балаға:
Тырна келді, тұр,
Түндігіңді тұр
Арқан тарт,
Сандық аш! - дегізеді. Халық жаңбыр жауғанда балалар:
Жау, жау жаңбыр,
Жау жаңбыр.
Арық суы мол болсын
Аққан бұлак көл болсын деп қуанады.
Мұндай жыр мезгілдеріне байланысты жырлар баланың табиғат танымдылығын
артумен қатар, табиғатқа қамқорлық жасауға бейімделеді.
Ал "Бақа, бақа, балпақ", "Кім күшті?", "Кім айтар?" сияқты көлемді
сұрамақ өлеңдер сұрау, жауап арқылы сөз жүйесін дамытып, баланың ой-
өрісін өркендетеді. Еңбекке, баланың малға деген қамқорлығын көрсететін
төрт түлікке байланысты өлендер:
Малды берсең қойды бер!
Ұлды берсең, бойды бер
Жұртқа ақыл салғандай
Ақылы артық ойлы бер!
Сойса, саны қалақтай,
Сауса сүті бұлақтай.
Ешкі басын үйіңді...
Даусы бар азандай,
Желіні бар қазандай
Сиыр бассын үйіңді...
Маң-маң басқан
Шудаларын шаң басқан
Төрт аяғын тең басқан,
Екі өркешін қом басқан
Түйе бассын үйіңді.
Өңкей ала шұбардан
Жал құйрығы шұбалған.
Жылқы бассын үіңіді —
Деп әрі тілек білдіретін, әрі малдың қасиетін білдіретін өлеңдер
бар.
Әр отбасында айтылатын баланың туылғанннан бастап құлағында қалатын ән
"Бесік жыры" болып саналады. Бұл жырда ырғағы бесіктің тербелісіне сәйкес
қоңыржай әуен бөбектің сезім мүшелері арқылы оған сүйсінерлік әсер етіп,
жан-жүйесін жадыратып жұбатады. Екіншіден баланың келешегіне үміт артып,
тілек айтады. Үшіншіден, ата-ана айтқан тілектерді тілі шыққан балдырған
жатттап, тәлім алады.
Бесік жыры мазмұнына қарай: шілдехана жыры, бесікке бөлеу жыр, жұбату
және тілек айту деп топтауға болады.
Мысалы:
Мойнымдағы маржаным
Қорадағы мал жайым:
Бесігіңе жата ғой,
Тәтті ұйқыға бата ғой.
Бейбарс болсын есімің,
Құтты болсын бесігін.
Бата тілек (сенім арту):
Ала биең құлындап
Ала тауга сыймасын!
Қара биең құлындап,
Қара тауға сыймасын...
Ақылыңмен батыл бол,
Ағайынмен тату бол
Бағаналы таудай бол
Жағалалы қолдай бол!
Халық педагогиканың бұл саласы өз өрнектерімен әсер етіп, қазіргі
көркем әдебиет нұсқаларымен дамып келеді.
Тұсау кесу. Бала тәй-тәй басып жүре бастаған кезде, тұсау кесу
рәсімі жасалып, жыры айтылады:
Қаз-қаз балам, қаз балам
Қадам бассаң мәз болам
Тағы, тағы баса ғой,
Тақымыңды жаз балам,
Қаз баса ғой қарағым
Құтты болсын қадамың:
Алға қарай баса бер
Асулардан аса бер! —
Қадамын бір-екі басқан баланың тек тез жүріп кетсін деген ниетпен
ғана емес, өмірде де ешқандай шалыс баспай, ешкімнің ала жібін аттамасын
деп ала жіппен тұсауын кестіреді. Ала жіптің тағы бір мәнісі ақ түс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz