Кіші мектеп жасындағы оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастырудың педагогикалық мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың мәні, мазмұны мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың әдістемелік негіздері.
2.1. Бастауыш сынып оқушылары жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі күнгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2. Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс . тәсілдері ... .45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың теориялық негіздері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың мәні, мазмұны мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ІІ . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың әдістемелік негіздері.
2.1. Бастауыш сынып оқушылары жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі күнгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2. Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс . тәсілдері ... .45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Қазақстан Республикасы тәлім тәрбие тұжырымдамасында: «тәрбиенің негізгі мақсаты – дені сау, ұлттық сана – сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар – ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу» - деп көрсетілген. Осыған байланысты, жас ұрпақтың жеке тұлғасын қалыптастыру – қазіргі кездегі тәрбие мен білім берудің басты көкейтесті мәселелерінің бірі болып табылады.
Осы орайда, Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңында Елбасымыздың «Болашақ», «Дарын» бағдарламаларында, «Қазақстан – 2030» атты Қазақстан халқына жолдауында, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында» білім беру саласындағы мемлекеттің саясаттың басты принциптері ретінде жеке адамның білімділігін ынталандыру және дарындылығын дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселелері айқындалып, басымды міндеттер қатарына қойылған.
Бұл міндеттерді жүзеге асырудың бір жолы – оқушылардың тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен жанұяның ынтымақтастық жұмысын дамытудың және оның тиімді әдістемесін жасау болып табылады.
Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке кіруі, демократиялық дәстүрге өту жағдайында халықтың ғасырлар бойы жинақтаған жалпы адамзаттық құндылықтар мұрасына ден қоюы адамгершілік, гумандық процестің айқын көрінісіне айналуда. Бұл мәселе, соңғы жылдар ішінде ғалымдардың зерттеу обьектілеріне айналуымен қатар, мектеп мұғалімдерінің тәжірибесінде бастауыш мектеп оқушыларын жеке тұлға етіп қалыптастыруда олардың қасиеттерін жан-жақты дамыту басты нысанаға алынған.
Жеке тұлға өзіндік құндылық. Оның тұлғалық қасиетінің дамуы мен қалыптасуы мектепте оқыту мен тәрбиелеудің басты мақсаты болуы керек.
Бұл жөнінде ежелден – ақ ұлы ойшылдарымыз Әл – Фараби, Ж. Баласағұн, Ұлы Абай ерекше толғанған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған Д. Кішібеков, Р.Н.Нұрғалиев жеке тұлғаның дамуы – қоғамдық қатынастардың нәтижесі деген философиялық тұжырым жасаған.
Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру үшін, ол күн сайын жанұя мүшелері арасындағы ең жарасымды, ең әділетті қарым – қатынастардың куәсі болуы қажет. Жанұя мүшелері бір – бірімен тату – тәтті, өзара түсінікте болса, одан адамгершілік пен әділеттің, көрінісі айқын сезіліп тұрады. Жанұяның бірлігі мен ынтымақтастығы оның құрамындағы адамдардың бір – біріне деген қамқорлығынан, тіпті бірыңғай саяси көзқарасты ұстануымен, соған орай, ерлі – зайыптылық және ата – ананың сезімін терең түсіне білулерінен байқалады.
Жанұя мен мектептің ынтымақтастығының негізгі міндеті – баланың тұлғасын қалыптастыруға, жарқын сезімдер мен нұрлы мұраттарға тәрбиелеу және адамдар арасында өмір сүре білуге үйрету. Бұл қасиеттедің барлығы – негізінен жанұя мен мектепте, яғни жан иелерін тәрбиелеп шығаратын ортада дамып, қалыптасып нығаяды.
Барлық зерттеу жұмыстары баланы өмірге дайындауға жанұя тәрбиесіне үлкен жауапкершіліктің жүктелгенін көрсетеді. Әділдік пен бауырмашылдық, өзара түсінушілік, ата – анаға және туған туыстарына деген сүйіспеншілік пен сыйластық, отанға және айналадағы қоршаған табиғатқа деген махаббат, адамдарға және еңбекке леген құрмет тағы да сол сияқты тұлғалық қасиеттер баланың кішкентай кезінен жанұяда және мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан, жанұядағы, мектептегі және айдаладағылармен қарым-қатынас жасаудың дұрыстығы өте маңызды. Соңғы жылдары Азаров Ю.П, И.В Гребенников, А.И. Лихачев, Ю.П Петров, А.О Пинт және т.б жанұяда баланың тұлғасын қалыптастыру мәселелерін зерттеген ғалымда, ал Қазақстанда Ж.Б Қоянбаев, Р.М Қоянбаев және т.б жанұяның мектеппен ынтымақтастығы мәселелерін зерттеген.
Көрнекті педагогтар К.Д Ушинский, А.С Макаренко, В.А Сухомлинский, Ы Алтынсарин шығармаларында оқушы тұлғасын қалыптастырудың жолдары қарастырылса, оқушы тұлғасын қалыптастыруға бағыт-бағдар беруді ең алғаш тәрбие жұмысының мазмұнына енгізген белгілі педагог ғалым М Жұмабаев болды. Психологтар мен педагог ғалымдар Ж. Пиаже, Л.С. Выготский, Л.С Рубинштейн, Л.В. Зоньков, А.Н. Леонтьев, Д.Б. Эльконин, А.Г.Ковалевтің және Қазақстандық көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев, С.Қ. Қалиев, К.Ж. Қожахметовалар өз еңбектеріне жеке тұлғаны дамыту мәселелеріне теориялық және практикалық талдау жасаған.
Оқу-тәрбие процесінде баланың тұлғалық қасиеттерін дамыту мәселесі Ш.А. Амонашвили, К.К. Платонов, В.С. Библер, Б.М. Теплов, А.Н. Лук, Б.Т. Ананьев, В.А. Крутецкий, В.И. Кириенко, Н.С. Лейтес, А.В. Петровский, В.Т. Пушкин, Д.Б. Богословский, В.Ш. Андреев, Г.А. Давыдова және т.б еңбектерінде қарастырылады. Қазақстанда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар М.Ә. Құдайқұлов, Е.Ө. Жұматаева, А.Б. Мырзабаев, Л.Т. Дирксен, К.К. Жұмадилова, және т.б.
Көптеген психологтар М. Мұханов, Қ.Жарықбаев, А.В. Петровский және т.б ғалымдардың айтуы бойынша бастауыш сынып кезеңі орта мектеп оқушыларының І – ІҮ сыныптарын және 6-11 жас аралығын қамтиды. Бұл кезеңнің негізгі психологиялық ерекшелігін оның өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер – оның мінез-құлқында, санасында күрделі, ол кейде қайшылықты үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл кезең «Көзі ашылмаған балалықтай» даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап қолдап отыру маңызды. Адамның көптеген психикалық негіздері бастауыш сынып кезеңінде қалыптасады және әдетке айналады.
Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерге талдау жасау барысында бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың педагогикалық мәселелерінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз дәрежесінде
Зерттеудің көкейтестілігі.
Қазақстан Республикасы тәлім тәрбие тұжырымдамасында: «тәрбиенің негізгі мақсаты – дені сау, ұлттық сана – сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар – ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу» - деп көрсетілген. Осыған байланысты, жас ұрпақтың жеке тұлғасын қалыптастыру – қазіргі кездегі тәрбие мен білім берудің басты көкейтесті мәселелерінің бірі болып табылады.
Осы орайда, Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңында Елбасымыздың «Болашақ», «Дарын» бағдарламаларында, «Қазақстан – 2030» атты Қазақстан халқына жолдауында, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында» білім беру саласындағы мемлекеттің саясаттың басты принциптері ретінде жеке адамның білімділігін ынталандыру және дарындылығын дамыту, білім берудің дамытушы сипатын арттыру мәселелері айқындалып, басымды міндеттер қатарына қойылған.
Бұл міндеттерді жүзеге асырудың бір жолы – оқушылардың тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен жанұяның ынтымақтастық жұмысын дамытудың және оның тиімді әдістемесін жасау болып табылады.
Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке кіруі, демократиялық дәстүрге өту жағдайында халықтың ғасырлар бойы жинақтаған жалпы адамзаттық құндылықтар мұрасына ден қоюы адамгершілік, гумандық процестің айқын көрінісіне айналуда. Бұл мәселе, соңғы жылдар ішінде ғалымдардың зерттеу обьектілеріне айналуымен қатар, мектеп мұғалімдерінің тәжірибесінде бастауыш мектеп оқушыларын жеке тұлға етіп қалыптастыруда олардың қасиеттерін жан-жақты дамыту басты нысанаға алынған.
Жеке тұлға өзіндік құндылық. Оның тұлғалық қасиетінің дамуы мен қалыптасуы мектепте оқыту мен тәрбиелеудің басты мақсаты болуы керек.
Бұл жөнінде ежелден – ақ ұлы ойшылдарымыз Әл – Фараби, Ж. Баласағұн, Ұлы Абай ерекше толғанған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын, қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған Д. Кішібеков, Р.Н.Нұрғалиев жеке тұлғаның дамуы – қоғамдық қатынастардың нәтижесі деген философиялық тұжырым жасаған.
Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру үшін, ол күн сайын жанұя мүшелері арасындағы ең жарасымды, ең әділетті қарым – қатынастардың куәсі болуы қажет. Жанұя мүшелері бір – бірімен тату – тәтті, өзара түсінікте болса, одан адамгершілік пен әділеттің, көрінісі айқын сезіліп тұрады. Жанұяның бірлігі мен ынтымақтастығы оның құрамындағы адамдардың бір – біріне деген қамқорлығынан, тіпті бірыңғай саяси көзқарасты ұстануымен, соған орай, ерлі – зайыптылық және ата – ананың сезімін терең түсіне білулерінен байқалады.
Жанұя мен мектептің ынтымақтастығының негізгі міндеті – баланың тұлғасын қалыптастыруға, жарқын сезімдер мен нұрлы мұраттарға тәрбиелеу және адамдар арасында өмір сүре білуге үйрету. Бұл қасиеттедің барлығы – негізінен жанұя мен мектепте, яғни жан иелерін тәрбиелеп шығаратын ортада дамып, қалыптасып нығаяды.
Барлық зерттеу жұмыстары баланы өмірге дайындауға жанұя тәрбиесіне үлкен жауапкершіліктің жүктелгенін көрсетеді. Әділдік пен бауырмашылдық, өзара түсінушілік, ата – анаға және туған туыстарына деген сүйіспеншілік пен сыйластық, отанға және айналадағы қоршаған табиғатқа деген махаббат, адамдарға және еңбекке леген құрмет тағы да сол сияқты тұлғалық қасиеттер баланың кішкентай кезінен жанұяда және мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан, жанұядағы, мектептегі және айдаладағылармен қарым-қатынас жасаудың дұрыстығы өте маңызды. Соңғы жылдары Азаров Ю.П, И.В Гребенников, А.И. Лихачев, Ю.П Петров, А.О Пинт және т.б жанұяда баланың тұлғасын қалыптастыру мәселелерін зерттеген ғалымда, ал Қазақстанда Ж.Б Қоянбаев, Р.М Қоянбаев және т.б жанұяның мектеппен ынтымақтастығы мәселелерін зерттеген.
Көрнекті педагогтар К.Д Ушинский, А.С Макаренко, В.А Сухомлинский, Ы Алтынсарин шығармаларында оқушы тұлғасын қалыптастырудың жолдары қарастырылса, оқушы тұлғасын қалыптастыруға бағыт-бағдар беруді ең алғаш тәрбие жұмысының мазмұнына енгізген белгілі педагог ғалым М Жұмабаев болды. Психологтар мен педагог ғалымдар Ж. Пиаже, Л.С. Выготский, Л.С Рубинштейн, Л.В. Зоньков, А.Н. Леонтьев, Д.Б. Эльконин, А.Г.Ковалевтің және Қазақстандық көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев, С.Қ. Қалиев, К.Ж. Қожахметовалар өз еңбектеріне жеке тұлғаны дамыту мәселелеріне теориялық және практикалық талдау жасаған.
Оқу-тәрбие процесінде баланың тұлғалық қасиеттерін дамыту мәселесі Ш.А. Амонашвили, К.К. Платонов, В.С. Библер, Б.М. Теплов, А.Н. Лук, Б.Т. Ананьев, В.А. Крутецкий, В.И. Кириенко, Н.С. Лейтес, А.В. Петровский, В.Т. Пушкин, Д.Б. Богословский, В.Ш. Андреев, Г.А. Давыдова және т.б еңбектерінде қарастырылады. Қазақстанда бұл мәселеге назар аударған ғалымдар М.Ә. Құдайқұлов, Е.Ө. Жұматаева, А.Б. Мырзабаев, Л.Т. Дирксен, К.К. Жұмадилова, және т.б.
Көптеген психологтар М. Мұханов, Қ.Жарықбаев, А.В. Петровский және т.б ғалымдардың айтуы бойынша бастауыш сынып кезеңі орта мектеп оқушыларының І – ІҮ сыныптарын және 6-11 жас аралығын қамтиды. Бұл кезеңнің негізгі психологиялық ерекшелігін оның өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер – оның мінез-құлқында, санасында күрделі, ол кейде қайшылықты үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл кезең «Көзі ашылмаған балалықтай» даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап қолдап отыру маңызды. Адамның көптеген психикалық негіздері бастауыш сынып кезеңінде қалыптасады және әдетке айналады.
Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерге талдау жасау барысында бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың педагогикалық мәселелерінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз дәрежесінде
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы. Қазақстан мұғалімі, 1992. 18-қаңтар.
2. Қазақстан Республикасының этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы. "Егемен Қазақстан", 1996. 7-тамыз.
3. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінің тұжырымдамасы. Қазақстан мұғалімі. 1993. 9-сәуір.
4. Қазақстан Республикасының азаматтарының мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. "Егемен Қазақстан", 1995.
5. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. "Егемен Қазақстан", 1994. 20-тамыз.
6. Қазақтың тәлімдік ой-пікір онтологиясы. І-том. Қ. Жарықбаев және т.б.- А., 1994.
7. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігі. Б.Айтмамбетова және т.б.- А., 1993.
8. Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жетекшілер тәрбиесі.- А., 1990.
9. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р. Педагогика.- А., 1998.
10. Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы. Қазақстан мұғалімі, - А., 1993, ақпан.
11. Атемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының ролі.- А., 2002. -118 б.
12. I. Сманов., А.Оңғарбай. Отабасы мен мектептің ынтымақтастығы. Оқу құралы. ІІІымкент. 2005. 60 б.
13. Құнанбаев А. Қара сөздері.- А., 1993. - 91 б.
14. Айтмамбетова Б., Бозжанова К. және т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері.- А., 1985.
15. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі.- А., Дарын, 2004.
16. Әбенбасв С.Ш. Тәрбие теориясы және әдістемесі.- А., Дарын, 2004.
17. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. ІІІымкент. 1994.
18. Афанасьева Т.М. Семья. (жоғарғы класс оқушыларына арналған оқулық).- А., 1985.
19. Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. А., 1986.
20. Рувинский Л.И. Тәрбие гуманизациясы. (мамандыққа кіріспе кітабынан)- А., 1991.
21. Өтешева Х.А. Оқушыларды халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу. А., 1994. 135 б.
22. Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика.- А., 1994. 135 б.
23. Төлеубекова Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. -А., 1991.
24. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. - А., 1982.
25. Гребенников И.В. Основы семейной жизни. -М., 1991.
26. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім - тәрбиесі. - А., 1995.
27. Нұрғалиева Г, Артықбаева Е, Ахметова Г, Тілеуова С. Кәсіптік білім негіздері. -А., 2002ж
28. Майғаронова. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. -А, 2002ж
29. Қалиев С. Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастырудың теориялық негіздері. -А. 2002ж
1. Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңы. Қазақстан мұғалімі, 1992. 18-қаңтар.
2. Қазақстан Республикасының этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы. "Егемен Қазақстан", 1996. 7-тамыз.
3. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінің тұжырымдамасы. Қазақстан мұғалімі. 1993. 9-сәуір.
4. Қазақстан Республикасының азаматтарының мінез-құлқын қалыптастыру тұжырымдамасы. "Егемен Қазақстан", 1995.
5. Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы. "Егемен Қазақстан", 1994. 20-тамыз.
6. Қазақтың тәлімдік ой-пікір онтологиясы. І-том. Қ. Жарықбаев және т.б.- А., 1994.
7. Қазақ педагогикалық энциклопедия сөздігі. Б.Айтмамбетова және т.б.- А., 1993.
8. Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жетекшілер тәрбиесі.- А., 1990.
9. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р. Педагогика.- А., 1998.
10. Тәлім-тәрбие тұжырымдамасы. Қазақстан мұғалімі, - А., 1993, ақпан.
11. Атемова Қ.Т. Оқушылар бойында гумандық қасиеттерді қалыптастырудағы отбасының ролі.- А., 2002. -118 б.
12. I. Сманов., А.Оңғарбай. Отабасы мен мектептің ынтымақтастығы. Оқу құралы. ІІІымкент. 2005. 60 б.
13. Құнанбаев А. Қара сөздері.- А., 1993. - 91 б.
14. Айтмамбетова Б., Бозжанова К. және т.б. Балаларды семьяда адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері.- А., 1985.
15. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі.- А., Дарын, 2004.
16. Әбенбасв С.Ш. Тәрбие теориясы және әдістемесі.- А., Дарын, 2004.
17. Әбдіразақов Е. Адамгершілік, имандылық тәрбиесі. ІІІымкент. 1994.
18. Афанасьева Т.М. Семья. (жоғарғы класс оқушыларына арналған оқулық).- А., 1985.
19. Сейталиев К.Б. Тәрбие теориясы. А., 1986.
20. Рувинский Л.И. Тәрбие гуманизациясы. (мамандыққа кіріспе кітабынан)- А., 1991.
21. Өтешева Х.А. Оқушыларды халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу. А., 1994. 135 б.
22. Төлеубекова Р. Бала тәрбиесіндегі халықтық педагогика.- А., 1994. 135 б.
23. Төлеубекова Р. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері. -А., 1991.
24. Мұқанов М. Жас және педагогикалық психология. - А., 1982.
25. Гребенников И.В. Основы семейной жизни. -М., 1991.
26. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім - тәрбиесі. - А., 1995.
27. Нұрғалиева Г, Артықбаева Е, Ахметова Г, Тілеуова С. Кәсіптік білім негіздері. -А., 2002ж
28. Майғаронова. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері. -А, 2002ж
29. Қалиев С. Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастырудың теориялық негіздері. -А. 2002ж
Тақырыбы: Кіші мектеп жасындағы оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастырудың
педагогикалық мәселелері.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негіздері.
1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .8
2. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың мәні, мазмұны мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..17
ІІ - тарау. Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың
әдістемелік негіздері.
2.1. Бастауыш сынып оқушылары жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен
жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі күнгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2. Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен жанұяның
бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс - тәсілдері ... .45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...56
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Қазақстан Республикасы тәлім тәрбие тұжырымдамасында: тәрбиенің
негізгі мақсаты – дені сау, ұлттық сана – сезімі оянған, рухани ойлау
дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар – ожданы мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу - деп
көрсетілген. Осыған байланысты, жас ұрпақтың жеке тұлғасын қалыптастыру –
қазіргі кездегі тәрбие мен білім берудің басты көкейтесті мәселелерінің
бірі болып табылады.
Осы орайда, Қазақстан Республикасы Білім туралы заңында
Елбасымыздың Болашақ, Дарын бағдарламаларында, Қазақстан – 2030 атты
Қазақстан халқына жолдауында, Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында білім
беру саласындағы мемлекеттің саясаттың басты принциптері ретінде жеке
адамның білімділігін ынталандыру және дарындылығын дамыту, білім берудің
дамытушы сипатын арттыру мәселелері айқындалып, басымды міндеттер қатарына
қойылған.
Бұл міндеттерді жүзеге асырудың бір жолы – оқушылардың тұлғасын
қалыптастыруда мектеп пен жанұяның ынтымақтастық жұмысын дамытудың және
оның тиімді әдістемесін жасау болып табылады.
Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке кіруі, демократиялық
дәстүрге өту жағдайында халықтың ғасырлар бойы жинақтаған жалпы адамзаттық
құндылықтар мұрасына ден қоюы адамгершілік, гумандық процестің айқын
көрінісіне айналуда. Бұл мәселе, соңғы жылдар ішінде ғалымдардың зерттеу
обьектілеріне айналуымен қатар, мектеп мұғалімдерінің тәжірибесінде
бастауыш мектеп оқушыларын жеке тұлға етіп қалыптастыруда олардың
қасиеттерін жан-жақты дамыту басты нысанаға алынған.
Жеке тұлға өзіндік құндылық. Оның тұлғалық қасиетінің дамуы мен
қалыптасуы мектепте оқыту мен тәрбиелеудің басты мақсаты болуы керек.
Бұл жөнінде ежелден – ақ ұлы ойшылдарымыз Әл – Фараби, Ж. Баласағұн,
Ұлы Абай ерекше толғанған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын,
қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған Д. Кішібеков, Р.Н.Нұрғалиев
жеке тұлғаның дамуы – қоғамдық қатынастардың нәтижесі деген философиялық
тұжырым жасаған.
Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру үшін, ол күн сайын жанұя мүшелері
арасындағы ең жарасымды, ең әділетті қарым – қатынастардың куәсі болуы
қажет. Жанұя мүшелері бір – бірімен тату – тәтті, өзара түсінікте болса,
одан адамгершілік пен әділеттің, көрінісі айқын сезіліп тұрады. Жанұяның
бірлігі мен ынтымақтастығы оның құрамындағы адамдардың бір – біріне деген
қамқорлығынан, тіпті бірыңғай саяси көзқарасты ұстануымен, соған орай, ерлі
– зайыптылық және ата – ананың сезімін терең түсіне білулерінен байқалады.
Жанұя мен мектептің ынтымақтастығының негізгі міндеті – баланың
тұлғасын қалыптастыруға, жарқын сезімдер мен нұрлы мұраттарға тәрбиелеу
және адамдар арасында өмір сүре білуге үйрету. Бұл қасиеттедің барлығы –
негізінен жанұя мен мектепте, яғни жан иелерін тәрбиелеп шығаратын ортада
дамып, қалыптасып нығаяды.
Барлық зерттеу жұмыстары баланы өмірге дайындауға жанұя тәрбиесіне
үлкен жауапкершіліктің жүктелгенін көрсетеді. Әділдік пен бауырмашылдық,
өзара түсінушілік, ата – анаға және туған туыстарына деген сүйіспеншілік
пен сыйластық, отанға және айналадағы қоршаған табиғатқа деген махаббат,
адамдарға және еңбекке леген құрмет тағы да сол сияқты тұлғалық қасиеттер
баланың кішкентай кезінен жанұяда және мектеп қабырғасында қаланады.
Сондықтан, жанұядағы, мектептегі және айдаладағылармен қарым-қатынас
жасаудың дұрыстығы өте маңызды. Соңғы жылдары Азаров Ю.П, И.В Гребенников,
А.И. Лихачев, Ю.П Петров, А.О Пинт және т.б жанұяда баланың тұлғасын
қалыптастыру мәселелерін зерттеген ғалымда, ал Қазақстанда Ж.Б Қоянбаев,
Р.М Қоянбаев және т.б жанұяның мектеппен ынтымақтастығы мәселелерін
зерттеген.
Көрнекті педагогтар К.Д Ушинский, А.С Макаренко, В.А Сухомлинский, Ы
Алтынсарин шығармаларында оқушы тұлғасын қалыптастырудың жолдары
қарастырылса, оқушы тұлғасын қалыптастыруға бағыт-бағдар беруді ең алғаш
тәрбие жұмысының мазмұнына енгізген белгілі педагог ғалым М Жұмабаев болды.
Психологтар мен педагог ғалымдар Ж. Пиаже, Л.С. Выготский, Л.С Рубинштейн,
Л.В. Зоньков, А.Н. Леонтьев, Д.Б. Эльконин, А.Г.Ковалевтің және
Қазақстандық көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев, С.Қ. Қалиев, К.Ж. Қожахметовалар
өз еңбектеріне жеке тұлғаны дамыту мәселелеріне теориялық және практикалық
талдау жасаған.
Оқу-тәрбие процесінде баланың тұлғалық қасиеттерін дамыту мәселесі
Ш.А. Амонашвили, К.К. Платонов, В.С. Библер, Б.М. Теплов, А.Н. Лук, Б.Т.
Ананьев, В.А. Крутецкий, В.И. Кириенко, Н.С. Лейтес, А.В. Петровский, В.Т.
Пушкин, Д.Б. Богословский, В.Ш. Андреев, Г.А. Давыдова және т.б
еңбектерінде қарастырылады. Қазақстанда бұл мәселеге назар аударған
ғалымдар М.Ә. Құдайқұлов, Е.Ө. Жұматаева, А.Б. Мырзабаев, Л.Т. Дирксен,
К.К. Жұмадилова, және т.б.
Көптеген психологтар М. Мұханов, Қ.Жарықбаев, А.В. Петровский және
т.б ғалымдардың айтуы бойынша бастауыш сынып кезеңі орта мектеп
оқушыларының І – ІҮ сыныптарын және 6-11 жас аралығын қамтиды. Бұл кезеңнің
негізгі психологиялық ерекшелігін оның өз бойында мектеп жасына дейінгі
балалық шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі
кезең. Бұл белгілер – оның мінез-құлқында, санасында күрделі, ол кейде
қайшылықты үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл
кезең Көзі ашылмаған балалықтай даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер
кезінде байқап қолдап отыру маңызды. Адамның көптеген психикалық негіздері
бастауыш сынып кезеңінде қалыптасады және әдетке айналады.
Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерге талдау жасау барысында
бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың педагогикалық
мәселелерінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз дәрежесінде көрініс
таппағандығын көрсетеді. Бұл кезең оқушылардың жеке тұлға болып дамуының
және қалыптасуының бастапқы кезеңі болып табылатындықтан, жанұя тарапынан
берілетін тәрбиенің мәні аса маңызды. Алайда, жанұя тәрбиесінің
педагогикалық маңыздылығы мектептен бірлесе отырып, жұмыс атқарса, онда
жемісті болар еді. Сөйтіп, оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыруда оның
педагогикалық мәселелерінің ғылыми-теориялық негізінің жоқтығы мен
практикалық мұқтаждығының арасында қайшылық айқын байқалады. Осы
қайшылықтың шешімін табу бізге зерттеу тақырыбын Кіші мектеп жасындағы
оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастырудың педагогикалық мәселелері -деп
алуға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты: Кіші мектеп жасындағы оқушылардың жеке тұлғасын
қалыптастырудың педагогикалық мәселелерін теориялық және әдістемелік
тұрғыда негіздеу.
Зерттеу пәні: Кіші мектеп жасындағы оқушылардың жеке тұлғасын
қалыптастыру.
Зерттеу обьектісі: Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тәрбие үрдісі.
Зерттеу міндеттері:
- Кіші мектеп оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктерін;
- Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың мәні, мазмұны мен
міндеттерін айқындау;
- Кіші мектеп жасындағы оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен
жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі ерекшеліктерін айқындау;
-Кіші мектеп жасындағы оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен
жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс-тәсілдерін айқындау.
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Бәйдібек ауданындағы №9
Ш.Уәлиханов атындағы орта мектепте өткізілді. Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І-тарау. Бастаушы сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негіздері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктері.
Бүгінгі таңда қоғамдағы Тәрбиенің мақсаты-жан-жақты жетілген тұлғаны
қалыптастыру қажет-деп көрсетеді. Осыған байланысты біз бастауыш сынып
оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелерінің мәнін ашу үшін жеке
тұлға деген ұғымға түсініктеме анықтама беруге болады.
Жеке тұлға ұғымы психологтардың көзқарасы бойынша, жеке организм-
жеке адам тұлғасы. Бұл саналы іс-әрекет обьектісі. Тұрақты және әлеуметтік
маңызды қасиеттерге байланысты, жеке адам-қоғам мен ұлттың бірлескен
мүшесі, жеке тұлға өзіндік сана мен қоғамдық сананың пайда болуына
байланысты қалыптасады.
Жеке тұлға ретінде жеке адам немесе организмнің барлық психологиялық
ерекшеліктері қарастырылады .
Жеке тұлға-бір жағынан интеграциялық ұйым. Оның бойында танымдық,
аффектілік, тұлғалық сипатын көрсететін қасиеттер сақталған. Оның басқа
адамдардан айырмашылығы да сонда.
Күнделікті тіршілікте жеке тұлғаның әртүрлі қасиеттері ашыла түседі.
Психалогиада жеке тұлға туралы көптеген психологтардың пікірлері бар.
Олардың әрқайсысы жеке тұлға туралы әртүрлі анықтама береді.
Адамның жеке тұлға диагностикасын қолайлы жағдай туғызу мен
қалыптастыруға ең тиімді жолдар іздеуде, оның құрылысын зерттеуде, пайда
болу заңдылықтарын білуді қажет етеді.
Жеке тұлға теориясы-адам бойында қалыптасқан ойлар мен гипотезалар
жиынтығы. Жеке тұлға теориясын зерттеу көптеген жаңа ойларға қол жеткізеді.
Бізге қызығушылық туғызатын бастапқы: адам табиғаты. Біздің мақсатымыз-адам
бойындағы қалыптасқан қасиеттерді зерттеу.
Жеке тұлға теориясы-негізгі екі функцияны атқарады: олар мінез-
құлықты түсіндіреді және алдын ала болжайды. Жеке тұлға теориясы адамның
жеке басындағы мінез-құлықты зерттеп, қалыптасқан жүйесіне түсініктеме
береді. Ол адамның мінезінің сан қырлы ерекшеліктерін түсіндіреді.
Жеке тұлға теориясы-адамның күнделікті тыныс-тіршілігін түсіндіре
алады. Жеке тұлғаның өзара қарым-қатынасы-олардың болашағына, көзқарасының
дамуына, алдын-ала болжам жасайды.
Психология ғылымында жеке тұлға туралы мынадай теорияларды айтуға
болады.
1. Психодинамикалық теория. З.Фрейдтің (4865-1939ж) психодинамикалық
теориясы адамның мінез-құлқын психоаналитикалық қарым-қатынас арқылы
зерттеуге келтірілген.
2. Жеке тұлғаның Эго теориясы (Э. Эриксон). Бұл теория бойынша, қоғамға
және жеке адамдарға, олардың барлық өмірі бойында жеке басының қалыптасуы
тепе-теңдік теориясына негізделген.
3. Джулиана Роттердің әлеуметтік ілім теориясы. Әлеуметтік ілім теориясын
Д.Роттер қоршаған ортаны зерттеу арқылы басқа адамдармен қарым-қатынас
түрлерінің әлеуметтік әсерін қабылдаудың нәтижесі деп түсіндіріледі. Бұл
теория-әлеуметтік үйрену, адамның мінез құлқын, тұрмыс қызметін
әлеуметтік ортада қабылдауға негізделген. Ол көбінесе адам сұранысына
байланысты, ортамен қарым-қатынас жасау арқылы қалыптасады.
4. Альберт Бандураның әлеуметтік когнитивтік теориясы. Ол жеке тұлғаның
және әрбір адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы кезіндегі мінезіндегі
өзгерістің ауытқу ерекшеліктерін көрсетеді. Оның дәлелденуіне адамдар
концепциясы, яғни мінезі мен қоршаған ортаға өзара бейімделеді. Бұл
ретте жеке тұлға дәрменсіз обьект емес, ортаны бақылайтын сананы әрі күш
қуаты бар адам ретінде танылады және ол ойланған жетесіне жетіп, оны іске
асырады. Бұл теория бойынша мінез құлық реакциясы мен айналадағылардың
дамуы, ортамен сыпайы түрде қарым-қатынас жасауға негізделген.
Джорж Келлидің жеке тұлғаның когнитивтік теориясы (1967) Жеке
тұлғаның когнитивтік теориясы бойынша адам бойында конструктивті заттар
болады. Бұл арқылы қоршаған ортадағы интерпретациялық оқиғаны ұдайы
жинайды. Бұл жиналған конструктивті заттар сол адамның негізін айқындайды.
Бұл теория кейде жеке тұлғаның теориясы деп аталады. Осы арқылы жаңа
конструктивті ойлар қалыптасады.
Раймонд Кеттелдің жеке тұлға қасиетінің құрылыс теориясы. Бұл теория
эмпирикалық әдістің зерттеулерін нақты пайдалануға негізделген. Кеттел
факторлық талдаудың көмегімен жеке тұлғаның игі қасиеттерін ашу мақсатында
мінездің ғылыми моделін конструкциялаған. Кеттел бойынша, жеке тұлға
белгілі бір жағдай кезінде дәлелденуге арналған жеке адамның мінезі.
Адамның жеке қасиеті, Кеттел бойынша, жеке тұлға белгілі бір жағдай кезінде
дәлелденуге арналған жеке адамның мінезі. Адамның жеке қасиеті Кеттел
бойынша, оның гипотезиялық психикалық құрылысы. Ол адам мінезінің белгілі
бір істі бітірудегі, оны аса бір ынтамен, ниетпен ойлап істеудегі
психологиялық сипаттамасы, адамның іске деген құлшынысы. Кеттел бойынша игі
түйін – адамның туа біткен қасиеттері. Кеттел игі қасиетті оның болмысына –
конститутцияның көзіне байланысты сипаттайды.
Карл Роджерстің жеке тұлғалық феноменологиялық теориясы. 1902-1987 ж.
Бұл теорияның авторлары феноменологиялық бағыт адамның ішкі дүниесінің
және рухының үйлесімділігін тапқанда ғана дұрыс болып табылады деген.
Субьективтік әлем – оның феномені қоршаған ортаны уақыттың қай кезеңінде
болмасын түсіне білуі. Роджерс субьективтік қабылдау немесе адамның уайым
тартуы жеке тұлғаның жекелей іс-әрекетінің мінезге тән өзгерісін
дәлелдейді.
Жеке іс-қимыл теориясы. Іс-қимыл теориясы кәсіптік даму үрдісінің
методологиялық негізі болып есептеледі. Ол субьектінің (индивид не
әлеуметтік топ) белсенділігін туғызатын және сол белсенділік арқылы дамудың
арнаулы жағдайын айқындайды.
Кеңес дәуіріндегі педагогикада жеке тұлғаны қалыптастыруға
бағытталған және көбінесе жобалау пәні ретінде ғана қарастырылады.
Соның салдарынан отандық мектептердегі біржақты көзқарас, демек, оқу-
тәрбие үрдісін тек ынтымақтастық ретінде түсінетін ұғым әлі жойылып біткен
де жоқ, педагогтар мен оқушылардың жеке тұлғалық өзара қарым-қатынасы.
Көрнекті отандық психологтар Я.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, А.Г.Ковалев, Г.С.Костюк, А.В.Петровский, А.И.Божович,
И.С.Кон, жеке тұлға теориясын дамытуға айтарлықтай үлес қосты. Отандық
психологтардың және педагогтардың көпшілігінің пікірлері бойынша, адамдық
индивидтің генетикалық детерминтелген сапасы – жеке тұлғаның даму
жағдайында және биологиялық қабілетте үлкен рөл атқарады. Бұл ретте адам
биологиясының жануарлар биологиясынан айтарлықтай айырмашылығы бар екенін,
сондай-ақ адамға тән арнаулы адамдық қажетінің туа пайда болады. Оған қарым-
қатынас қажеттілігі жатады және қажеттілік жеке тұлғаның өзі болып саналу
мүмкіндігін естен шығаруға болмайды.
Іс-қимыл қарым-қатынасында жеке тұлғаның даму көзі қоғам болып
қарастырылады. Оның дамуының қозғаушы күші ретінде заттық іс-қимыл
жүйесінің қайшылығы алынады.
А.Н.Леонтьев жеке тұлғаның дамуы және оның құрылымдық тұжырымдамасын
жасаған кезде іс-қимыл түсінігіне көрнекті орын берген. Ол жасаған
классификацияға сәйкес, А.Н.Леонтьев теориясын адамның өмірлік-
психологиялық (мотивтік) және мінез-құлықтың (іс-қимыл) сипатын түгел
қамтитын психодинамикалық, құрамды-динамикалық деп бағалауға болады.
А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович сияқты жеке тұлғаның ішкі жан дүниесін
мотивациялық деңгейге жатқызады. Оның теориясының тағы бір маңызды түсінігі
Жекелей ойлаушылық болып табылады. Ол адамның қарым-қатынас мақсатын,
оның іс-қимылының қандай түрге бағытталғанын және қатынас мақсатын оның іс-
қимылының қандай түрге бағытталғанын және оның мотивтік ерекшелігін
туғызатын жайларды анықтады. Жеке тұлғаның іс-қимылының әр түрлілігі –
көптігі оның биік сипаты екендігін және ірі тұлғалылығын көрсетеді.
Қазіргі таңдағы ұлттық тәрбие беру жүйесінде бастауыш мектеп кезеңі
бала өмірінің алты, жеті жастан – он, он бір жасқа дейінгі аралықтағы
кезеңді қамтиды.
Бастауыш сынып кезеңіне тән негізгі белгілер мынадай: бұл жаста
мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Мұнда баланың өз
бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең болып саналады. Бұл белгілер
оның мінез-құлқында санасында күрделі, ол кейде қиыншылықты үйлесім түрінде
қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты, бұл шақ көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері нақ осы бастауыш сынып
кезеңінде қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан бүгінгі таңда
көптеген ғалым-психологтарының ерекше назары, бастауыш сынып оқушыларын
дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану
балаларды ары қарай оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайындауға
мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері мен тұлғалық
қасиеттері туралы мәселелерді Ресей – Кеңес ғалым психологтары:
А.В.Петровский, Р.С.Немов, В.С.Мухина, С.Ф.Жустков, Д.Б.Эльконин,
Л.В.Заньков және т.б. Ал Қазақстандық ғалым психологтар: Қ.Жарықбаев,
М.Мұханов және т.б. еңбектерінен кездестіруімізге болады.
Тәжірибелі ұстаздарға белгілі, психологиялық жағынан расталған
мынадай қағида бар.
Баланың класқа келген алғашқы күнінен-ақ оған оқушының сабақтағы,
жанұядағы және қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін айқын да, нақты
мағынада түсіндіру керек. Балаға оның жаңа көзқарасын, міндеттерін және
құқығын бұрынғы ол әдеттенген жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру
керек. Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету – бастауыш
сынып оқушысына орынсыз қаталдық жасау емес, мектепке баруға даярланған
балалардың өз түсініктеріне сәйкес, олардың тіршілігін ұйымдастыруы қажетті
шарт болып табылады.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиетінің дамуында Мен
деген ұғымның мәні жатады. Бала өзін білген соң құрбыларына қарағанда
бәлендей тізімде қандай орын алатынын ойлап, қайткенде жақсы орынға ие
болсам деп арман етеді. Бұл жағдайда баланың өзінің қандай орын алғысы
келетіні туралы бағасы мен құрбыларының, не үлкендердің ол жөніндегі бағасы
арасында үлкен алшақтық болғаны жақсы. Егер бастауыш сынып оқушысының өзі
жөніндегі бағасы, құрбыларының бағасынан асып кетсе, мұндай баланы
мақтаншақ деп атайды. Керісінше оның өзі жөніндегі бағасы өзгелердің оған
беретін бағасына төменге түседі, осындай баланы кішіпейіл дейді. Кіші оқушы
өзінің ісіне, не мінезіне әлі сын көзбен қарай алмайтын болғандықтан, оның
өзі жөніндегі бағасы, әдетте өзгелердің бағасынан жоғары дәрежеде келеді.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиеттерді тек Мен деген
сала тұрғысынан бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша бағынады,
мінезі, ерік жігері қандай, ашуланғыш не сабырлы келе ме, өсімдікті
ажыратудағы талғамы және озгелермен қатынасы қандай екендігін қарастыратын
болсақ, бастауыш сынып оқушысына қойылатын талаптарды мөлшер немесе норма
деп атайды. Балада мектепке келмей тұрып, нені істеуге болатынын не
болмайтынын әбден жақсы біледі. Мектепке кіргеннен кейін, бұрын орындап
көрмеген міндеттерді игере білуі тиіс. Мысалы, сабаққа кешігіп, не берілген
тапсырманы орындамай келуге болмайды. Тапсырманы орындамаса, сол сияқты
мектепке таза киініп келмесе немесе тәртіп бұзса, бұл нормаларды бұзуға
жатады. Әуелгі кезде осыған үйрене алмай қиналатын болады. Бірақ, бірте
бірте міндеттерді орындауға үйрене бастайды. Бұл мөлшерлерді норма дейтін
себебі осыларды орындау дәлелденген және дәстүр болып кеткен.
Жалпы алғанда, осылардың бәріне бірдей тән қасиеттері мынада: әуесқой,
ақкөңіл өзгелерге жәрдем бергісі келіп, дәрменсіздерді не қарт адамдарды
аяп соларға қамқорлық көрсеткісі келетінінде, 7-8 жастағылардың
әуесқойлығын алсақ өзгелерге сұрақ қойғанды, мектепке дейінгілер сияқты
Бұл не? - деп сұрамайды, Бұл неліктен? - дейді. Сұрақтарды осылай
құруда үлкен мән бар. Өйткені бастауыш сынып оқушылары нәрсенің не екенін
гана білгісі келмейді, соның бәлендей сырын, себебін білгісі келеді.
Бастауыш сынып оқушысында кейде ашуланғыштық қасиеті де болып тұрады.
Баланы үйінде көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп-
пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда, Жақсы, Өте жақсы,
деген баға алса, жұрттың көзінше, соған қатты куанғанын жасыра алмайды.
Бастауыш сынып оқушысының ерік жігерін недәуір қалыптасып қалса да,
кейде өзін - өзі меңгере алмайды, импульстік іс жасап калатыны кездеседі.
Импульстік іс деп ойланбай, не болса соған қызып, бірдеңені бүлдіріп алуды
айтады. Осындай жайт, баланың тәртіпсіздігінен емес, импульстік іске өзінің
икем келуіне, яғни өзін - өзі меңгере алмауынан кездеседі.
Бастауыш сынып оқушысының өз құрбыларымен қарым қатынасы әртүрлі және
осының өзі бұрын бала бақшада өстіме, соған орай келеді. Бұлардың
ұжымшылдық қасиетінің қалай қалыптасатынын алсақ, осының өзі І сыныпта әлі
қалыптаспаған, балалар бақшасында тәрбиеленген балалардың бірқатары
өзгелерден бөлшектеніп, өзін сол ұжым мүшесі деп санамайтыны кездеседі.
Бұлар бір-біріне жаны ашып, көмектесу дегенді білмейді. Тек өзіне басқалар
кедергі жасамаса болғаны. Бірақ 2-3 сыныптарда бұл қасиеттер жойылып, бұлар
өзара достаса бастайды. Баланың бір-біріне көмектесуі әуелгі уақытта
мұғалімнің басшылығымен іске асады. Кейін барлыгы өзара достасып, бірі
өзгесіне мейірімді келе бастайды.
Бастауыш сынып оқушыларындағы басты қажеттілік - оқушы болу. Ол сыртқы
пішіні мен оқуда озат болу ниетімен, оқушының мінез-құлқымен,
мектеп оқушысын алдымен мұғалімнің, содан соң
құрбыларының тануымен, сыныптағылармен бірге болуға талаптанумен
айқындалады.
Оқушының тұлғалық бейнесі осы міндетті өтудің көрінісі. Бұл жаста
баланың бойында өзін оқушы сезіну, жақсы үлгеруші, қолынан бәрі келетін
екінші немесе үшінші оқушысымын деген мақтаныш сезімі билейді.
Жеке басының тұлғалық дамуының мүмкіндіктері: Оқудағы таңдаулар бұл
сапалы білімді, оқу қызметін түсінуді қалыптастыру, қарым- қатынасқа,
бірлескен оқу қызметіне сапалы түрде бірінші кезең ретінде қарау, қол
жеткен табысты нығайту.
Жоғарыда қарастырылған бастауыш сынып оқушыларының жеке басының дамуы
мен психологиялық ерекшеліктері жалпылай келе, бұл жас кезеңнің тұлғалық
қасиеттерін №1 сызба түрінде көрсетуге болады.
Л.В.Петровский өз еңбегінде бастауыш сынып оқушыларының жеке басының
даму мүмкіндіктерін жан жақты сипаттайды. Баланы моральдық жағынан
тәрбиелеу мектепке дейін басталады. Алайда, ол мектепте ғана орындалуы
үнемі де мақсатқа бағытталып отыратын моральдық талаптардың айқын да, кең
жүйесінде кездеседі. Бастауыш сынып оқушыларына мінез-құлық
нормалары мен ережелерінің аса кең жиынтығы үйретілді, оларды оқушылар
мұғаліммен және үлкендермен өзара қарым қатынас жасаудың әртүрлі
жағдайларында, сабақтарда, үзілісте, жолдастарымен араласқанда, қоғамдық
орындарда және көшеде болғанда басшылыққа алуы тиіс. Балаларда мінез-құлық
нормалары мен ережелерін сақтау көбінесе үлкендердің көңіл күйіне,
қалыптасқан жағдайға және өз қалауларына байланысты деген сезім пайда
болады. Баланың моральдық өрісінің дұрыс қалыптасуының ең қауіпті жауы
мінез құлық нормалары мен ережелер жалған сипатта және ішкі қажеттіліктер
үшін емес, қандай да бір сыртқы жағдайлардың әсерімен, соның ішінде
жазаланамын деп қорыққандықтан орындалуы керек деген ұғым пайда болады.
Балалардың мінез құлық нормалары мен ережелерін шын мәнінде және
негізінен игеруі алдымен мұғалімнің олардың орындалуын ескерудің жақсы
жетілген әдістер мен тәсілдер жүйесінің бар екендігін білдіреді. Осы
нормалар мен ережелерді айқын тұжырымдау, орындаушылықты міндетті түрде
мадақтап және ұқыпсыздық пен тәртіпсіздікке бұдан кем емес міндетті және
тиісті шаралар қолдану бастауыш сынып оқушыларының тәртіптілігі мен
ұйымшылдығын тәрбиелеудің маңызды шарттары. Балада осы жаста қалыптасқан
осындай моралдық қасиеттер-жеке адамның ішкі және табиғи жетістігі болады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзара және мұғаліммен қарым қатынасты
бағдарлауының алғашқы кезеңдерінде балалардың бір бөлігінде оларға тән емес
белгілер көріне бастайды (тұйықсыздық, әдепсіздік). Бірақ, балалармен өзара
қарым қатынасты орнату барысында әрбір оқушы өзінің шын мәніндегі дара
ерекшеліктерімен көрінеді.
1.2. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың мәні, мазмұны мен
міндеттері.
Педагогика ғылымының соңғы жетістіктері тұрғысынан қарағанда, бастауыш
мектеп оқушысы жеке тұлғасын, қалыптастыру өзекті мәселенің біріне
айналды.
Баланың жеке тұлғасын дамыту ісінде тәрбие институттары ішінде
мектепке ең күрделі міндеттер артылады. Алайда, ол мектепте жеке тұлғаның
дамуын оқу қызметіндегі бірінші кезектегі міндет деп танығанда ғана іске
асады.
Соңғы психологиялық-педагогикалық зерттеулер осы күрделі міндетті
шешу мектепте, ең алдымен, оның бастауыш буынында, оқу мазмұны мен
әдістерін түбегейлі өзгертумен байланысты екендігіне көз жеткізеді.
(Ш.Амонашвили, В.Давыдов, Л.Заньков, В.Репкин, Д.Эльконин және т.б.)
Бастауыш мектептегі оқытудың жаңа эксперименттік жүйелері шеңберінде
мектеп окушысы жеке тұлғасының мотивациялық қажеттілік саласында елеулі
өзгерістерді айқындайтын фактілер жинақтала бастады. Сөйтіп, оқу және
тәрбие арасындағы байланысты айқындайтын педагогикалық тәжірибе пайда
болды. Бұл оқушының жеке тұлғасы дамуының заңдылықтарын зерттеу міндетін
толық мөлшерінде қоюға мүмкіндік туғызды. Осы міндетті шешумен 70-90
жылдары ғалымдар ұжымы айналысты. Ол оқу материалы мазмұнын талдау және
жинақтау ұстанымы негізінде бастауыш мектепте оқу қызметін қалыптастыру
шеңберінде жүзеге асты (Д. Эльконин, В.Давыдов тұжырымдамасы).
Бұл эксперимент, біріншіден, зерттеудің тұтастығын талап етті. Сол
себептсн оқушы тұлгасының дамуын, сынып ұжымын және оларды біріктіретін оқу
қызметін зерттеу міндеті бірге қамтылды. Біріншіден зерттеу эксперименттік-
эстетикалық болды. Баланың жеке тұлғасы мектепте болған кезең бойы оқу
қызметіне кіріскен сотпен аяқталған дейін зерттелді. Бұл дамудың
психологиялық механизмдерін, бір жастан келесіге ауысу кезіндегі
өзгерістерді айқындап баяндауға мүмкіндік берді.
Жеке тұлғаның оқудың екі амалындағы даму нұсқаларын салыстырып талдау
көзделді: біріншісі, білім берудің бұқаралық жүйесінде қалыптасқан және
қарапайым дағдылар мен ептіліктерді қалыптастыруға (бағытталады; екіншісі,
оқу пәндерінің мазмұны теориялық ұғымдар жүйесіне негізделеді. Мектеп
оқушылары ұғымдардың пайда болуын оқу үрдісінің орталық буынын құрайтын
ортақ ұжымдық жұмыс барысында оқып үйренеді.
Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде бастауыш мектепте бала тұлғасының
мотивациялық құрылымында түбегейлі өзгерістер болатыны анықталды. Олар
балалардың танымдық мүдделерінің жедел қалыптасуы негізінде оқу қызметі
мотивтерінің қайта құрылуынан басталады. Олар бастауыш мектеп жасының
аяғына таман жинақталып қалыптасады да, баланың әр түрлі оқу материалына
көзқарасы, арқылы айқындалып қызығуын қанағаттандыратын көздерді өз
бетімен іздеуге жетелейді. Яғни, оқу-танымдық мотивтер оқуда ғана емес,
оқушы тіршілігінің бүкіл жүйесінде жетекіші орын адады. Өйткені, осы
мүдделер ортақ ұжымдық қызмет барысында пайда болады, оларды бала толық
қоғамдық формасы - топтық құндылық бағдары ретінде ұғынады.
Дамыта оқыту теориясы шеңберінде де әр түрлі мәселелер бойынша қатар
зерттеулер жүргізілді. Олар - бастауыш сыныптарда дамыта оқытуды теориялық
және әдістемелік қамтамасыз ету (В.Ренакин), оқу барысында жеке тұлғаның
дамуы (А.Дусавицкий), оқу барысындағы қатынас түрлері (Г.Цукерман), оқу
қызметінің қалыптасу деңгейіне баға беру (В.Репкина) және т.б.
1995-1996 жылдары В.Репкиннің басшылығымен мектептерде арнайы тексеру
жүргізілді. Тексеру бастауыш мектептегі оқу жылының аяғында Эльконин-
Давыдовтың жүйесі бойынша оқу қызметінің қалыптасу деңгейінің негізгі
көрсеткіштерін белгілеп, олар тұжырымдаманы және мектеп-зертхана
жағдайындағы жүйесін әзірлеу кезіндегі көрсеткіштерімен, сонымен қатар
қазіргі мектепте іске асырылатын өзге оқыту жүйелерін сипаттайтын
деректермен салыстыруды көздеген, нәтижесі мынадай болды. Тексерілген
сыныптардың 80 пайызында мұғалімдер дамыта оқыту жүйесі жобасын жүзеге
асыруды қамтамасыз еткен. Оқу қызметінің қалыптасуы, оқушылардың
интеллектуальды дамуы, сондай-ақ оқу ұжым мен жеке тұлғаның даму
көрсеткіштері мектеп-зертхана жағдайында тіркелген көрсеткіштермен бірдей
болған. Бұл дамыта оқыту жүйесі жобасының пайдалылығын дәлелдеді. Сонымен
қатар, зерттеу осы жүйені игеруге байланысты кейбір мәселені айқындап
берді. Мұғалімдердің, көбі 80 пайызға дейін) жүйе жобасының негізін
құрайтын педагогикалық қызмет жүзеге асыру барысында, әсіресе, ұйымдастыру-
коммуникациялық деңгейінде кездесетін елеулі қиындықтарға ұшырасқан.
Алынған нәтижелерге теориялық талдау, А. Дусавицкийдің Жеке тұлғаны
оқу барысында дамыту еңбегінде жасалған. Талдау бастауыш мектепте оқуды
ұйымдастыру әдісі және бала тұлғасын дамыту арасындағы байланыстың
психологиялық механизмдерін айқындауға мүмкіндік берді. Қазіргі жағдайда
бастауыш мектеп кезеңі - қоршаған ортаға деген субьективтік эгоцентристік
көзқарастың объективтік (танымдық, өнегелік) көзқарасқа ауысуына ең қолайлы
мезгіл екендігі көрсетілді. Алайда, бұл оқу мазмұны мен оқыту әдістерін
түбегейлі өзгерту жағдайында мүмкін болады.
Балалар қарым-қатынасында алуан түрлі тұлғааралық байланыстар құрудың
өзгермелі үрдісі бала тұлғасы сана-сезімінің дамуына ықпал етеді: алдымен,
оқудағы жетістіктерін дәл бағалауға қатысты, екіншіден жеке тұлғаның
моральдық қасиеттеріне байланысты. Қарым-қатынас барысында белгілі жұмысты
атқаруға орай қасиеттер емес, баланың тұлғасы, оның адамгершілігі үлкен
маңызға ие болады.
Сөйтіп, бастауыш мектеп жасында келесі кезеңдерге өтуді қамтамасыз
ететін тұлғалық әлеует қалыптасады. Орта және жоғары сыныптарда жеке
тұлғаның тұрақты кұрылымы қалыптасатынын зерттеулер байқатты. Оның негізін
тіршіліктің саналы мотиві ретінде айқындалатын идеял құрайды. Оқушылардың
өмірі туралы анық түсінігі қалыптасады, бұл имандығын саналы түрде таңдауды
қамтамасыз етеді. Оқу мерзімі бойы сынып ұжымы құрбылар үшін негізгі
референттік тән нағыз тәрбие ортасы болып қалады.
В.Давыдов оқу қызметінің, құрылымында оқу қажеттілігі, мотивтер,
міндеттер, әрекеттер мен операциялар секілді бөліктерді атап көрсетеді.
Мектептің бірінші сыныбына келген балаларда оқу қызметінің біртұтас
құрылымы болмайды. Қолайлы жағдайда ол мектеп қабырғасында бірнеше жыл
ішінде, әсіресе, бастауыш сыныптарда қалыптасады - дейді ғалым. Бастауыш
мектепте оқу қызметінің негізгі және жекеше түрі болып табылады. Оны атқару
барысында оқушылардың бойында жаңа психикалық құбылыстардың дамуына негіз
қалайтын және ең алдымен, заттардың пайда болу және даму заңдылықтарын
ашуға бағытталған теориялық ойлау негізінде дамиды. Педагогика ғылымы
теориялық жағынан іргелілік сипатта болса, тәрбие мен оқытудың теориясын
іске асыру жағынан қолданбалы сипат алады.
Тұлғаның құрылымдық компоненттері үш бөліктен тұрады. Біріншіден,
оның ақыл-ойын дамыту арқылы санасын жетілдіру, екіншіден азаматтық
өркениетті тұлғаның біртіндеп сіңіру, үшіншіден, жеке тұлғаны іс-әрекетке
ендіру арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге белсене қатыстыру. Тұлғаны тәрбиелеп
жетілдіруде осы үш компонент тығыз бірлікте қызмет етеді.
Әлеуметтік көзқарас тұрғысынан қарағанда, тәрбиеге
қоғамдық бақылау және түзету енгізетін, жастарды мемлекеттік
және қоғамдық құрылымдар арқылы басқарып бақылайтын, қоғамның қазіргі
және болашақ өміріне мақсаттылықпен даярлау ісі деп қараймыз.
Тәрбие ісі адамның қабілетін қоршаған ортада және оның санасында
қалыптастыруды мақсат ететін болғандықтан, ол психологиялық процесс.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың
мазмұны мен міндеттері тәрбие бағыттарымен өзара тығыз байланысты дамиды.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің бірі – оның
интеллектуалдық мәдениетін қалыптастыру болып табылады. балалардың
интелектуалдық мәдениетін қалыптастыруда мынадай міндеттерді шешу арқылы
жүзеге асады:
- Оқушылардың пәндерге қызығуға, алған білімдерін өмірде қолдана білуге
тәрбиелеу;
- Табиғат құбылыстарын және өмірді дұрыс қабылдай білуге тәрбиелеу.
Балаларды бірінші сыныптан бастап, мектепте алған білімінің өмірлік
қажеттілігін түсіндіре білуге үйрету қажет, олардың оқуға ынтасын
арттыру, сабақ үстіндегі белсенділігін қалыптастыру орынды; әр оқушыны
сыныптың жалпы шараларына қатысуға, сыныпта және үйде тапсырмаларды үнемі
орындауға бағыттап отыру керек.
Бастауыш сынып оқушыларында бақылау, салыстыру, зерттеліп отырған
құбылыстардың ішінен жалпысын және ерекше көзге түскенін бөліп ала білу
сияқты ойландыратын істерді дамыту қажет, сондай-ақ оқу еңбегін
ұйымдастыру, алған білімдерін өмірде қолдана білу, балалардың мезгілді
баспасөздерді, жазбаша және ауызша мазмұндамаларды өздігінен оқу, өзіне-өзі
қызмет ету дағдыларын қалыптастыру керек.
Бастауыш сынып оқушыларын жақсылықты жаманшылықтан айыра білуге
үйрету, достыққа, жолдастыққа, ұйымшылдыққа, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу
қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыруда мынадай
басты ерекшеліктерді есепке алу қажет:
- Өз Отанына, еліне деген сүйіспеншілікті ету, сондай-ақ көрші елдерге
деген достық қатынасты сіңіру, мейірімділікке, қарапайымдылыққа,
адалдыққа, әділдікке, шындыққа, міндеттілікке тәрбиелеу;
- Үлкендерге құрмет көрсетуге, туыстық қарым-қатынасты бағалауға үйрету;
- Зұлымдыққа қарсы тұра білуге, немқұрайдылықты жоюға тәрбиелеу;
- Үсті-басын ұқыпты ұстауға, ұқыптылыққа, мәдениетті сөйлеуге, қоғамдық
орындарда ұстамды болуға, мәдениеттілікке, қонақжайлылық көрсете білуге
тәрбиелеу;
- Ой және дене еңбегін ажырата білуге, қоғамдық-пайдалы еңбектің мәнін
түсіне білуге, мектепте алған біліктерін өмірде қолдана білуге, әрбір
істе жауаптылықты сезінуге үйрету;
- Еңбек үрдісінде бастысы - жұмыс орнын таза ұстауға, жұмыс аспаптарына
ұқыптылықпен қарауға, ұжымда ынтымақты болуға, кәсіптің ұлттық түрін,
соның ішінде зергерлік өнерді игеру мүмкіндігін жасауды үйрету;
- Еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу және қоғамдық меншікті жеке меншіктіктен
ажырата білуге баулу;
- Буды, ауаны және еліміздің кеңістігіндегі космостық тазалықты
сақтауға қабілетті ұрпақ тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық және экономикалық мәдениетін
қалыптастыруда табиғатты қорғауға, жерді, суды және т.б. өз заттарын ұқыпты
пайдалануға, ұжымдық, еңбексүйгіштік, ұқыптылық, тәртіптілік, мүдделік
сезімдері мен қасиеттерін дамытуға мүмкіндік береді.
Әр оқушының өз әлсіздігі болады және әрқайсысынан өзіне тән жақсы
сапаларды да табуға болады, мысалы жинақтылық немесе басқалармен қарым-
қатынас жасай білу. Оқушының мінез-құлқының жақсы жақтарына сүйене отырып,
оның өз күшімен мүмкіндігіне сенімін арттыру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының бойында табиғатты қорғаудың алғашқы
ұғымдарын қалыптастыру орынды және оларға адамның еңбекке қабілеті
табиғатқа байланысты болуының мәнін, адамның табиғатты өз қызметінде
пайдалануы туралы түсіндіру қажет.
Қоғамдық пайдалы еңбектің қажеттілігін сынып ұжымының істеріне
қатысудың өркениетті, демократиялық қоғамдағы өмірін білудің қажеттілігін
түсіндіріп тәрбиелеу орынды.
Адамгершілік тәрбиесі үрдісінде ерте кезден бері қалыптасып келе
жатқан құрмет көрсетушілік, адалдық және ұждандық, кішіпейілділік пен
мейірімділік, қарапайымдылық және басқа да маңызды адамдық сапалар
ұстанымын оқушылардың игеруін қамтамасыз ету қажет. Ата-аналар мен үлкендер
отбасындағы балалар тәрбиесіне, өзара достық қарым-қатынасқа, сондай-ақ аса
маңызды іске қоғамдық орындардың қатысуына көңіл бөлу керек.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беруде табиғат әсемділігін түсіну
арқылы адамдықтың жақсы сапаларын қалыптастыруда үлкендерге көмек көрсету
жүзеге асырылады.
Рухани-адамгершілік тәрбиесі еңбекке дұрыс көзқарас қалыптастыруды да
қарастырады. Сондықтан мұғалімнің басты міндеттерінің бірі оқушылардың
бойына адам еңбегін құрметтей білуді, адам өміріндегі еңбектің рөлін түсіне
білуді дарыту болып табылады.
Бастауыш сынып оқушыларын кез келгсн жұмысты тиянақты дер кезінде
орындай білуге, басталған істі ақырына дейін жеткізе білуге, еңбек
мәдениетінің қарапайым элементтеріне, ұжымда еңбек ете білуге, жұмыс орнын
таза ұстауға, еңбек құралдарын дұрыс пайдалана білуге үйрету керек.
Бастауыш сынып оқушыларында қоғамдық-пайдалы еңбекке қатысуға, өзінің
еңбегімен басқаларға пайда келтіруге ынтасын тәрбиелеу, сонымен бірге
өздігінен бастама жасай білу қабілетін қалыптастырған орынды.
Оқушыларды бірінші күннен бастап жеке басының
заттарына (киімге, оқу құрал-жабдықтарына, ойыншықтарға, көрнекі
құралдарға, кітапхана кітаптарына, бәрі ойнайтын ойыншықтарға, әлдекімнің
еңбегімен жасалынғанның бәріне ұқыптылық көзқарасқа тәрбиелеу қажет.
Экономикалық тәрбие оқушылардың бойында жинақылықты, ұқыптылықты,
сапалы өнім даярлай білуді қалыптастыруды және дамытуды қарастырады. Оларға
қазіргі, нарықтық дәуір жағдайларында экономикалық тәрбиенің ерекше маңызға
ие болатынын жан-жақты түсіндіру қажет.
Бастауыш сыныптан бастап нарықтық экономикалық табыс, жалгерлік пен
жалға алудың еңбек процесінде қоғамға пайдалылығы, жеке меншік пен
мемлекеттік кәсіпорынның арасындағы айырмашылық, товар ақша айырбастау
сияқты ұғымдарға үйрету қарастырылады.
Бастауыш сынып оқушыларын күн режимін сақтау арқылы уақытты үнемдей
білуге; еңбек сабағында және оқудан тыс кезде жасалатын заттарға жұмсалатын
материалдарды үнемді пайдалана білуге; өздері шығарған өнімдерден пайда ала
білуге және ақау жібермеуге, жеке және мемлекеттік меншік арқылы
алынған табыстың салмағын айыра білугс үйрету қажет. Ақшаны тиімді жұмсай
білу арқылы тиыннан теңге құралатынын түсіндірген жөн. Еңбек сабақтарында
немесе қызметтің басқа түрлерінде есеп жұмыстарының дағдыларын игеруге
мүмкіндік жасау керек.
Оқушыларды әсемдікке тәрбиелеуде мынадай міндеттерді басшылыққа алу
қажет.
Әсемдікті сезіне білу, түстерді заттардың сыртқы кескінін ажырата
білуге және оны графика немесе сөз арқылы бере білуге, табиғаттың сұлулығын
көре білуге тәрбиелеу.
Өнер туындыларын қабылдай білуді және оның мәдени құндылығын қорғай
білуді қалыптастыру.
Ұлттық өнерге сүйіспеншілікті, киімді кие білуді, сыртқы пішіннің әсем
болуына мән беруді, сол сияқты адамдардың мінез-құлқындағы белгілерін
талғай білуді үйретіп тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушылары көркем шығармалардан бастапқы адамгершілік
және эстетикалық ұғымдарды, сондай-ақ, табиғаттағы, адамдық қызмет жөне
өнер туралы ұғымдарды игеруі керек. Оқушылармен мәнерлеп оқуға, сурет
салуға, музыкаға және биге қызығушылығын тәрбиелеуге бағытталған жұмыстар
жүйесін жүргізу, сондай-ақ мектепке жақын орналасқан мәдени
ескерткіштерімен және басқа да тарихи-этнографиялық құндылықтармен
таныстыру қажет. Ұлттық түр өлшемдерін қалыптастыруда эстетикалық тәрбиенің
(сыртқы түр киім үлгісі, ою-өрнек және т.б.) маңызы зор.
Бастауыш сынып оқушыларын дене мәдениетіне тәрбиелеуде мынадай
міндеттерді жүзеге асыру көзделеді.
Тазалықты, күнделікті еңбекте және әскерде қызмет етуге даярлықта
қиындықтарды жеңе білуде денені шынықтырудың маңызын түсіне білуге
тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушыларына адамның денсаулығы үшін күн режимін
орындаудың мәнін түсіндіру, спортқа қызығушылықты арттыру қажет. Тәрбиеші
балаларды өзінің сыртқы түріне қарай білуге үйретуі керек. Денсаулық пен
жеке бас гигиенасының ережелерін сақтау мен организмді шынықтыру арасында
тікелей байланыс бар екенін үнемі түсіндіріп отыру қажет.
Жеке басты қалыптастыруда ұзақ мерзімді педагогикалық
әсер туғызатын әдістер тиімді деп саналады. Оған ұзақ мерзімді жаттықтыру
ісі, оқытудың әдістерінің жүйесі, тәрбиешінің жеке басының үлгісі енеді.
Бұл мәселе жөнінде (мәселе жеке бастың үлгісі туралы болып отыр) қазіргі
кезде жиі айтылып жүрген педагогикалық авантюризмнің ғылыми негізсіздігін,
оның тіпті педагогиканы жетік білмейтін тәрбие ісінде мамандығы
шамалы адамдардың өзінше ойлап тапқан жаңалығы деп қарауымыз керек,
себебі идеялсыз жеке бастың қалыптасуы мүмкін емес. Оқушы үшін шынайы ұстаз-
педагог идеял болуы керек.
Сендіру - жеке тұлғаның санасын қалыптастыратын тәрбиенің ең маңызды
әдісі. Әсіресе бұл әдісті талдауда Н.К.Крупская ерекше еңбек етті. Еңбекті
ұйымдастыруда, әр түрлі қоғамдық-саяси және мәдени-көпшілік жұмыстарға
деген балалардың сана-сезімін олардың әлеуметтік көзқарасынан бөліп алып
қарауға болмайды. Осы негізде Н.К.Крупская балалардың өмірі мен еңбегін
ұйымдастыру ісін олардың адамгершілік жолындағы даму ісімен, қоғамға
пайдалы іске саналы түрде қатынасуымен тығыз байланыста қарастырды.
Н.К.Крупская балалармсн тек құрғақ сөйлесу керек емес, олардың істеп
отырған ісіне сенімін арттыру керек дейді.
Бастауыш сынып оқушылары эстетикалық және физиологиялық жағынан,
адамгершілік-имандылық тұрғысынан тәрбиелеп қалыптастырудың маңызын аша
көрсетіп, олардыц мінез-құлқын осы заман талабына сәйкес жетілдіруге деген
сенімін арттырады. Оны іске асырудың маңызды құралы ретінде оқу ісінде,
жекелеме және ұжымдық түсіндірмелі әңгіме түрінде, кештер мен
конференцияларда, саяси хабарлар мен пікір таластарда кеңінен колданады.
Бұл істердің бәрінде сендіру әдістерінің нәтижелі болуы оның мазмұнына және
эмоционалдық сезімге құрылуына байланысгы болмақ.
Жағымды үлгі-өнеге арқылы тәрбиелеу әдісі жеке бастың қалыптасып дамуы
үшін тәрбие ісіндс зор рөл атқарады.
Бір данышпан жеке бастың рухани дамуы үшін үш жағдай - үлкен мақсат,
үлкен кедергілер және үлкен өнеге керек деген екен.
Бастауыш сынып окушысы үлкендердің іс-әрекетіне еліктей отырып, оны
саналылықпен және моральдық сеніммен ерекше қабылдап, өзіне қайталайды.
Оқушылар басқаның аса жоғары мұратты іс-әрекетін байқап, бакылай отырып
ерлік, еңбек сүйгіштік, саналылық дегендердің мазмұны мен мәнін ой елегінен
өткізіп, өзінше тебіреніп барып қабылдайды. Басқаның іс-әрекетіне өзінше
баға беретін болады. Баланың басқаға еліктеуі оны көшіре салу емес, өмірге
өзінше баға беріп, сана-сезімінде сыннан өткізу арқылы басқаның
адамгерішілік сезімі мен көзқарасына сын көзімен қарап, өзінше түсініп,
өзінше қабылдайды деп қараймыз.
Бұл жағдайда бастауыш сынып оқушылары өзін-өзі тәрбиелеуге
жауапкершілік сезіммен қарай бастайтын болды. Осы тұрғыдан қарағанда
бастауыш сынып оқушыларының өзіне жақын адамдардың жеке үлгісін зор
сеніммен қабылдап, оны өзінің рухани қажетіне үлгі етіп жаратуы тәрбиедегі
ең маңызды іс болып саналады. Басқаның жеке бас үлгісін жастарға өнеге
еткенде, келтіріліп отырған мысалға қоғамдық тұрғыдан талдау жасап, ол іс-
әрекет несімен құнды, неліктен оны үлгі етеміз дегенді саналы түрде талдау
арқылы қабылдау керек.
Жаттықтыру әдісі жеке басты іс-әрекетке, тәртіптілікке қалыптастыруда
аса маңызды роль атқаратын тәрбие әдісінің бір түрі. Әсіресе мәдениетті,
жақсы мінез-құлықты оқушының бойына дарытып, әдет. дағдыға айналдыру үшін
жаттықтыру, қайталап үйрету үлкен роль атқарады. А.С.Макаренко тәрбие
ісінде оқушыларды практикалық іс-тәжірибемен байыту, олардың мінез-құлқына
мәдениеттік дағды мен әдетті сіңіру аса қажет деп санады. Ол Мінез-
құлқымыз саналы болуы керек, бірақ одан тәрбие ісінде үнемі сапалылыққа
ғана сүйену керек деген ұғым тумайды. Нағыз этикалық мінез-құлық нормасы
саналылықтан әдет дағдыға, іс-тәжірибеге сіңісіп, мүлде дағдылы әрекетке
айналғанда ғана шынайы мәдениетті азамат тәрбиелейміз. Сондықтан да
балалардың бойында жақсы әдет дағдыларды мықтап орын алуы үшін оны үнемі
жаттықтыру керек дейді.
Сонымен, жаттықтыру әдісі дегеніміз оқушының бойына қажетті жағымды
іс-әрекетті, мінез-құлықты әлденеше рет қайталау арқылы жаттықтырып сіңіру,
оны қалыпты мінез-құлық дағдысына біртіндеп айналдырып қалыптастыру.
Осы әдіс арқылы оқушының бойына мәдениетті мінез-құлық дағдыларын
сіңіруде тәрбие құралы ретінде оқу жұмысында да, әр түрлі сыныптан тыс
қоғамдық жұмыстарды атқаруда да еңбекке, мәдени-көпшілік, саяси тәрбие,
спорт жұмыстарына араласуда, сондай-ақ сөйлеген сөз, жүріс-тұрыс, әңгіме,
баяндама т.б. іс-тәжірибеде қолданып жаттықтыру, іске асыру арқылы
жүргізіледі. Бір сөзбен айтқанда, баланың оқу-тәрбие процесіне байланысты
мектепте істейтін іс-әркеттерінің бәрі жаттықтыру арқылы іске асырылады.
Жаттықтыру тәрбиенің жалпы әдісі ретінде баланы саяси, қоғамдық,
адамгершілік, дене және эстетикалық жағынан дамыту міндеттерін шешуде
қолданылады. Әсіресе, бұл әдісті баланы адамгершілікке тәрбиелеуде кеңінен
қолдану қажет. Ол баланы үстел басында отыруға, жүріп-тұруға, жолдастарымен
дұрыс қарым-қатынас жасауға үйретуден бастап, принципшілдікке, адалдыққа,
отан сүйгіштікке, ерлікке, саналы тәртіпке үйрету сияқты жоғары моральдық
қасиеттерді олардың бойына сіңіруге дейін қолданылатын әдіс.
Жаттықтыру дене тәрбиесінің көркемдік эстетикалық қабілетті дамытудың
негізгі әдісі болып саналады.
Баланың бойында әдет-дағдыны немесе іс-әрекетті мінез-құлық дағдысы
етіп қалыптастыруда жаттықтырудың педагогикалық негізі жөнінде К.Д.Ушинский
де көптеген пікірлер айтқан болатын. Ол жаттықтырудың іс-әрекет, қимыл
үстіндс адам психологиясынан алатын орнын айқындай келе жаттықтыруды іске
асырудың төмендегідей тәсілдерін ұсынады:
а) балалардың алдына белгілі бір іс-әрекет жасауға
ынталылық туғызатындай міндет қою;
ә) сол іс-әрекетті шешуге қажетті білімді алдын-ала меңгерту;
б) оқушыға іс-әрекет кезінде іске асырылатын әрекетті алдын-ала
қайталап жасатып үйрету;
в) кейін ол іс-әрекетті әлденеше қайталатып жаттықтыру,
қалыпты дағдыға айналдыру;
г) оқушылардан жаттығуды жетілдіре түсуді талап ету;
е) іс-әрекет үстіндегі адамның мінез-құлқының үнемі бағытталуда
болатынын ескерту.
Оқушылардың мінез-құлқын бақылау, оған талап қою әдісі.Бала ойынға
алданып, теледидардан қызық кино, концерт көріп, спорт
жарыстарына
қатысып, үй тапсырмасын орындамауы мүмкін. Сондықтан
баланың мектептен тыс уақыттағы мінез-құлқын бақылаудың немесе оны еңбектің
бір түрінен екінші түріне ауыстырудың тәлімдік маңызы зор. Талап қою
дегеніміз баланың іс-әрекетін белгілі бір бағытқа бейімдеу. Талап қою
-баланың жауапкершілік сезімін ояту. Бұл әдісті іске асырудың құралы
-мұғалімнің сұрауы, орынды нұсқау беруі. Оның ерекшелігі баланың тез іс-
әрекет етуіне, оның мінез-құлқын өзі реттеп тәртіпке келтіруге үйретеді. Ол
көбінесе мұғалім мен оқушының ара қатынасы дұрыс, бірін-бірі түсінген,
дұрыс талап қоюды, мінез-құлқын белгілі нормалар мен ережелерді орындауға
ынталандыруды көздейтін әдіс. Сондай-ақ, ол белгілі тапсырмалар мен
талаптарды орындауға бағытталады. Ал оны орындаудың құралы күнделікті
баланың мінез-құлқын, іс-әрекетін, жұмысын бақылау, тапсырмалардың орындалу
барысы туралы әңгімелесу, баланың тәрбиеші алдында есеп беруі немесе
сыныптас жолдастары алдында есеп беруі арқылы іске асырылады. Бақылау
баланың іс-әрекетін бақылай отырып, бағыт-бағдар беруге бейімделе
жүргізіледі.
Баланы бір іс-әрекеттен екінші іс-әрекет түріне ауыстырудың
психологиялық-педагогикалық негізі басқаша. Кейбір бала үнемі бір іспен
шұғылданғанды жақсы көреді. Мысалы, детективтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
педагогикалық мәселелері.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негіздері.
1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .8
2. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың мәні, мазмұны мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..17
ІІ - тарау. Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың
әдістемелік негіздері.
2.1. Бастауыш сынып оқушылары жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен
жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі күнгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.2. Оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен жанұяның
бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс - тәсілдері ... .45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...56
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі.
Қазақстан Республикасы тәлім тәрбие тұжырымдамасында: тәрбиенің
негізгі мақсаты – дені сау, ұлттық сана – сезімі оянған, рухани ойлау
дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар – ожданы мол, еңбекқор, іскер,
бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу - деп
көрсетілген. Осыған байланысты, жас ұрпақтың жеке тұлғасын қалыптастыру –
қазіргі кездегі тәрбие мен білім берудің басты көкейтесті мәселелерінің
бірі болып табылады.
Осы орайда, Қазақстан Республикасы Білім туралы заңында
Елбасымыздың Болашақ, Дарын бағдарламаларында, Қазақстан – 2030 атты
Қазақстан халқына жолдауында, Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында білім
беру саласындағы мемлекеттің саясаттың басты принциптері ретінде жеке
адамның білімділігін ынталандыру және дарындылығын дамыту, білім берудің
дамытушы сипатын арттыру мәселелері айқындалып, басымды міндеттер қатарына
қойылған.
Бұл міндеттерді жүзеге асырудың бір жолы – оқушылардың тұлғасын
қалыптастыруда мектеп пен жанұяның ынтымақтастық жұмысын дамытудың және
оның тиімді әдістемесін жасау болып табылады.
Қазақстан Республикасының әлемдік өркениетке кіруі, демократиялық
дәстүрге өту жағдайында халықтың ғасырлар бойы жинақтаған жалпы адамзаттық
құндылықтар мұрасына ден қоюы адамгершілік, гумандық процестің айқын
көрінісіне айналуда. Бұл мәселе, соңғы жылдар ішінде ғалымдардың зерттеу
обьектілеріне айналуымен қатар, мектеп мұғалімдерінің тәжірибесінде
бастауыш мектеп оқушыларын жеке тұлға етіп қалыптастыруда олардың
қасиеттерін жан-жақты дамыту басты нысанаға алынған.
Жеке тұлға өзіндік құндылық. Оның тұлғалық қасиетінің дамуы мен
қалыптасуы мектепте оқыту мен тәрбиелеудің басты мақсаты болуы керек.
Бұл жөнінде ежелден – ақ ұлы ойшылдарымыз Әл – Фараби, Ж. Баласағұн,
Ұлы Абай ерекше толғанған, сондықтан еңбектерінде адамның жеке басын,
қабілеттерін дамытуды үнемі көтеріп отырған Д. Кішібеков, Р.Н.Нұрғалиев
жеке тұлғаның дамуы – қоғамдық қатынастардың нәтижесі деген философиялық
тұжырым жасаған.
Оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру үшін, ол күн сайын жанұя мүшелері
арасындағы ең жарасымды, ең әділетті қарым – қатынастардың куәсі болуы
қажет. Жанұя мүшелері бір – бірімен тату – тәтті, өзара түсінікте болса,
одан адамгершілік пен әділеттің, көрінісі айқын сезіліп тұрады. Жанұяның
бірлігі мен ынтымақтастығы оның құрамындағы адамдардың бір – біріне деген
қамқорлығынан, тіпті бірыңғай саяси көзқарасты ұстануымен, соған орай, ерлі
– зайыптылық және ата – ананың сезімін терең түсіне білулерінен байқалады.
Жанұя мен мектептің ынтымақтастығының негізгі міндеті – баланың
тұлғасын қалыптастыруға, жарқын сезімдер мен нұрлы мұраттарға тәрбиелеу
және адамдар арасында өмір сүре білуге үйрету. Бұл қасиеттедің барлығы –
негізінен жанұя мен мектепте, яғни жан иелерін тәрбиелеп шығаратын ортада
дамып, қалыптасып нығаяды.
Барлық зерттеу жұмыстары баланы өмірге дайындауға жанұя тәрбиесіне
үлкен жауапкершіліктің жүктелгенін көрсетеді. Әділдік пен бауырмашылдық,
өзара түсінушілік, ата – анаға және туған туыстарына деген сүйіспеншілік
пен сыйластық, отанға және айналадағы қоршаған табиғатқа деген махаббат,
адамдарға және еңбекке леген құрмет тағы да сол сияқты тұлғалық қасиеттер
баланың кішкентай кезінен жанұяда және мектеп қабырғасында қаланады.
Сондықтан, жанұядағы, мектептегі және айдаладағылармен қарым-қатынас
жасаудың дұрыстығы өте маңызды. Соңғы жылдары Азаров Ю.П, И.В Гребенников,
А.И. Лихачев, Ю.П Петров, А.О Пинт және т.б жанұяда баланың тұлғасын
қалыптастыру мәселелерін зерттеген ғалымда, ал Қазақстанда Ж.Б Қоянбаев,
Р.М Қоянбаев және т.б жанұяның мектеппен ынтымақтастығы мәселелерін
зерттеген.
Көрнекті педагогтар К.Д Ушинский, А.С Макаренко, В.А Сухомлинский, Ы
Алтынсарин шығармаларында оқушы тұлғасын қалыптастырудың жолдары
қарастырылса, оқушы тұлғасын қалыптастыруға бағыт-бағдар беруді ең алғаш
тәрбие жұмысының мазмұнына енгізген белгілі педагог ғалым М Жұмабаев болды.
Психологтар мен педагог ғалымдар Ж. Пиаже, Л.С. Выготский, Л.С Рубинштейн,
Л.В. Зоньков, А.Н. Леонтьев, Д.Б. Эльконин, А.Г.Ковалевтің және
Қазақстандық көрнекті ғалымдар Т.Тәжібаев, С.Қ. Қалиев, К.Ж. Қожахметовалар
өз еңбектеріне жеке тұлғаны дамыту мәселелеріне теориялық және практикалық
талдау жасаған.
Оқу-тәрбие процесінде баланың тұлғалық қасиеттерін дамыту мәселесі
Ш.А. Амонашвили, К.К. Платонов, В.С. Библер, Б.М. Теплов, А.Н. Лук, Б.Т.
Ананьев, В.А. Крутецкий, В.И. Кириенко, Н.С. Лейтес, А.В. Петровский, В.Т.
Пушкин, Д.Б. Богословский, В.Ш. Андреев, Г.А. Давыдова және т.б
еңбектерінде қарастырылады. Қазақстанда бұл мәселеге назар аударған
ғалымдар М.Ә. Құдайқұлов, Е.Ө. Жұматаева, А.Б. Мырзабаев, Л.Т. Дирксен,
К.К. Жұмадилова, және т.б.
Көптеген психологтар М. Мұханов, Қ.Жарықбаев, А.В. Петровский және
т.б ғалымдардың айтуы бойынша бастауыш сынып кезеңі орта мектеп
оқушыларының І – ІҮ сыныптарын және 6-11 жас аралығын қамтиды. Бұл кезеңнің
негізгі психологиялық ерекшелігін оның өз бойында мектеп жасына дейінгі
балалық шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі
кезең. Бұл белгілер – оның мінез-құлқында, санасында күрделі, ол кейде
қайшылықты үйлесім түрінде қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты бұл
кезең Көзі ашылмаған балалықтай даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер
кезінде байқап қолдап отыру маңызды. Адамның көптеген психикалық негіздері
бастауыш сынып кезеңінде қалыптасады және әдетке айналады.
Педагогикалық – психологиялық әдебиеттерге талдау жасау барысында
бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың педагогикалық
мәселелерінің әлі де ғылыми зерттеулерде өз дәрежесінде көрініс
таппағандығын көрсетеді. Бұл кезең оқушылардың жеке тұлға болып дамуының
және қалыптасуының бастапқы кезеңі болып табылатындықтан, жанұя тарапынан
берілетін тәрбиенің мәні аса маңызды. Алайда, жанұя тәрбиесінің
педагогикалық маңыздылығы мектептен бірлесе отырып, жұмыс атқарса, онда
жемісті болар еді. Сөйтіп, оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыруда оның
педагогикалық мәселелерінің ғылыми-теориялық негізінің жоқтығы мен
практикалық мұқтаждығының арасында қайшылық айқын байқалады. Осы
қайшылықтың шешімін табу бізге зерттеу тақырыбын Кіші мектеп жасындағы
оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастырудың педагогикалық мәселелері -деп
алуға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты: Кіші мектеп жасындағы оқушылардың жеке тұлғасын
қалыптастырудың педагогикалық мәселелерін теориялық және әдістемелік
тұрғыда негіздеу.
Зерттеу пәні: Кіші мектеп жасындағы оқушылардың жеке тұлғасын
қалыптастыру.
Зерттеу обьектісі: Кіші мектеп жасындағы оқушылардың тәрбие үрдісі.
Зерттеу міндеттері:
- Кіші мектеп оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктерін;
- Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың мәні, мазмұны мен
міндеттерін айқындау;
- Кіші мектеп жасындағы оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен
жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі ерекшеліктерін айқындау;
-Кіші мектеп жасындағы оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыруда мектеп пен
жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс-тәсілдерін айқындау.
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Бәйдібек ауданындағы №9
Ш.Уәлиханов атындағы орта мектепте өткізілді. Диплом жұмысының құрылымы:
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І-тарау. Бастаушы сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастырудың
теориялық негіздері.
1.1. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктері.
Бүгінгі таңда қоғамдағы Тәрбиенің мақсаты-жан-жақты жетілген тұлғаны
қалыптастыру қажет-деп көрсетеді. Осыған байланысты біз бастауыш сынып
оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыру мәселелерінің мәнін ашу үшін жеке
тұлға деген ұғымға түсініктеме анықтама беруге болады.
Жеке тұлға ұғымы психологтардың көзқарасы бойынша, жеке организм-
жеке адам тұлғасы. Бұл саналы іс-әрекет обьектісі. Тұрақты және әлеуметтік
маңызды қасиеттерге байланысты, жеке адам-қоғам мен ұлттың бірлескен
мүшесі, жеке тұлға өзіндік сана мен қоғамдық сананың пайда болуына
байланысты қалыптасады.
Жеке тұлға ретінде жеке адам немесе организмнің барлық психологиялық
ерекшеліктері қарастырылады .
Жеке тұлға-бір жағынан интеграциялық ұйым. Оның бойында танымдық,
аффектілік, тұлғалық сипатын көрсететін қасиеттер сақталған. Оның басқа
адамдардан айырмашылығы да сонда.
Күнделікті тіршілікте жеке тұлғаның әртүрлі қасиеттері ашыла түседі.
Психалогиада жеке тұлға туралы көптеген психологтардың пікірлері бар.
Олардың әрқайсысы жеке тұлға туралы әртүрлі анықтама береді.
Адамның жеке тұлға диагностикасын қолайлы жағдай туғызу мен
қалыптастыруға ең тиімді жолдар іздеуде, оның құрылысын зерттеуде, пайда
болу заңдылықтарын білуді қажет етеді.
Жеке тұлға теориясы-адам бойында қалыптасқан ойлар мен гипотезалар
жиынтығы. Жеке тұлға теориясын зерттеу көптеген жаңа ойларға қол жеткізеді.
Бізге қызығушылық туғызатын бастапқы: адам табиғаты. Біздің мақсатымыз-адам
бойындағы қалыптасқан қасиеттерді зерттеу.
Жеке тұлға теориясы-негізгі екі функцияны атқарады: олар мінез-
құлықты түсіндіреді және алдын ала болжайды. Жеке тұлға теориясы адамның
жеке басындағы мінез-құлықты зерттеп, қалыптасқан жүйесіне түсініктеме
береді. Ол адамның мінезінің сан қырлы ерекшеліктерін түсіндіреді.
Жеке тұлға теориясы-адамның күнделікті тыныс-тіршілігін түсіндіре
алады. Жеке тұлғаның өзара қарым-қатынасы-олардың болашағына, көзқарасының
дамуына, алдын-ала болжам жасайды.
Психология ғылымында жеке тұлға туралы мынадай теорияларды айтуға
болады.
1. Психодинамикалық теория. З.Фрейдтің (4865-1939ж) психодинамикалық
теориясы адамның мінез-құлқын психоаналитикалық қарым-қатынас арқылы
зерттеуге келтірілген.
2. Жеке тұлғаның Эго теориясы (Э. Эриксон). Бұл теория бойынша, қоғамға
және жеке адамдарға, олардың барлық өмірі бойында жеке басының қалыптасуы
тепе-теңдік теориясына негізделген.
3. Джулиана Роттердің әлеуметтік ілім теориясы. Әлеуметтік ілім теориясын
Д.Роттер қоршаған ортаны зерттеу арқылы басқа адамдармен қарым-қатынас
түрлерінің әлеуметтік әсерін қабылдаудың нәтижесі деп түсіндіріледі. Бұл
теория-әлеуметтік үйрену, адамның мінез құлқын, тұрмыс қызметін
әлеуметтік ортада қабылдауға негізделген. Ол көбінесе адам сұранысына
байланысты, ортамен қарым-қатынас жасау арқылы қалыптасады.
4. Альберт Бандураның әлеуметтік когнитивтік теориясы. Ол жеке тұлғаның
және әрбір адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы кезіндегі мінезіндегі
өзгерістің ауытқу ерекшеліктерін көрсетеді. Оның дәлелденуіне адамдар
концепциясы, яғни мінезі мен қоршаған ортаға өзара бейімделеді. Бұл
ретте жеке тұлға дәрменсіз обьект емес, ортаны бақылайтын сананы әрі күш
қуаты бар адам ретінде танылады және ол ойланған жетесіне жетіп, оны іске
асырады. Бұл теория бойынша мінез құлық реакциясы мен айналадағылардың
дамуы, ортамен сыпайы түрде қарым-қатынас жасауға негізделген.
Джорж Келлидің жеке тұлғаның когнитивтік теориясы (1967) Жеке
тұлғаның когнитивтік теориясы бойынша адам бойында конструктивті заттар
болады. Бұл арқылы қоршаған ортадағы интерпретациялық оқиғаны ұдайы
жинайды. Бұл жиналған конструктивті заттар сол адамның негізін айқындайды.
Бұл теория кейде жеке тұлғаның теориясы деп аталады. Осы арқылы жаңа
конструктивті ойлар қалыптасады.
Раймонд Кеттелдің жеке тұлға қасиетінің құрылыс теориясы. Бұл теория
эмпирикалық әдістің зерттеулерін нақты пайдалануға негізделген. Кеттел
факторлық талдаудың көмегімен жеке тұлғаның игі қасиеттерін ашу мақсатында
мінездің ғылыми моделін конструкциялаған. Кеттел бойынша, жеке тұлға
белгілі бір жағдай кезінде дәлелденуге арналған жеке адамның мінезі.
Адамның жеке қасиеті, Кеттел бойынша, жеке тұлға белгілі бір жағдай кезінде
дәлелденуге арналған жеке адамның мінезі. Адамның жеке қасиеті Кеттел
бойынша, оның гипотезиялық психикалық құрылысы. Ол адам мінезінің белгілі
бір істі бітірудегі, оны аса бір ынтамен, ниетпен ойлап істеудегі
психологиялық сипаттамасы, адамның іске деген құлшынысы. Кеттел бойынша игі
түйін – адамның туа біткен қасиеттері. Кеттел игі қасиетті оның болмысына –
конститутцияның көзіне байланысты сипаттайды.
Карл Роджерстің жеке тұлғалық феноменологиялық теориясы. 1902-1987 ж.
Бұл теорияның авторлары феноменологиялық бағыт адамның ішкі дүниесінің
және рухының үйлесімділігін тапқанда ғана дұрыс болып табылады деген.
Субьективтік әлем – оның феномені қоршаған ортаны уақыттың қай кезеңінде
болмасын түсіне білуі. Роджерс субьективтік қабылдау немесе адамның уайым
тартуы жеке тұлғаның жекелей іс-әрекетінің мінезге тән өзгерісін
дәлелдейді.
Жеке іс-қимыл теориясы. Іс-қимыл теориясы кәсіптік даму үрдісінің
методологиялық негізі болып есептеледі. Ол субьектінің (индивид не
әлеуметтік топ) белсенділігін туғызатын және сол белсенділік арқылы дамудың
арнаулы жағдайын айқындайды.
Кеңес дәуіріндегі педагогикада жеке тұлғаны қалыптастыруға
бағытталған және көбінесе жобалау пәні ретінде ғана қарастырылады.
Соның салдарынан отандық мектептердегі біржақты көзқарас, демек, оқу-
тәрбие үрдісін тек ынтымақтастық ретінде түсінетін ұғым әлі жойылып біткен
де жоқ, педагогтар мен оқушылардың жеке тұлғалық өзара қарым-қатынасы.
Көрнекті отандық психологтар Я.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Б.Г.Ананьев,
А.Н.Леонтьев, А.Г.Ковалев, Г.С.Костюк, А.В.Петровский, А.И.Божович,
И.С.Кон, жеке тұлға теориясын дамытуға айтарлықтай үлес қосты. Отандық
психологтардың және педагогтардың көпшілігінің пікірлері бойынша, адамдық
индивидтің генетикалық детерминтелген сапасы – жеке тұлғаның даму
жағдайында және биологиялық қабілетте үлкен рөл атқарады. Бұл ретте адам
биологиясының жануарлар биологиясынан айтарлықтай айырмашылығы бар екенін,
сондай-ақ адамға тән арнаулы адамдық қажетінің туа пайда болады. Оған қарым-
қатынас қажеттілігі жатады және қажеттілік жеке тұлғаның өзі болып саналу
мүмкіндігін естен шығаруға болмайды.
Іс-қимыл қарым-қатынасында жеке тұлғаның даму көзі қоғам болып
қарастырылады. Оның дамуының қозғаушы күші ретінде заттық іс-қимыл
жүйесінің қайшылығы алынады.
А.Н.Леонтьев жеке тұлғаның дамуы және оның құрылымдық тұжырымдамасын
жасаған кезде іс-қимыл түсінігіне көрнекті орын берген. Ол жасаған
классификацияға сәйкес, А.Н.Леонтьев теориясын адамның өмірлік-
психологиялық (мотивтік) және мінез-құлықтың (іс-қимыл) сипатын түгел
қамтитын психодинамикалық, құрамды-динамикалық деп бағалауға болады.
А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович сияқты жеке тұлғаның ішкі жан дүниесін
мотивациялық деңгейге жатқызады. Оның теориясының тағы бір маңызды түсінігі
Жекелей ойлаушылық болып табылады. Ол адамның қарым-қатынас мақсатын,
оның іс-қимылының қандай түрге бағытталғанын және қатынас мақсатын оның іс-
қимылының қандай түрге бағытталғанын және оның мотивтік ерекшелігін
туғызатын жайларды анықтады. Жеке тұлғаның іс-қимылының әр түрлілігі –
көптігі оның биік сипаты екендігін және ірі тұлғалылығын көрсетеді.
Қазіргі таңдағы ұлттық тәрбие беру жүйесінде бастауыш мектеп кезеңі
бала өмірінің алты, жеті жастан – он, он бір жасқа дейінгі аралықтағы
кезеңді қамтиды.
Бастауыш сынып кезеңіне тән негізгі белгілер мынадай: бұл жаста
мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Мұнда баланың өз
бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының
ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең болып саналады. Бұл белгілер
оның мінез-құлқында санасында күрделі, ол кейде қиыншылықты үйлесім түрінде
қатар жүреді. Кез келген өтпелі күй сияқты, бұл шақ көзі ашылмаған даму
мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап қолдап отыру маңызды.
Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері нақ осы бастауыш сынып
кезеңінде қалыптасады және әдетке айналады. Сондықтан бүгінгі таңда
көптеген ғалым-психологтарының ерекше назары, бастауыш сынып оқушыларын
дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану
балаларды ары қарай оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайындауға
мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері мен тұлғалық
қасиеттері туралы мәселелерді Ресей – Кеңес ғалым психологтары:
А.В.Петровский, Р.С.Немов, В.С.Мухина, С.Ф.Жустков, Д.Б.Эльконин,
Л.В.Заньков және т.б. Ал Қазақстандық ғалым психологтар: Қ.Жарықбаев,
М.Мұханов және т.б. еңбектерінен кездестіруімізге болады.
Тәжірибелі ұстаздарға белгілі, психологиялық жағынан расталған
мынадай қағида бар.
Баланың класқа келген алғашқы күнінен-ақ оған оқушының сабақтағы,
жанұядағы және қоғамдық орындардағы мінез-құлық ережелерін айқын да, нақты
мағынада түсіндіру керек. Балаға оның жаңа көзқарасын, міндеттерін және
құқығын бұрынғы ол әдеттенген жағдайлардан айырмашылығын дереу түсіндіру
керек. Жаңа ережелер мен нормаларды сөзсіз орындауды талап ету – бастауыш
сынып оқушысына орынсыз қаталдық жасау емес, мектепке баруға даярланған
балалардың өз түсініктеріне сәйкес, олардың тіршілігін ұйымдастыруы қажетті
шарт болып табылады.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиетінің дамуында Мен
деген ұғымның мәні жатады. Бала өзін білген соң құрбыларына қарағанда
бәлендей тізімде қандай орын алатынын ойлап, қайткенде жақсы орынға ие
болсам деп арман етеді. Бұл жағдайда баланың өзінің қандай орын алғысы
келетіні туралы бағасы мен құрбыларының, не үлкендердің ол жөніндегі бағасы
арасында үлкен алшақтық болғаны жақсы. Егер бастауыш сынып оқушысының өзі
жөніндегі бағасы, құрбыларының бағасынан асып кетсе, мұндай баланы
мақтаншақ деп атайды. Керісінше оның өзі жөніндегі бағасы өзгелердің оған
беретін бағасына төменге түседі, осындай баланы кішіпейіл дейді. Кіші оқушы
өзінің ісіне, не мінезіне әлі сын көзбен қарай алмайтын болғандықтан, оның
өзі жөніндегі бағасы, әдетте өзгелердің бағасынан жоғары дәрежеде келеді.
Бастауыш сынып оқушысының жеке басына тән қасиеттерді тек Мен деген
сала тұрғысынан бағалап қоймай, тиісті мөлшерлерге қалайша бағынады,
мінезі, ерік жігері қандай, ашуланғыш не сабырлы келе ме, өсімдікті
ажыратудағы талғамы және озгелермен қатынасы қандай екендігін қарастыратын
болсақ, бастауыш сынып оқушысына қойылатын талаптарды мөлшер немесе норма
деп атайды. Балада мектепке келмей тұрып, нені істеуге болатынын не
болмайтынын әбден жақсы біледі. Мектепке кіргеннен кейін, бұрын орындап
көрмеген міндеттерді игере білуі тиіс. Мысалы, сабаққа кешігіп, не берілген
тапсырманы орындамай келуге болмайды. Тапсырманы орындамаса, сол сияқты
мектепке таза киініп келмесе немесе тәртіп бұзса, бұл нормаларды бұзуға
жатады. Әуелгі кезде осыған үйрене алмай қиналатын болады. Бірақ, бірте
бірте міндеттерді орындауға үйрене бастайды. Бұл мөлшерлерді норма дейтін
себебі осыларды орындау дәлелденген және дәстүр болып кеткен.
Жалпы алғанда, осылардың бәріне бірдей тән қасиеттері мынада: әуесқой,
ақкөңіл өзгелерге жәрдем бергісі келіп, дәрменсіздерді не қарт адамдарды
аяп соларға қамқорлық көрсеткісі келетінінде, 7-8 жастағылардың
әуесқойлығын алсақ өзгелерге сұрақ қойғанды, мектепке дейінгілер сияқты
Бұл не? - деп сұрамайды, Бұл неліктен? - дейді. Сұрақтарды осылай
құруда үлкен мән бар. Өйткені бастауыш сынып оқушылары нәрсенің не екенін
гана білгісі келмейді, соның бәлендей сырын, себебін білгісі келеді.
Бастауыш сынып оқушысында кейде ашуланғыштық қасиеті де болып тұрады.
Баланы үйінде көп еркелетсе, онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып, күйіп-
пісетіні кездеседі. Керісінше, күтпеген жағдайда, Жақсы, Өте жақсы,
деген баға алса, жұрттың көзінше, соған қатты куанғанын жасыра алмайды.
Бастауыш сынып оқушысының ерік жігерін недәуір қалыптасып қалса да,
кейде өзін - өзі меңгере алмайды, импульстік іс жасап калатыны кездеседі.
Импульстік іс деп ойланбай, не болса соған қызып, бірдеңені бүлдіріп алуды
айтады. Осындай жайт, баланың тәртіпсіздігінен емес, импульстік іске өзінің
икем келуіне, яғни өзін - өзі меңгере алмауынан кездеседі.
Бастауыш сынып оқушысының өз құрбыларымен қарым қатынасы әртүрлі және
осының өзі бұрын бала бақшада өстіме, соған орай келеді. Бұлардың
ұжымшылдық қасиетінің қалай қалыптасатынын алсақ, осының өзі І сыныпта әлі
қалыптаспаған, балалар бақшасында тәрбиеленген балалардың бірқатары
өзгелерден бөлшектеніп, өзін сол ұжым мүшесі деп санамайтыны кездеседі.
Бұлар бір-біріне жаны ашып, көмектесу дегенді білмейді. Тек өзіне басқалар
кедергі жасамаса болғаны. Бірақ 2-3 сыныптарда бұл қасиеттер жойылып, бұлар
өзара достаса бастайды. Баланың бір-біріне көмектесуі әуелгі уақытта
мұғалімнің басшылығымен іске асады. Кейін барлыгы өзара достасып, бірі
өзгесіне мейірімді келе бастайды.
Бастауыш сынып оқушыларындағы басты қажеттілік - оқушы болу. Ол сыртқы
пішіні мен оқуда озат болу ниетімен, оқушының мінез-құлқымен,
мектеп оқушысын алдымен мұғалімнің, содан соң
құрбыларының тануымен, сыныптағылармен бірге болуға талаптанумен
айқындалады.
Оқушының тұлғалық бейнесі осы міндетті өтудің көрінісі. Бұл жаста
баланың бойында өзін оқушы сезіну, жақсы үлгеруші, қолынан бәрі келетін
екінші немесе үшінші оқушысымын деген мақтаныш сезімі билейді.
Жеке басының тұлғалық дамуының мүмкіндіктері: Оқудағы таңдаулар бұл
сапалы білімді, оқу қызметін түсінуді қалыптастыру, қарым- қатынасқа,
бірлескен оқу қызметіне сапалы түрде бірінші кезең ретінде қарау, қол
жеткен табысты нығайту.
Жоғарыда қарастырылған бастауыш сынып оқушыларының жеке басының дамуы
мен психологиялық ерекшеліктері жалпылай келе, бұл жас кезеңнің тұлғалық
қасиеттерін №1 сызба түрінде көрсетуге болады.
Л.В.Петровский өз еңбегінде бастауыш сынып оқушыларының жеке басының
даму мүмкіндіктерін жан жақты сипаттайды. Баланы моральдық жағынан
тәрбиелеу мектепке дейін басталады. Алайда, ол мектепте ғана орындалуы
үнемі де мақсатқа бағытталып отыратын моральдық талаптардың айқын да, кең
жүйесінде кездеседі. Бастауыш сынып оқушыларына мінез-құлық
нормалары мен ережелерінің аса кең жиынтығы үйретілді, оларды оқушылар
мұғаліммен және үлкендермен өзара қарым қатынас жасаудың әртүрлі
жағдайларында, сабақтарда, үзілісте, жолдастарымен араласқанда, қоғамдық
орындарда және көшеде болғанда басшылыққа алуы тиіс. Балаларда мінез-құлық
нормалары мен ережелерін сақтау көбінесе үлкендердің көңіл күйіне,
қалыптасқан жағдайға және өз қалауларына байланысты деген сезім пайда
болады. Баланың моральдық өрісінің дұрыс қалыптасуының ең қауіпті жауы
мінез құлық нормалары мен ережелер жалған сипатта және ішкі қажеттіліктер
үшін емес, қандай да бір сыртқы жағдайлардың әсерімен, соның ішінде
жазаланамын деп қорыққандықтан орындалуы керек деген ұғым пайда болады.
Балалардың мінез құлық нормалары мен ережелерін шын мәнінде және
негізінен игеруі алдымен мұғалімнің олардың орындалуын ескерудің жақсы
жетілген әдістер мен тәсілдер жүйесінің бар екендігін білдіреді. Осы
нормалар мен ережелерді айқын тұжырымдау, орындаушылықты міндетті түрде
мадақтап және ұқыпсыздық пен тәртіпсіздікке бұдан кем емес міндетті және
тиісті шаралар қолдану бастауыш сынып оқушыларының тәртіптілігі мен
ұйымшылдығын тәрбиелеудің маңызды шарттары. Балада осы жаста қалыптасқан
осындай моралдық қасиеттер-жеке адамның ішкі және табиғи жетістігі болады.
Бастауыш сынып оқушыларының өзара және мұғаліммен қарым қатынасты
бағдарлауының алғашқы кезеңдерінде балалардың бір бөлігінде оларға тән емес
белгілер көріне бастайды (тұйықсыздық, әдепсіздік). Бірақ, балалармен өзара
қарым қатынасты орнату барысында әрбір оқушы өзінің шын мәніндегі дара
ерекшеліктерімен көрінеді.
1.2. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың мәні, мазмұны мен
міндеттері.
Педагогика ғылымының соңғы жетістіктері тұрғысынан қарағанда, бастауыш
мектеп оқушысы жеке тұлғасын, қалыптастыру өзекті мәселенің біріне
айналды.
Баланың жеке тұлғасын дамыту ісінде тәрбие институттары ішінде
мектепке ең күрделі міндеттер артылады. Алайда, ол мектепте жеке тұлғаның
дамуын оқу қызметіндегі бірінші кезектегі міндет деп танығанда ғана іске
асады.
Соңғы психологиялық-педагогикалық зерттеулер осы күрделі міндетті
шешу мектепте, ең алдымен, оның бастауыш буынында, оқу мазмұны мен
әдістерін түбегейлі өзгертумен байланысты екендігіне көз жеткізеді.
(Ш.Амонашвили, В.Давыдов, Л.Заньков, В.Репкин, Д.Эльконин және т.б.)
Бастауыш мектептегі оқытудың жаңа эксперименттік жүйелері шеңберінде
мектеп окушысы жеке тұлғасының мотивациялық қажеттілік саласында елеулі
өзгерістерді айқындайтын фактілер жинақтала бастады. Сөйтіп, оқу және
тәрбие арасындағы байланысты айқындайтын педагогикалық тәжірибе пайда
болды. Бұл оқушының жеке тұлғасы дамуының заңдылықтарын зерттеу міндетін
толық мөлшерінде қоюға мүмкіндік туғызды. Осы міндетті шешумен 70-90
жылдары ғалымдар ұжымы айналысты. Ол оқу материалы мазмұнын талдау және
жинақтау ұстанымы негізінде бастауыш мектепте оқу қызметін қалыптастыру
шеңберінде жүзеге асты (Д. Эльконин, В.Давыдов тұжырымдамасы).
Бұл эксперимент, біріншіден, зерттеудің тұтастығын талап етті. Сол
себептсн оқушы тұлгасының дамуын, сынып ұжымын және оларды біріктіретін оқу
қызметін зерттеу міндеті бірге қамтылды. Біріншіден зерттеу эксперименттік-
эстетикалық болды. Баланың жеке тұлғасы мектепте болған кезең бойы оқу
қызметіне кіріскен сотпен аяқталған дейін зерттелді. Бұл дамудың
психологиялық механизмдерін, бір жастан келесіге ауысу кезіндегі
өзгерістерді айқындап баяндауға мүмкіндік берді.
Жеке тұлғаның оқудың екі амалындағы даму нұсқаларын салыстырып талдау
көзделді: біріншісі, білім берудің бұқаралық жүйесінде қалыптасқан және
қарапайым дағдылар мен ептіліктерді қалыптастыруға (бағытталады; екіншісі,
оқу пәндерінің мазмұны теориялық ұғымдар жүйесіне негізделеді. Мектеп
оқушылары ұғымдардың пайда болуын оқу үрдісінің орталық буынын құрайтын
ортақ ұжымдық жұмыс барысында оқып үйренеді.
Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде бастауыш мектепте бала тұлғасының
мотивациялық құрылымында түбегейлі өзгерістер болатыны анықталды. Олар
балалардың танымдық мүдделерінің жедел қалыптасуы негізінде оқу қызметі
мотивтерінің қайта құрылуынан басталады. Олар бастауыш мектеп жасының
аяғына таман жинақталып қалыптасады да, баланың әр түрлі оқу материалына
көзқарасы, арқылы айқындалып қызығуын қанағаттандыратын көздерді өз
бетімен іздеуге жетелейді. Яғни, оқу-танымдық мотивтер оқуда ғана емес,
оқушы тіршілігінің бүкіл жүйесінде жетекіші орын адады. Өйткені, осы
мүдделер ортақ ұжымдық қызмет барысында пайда болады, оларды бала толық
қоғамдық формасы - топтық құндылық бағдары ретінде ұғынады.
Дамыта оқыту теориясы шеңберінде де әр түрлі мәселелер бойынша қатар
зерттеулер жүргізілді. Олар - бастауыш сыныптарда дамыта оқытуды теориялық
және әдістемелік қамтамасыз ету (В.Ренакин), оқу барысында жеке тұлғаның
дамуы (А.Дусавицкий), оқу барысындағы қатынас түрлері (Г.Цукерман), оқу
қызметінің қалыптасу деңгейіне баға беру (В.Репкина) және т.б.
1995-1996 жылдары В.Репкиннің басшылығымен мектептерде арнайы тексеру
жүргізілді. Тексеру бастауыш мектептегі оқу жылының аяғында Эльконин-
Давыдовтың жүйесі бойынша оқу қызметінің қалыптасу деңгейінің негізгі
көрсеткіштерін белгілеп, олар тұжырымдаманы және мектеп-зертхана
жағдайындағы жүйесін әзірлеу кезіндегі көрсеткіштерімен, сонымен қатар
қазіргі мектепте іске асырылатын өзге оқыту жүйелерін сипаттайтын
деректермен салыстыруды көздеген, нәтижесі мынадай болды. Тексерілген
сыныптардың 80 пайызында мұғалімдер дамыта оқыту жүйесі жобасын жүзеге
асыруды қамтамасыз еткен. Оқу қызметінің қалыптасуы, оқушылардың
интеллектуальды дамуы, сондай-ақ оқу ұжым мен жеке тұлғаның даму
көрсеткіштері мектеп-зертхана жағдайында тіркелген көрсеткіштермен бірдей
болған. Бұл дамыта оқыту жүйесі жобасының пайдалылығын дәлелдеді. Сонымен
қатар, зерттеу осы жүйені игеруге байланысты кейбір мәселені айқындап
берді. Мұғалімдердің, көбі 80 пайызға дейін) жүйе жобасының негізін
құрайтын педагогикалық қызмет жүзеге асыру барысында, әсіресе, ұйымдастыру-
коммуникациялық деңгейінде кездесетін елеулі қиындықтарға ұшырасқан.
Алынған нәтижелерге теориялық талдау, А. Дусавицкийдің Жеке тұлғаны
оқу барысында дамыту еңбегінде жасалған. Талдау бастауыш мектепте оқуды
ұйымдастыру әдісі және бала тұлғасын дамыту арасындағы байланыстың
психологиялық механизмдерін айқындауға мүмкіндік берді. Қазіргі жағдайда
бастауыш мектеп кезеңі - қоршаған ортаға деген субьективтік эгоцентристік
көзқарастың объективтік (танымдық, өнегелік) көзқарасқа ауысуына ең қолайлы
мезгіл екендігі көрсетілді. Алайда, бұл оқу мазмұны мен оқыту әдістерін
түбегейлі өзгерту жағдайында мүмкін болады.
Балалар қарым-қатынасында алуан түрлі тұлғааралық байланыстар құрудың
өзгермелі үрдісі бала тұлғасы сана-сезімінің дамуына ықпал етеді: алдымен,
оқудағы жетістіктерін дәл бағалауға қатысты, екіншіден жеке тұлғаның
моральдық қасиеттеріне байланысты. Қарым-қатынас барысында белгілі жұмысты
атқаруға орай қасиеттер емес, баланың тұлғасы, оның адамгершілігі үлкен
маңызға ие болады.
Сөйтіп, бастауыш мектеп жасында келесі кезеңдерге өтуді қамтамасыз
ететін тұлғалық әлеует қалыптасады. Орта және жоғары сыныптарда жеке
тұлғаның тұрақты кұрылымы қалыптасатынын зерттеулер байқатты. Оның негізін
тіршіліктің саналы мотиві ретінде айқындалатын идеял құрайды. Оқушылардың
өмірі туралы анық түсінігі қалыптасады, бұл имандығын саналы түрде таңдауды
қамтамасыз етеді. Оқу мерзімі бойы сынып ұжымы құрбылар үшін негізгі
референттік тән нағыз тәрбие ортасы болып қалады.
В.Давыдов оқу қызметінің, құрылымында оқу қажеттілігі, мотивтер,
міндеттер, әрекеттер мен операциялар секілді бөліктерді атап көрсетеді.
Мектептің бірінші сыныбына келген балаларда оқу қызметінің біртұтас
құрылымы болмайды. Қолайлы жағдайда ол мектеп қабырғасында бірнеше жыл
ішінде, әсіресе, бастауыш сыныптарда қалыптасады - дейді ғалым. Бастауыш
мектепте оқу қызметінің негізгі және жекеше түрі болып табылады. Оны атқару
барысында оқушылардың бойында жаңа психикалық құбылыстардың дамуына негіз
қалайтын және ең алдымен, заттардың пайда болу және даму заңдылықтарын
ашуға бағытталған теориялық ойлау негізінде дамиды. Педагогика ғылымы
теориялық жағынан іргелілік сипатта болса, тәрбие мен оқытудың теориясын
іске асыру жағынан қолданбалы сипат алады.
Тұлғаның құрылымдық компоненттері үш бөліктен тұрады. Біріншіден,
оның ақыл-ойын дамыту арқылы санасын жетілдіру, екіншіден азаматтық
өркениетті тұлғаның біртіндеп сіңіру, үшіншіден, жеке тұлғаны іс-әрекетке
ендіру арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге белсене қатыстыру. Тұлғаны тәрбиелеп
жетілдіруде осы үш компонент тығыз бірлікте қызмет етеді.
Әлеуметтік көзқарас тұрғысынан қарағанда, тәрбиеге
қоғамдық бақылау және түзету енгізетін, жастарды мемлекеттік
және қоғамдық құрылымдар арқылы басқарып бақылайтын, қоғамның қазіргі
және болашақ өміріне мақсаттылықпен даярлау ісі деп қараймыз.
Тәрбие ісі адамның қабілетін қоршаған ортада және оның санасында
қалыптастыруды мақсат ететін болғандықтан, ол психологиялық процесс.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың
мазмұны мен міндеттері тәрбие бағыттарымен өзара тығыз байланысты дамиды.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерінің бірі – оның
интеллектуалдық мәдениетін қалыптастыру болып табылады. балалардың
интелектуалдық мәдениетін қалыптастыруда мынадай міндеттерді шешу арқылы
жүзеге асады:
- Оқушылардың пәндерге қызығуға, алған білімдерін өмірде қолдана білуге
тәрбиелеу;
- Табиғат құбылыстарын және өмірді дұрыс қабылдай білуге тәрбиелеу.
Балаларды бірінші сыныптан бастап, мектепте алған білімінің өмірлік
қажеттілігін түсіндіре білуге үйрету қажет, олардың оқуға ынтасын
арттыру, сабақ үстіндегі белсенділігін қалыптастыру орынды; әр оқушыны
сыныптың жалпы шараларына қатысуға, сыныпта және үйде тапсырмаларды үнемі
орындауға бағыттап отыру керек.
Бастауыш сынып оқушыларында бақылау, салыстыру, зерттеліп отырған
құбылыстардың ішінен жалпысын және ерекше көзге түскенін бөліп ала білу
сияқты ойландыратын істерді дамыту қажет, сондай-ақ оқу еңбегін
ұйымдастыру, алған білімдерін өмірде қолдана білу, балалардың мезгілді
баспасөздерді, жазбаша және ауызша мазмұндамаларды өздігінен оқу, өзіне-өзі
қызмет ету дағдыларын қалыптастыру керек.
Бастауыш сынып оқушыларын жақсылықты жаманшылықтан айыра білуге
үйрету, достыққа, жолдастыққа, ұйымшылдыққа, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу
қажет.
Бастауыш сынып оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыруда мынадай
басты ерекшеліктерді есепке алу қажет:
- Өз Отанына, еліне деген сүйіспеншілікті ету, сондай-ақ көрші елдерге
деген достық қатынасты сіңіру, мейірімділікке, қарапайымдылыққа,
адалдыққа, әділдікке, шындыққа, міндеттілікке тәрбиелеу;
- Үлкендерге құрмет көрсетуге, туыстық қарым-қатынасты бағалауға үйрету;
- Зұлымдыққа қарсы тұра білуге, немқұрайдылықты жоюға тәрбиелеу;
- Үсті-басын ұқыпты ұстауға, ұқыптылыққа, мәдениетті сөйлеуге, қоғамдық
орындарда ұстамды болуға, мәдениеттілікке, қонақжайлылық көрсете білуге
тәрбиелеу;
- Ой және дене еңбегін ажырата білуге, қоғамдық-пайдалы еңбектің мәнін
түсіне білуге, мектепте алған біліктерін өмірде қолдана білуге, әрбір
істе жауаптылықты сезінуге үйрету;
- Еңбек үрдісінде бастысы - жұмыс орнын таза ұстауға, жұмыс аспаптарына
ұқыптылықпен қарауға, ұжымда ынтымақты болуға, кәсіптің ұлттық түрін,
соның ішінде зергерлік өнерді игеру мүмкіндігін жасауды үйрету;
- Еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу және қоғамдық меншікті жеке меншіктіктен
ажырата білуге баулу;
- Буды, ауаны және еліміздің кеңістігіндегі космостық тазалықты
сақтауға қабілетті ұрпақ тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық және экономикалық мәдениетін
қалыптастыруда табиғатты қорғауға, жерді, суды және т.б. өз заттарын ұқыпты
пайдалануға, ұжымдық, еңбексүйгіштік, ұқыптылық, тәртіптілік, мүдделік
сезімдері мен қасиеттерін дамытуға мүмкіндік береді.
Әр оқушының өз әлсіздігі болады және әрқайсысынан өзіне тән жақсы
сапаларды да табуға болады, мысалы жинақтылық немесе басқалармен қарым-
қатынас жасай білу. Оқушының мінез-құлқының жақсы жақтарына сүйене отырып,
оның өз күшімен мүмкіндігіне сенімін арттыру керек.
Бастауыш сынып оқушыларының бойында табиғатты қорғаудың алғашқы
ұғымдарын қалыптастыру орынды және оларға адамның еңбекке қабілеті
табиғатқа байланысты болуының мәнін, адамның табиғатты өз қызметінде
пайдалануы туралы түсіндіру қажет.
Қоғамдық пайдалы еңбектің қажеттілігін сынып ұжымының істеріне
қатысудың өркениетті, демократиялық қоғамдағы өмірін білудің қажеттілігін
түсіндіріп тәрбиелеу орынды.
Адамгершілік тәрбиесі үрдісінде ерте кезден бері қалыптасып келе
жатқан құрмет көрсетушілік, адалдық және ұждандық, кішіпейілділік пен
мейірімділік, қарапайымдылық және басқа да маңызды адамдық сапалар
ұстанымын оқушылардың игеруін қамтамасыз ету қажет. Ата-аналар мен үлкендер
отбасындағы балалар тәрбиесіне, өзара достық қарым-қатынасқа, сондай-ақ аса
маңызды іске қоғамдық орындардың қатысуына көңіл бөлу керек.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беруде табиғат әсемділігін түсіну
арқылы адамдықтың жақсы сапаларын қалыптастыруда үлкендерге көмек көрсету
жүзеге асырылады.
Рухани-адамгершілік тәрбиесі еңбекке дұрыс көзқарас қалыптастыруды да
қарастырады. Сондықтан мұғалімнің басты міндеттерінің бірі оқушылардың
бойына адам еңбегін құрметтей білуді, адам өміріндегі еңбектің рөлін түсіне
білуді дарыту болып табылады.
Бастауыш сынып оқушыларын кез келгсн жұмысты тиянақты дер кезінде
орындай білуге, басталған істі ақырына дейін жеткізе білуге, еңбек
мәдениетінің қарапайым элементтеріне, ұжымда еңбек ете білуге, жұмыс орнын
таза ұстауға, еңбек құралдарын дұрыс пайдалана білуге үйрету керек.
Бастауыш сынып оқушыларында қоғамдық-пайдалы еңбекке қатысуға, өзінің
еңбегімен басқаларға пайда келтіруге ынтасын тәрбиелеу, сонымен бірге
өздігінен бастама жасай білу қабілетін қалыптастырған орынды.
Оқушыларды бірінші күннен бастап жеке басының
заттарына (киімге, оқу құрал-жабдықтарына, ойыншықтарға, көрнекі
құралдарға, кітапхана кітаптарына, бәрі ойнайтын ойыншықтарға, әлдекімнің
еңбегімен жасалынғанның бәріне ұқыптылық көзқарасқа тәрбиелеу қажет.
Экономикалық тәрбие оқушылардың бойында жинақылықты, ұқыптылықты,
сапалы өнім даярлай білуді қалыптастыруды және дамытуды қарастырады. Оларға
қазіргі, нарықтық дәуір жағдайларында экономикалық тәрбиенің ерекше маңызға
ие болатынын жан-жақты түсіндіру қажет.
Бастауыш сыныптан бастап нарықтық экономикалық табыс, жалгерлік пен
жалға алудың еңбек процесінде қоғамға пайдалылығы, жеке меншік пен
мемлекеттік кәсіпорынның арасындағы айырмашылық, товар ақша айырбастау
сияқты ұғымдарға үйрету қарастырылады.
Бастауыш сынып оқушыларын күн режимін сақтау арқылы уақытты үнемдей
білуге; еңбек сабағында және оқудан тыс кезде жасалатын заттарға жұмсалатын
материалдарды үнемді пайдалана білуге; өздері шығарған өнімдерден пайда ала
білуге және ақау жібермеуге, жеке және мемлекеттік меншік арқылы
алынған табыстың салмағын айыра білугс үйрету қажет. Ақшаны тиімді жұмсай
білу арқылы тиыннан теңге құралатынын түсіндірген жөн. Еңбек сабақтарында
немесе қызметтің басқа түрлерінде есеп жұмыстарының дағдыларын игеруге
мүмкіндік жасау керек.
Оқушыларды әсемдікке тәрбиелеуде мынадай міндеттерді басшылыққа алу
қажет.
Әсемдікті сезіне білу, түстерді заттардың сыртқы кескінін ажырата
білуге және оны графика немесе сөз арқылы бере білуге, табиғаттың сұлулығын
көре білуге тәрбиелеу.
Өнер туындыларын қабылдай білуді және оның мәдени құндылығын қорғай
білуді қалыптастыру.
Ұлттық өнерге сүйіспеншілікті, киімді кие білуді, сыртқы пішіннің әсем
болуына мән беруді, сол сияқты адамдардың мінез-құлқындағы белгілерін
талғай білуді үйретіп тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушылары көркем шығармалардан бастапқы адамгершілік
және эстетикалық ұғымдарды, сондай-ақ, табиғаттағы, адамдық қызмет жөне
өнер туралы ұғымдарды игеруі керек. Оқушылармен мәнерлеп оқуға, сурет
салуға, музыкаға және биге қызығушылығын тәрбиелеуге бағытталған жұмыстар
жүйесін жүргізу, сондай-ақ мектепке жақын орналасқан мәдени
ескерткіштерімен және басқа да тарихи-этнографиялық құндылықтармен
таныстыру қажет. Ұлттық түр өлшемдерін қалыптастыруда эстетикалық тәрбиенің
(сыртқы түр киім үлгісі, ою-өрнек және т.б.) маңызы зор.
Бастауыш сынып оқушыларын дене мәдениетіне тәрбиелеуде мынадай
міндеттерді жүзеге асыру көзделеді.
Тазалықты, күнделікті еңбекте және әскерде қызмет етуге даярлықта
қиындықтарды жеңе білуде денені шынықтырудың маңызын түсіне білуге
тәрбиелеу.
Бастауыш сынып оқушыларына адамның денсаулығы үшін күн режимін
орындаудың мәнін түсіндіру, спортқа қызығушылықты арттыру қажет. Тәрбиеші
балаларды өзінің сыртқы түріне қарай білуге үйретуі керек. Денсаулық пен
жеке бас гигиенасының ережелерін сақтау мен организмді шынықтыру арасында
тікелей байланыс бар екенін үнемі түсіндіріп отыру қажет.
Жеке басты қалыптастыруда ұзақ мерзімді педагогикалық
әсер туғызатын әдістер тиімді деп саналады. Оған ұзақ мерзімді жаттықтыру
ісі, оқытудың әдістерінің жүйесі, тәрбиешінің жеке басының үлгісі енеді.
Бұл мәселе жөнінде (мәселе жеке бастың үлгісі туралы болып отыр) қазіргі
кезде жиі айтылып жүрген педагогикалық авантюризмнің ғылыми негізсіздігін,
оның тіпті педагогиканы жетік білмейтін тәрбие ісінде мамандығы
шамалы адамдардың өзінше ойлап тапқан жаңалығы деп қарауымыз керек,
себебі идеялсыз жеке бастың қалыптасуы мүмкін емес. Оқушы үшін шынайы ұстаз-
педагог идеял болуы керек.
Сендіру - жеке тұлғаның санасын қалыптастыратын тәрбиенің ең маңызды
әдісі. Әсіресе бұл әдісті талдауда Н.К.Крупская ерекше еңбек етті. Еңбекті
ұйымдастыруда, әр түрлі қоғамдық-саяси және мәдени-көпшілік жұмыстарға
деген балалардың сана-сезімін олардың әлеуметтік көзқарасынан бөліп алып
қарауға болмайды. Осы негізде Н.К.Крупская балалардың өмірі мен еңбегін
ұйымдастыру ісін олардың адамгершілік жолындағы даму ісімен, қоғамға
пайдалы іске саналы түрде қатынасуымен тығыз байланыста қарастырды.
Н.К.Крупская балалармсн тек құрғақ сөйлесу керек емес, олардың істеп
отырған ісіне сенімін арттыру керек дейді.
Бастауыш сынып оқушылары эстетикалық және физиологиялық жағынан,
адамгершілік-имандылық тұрғысынан тәрбиелеп қалыптастырудың маңызын аша
көрсетіп, олардыц мінез-құлқын осы заман талабына сәйкес жетілдіруге деген
сенімін арттырады. Оны іске асырудың маңызды құралы ретінде оқу ісінде,
жекелеме және ұжымдық түсіндірмелі әңгіме түрінде, кештер мен
конференцияларда, саяси хабарлар мен пікір таластарда кеңінен колданады.
Бұл істердің бәрінде сендіру әдістерінің нәтижелі болуы оның мазмұнына және
эмоционалдық сезімге құрылуына байланысгы болмақ.
Жағымды үлгі-өнеге арқылы тәрбиелеу әдісі жеке бастың қалыптасып дамуы
үшін тәрбие ісіндс зор рөл атқарады.
Бір данышпан жеке бастың рухани дамуы үшін үш жағдай - үлкен мақсат,
үлкен кедергілер және үлкен өнеге керек деген екен.
Бастауыш сынып окушысы үлкендердің іс-әрекетіне еліктей отырып, оны
саналылықпен және моральдық сеніммен ерекше қабылдап, өзіне қайталайды.
Оқушылар басқаның аса жоғары мұратты іс-әрекетін байқап, бакылай отырып
ерлік, еңбек сүйгіштік, саналылық дегендердің мазмұны мен мәнін ой елегінен
өткізіп, өзінше тебіреніп барып қабылдайды. Басқаның іс-әрекетіне өзінше
баға беретін болады. Баланың басқаға еліктеуі оны көшіре салу емес, өмірге
өзінше баға беріп, сана-сезімінде сыннан өткізу арқылы басқаның
адамгерішілік сезімі мен көзқарасына сын көзімен қарап, өзінше түсініп,
өзінше қабылдайды деп қараймыз.
Бұл жағдайда бастауыш сынып оқушылары өзін-өзі тәрбиелеуге
жауапкершілік сезіммен қарай бастайтын болды. Осы тұрғыдан қарағанда
бастауыш сынып оқушыларының өзіне жақын адамдардың жеке үлгісін зор
сеніммен қабылдап, оны өзінің рухани қажетіне үлгі етіп жаратуы тәрбиедегі
ең маңызды іс болып саналады. Басқаның жеке бас үлгісін жастарға өнеге
еткенде, келтіріліп отырған мысалға қоғамдық тұрғыдан талдау жасап, ол іс-
әрекет несімен құнды, неліктен оны үлгі етеміз дегенді саналы түрде талдау
арқылы қабылдау керек.
Жаттықтыру әдісі жеке басты іс-әрекетке, тәртіптілікке қалыптастыруда
аса маңызды роль атқаратын тәрбие әдісінің бір түрі. Әсіресе мәдениетті,
жақсы мінез-құлықты оқушының бойына дарытып, әдет. дағдыға айналдыру үшін
жаттықтыру, қайталап үйрету үлкен роль атқарады. А.С.Макаренко тәрбие
ісінде оқушыларды практикалық іс-тәжірибемен байыту, олардың мінез-құлқына
мәдениеттік дағды мен әдетті сіңіру аса қажет деп санады. Ол Мінез-
құлқымыз саналы болуы керек, бірақ одан тәрбие ісінде үнемі сапалылыққа
ғана сүйену керек деген ұғым тумайды. Нағыз этикалық мінез-құлық нормасы
саналылықтан әдет дағдыға, іс-тәжірибеге сіңісіп, мүлде дағдылы әрекетке
айналғанда ғана шынайы мәдениетті азамат тәрбиелейміз. Сондықтан да
балалардың бойында жақсы әдет дағдыларды мықтап орын алуы үшін оны үнемі
жаттықтыру керек дейді.
Сонымен, жаттықтыру әдісі дегеніміз оқушының бойына қажетті жағымды
іс-әрекетті, мінез-құлықты әлденеше рет қайталау арқылы жаттықтырып сіңіру,
оны қалыпты мінез-құлық дағдысына біртіндеп айналдырып қалыптастыру.
Осы әдіс арқылы оқушының бойына мәдениетті мінез-құлық дағдыларын
сіңіруде тәрбие құралы ретінде оқу жұмысында да, әр түрлі сыныптан тыс
қоғамдық жұмыстарды атқаруда да еңбекке, мәдени-көпшілік, саяси тәрбие,
спорт жұмыстарына араласуда, сондай-ақ сөйлеген сөз, жүріс-тұрыс, әңгіме,
баяндама т.б. іс-тәжірибеде қолданып жаттықтыру, іске асыру арқылы
жүргізіледі. Бір сөзбен айтқанда, баланың оқу-тәрбие процесіне байланысты
мектепте істейтін іс-әркеттерінің бәрі жаттықтыру арқылы іске асырылады.
Жаттықтыру тәрбиенің жалпы әдісі ретінде баланы саяси, қоғамдық,
адамгершілік, дене және эстетикалық жағынан дамыту міндеттерін шешуде
қолданылады. Әсіресе, бұл әдісті баланы адамгершілікке тәрбиелеуде кеңінен
қолдану қажет. Ол баланы үстел басында отыруға, жүріп-тұруға, жолдастарымен
дұрыс қарым-қатынас жасауға үйретуден бастап, принципшілдікке, адалдыққа,
отан сүйгіштікке, ерлікке, саналы тәртіпке үйрету сияқты жоғары моральдық
қасиеттерді олардың бойына сіңіруге дейін қолданылатын әдіс.
Жаттықтыру дене тәрбиесінің көркемдік эстетикалық қабілетті дамытудың
негізгі әдісі болып саналады.
Баланың бойында әдет-дағдыны немесе іс-әрекетті мінез-құлық дағдысы
етіп қалыптастыруда жаттықтырудың педагогикалық негізі жөнінде К.Д.Ушинский
де көптеген пікірлер айтқан болатын. Ол жаттықтырудың іс-әрекет, қимыл
үстіндс адам психологиясынан алатын орнын айқындай келе жаттықтыруды іске
асырудың төмендегідей тәсілдерін ұсынады:
а) балалардың алдына белгілі бір іс-әрекет жасауға
ынталылық туғызатындай міндет қою;
ә) сол іс-әрекетті шешуге қажетті білімді алдын-ала меңгерту;
б) оқушыға іс-әрекет кезінде іске асырылатын әрекетті алдын-ала
қайталап жасатып үйрету;
в) кейін ол іс-әрекетті әлденеше қайталатып жаттықтыру,
қалыпты дағдыға айналдыру;
г) оқушылардан жаттығуды жетілдіре түсуді талап ету;
е) іс-әрекет үстіндегі адамның мінез-құлқының үнемі бағытталуда
болатынын ескерту.
Оқушылардың мінез-құлқын бақылау, оған талап қою әдісі.Бала ойынға
алданып, теледидардан қызық кино, концерт көріп, спорт
жарыстарына
қатысып, үй тапсырмасын орындамауы мүмкін. Сондықтан
баланың мектептен тыс уақыттағы мінез-құлқын бақылаудың немесе оны еңбектің
бір түрінен екінші түріне ауыстырудың тәлімдік маңызы зор. Талап қою
дегеніміз баланың іс-әрекетін белгілі бір бағытқа бейімдеу. Талап қою
-баланың жауапкершілік сезімін ояту. Бұл әдісті іске асырудың құралы
-мұғалімнің сұрауы, орынды нұсқау беруі. Оның ерекшелігі баланың тез іс-
әрекет етуіне, оның мінез-құлқын өзі реттеп тәртіпке келтіруге үйретеді. Ол
көбінесе мұғалім мен оқушының ара қатынасы дұрыс, бірін-бірі түсінген,
дұрыс талап қоюды, мінез-құлқын белгілі нормалар мен ережелерді орындауға
ынталандыруды көздейтін әдіс. Сондай-ақ, ол белгілі тапсырмалар мен
талаптарды орындауға бағытталады. Ал оны орындаудың құралы күнделікті
баланың мінез-құлқын, іс-әрекетін, жұмысын бақылау, тапсырмалардың орындалу
барысы туралы әңгімелесу, баланың тәрбиеші алдында есеп беруі немесе
сыныптас жолдастары алдында есеп беруі арқылы іске асырылады. Бақылау
баланың іс-әрекетін бақылай отырып, бағыт-бағдар беруге бейімделе
жүргізіледі.
Баланы бір іс-әрекеттен екінші іс-әрекет түріне ауыстырудың
психологиялық-педагогикалық негізі басқаша. Кейбір бала үнемі бір іспен
шұғылданғанды жақсы көреді. Мысалы, детективтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz