«Жеке және әлеуметтік өрлеу этикасы»
1.«Жеке және әлеуметтік өрлеу этикасы» пәніне анықтама
2.Жақсылық пен жамандық : салыстырмалық талдау
3. Ар мен ұяттың мәні
4. Бақыт ұғымы қалыптасуы
5.Парыз ұғымы қалыптасуы
6.Кадрлық менеджмент эволюциясы
7.Кадрлық менеджменттің негізгі үлгілері:этикалық талдау
8.Адам ресурстарын басқару мен қызметкерлерді басқарудың басты айырмашылықтары
9. Кадрлық стратегияны зерттеудің негізгі методологиясы
10.Менеджердің этикасы:этикалық талдау
11 Кәсіби міндеттер
12.Іскерлік этика — кадрлық менеджменттің архитектоникасы: салыстырмалы талдау
13. Қызметкерлердің моральдық реттеудегі бейресми өзін.өзі ұстау дәрежесі: әлеуметтік. мәдени талдау.
2.Жақсылық пен жамандық : салыстырмалық талдау
3. Ар мен ұяттың мәні
4. Бақыт ұғымы қалыптасуы
5.Парыз ұғымы қалыптасуы
6.Кадрлық менеджмент эволюциясы
7.Кадрлық менеджменттің негізгі үлгілері:этикалық талдау
8.Адам ресурстарын басқару мен қызметкерлерді басқарудың басты айырмашылықтары
9. Кадрлық стратегияны зерттеудің негізгі методологиясы
10.Менеджердің этикасы:этикалық талдау
11 Кәсіби міндеттер
12.Іскерлік этика — кадрлық менеджменттің архитектоникасы: салыстырмалы талдау
13. Қызметкерлердің моральдық реттеудегі бейресми өзін.өзі ұстау дәрежесі: әлеуметтік. мәдени талдау.
Теориялық этика — этиканың негізгі үғымдарын, оның зерттеу пөнін, ғылым ретінде даму тарихын зерттейді. Нормативтік этика — негізгі этикалық категорияларды: мейірімділік пен катыгездік, ізгілік пен жауыздык, ар-үждан, үят, абырой, парыз және т.б. қарастырады. Эмпириялық этика — белгілі бір кезеңдердегі адамзат үйымдарының нақты адамгершілік келбеті туралы түсінік береді.
3.Жақсылық пен жамандық : салыстырмалық талдау жасаңыз
Жақсылық пен жамандық — жеке адамдар мен әр түрлі топтардың іс-әрекеттеріне, әлеуметтік құбылыстар мен қатынастарға адамгершілік тұрғысынан берілетін этикалық баға. Жақсылық деп белгілі бір қоғам (не белгілі бір топ) адамгершілік деп танып, жалпыға өнеге ететін іс-қимылдарды айтады. Жамандық деп, керісінше, адамгершілікке лайықсыз деп танылатын іс-әрекеттерді айтады. Осы екі ұғымның мәнін түсіндіру, олардың арақатынастарын айыра білуді іздеу барлық халықтар арасында ерте кезден-ақ басталған. Ислам дінінде Жақсылық пен жамандықтың адамның өз ниетіне байланыстылығы айтылады. “Мұхаммед (с.ғ.с.): ...кімді қаласаң ардақтайсың да, кімді қаласаң қорлайсың. Жақсылық сенің қолыңда” (Құран Кәрімде 3:26) Әйтсе де адамдардың қаперсіз жүруі қошталынбайды: “Жақсылық істеңдер. Шын мәнінде Алла игілік істеушілерді жақсы көреді” (4:36). Жалпыға бірдей қабылданған адамгершілік қағидаларға жат жамандық іс-әрекеттер қай уақытта да этикалық тұрғыдан айыпталынады. Солай бола тұра бұл категориялардың белгілі, тұрақты өлшемі де жоқ, әсіресе, жеке адамның субъективті ой-пікірі тұрғысынан келгенде Жақсылық пен жамандықтың аясы бірде тарылса, бірде ұлғайып отырады. Қатыстылық жағынан біреуге игілік болып көрінген іс-әрекет өзге біреуге қиянат болуы, сондай-ақ, керісінше, біреуге қиянат болып көрінген әрекет, біреуге игілік болуы ықтимал. Мұндай салыстырмалы түрдегі Жақсылық пен жамандықтың неғұрлым айқын да анық бағасы қалай болғанда да жақсылықтың — жағымды, жамандықтың — жағымсыз құбылыс екендігінде. Сондықтан жағымды жақсылыққа адам жаны әрдайым құштар. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында Жақсылық пен жамандық мәңгілік тақырыпқа айналып, өнегелі іс пен өмірлік мәселелерде жақсылық алғы кезекке қойылған. 19 ғасырда өмір сүрген қазақ шайыры Майлықожа бұл туралы былай дейді : “Жақсылық отқа күймес, суға батпас, Гауҝар тас жарық қылмай жерде жатпас , Қолдан келсе етіңіз жақсылықты, Жақсылықты еткендер жаман таппас”. Қазақ даласынан шыққан ұлы ойшылдар: Қорқыт Ата , Әл-Фараби , Қожа Ахмет Иассауи, Жүсіп Баласағұни,Абай Құнанбаев, т.б. халқымыздың дәстүрлі дүниетанымындағы жақсылық, ізгілік ұғымдарына терең мән беріп, оларды әлемдік философиядағы түсініктер деңгейінде қарастырады. Олардың пікірінше, жеке адамның жақсылыққа ұмтылуы, ізгі іс-әрекеттер жасауға құштарлығы — әділетті қоғам құрудың басты шарты.
"Жақсының жүрген жері - шашу, жаманның жүрген жері - ашу" (Қадыр Мырза Әли).
"Жүрекпен істелген жақсылық ең алдымен өзіңе пайда" (Лев Толстой).
"Жақсылыққа жақсылықпен жауап беру керек, ал жамандыққа әділдікпен жауап берген дұрыс"
3.Жақсылық пен жамандық : салыстырмалық талдау жасаңыз
Жақсылық пен жамандық — жеке адамдар мен әр түрлі топтардың іс-әрекеттеріне, әлеуметтік құбылыстар мен қатынастарға адамгершілік тұрғысынан берілетін этикалық баға. Жақсылық деп белгілі бір қоғам (не белгілі бір топ) адамгершілік деп танып, жалпыға өнеге ететін іс-қимылдарды айтады. Жамандық деп, керісінше, адамгершілікке лайықсыз деп танылатын іс-әрекеттерді айтады. Осы екі ұғымның мәнін түсіндіру, олардың арақатынастарын айыра білуді іздеу барлық халықтар арасында ерте кезден-ақ басталған. Ислам дінінде Жақсылық пен жамандықтың адамның өз ниетіне байланыстылығы айтылады. “Мұхаммед (с.ғ.с.): ...кімді қаласаң ардақтайсың да, кімді қаласаң қорлайсың. Жақсылық сенің қолыңда” (Құран Кәрімде 3:26) Әйтсе де адамдардың қаперсіз жүруі қошталынбайды: “Жақсылық істеңдер. Шын мәнінде Алла игілік істеушілерді жақсы көреді” (4:36). Жалпыға бірдей қабылданған адамгершілік қағидаларға жат жамандық іс-әрекеттер қай уақытта да этикалық тұрғыдан айыпталынады. Солай бола тұра бұл категориялардың белгілі, тұрақты өлшемі де жоқ, әсіресе, жеке адамның субъективті ой-пікірі тұрғысынан келгенде Жақсылық пен жамандықтың аясы бірде тарылса, бірде ұлғайып отырады. Қатыстылық жағынан біреуге игілік болып көрінген іс-әрекет өзге біреуге қиянат болуы, сондай-ақ, керісінше, біреуге қиянат болып көрінген әрекет, біреуге игілік болуы ықтимал. Мұндай салыстырмалы түрдегі Жақсылық пен жамандықтың неғұрлым айқын да анық бағасы қалай болғанда да жақсылықтың — жағымды, жамандықтың — жағымсыз құбылыс екендігінде. Сондықтан жағымды жақсылыққа адам жаны әрдайым құштар. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында Жақсылық пен жамандық мәңгілік тақырыпқа айналып, өнегелі іс пен өмірлік мәселелерде жақсылық алғы кезекке қойылған. 19 ғасырда өмір сүрген қазақ шайыры Майлықожа бұл туралы былай дейді : “Жақсылық отқа күймес, суға батпас, Гауҝар тас жарық қылмай жерде жатпас , Қолдан келсе етіңіз жақсылықты, Жақсылықты еткендер жаман таппас”. Қазақ даласынан шыққан ұлы ойшылдар: Қорқыт Ата , Әл-Фараби , Қожа Ахмет Иассауи, Жүсіп Баласағұни,Абай Құнанбаев, т.б. халқымыздың дәстүрлі дүниетанымындағы жақсылық, ізгілік ұғымдарына терең мән беріп, оларды әлемдік философиядағы түсініктер деңгейінде қарастырады. Олардың пікірінше, жеке адамның жақсылыққа ұмтылуы, ізгі іс-әрекеттер жасауға құштарлығы — әділетті қоғам құрудың басты шарты.
"Жақсының жүрген жері - шашу, жаманның жүрген жері - ашу" (Қадыр Мырза Әли).
"Жүрекпен істелген жақсылық ең алдымен өзіңе пайда" (Лев Толстой).
"Жақсылыққа жақсылықпен жауап беру керек, ал жамандыққа әділдікпен жауап берген дұрыс"
1.Жеке және әлеуметтік өрлеу этикасы пәніне анықтама беріңіз
Жеке және әлеуметтік өрлеу этикасы курсы студенттерге өздерінің лидерлік қабілеттерін білуге, басқару, сәттілік феномені, тұлғалық даму мен өсуде этикалық нормалар мен принциптерді меңгеруге көмектеседі. Сонымен қатар, қазіргі кездегі инновациялық этикалық ізгіліктер мен өзін-өзі танудағы психологиялық жұмыстар мен практикалық бағытты қамтиды.
Пәннің сипаттамасы
Маманның кәсіби өрлеу іс-әрекеті ұғымы және оның негізгі категорияларын ашу; тұлғалық және әлеуметтік өрлеудің құндылықтық-нормативтік негіздерімен, адамгершілік-ізгілік, этникалық, этико-аксиологиялық компоненттерімен таныстыру.
Мақсаты
Әлеуметік ортада тұлғалық және кәсіби іс-әрекет жетістіктеріне жету жолдарын анықтау, әлеуметтік өрлеу және студенттерді ғылыми жетілдіру тәсілдерін қалыптастыру.
Оқу нәтижелері
Студент білуге тиіс:
1. өрлеу ұғымының әлеуметтік-философиялық мәнін;
- жеке және әлеуметтік өрлеу формалары, жетістігі, беделі формулаларын;
- кәсіби өрлеу негізінде құндылық-нормативтік, адамгершілік-ізгіліктік, этникалық негіздерін;
студент меңгеруі керек және жасай алуы тиіс:
- әлеуметтік педагогтың кәсіби іс-әрекетіндегі жеке және әлеуметтік өрлеу тәсілдерін, әлеуметтік тәжірибелік жетістік, әлеуметтік көшбасшы және әлеуметтік қамқоршы болуды;
- білім беру жүйесін дамытудағы жаңашыл тенденцияларды;
- маманның кәсіби іс-әрекет жетістігін, әлеуметтік өрлеуді тұлғалық жобалау тәсілдерін.
2. Этика пәні: анықтама беріңіз
Этика (грек. ethos - дағды, әдет-ғұрып) - зерттеу нысаны мораль, адамның мінез-құлқы болып табылатын ежелгі теориялық пәндердің бірі. Термин және айрықша зерттеу пәні ретінде өз бастауын Аристотель еңбектерінен алады. " Этизм" термині Аристотельдің ар-ождан мәселесіне арналған үш шығармасының ("Никомах этикасы", "Евдем этикасы", "Үлкен этика") атауына кірген. Аристотель Этизм жайлы сөз қозғағанда негізгі үш мәселеге тоқталып, этик. теория, этик. кітаптар, этик. іс-тәжірибе туралы айтады. О баста грек тіліндегі Этизмның латын тіліндегі баламасы ретінде мораль қолданылса, кейіннен білім беру дәстүрінде Этизм - ілім мәнінде, мораль - оның пәні ретінде қарастырылды. Әдетте, Этизмлық ой-толғамдар адамдардың мінез-құлықтары мен салт-дәстүрлерінің әралуан екендігін баяндаудан басталады. Сократ әр-түрлі мінез-құлықтарды бағалап, саралау үшін парасатқа жүгіну керек деп білді. Платон адам жан-жақты ұйымдастырылған мемлекетте өмір сүріп, оның басшылығын дана-философтар атқарғанда ғана рухани және мінез-құлық кемелдігіне жете алады деп білді. Парасат иесі ретінде өз мүмкіндіктерін жүзеге асырған адам, өз өмірінің жоғ. мақсатын айқындап, мемлекеттің негізі болып табылатын саясатқа, экономикаға Э-лық нормалармен жетекшілік жасайды. Этизм ұғымы жайлы Д.Юмның "Адамның табиғаты" туралы трактатында жан-жақты айтылады. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында Этизм ұғымының баламасы ретінде ар-ождан ұғымы қолданылып, негізгі тақырып ретінде ұсынылған.
Этиканың құрылымы. Этика үш бөліктен тұрады:
1. теориялық этика;
2. нормативті этика;
3. эмпириялық этика.
Теориялық этика -- этиканың негізгі үғымдарын, оның зерттеу пөнін, ғылым ретінде даму тарихын зерттейді. Нормативтік этика -- негізгі этикалық категорияларды: мейірімділік пен катыгездік, ізгілік пен жауыздык, ар-үждан, үят, абырой, парыз және т.б. қарастырады. Эмпириялық этика -- белгілі бір кезеңдердегі адамзат үйымдарының нақты адамгершілік келбеті туралы түсінік береді.
3.Жақсылық пен жамандық : салыстырмалық талдау жасаңыз
Жақсылық пен жамандық -- жеке адамдар мен әр түрлі топтардың іс-әрекеттеріне, әлеуметтік құбылыстар мен қатынастарға адамгершілік тұрғысынан берілетін этикалық баға. Жақсылық деп белгілі бір қоғам (не белгілі бір топ) адамгершілік деп танып, жалпыға өнеге ететін іс-қимылдарды айтады. Жамандық деп, керісінше, адамгершілікке лайықсыз деп танылатын іс-әрекеттерді айтады. Осы екі ұғымның мәнін түсіндіру, олардың арақатынастарын айыра білуді іздеу барлық халықтар арасында ерте кезден-ақ басталған. Ислам дінінде Жақсылық пен жамандықтың адамның өз ниетіне байланыстылығы айтылады. "Мұхаммед (с.ғ.с.): ...кімді қаласаң ардақтайсың да, кімді қаласаң қорлайсың. Жақсылық сенің қолыңда" (Құран Кәрімде 3:26) Әйтсе де адамдардың қаперсіз жүруі қошталынбайды: "Жақсылық істеңдер. Шын мәнінде Алла игілік істеушілерді жақсы көреді" (4:36). Жалпыға бірдей қабылданған адамгершілік қағидаларға жат жамандық іс-әрекеттер қай уақытта да этикалық тұрғыдан айыпталынады. Солай бола тұра бұл категориялардың белгілі, тұрақты өлшемі де жоқ, әсіресе, жеке адамның субъективті ой-пікірі тұрғысынан келгенде Жақсылық пен жамандықтың аясы бірде тарылса, бірде ұлғайып отырады. Қатыстылық жағынан біреуге игілік болып көрінген іс-әрекет өзге біреуге қиянат болуы, сондай-ақ, керісінше, біреуге қиянат болып көрінген әрекет, біреуге игілік болуы ықтимал. Мұндай салыстырмалы түрдегі Жақсылық пен жамандықтың неғұрлым айқын да анық бағасы қалай болғанда да жақсылықтың -- жағымды, жамандықтың -- жағымсыз құбылыс екендігінде. Сондықтан жағымды жақсылыққа адам жаны әрдайым құштар. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында Жақсылық пен жамандық мәңгілік тақырыпқа айналып, өнегелі іс пен өмірлік мәселелерде жақсылық алғы кезекке қойылған. 19 ғасырда өмір сүрген қазақ шайыры Майлықожа бұл туралы былай дейді : "Жақсылық отқа күймес, суға батпас, Гауҝар тас жарық қылмай жерде жатпас , Қолдан келсе етіңіз жақсылықты, Жақсылықты еткендер жаман таппас". Қазақ даласынан шыққан ұлы ойшылдар: Қорқыт Ата , Әл-Фараби , Қожа Ахмет Иассауи, Жүсіп Баласағұни,Абай Құнанбаев, т.б. халқымыздың дәстүрлі дүниетанымындағы жақсылық, ізгілік ұғымдарына терең мән беріп, оларды әлемдік философиядағы түсініктер деңгейінде қарастырады. Олардың пікірінше, жеке адамның жақсылыққа ұмтылуы, ізгі іс-әрекеттер жасауға құштарлығы -- әділетті қоғам құрудың басты шарты.
"Жақсының жүрген жері - шашу, жаманның жүрген жері - ашу" (Қадыр Мырза Әли).
"Жүрекпен істелген жақсылық ең алдымен өзіңе пайда" (Лев Толстой).
"Жақсылыққа жақсылықпен жауап беру керек, ал жамандыққа әділдікпен жауап берген дұрыс" (Конфуций).
4. Әділдіктің мәнін ашып көрсетініңіз:
Әділдік, Әділеттілік (арабша әдл) -- әділдік, әділқазылық, шыншылдық; турашылдық, адалдық, дұрыстық; әдәләт -- 1) әділқазылық; 2) юстиция -- дәстүрлі құқықтық мәдениетте адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастың белгілі тәртібіне тікелей қатысты принцип, адамның қоғам алдындағы ғана емес, сонымен бірге қоғамның тұлға үшін де жауаптылығын көрсететін, адамның өмір сүру жағдайлары мен сапасын білдіретін әлеуметтік-этикалық категория.
Әділдік - араб тіліндегі عدل адл түбірінен туындаған есім сөз. Бұл түбірдің негізгі мағынасы - зұлымдық жасамау, иесіне тиесілі ақысын беру, адамдарға қателігін түсіндіріп тәрбиелеу, әркімнің өмірдегі өз орнын білуі, ақиқатқа қол жеткізу, т.б. Сонымен қатар, тазартып түзету, теңестіру әрі өлшейтін таразы деген мағыналарды да қамтиды.
Әділдіктің негізін үйлесім, тепе-теңдік, өлшем, сәйкестік секілді ұғымдар құрайды. Мұндай әділдікті күллі құбылыстардың арақатынасынан анық байқауға болады. Барлық нәрсе бір теңдікпен әрі өлшеммен жа-ратылып, илаһи құдірет тарапынан тәрбие етіліп тіршілікке бейімделген. Адам ағзаларындағы тепе-теңдік пен үйлесімділік, титімдей атом мен алып күн жүйесіндегі тәртіп, төрт мезгілдің алмасуы, түн мен күннің ауысуы сияқты жаратылыстағы бүкіл құбылыстар керемет жүйелілік пен дәлме-дәл өлшемділіктің айғағы.
Ислам осы әділдікті көрсетіп, үйретіп, адамдарды соған бастайды. Шынайы мұсылманның қадірі бүкіл амал-ниеттерін жақсылық пен адамзаттың пайдасына негіздеп, иләһи әділдікке сәйкестендіріп өмір сүре алғандығымен өлшенеді. Шынайы әділдікті іс жүзіне асыра білу аса қиын. Алайда, оны ихсан (Аллаһты көріп тұрғандай иманға ие болу) сезіміне ие болғанда ғана толық орындауға болады.
Ислами ұғымда әділдік - өте құнды және кең ауқымды моральдық категория ретінде қарастырылады. Бұл ұғым тек қана құқық саласындағы әділдікті емес, сенімнен бастап адамдық қатынастарды, тәрбиелік мәселелерді, айтылған сөздер, тіпті, санадағы пікірлерді де толығымен қамтиды. Мысалы, жаратылысты Аллаһтан басқа көптеген тәңірге тән деу - зұлымдық болса, бір ғана Жаратушыға беру - шынайы әділдікті білдіреді.
Әділдік -- ізгіліктің ірге тасы. "Кімде-кімнің әділдігі жоқ болса, оның ұяты да жоқ" (Абай). Әділдік уақыт ағынында өзгеріп отырады. Оның алғашқы түріне көне қоғамдағы "жазалаушы әділеттілік" деген жатады. "Қанға қан, жанға жан", талион, кек алу принциптері ілкі санада әділдік саналды. Қылмыс пен жаза, әрекет пен айыптау мәселелері әділдіктің осы түсінігімен түбірлес. Қоғамдағы меншіктік қатынастардың қалыптасуына байланысты жазалаушы әділдіктің орнына оны тепе-теңдік тұрғыдан түсіну алдыңғы қатарға шықты. Қоғамдық байлықты барлығына бірдей үлестіру идеясы әділдік талабына айналды. Бұл ұран желеуімен талай қантөгістер, революциялар, бүліктер жүріп жатты. Әлеуметтік әділетті орнатамыз деген желеумен бір ғасырға жуық коммунистер өз халықтарына бақытсыздық әкелді. Социолизм қоғамы "байлық -- бұл әділетсіздік, ол кісіні аздырады, адам неғұрлым кедей болса, оның руханилығы жоғарылай түседі" деген жаңсақ пікірді құлаққа құйып келді. Шын мәнісінде, қабілеті мен білігі тең емес адамдарға мүлікті бірдей үлестіріп беру әділетсіздіктің айқын көрінісіне жатады. Мұндай түсінік әлеуметтік енжарлыққа әкеп соғады. Алайда, әлеуметтік теңдік -- өркениетті қоғам құрудың басты шарты. Адамдар құдай алдында, әдеп, құқық, заң алдында тең және бірдей мүмкіндікке ие.
Нарықтық қоғамда "мүмкіндіктер теңдігі мен әділеттілігі " деген өмірлік принцип кең етек жайған. Қоғамдық қатынастар әрбір адамның өзіндік мақсатына жету мүмкіндіктерін шектемеуі керек. Әділдіктің басты өлшемі -- адам құқықтары теңдігінің жүзеге асуы. "Нәтижелер теңдігі" қоғамдық байлықты өмірде табысқа жете алмаған адамдардың пайдасына қайта бөлуге әкеледі. Бұл экономиканың даму ынталылығын азайтады. Мысалы, дәрігер мен санитардың, профессор мен ассистенттің еңбегін тең бағалау әділетсіздікке жатады. Алайда қоғам мүліктік теңсіздікті тым шарықтатып жібермеуге тырысуы қажет. Қоғам үшін пауперлер мен люмпендердің, кедей адамдардың қатары көбеюі қымбатқа түседі. Ол қоғамдық ынтымақтастық пен тұрақтылыққа кері әсерін тигізеді.
5. Ар мен ұяттың мәнін ашып көрсетніңіз:
Ұят - жасаған әрекетіңнің жөнсіздігін түсінушілік. Намысқа кір келтірушілік, моральдық рухтың асқақтығын қорлау - масқара болушылық.
Хакім Абай отыз алтыншы қара сөзінде: Шын ұят сондай нәрсе: шариғатқа теріс я ақылға теріс, я абиұрлы бойға теріс бір іс себепті болады. Мұндай ұят екі түрлі болады. Біреуі ондай қылық өзіңнен шықпай ақ, бір бөтен адамнан шыққанын көргенде, сен ұялып кетесің. Мұның себебі, сол ұят істі қылған адамды есіркегендіктен болады. Япырмай, мына байғұсқа не болды, енді мұның өзі не болады дегендей, бірнәрсе іштен рақым секілді болып келіп, өзіңді қысып, қызартып кетеді. Біреуі сондай ұят, шариғатқа теріс, я ақылға, я абиұрлы бойға теріс, я адамшылыққа кесел қылық, қатеден, яки нәпсіге еріп ғапылдықтан өз бойыңнан шыққандығынан болады. Мұндай ұят қылық қылғандығыңды бөтен кісі білмесе де, өз ақылың өз нысабың өзіңді сөккен соң, іштен ұят келіп, өзіне жаза тарттырады. Кірерге жер таба алмай, кісі бетіне қарай алмай, бір түрлі қысымға түсесің. Мұндай ұяты күшті адамдар ұйқыдан, тамақтан қалатұғыны да бар, хатта өзін өзі өлтіретұғын кісілер де болады. Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіп қылған қысымның аты...
Осы күнде менің көрген кісілерім ұялмақ түгіл, қызармайды да. Ол істен мен ұятты болдым дедім ғой, енді нең бар?, дейді. Я болмаса жә, жә, оған мен ақ ұялатын болайын, сен өзің де сүйтпеп пе едің, дейді. Немесе пәленше де, түгенше де тірі жүр гой, пәлен қылған, түгел қылған, менікі оның қасында несі сөз, пәлендей, түгендей мәнісі бар емес пе еді?, деп, ұялтамын десең, жап жай отырып дауын сабап отырады. Осыны ұялған десек, хадис анау, жақсылардан қалған сөз анау. Осындай адамның иманы бар дейміз бе, жоқ дейміз бе?!
Ар-ұждан -- моральдық сана-сезім ұғымы әрі этика категориясы: жеке адамның өзінің қоғамдағы маңызын сезінуін және қоғамның осы маңыздылықты тану сәттерін қамтиды. Өзінің мазмұны және өзіңде көрініс табатын моральдық көзқарастың табиғаты жөнінен Ар-ұждан ұғымы "намыс" ұғымымен теңдес.
Бізде ар сөзіне ғылыми тұрғыдан қандай анықтама беріледі? Шәкәрім энциклопедиясында А.Тоқсамбаева: Ар - адамгершілік сана, этика-философиялық категория. Адамгершілік (адамшылық, адамдық) қазақ халқында адам бойындағы жақсы қасиеттердің жиынтық мағынасын білдіретін ұғым-өлшем болса, Ар оның шығу тегі, бұлақ бастауы. Арды адам бойындағы жақсы қисиеттердің өлшемі, адамгершілік санасы деуге негіз бар, - дейді.
Шәкәрім өз шығармаларында ар білімі деген терминді қолданған. Ол ар сөзін совесть деп тәржімалаған. Ар дегеніміз не? Ол тек адамға ғана қатысты түсінік. Михаил Лермонтов: Адам ісіне құдаймен бірге төреші бір нәрсе бар, ол - ар деп айтқан.
Ар - адамдық сананың негізі деп: ар түзер адамның адамдық санасын деген өлең жолдарымен Шәкәрім де айтқан. Шәкәрімше айтқанда ар өзіне жақын, әлі ара жігі ашылып зерттелмеген ұят, ұждан ұғымдарымен бірлікте.
Сонымен, ар дегеніміз не? Қазіргі заманғы адамгершілік туралы түсінікті этика деп атайды. Немесе, мораль. Осы екеуі адамгершілік деген ұғымға сәйкес келеді. Бірақ Абайда да, Шәкәрімде де адамгершілік деген сөз жоқ, Абай оны адамшылық дейді, Шәкәрім - адамшылық, ар дейді. Адамшылыққа қатысты білімді Шәкәрім ар білімі дейді. Ар білімі деген тіркес, түсінік - Шәкәрімнің жаңалығы. Ғарифолла Есім айтады: Ар білімі ұғымының ауқымы кең. Ар білімі адамның адамшылығының кемелденген кезінде қалыптаса ма деймін. Менің түсінігімше, ар ниет арқылы көрініс береді. Әдетте, адамдарды ақ ниетті, қара ниетті деп бөліп жатамыз. Қара ниетті адамда ар бола ма? Керісінше, арсыздық солардан шығады. Ақ ниетті адамдардың әр ісінде ізгілік жатады. Арлы адамдар - солар. Адамға бас иіп, құрмет білдіру де соларға тән. Ар білімі болса - арлылықты да, арсыздықты да зерттеуі керек дейді.
Намыс адамның жан дүниесі мен Отанының, отбасының, ұлтының, қоршаған орта мен қоғамының мәнін сезінуімен оянып, соның амандығы мен бүтіндігі үшін күресінен көрініс табады. Өзін-өзі танудан бастау алған адамның рухани ізденісі оның қоршаған ортасын меңгеруіне ұласады. "Малым - жанымның садағасы, жаным - арымның садағасы" деген қағидадан көрініс тапқан, яғни ар-иманның қадірін білумен айқындалатын намыстың бір түрі адамның адамдық келбетін айқындайтын асыл қасиеті. Адам өз бойындағы ең асыл құндылық иман, ар-ождан қазынасы екенін танып білгеннен кейін, оны қорғау, ұлғайту қамымен ғылым, білім іздеп еңбектенсе ол шын мәніндегі намысты тапқаны күмәнсіз.
Ұлылардын ар-уятка байланысты макал-мателдери:
Нысап пен ұят әділеттен шығады.Абай Құнанбаев
Қазаққа ар-ұят ең жоғары саналады.Ғабит Мүсірепов
Арын сатқан антұрғанның айтқан сөзі құрсын.Абай Құнанбаев
Арыңды сатып тапқан мал - харам. Абай Құнанбаев
Пайда ойлама - ар ойла.Абай Құнанбаев
Арсыз сөз қыдыртып, жұрт құтыртуға құмар.Абай Құнанбаев
Ар-намыссыз - ұлттық сана мен ұлттық намыс та тұл.Нұрсұлтан Назарбаев
Жалған намыс - қасиет емес, ар сақтаған - қасиет. Мұхтар Әуезов
Құс ілген қудың ұятта ісі болмайды.Махамбет Өтемісұлы
Ат - шабысына қарай шабады, ер - намысына қарай шабады.Сырым Датұлы
Сайланарда бермейтін уәделері жоқ. Сайланып алған соң аспанда құдай барын, ел-жұрт алдында абырой -ұят барын ұмытып кетеді.Ғабит Мүсірепов
Ұятсызбен ұстаспа.Махмұд Қашқари
Тау суындай тұнық та мөлдір ар.Сағат Әшімбаев
6. Бақыт ұғымы қалыптасуын көрсетініңіз:
Бақыт -- адамның өмір қызығы мен қуанышына, рахатына қанағаттану дәрежесін танытатын этикалық ұғым.
Бақыттың негізінде адамның өмірі мағыналы және нәтижелі болған кездегі өз болмысына деген ризашылық сезімінің қалыптасуы жатыр. Арман сияқты Бақыт та мұраттың тылсымдық-эмоциялық көрінісі болып табылады. Мұрат тұлғаның болашаққа деген сенімін білдірсе, Бақыт оның іске асу деңгейін көрсетеді. Әдептану саласында Бақыт мәселесімен шұғылданатын ілімді фелицитология (грек. Бақыт туралы ілім) деп атайды.
Бақыт -- көп мағыналы ұғым. Оның басты түсініктері:
бақ-дәулет, "қолға қонған құс", ырыздық;
қуаныш, ләззат, рахат;
жақсылыққа, ізгілікке жету, даналық;
өмірден өз орнын табу, толыққанды тұлғаға айналу.
"Құс ұшуға жаралған, адам бақытты болуға жаралған" дейді халық мақалы. Бақытты өмір сүру -- қуанышты болу, дәулетке кенелу, рахатқа бөлену. Адамға қуаныш әкелетін оқиғалар -- табысқа қол жеткізу, іс-әрекеттің марапатталуы, алға қойған мақсаттың орындалуы, бала-шағаның қызығы. Қуаныш сезімі адамға күш беріп, кісінің жігеріне жігер қосады. Алайда қуаныш пен Бақыттың арасында айырмашылық та бар. Қуаныш өткінші, жеке бір сәтке байланысты болса, Бақыт -- адамның бүкіл өмірінің арқауы. Өмірде адамгершілікке жат, әдептілікке симайтын жалған қуаныштардың да кездесуі мүмкін. Қазіргі жағдайда Бақытты өмір сүру мәселесі өркениеттілік құндылықтарымен (нарық, демократия, адам құқыларын қастерлеу, т.б.) тікелей байланысты.
Т. Джефферсон "Тәуелсіздік декларациясында" мемлекет өз табиғаты бойынша Бақытқа ұмтылуды қорғап, тұлғалардың іскерлігі мен дербестілігін ынталандыруы қажет екенін, бұл Бақыт үшін мәнді болып табылатынын атап көрсетеді
Ежелгі грек данышпаны Аристотельдің түсінігімен, бақыт деген - адамгершілігі мол адамдарда өмір сүретін жан. Рақымшылығы мол жан Аристотель заманында шынайы бақыт қуанышының иелері саналғанға ұқсайды.
Бүгінгі таңда "Бақыт" сөзі қалай түсіндіріледі? Психология пәнінің көптеген оқулықтарында "бақыт" термині өз өмірінен толық қанағаттанушылық сезімін сезінген адамның психологиялық көңіл-күй ауаны деп түсіндірілген.
Бұған адам баласының еш уақытта толыққанды бақыт қуанышын сезіне алмайтындығын келтіре кетпеске болмайды. Заңдылық екеш заңдылық ретінде адамға үнемі бір нәрсе жетпей жатады.
Бақыт бұл уақытта жоқ нәрсе және бұл уақытта қатты қалайтын нәрсе. Бақыт - бұл арман. Дегенмен, түсініксіз бір түйткіл орнайтыны, арман-тілек қалай жүзеге асысымен, артынша бақыт ізім-ғайым жоқ болып кетпей ме?! Арманыңыз ақиқат өмірде орын алған уақытта бақыт туралы ұғым жүрек түкпіріңізде белгілі бір уақытқа жатқандай болғанмен, алайда, аппақ таңның жарығында сол бір мол қуатты бақыт туралы ұғымның көлеңкесі кішірейіп, күн өткен сайын жарықтан артық жылдамдықпен күш-қуаты кеми бермек.
Адам нені армандап, нені ақиқат өмірде жүзеге асырып жатқанда өз-өзіне қуаныш сыйлайды? Адам белгілі бір іс-қимылдарды жасайды және онысы шырмалған шаруа тұрмысында қуаныш алып келеді. Қандай бір жаңалық ашпасын, өнер тудырмасын, бәрібір де оның барлығы мәңгілікке бақытты қыла алмайды.
7.Парыз ұғымы қалыптасуын қарастырыңыз
Парыз -- адамның ел-жұрт, мемлекет пен қоғам алдындағы борышын білдіретін әдептік ұғым. Парыздың әр заманда, әр дәуірде тарихи-қоғамдық жағдайға орай анықталып түрленеді және толықтырылады. Парыз адамның бейімділігі мен белсенділігіне, сезімталдығы мен естілігіне байланысты. Сондықтан оны адам болмысы мен мүддесінен, туған ел тұрмысы мен туған жер қажетінен бөліп қарауға болмайды. Парыз дүниетанымдық бағдармен ұласып, астарласып жатады. Өйткені, парыз өмірдің қажеттілігін растау, құндылығын көбейту ынтасынан туындайды, адамның қоғамдық болмыстағы орнын жалғастыру қажетін қуаттайды. Парыз:
* 1) адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынастың ұрпақтық мән-жайын іріктейді;
* 2) адамның адамға қамқорлығын, жағымды әдеп пен адал еңбек ету үлгісін сақтайды, жастардың үлкендер мен Отан алдындағы перзенттік қарызын, азаматтық міндетін тиянақты орындауға жұмылдырады;
* 3)адамның жақсы қасиетін орнықтыруға ұлтаралық қатынастың тиімді түрлеріне қызмет еткізеді.
Мұсылмандық парыз (араб.: فرض фарз) - анық, бұлтартпас дәлелдермен әмір етілген діни іс-әрекеттер мен міндеттер. Мәселен, дәрет алу, намаз оқу, ораза ұстау, зекет беру. Парыз өз ішінде айн және кифая болып екіге бөлінеді: Айн парыз - әрбір мұсылманға тікелей жүктеліп, өтеуге борышты парыздар. Мұсылман бұл парыздарды жеке өзі орындауға тиіс. Намаз бен ораза секілді. Біреудің парызын басқа біреу етей алмайды. Кифая парыз - жалпы мұсылманға Парыз бола тұрса да, кейбір мұсылмандардың іске асыруы арқылы барша мұсылманның мойнынан түсетін парыздар. Алайда ешкім орындамаса, барлық қоғам жауапты. Мысалы, жаназа намазын оқығандай. Бір қалада кейбір мұсылмандар қайтыс болған мұсылманның жаназа намазын оқыса жетіп жатыр. Сол кезде қалған мұсылмандар осы жауапкершіліктен құтылады. Бірақ кифая парыздың сауабы өтеген адамдарға ғана жазылады. Өтелмеген жағдайда күнәсі барлық мұсылмандарға жазылады. Парыздың өтелуінде зор сауап пен жақсылық бар. Мойнындағы борышын өтемегендер ақырет азабын тартады. Айта кететін бір жайт, кімде-кім парызды теріске шығарып, Парыздығын қабылдамаса, діннен шығады. Алайда парыз екенін мойындап, бірақ өтемесе, тек қана мойнының борышы болып қалады. Яғни, мұсылман - күнәһар деп есептелінеді.
Азаматтық парыз -- адам мен қоғам үйлесімділігін білдіретін әлеум.-этикалық ұғым, жеке тұлғаның туған жер, ата мекен, Отан, халық алындағы парызы.[[1]] Қазыбек би"Алтын ұяң -- Отан қымбат, туып өскен елің қымбат, кіндік кесіп, кір жуған жерің қымбат" деген. Адамзат пен Отанды сүю тек азаматтық парыз емес, сонымен бірге ар-намыспен де байланысты. "Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді" деген осыған мегзейді. Азамат үшін тіршіліктің ең қиыны, күрделісі -- нағыз адам болу. Адамға өз ісін жетік білу де -- азаматтық парыз Пайғамбар хадистерінде "үйренуге қорланбадым, әркімнен үйрендім, әркімге үйреттім" деген ұлағатты сөздер бар. Азаматтық парызадам құқықтарын қастерлеумен тығыз байланысты. Азамат өз құқықтарын пайдаланып қана қоймай, сонымен бірге қоғам, заң және басқа тұлғалар алдындағы жауапкершілігін сезіну қажет. Азаматтық парыз азаматтық қоғам, құқықтық мемлекет және халықтың шынайы билігі бар жағдайларда толық жүзеге аса алады.
8. Шығармашылық бірлестік қызметінің негізгі қағидалары: этикалық талдау жасаңыз
Шығармашылық дегеніміз не? Шығармашылық - адамның іс - әрекетінің түрі. Шығармашылық қабілеттердің дамуы, бүгінгі таңда негізгі нысана болып, ал оқушыда шығармашылық белгілерінің болмауы - үлкен мәселеге айналып, қазіргі таңда ойландыратын дүние. Өйткені, өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шеше білу тек шығармашыл адамдардың қолынан келеді. Баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, тәжірибелік әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдарын көрсету керек. Шығармашылық - бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халықтық, жалпы және жеке адамның шығармашылығы арқылы жеттік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс - әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға беймідей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
9.Органикалық түрде ұйымдасқан мәдениет: этикалық талдау жасаңыз
Мәдениет - адамның өз қолымен, ақыл-ойымен жасағандары және жасап жатқандарының бәрін түгел қамтиды. Жай ғана сауат ашудан және тазалық ережелерін сақтаудан бастап, өмірдің асқан үлгілі шығармаларын жасағанға дейінгі ұғымды қамтып жатқан - мәдениет саласының өрісі кең.
Мәдениет - тарихи құбылыс. Оның дәрежесі мен сипаты қоғамдық өмірдің жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Тарихи дәуірлердің алмасуы мәдениеттің мазмұны мен формаларына сөзсіз терең өзгерістер енгізеді.
Мәдениетті тұлғалық сипатта қарастырғанда, бірнеше елеулі түсініктерге тоқтала кету қажет, олардың ішіндегі маңыздылары:
* мәдени әрекет,
* мәдени орта,
* мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және
* мәдени ұйымдар мен ұжымдар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қоғам және мәдениет
Енді мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтерін талқылайық. Алдымен қоғам және мәдениет ұғымдарында қаншама ұқсастық, үндестік болғанымен, олардың арасындағы мағыналық, айырмашылықты естен шығармаған жөн.
Қоғам -- әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе -- адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Осыған дейін қарастырылған ұғымдарды негізге алып, қоғамдағы мәдениеттің төмендегідей қызметтерін айқындау мүмкіндігі бар:
Адамды калыптастыру қызметі
Бұл -- мәдениеттің қоғамдағы басқа қызметтерін бойына жинақтайтын және оның негізгі мазмұнымен тікелей байланысты нышан. Егер біз адамды әлде құдай, әлде табиғат, әлде еңбек жаратты деген пікірталастардан сәл көтерілсек, адам мәдениетті, ал мәдениет адамды қалыптастырғанына көзіміз жетеді. Жеке адам өзі өмір сүріп жатқан қоғамның туындысы, төл перзенті [[3]]. Маугли -- көркем бейне. Жануарлар арасында кездейсоқ өскен адам мәдениеттік қасиеттерден жұрдай болады.
Адамға ең қиыны -- адам болу. Ал оның негізгі шарттарының бірі ретінде ізгілік пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әділеттілік пен өктемдік, бодандық пен азаттық, сұлулық пен ұсқынсыздық арасындағы адамның таңдауын аламыз. Соның нәтижесінде жеке тұлғада өзіндік сана тұрақталады, ол озық мәдениет үлгілерін өз бойына сіңіреді. Жалпы алғанда, мәдениеттің алға басуы дегеніміз дүниежүзілік тарихтың адам үшін, оның мүдделері мен өзіндік мақсаттары бағытында толыққанды ашылуы болып табылады.
Жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі
Мәдениеттің бұл қызметі бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілетін бүкіл адамдық өмір тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты. Ақпараттық (информациялық) беріліс әлеуметтік жүйеде биологиялық тұқым қуалаушылықтан өзгеше жүреді. Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және оны шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Мәдени ақпараттар -- салт-дәстүр, әдет-ғүрып, рәсім-рәміз, діл мен тіл, дін және өнер, білім т.б. руханилықтың белгілі бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде мәдениет субъектісінің өзіндік санасының жанды буынына айналады.
Танымдық қызметі
Мәдениеттің қоғамдағы бүл қызметміндетінің сан алуан қыры бар. Бірден біздің назарымызды өзіне аударатын нәрсе -- мәдениет пен білімнің ара қатынасы. Табиғаттан қулығын асырып жіберуге (Гегель) бағытталған адамдардың білімі, әрине мәдениеттің негізгі қүрамдас бөлігіне жатады. Ертедегі гректің пайдейя, ислам Өркендеуіндегі маариф, қазіргі өркениеттегі интеллигенттілік үғымдары мәдениет пен білімділіктің іштей туыстығын, үндестігін білдіреді. Осы сипатта, әсіресе зиялылар (интеллигенция) мәдениетті сақтау және дамыту ісінде үлкен қызмет атқарады. Бүгінгі күнге лайық адамдық қарым-қатынас орнату -- интеллигенцияның басты міндеті... Ал біздің өркениеттілігіміз жаппай компьютерге көшумен сипатталмауы керек, мәдени диалогтың түрін жасап, оны сақтай білу қабілетімізбен көрінуі керек [[4]]. Яғни білімділік мәдениеттіліктің маңызды алғышарты болғанымен, бұл екі ұғымның арасында елеулі айырмашылық, белгілі алшақтық, кейде тіпті қайшылық бар. Ғылымның бет алды дамуы, шектелмеген техникалық әрекет мәдениетке үлкен нұқсан келтіруі мүмкін. Тек жоғары деңгейде мәдениеті бар өркениет ғылым мен техниканың дамуындағы теріс салдарларды бейтараптандыра алады. Егер біз ғылым арқылы шындықты ашсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз, ал моральдық таным арқылы -- жақсылық пен жамандықты айырамыз.
Кәсіпкерлік ұйымдасқан мәдениетті бағалаңыз.
Кәсіпкер және кәсіпкерлік мәдениет түсініктері егіз ұғым. Себебі, кәсіпкер болатын адам кәсіпкерлік мәдениетті сақтауы тиіс. Яғни, іскерлік қарым-қатынас этикасын дұрыс ұстану керек. Кәсіпкердің шыншыл болуы - оның маңызды моральдық қасиеті болып табылады. Ол екіжүзділікке, өтірік айтуға, ырғақтарды жеке мақсаты, мансабы үшін өзгеше сипатта қарауға, түсінуге қарсы. Сонымен қатар кәсіпкерге өзіне шектен тыс сенімді болу, қызметтестеріне, бағыныштылары мен келушілерге шыдамсыздық көрсету - үлкен қателік. Қоғамдық пікірді есепке ала отырып, өз - өзіне жоғары талап қоя білу кәсіпкердің өзін - өзі ұдайы жетілдіру ғана емес, өзгелерден сондай жетілуді талап ету болып табылады. Талап қоя, сұрай білу де - кәсіпкердің кәсіптік имиджінің моральдық кодексінін талаптарының бірі.
Талап ету - сенім блдірумен, сыйлаумен сабақтасып жатуы қажет.
Кәсіпкерге қажет бір қасиет - тыңдай білу. Тыңдай білу сөйлеушінің сөзін бөлмей мақұлдау ғана емес, оның ойына, сезіміне ортақтасу. Сөйлеп отырған адамға тыңдаушының бет құбылысы: бейтарап отыр ма, жалығып кетті ме, әлде қызығып, көмектесуге дайындалуда ма бәрі әсер етеді. Қызметшінің жеке бас проблемасы әңгімелесушінікіне қарағанда анағұрлым күрделі, қиын мәселе болса да, ол тындаушы ретінде өз проблемасын естен шығара тұруы тиіс. Моральдық сапа қасиеттерінің ішіндегі ең шынайысы - кәсіпкердің өз беделі. Беделдің жиналуы - өз ісін терең білуі мен қажымас еңбек, адалдық пен әділдік, қарапайымдылық пен байсалдылық, өзіне де, өзгелерге де талап қоя білушілік және парыз бен жауапкершіліктің дамыған деңгейі.
Кәсіпкердің басты қызметі болып табылатын адамдармен қарым - қатынастағы басшылық - қоғамның басты өндіруші күші - адамдармен адам факторымен жұмыс істей білушілік.
Кәсіпкер болу, бұл - адамдармен тең қарым - қатынаста болу, кез келген жағдайдан жол таба білу, өз сезімін басқара білу.
Және де кәсіпкерлік мәдениет ұғымын қозғаған кезде, біз іскерлік қарым-қатынастағы сөйлеу мәдениетін ұмытпағанымыз жөн. Іскерлік қарым-қатынас тілі кәсіпкердің белгілі бір салаға қатысты жүйелі білімін, біліктілігін, кәсіби тіл шеберлігін қажет етеді. Кәсіпкер өз ортасында әріптестерімен пікірлескенде, сәлемдесу, жұмыс барысын таныстыру, өз жұмысының жоспарын қысқаша түсіндіру барысында әдеп пен мәдениет деңгейін сақтау қажет. Нақты ұсынысты, жоспарды талқылауда басқа адамдардың көзқарастарымен санаспай, дауыс көтере сөйлеу, тек өзінің пікірін біржақты дұрыс санау іскерлік қарым-қатынаста өзара тіл табысуға да кедергі келтіреді.
Ал енді, кәсіпкерлік мәдениеттің даму бағыттарын айтатын болсақ:
1 - бағыт. Кәсіпкерлікті тәуекелдікпен байланыстырды. Бұл бағыттың негізін салушысы болып француз экономисі - Ричард Контильон болып саналады. Ол мынадай шешімге келеді: Кәсіпкер болашақтағы мүмкіндіктерді болжап, өзіне табыс табу мақсатында мүмкіндіктерді жүзеге асырады. Сұраныс пен ұсыныс қатынасын ескере отырып, кәсіпкер тауарды арзан бағаға сатып алып,қымбат бағаға сатады.
2 - бағыт. Ж. Сей мен А. Маршалдың көзқарастарымен байланысты. Олардың ойынша өндірістік факторлардың бірі рационалдық комбинацияны жүзеге асыру және қалыпты кәсіпкерлік табыс табу.
3 - бағыт. Кәсіпкерлік теориясын құрудағы негізгісі мен перспективалық бағыт. Бұл бағыттың негізін салушы Шумпеттер. Егер шаруашылық субъектілері жаңа комбинацияны жүзеге асырмаса, ол кәсіпкер болып саналмайды. Кәсіпкерлік функцияларын мынадай адам ғана жүзеге асыра алады. Егер ол сезімтал, иновациялық өзгерістерге икемді адам болса, жаңалықты таба білетін, оның нәтижесін тиімді қолдана білетін тұлға.
4 - бағыт. Бұл бағыттың негізін салған адамдар П. Дюркер, В. Санто олар кәсіпкерлікті менеджментпен тығыз байланыстырады. Кәсіпкерлік пен менеджмент бірін-бірі толықтырып тұрады және құрамдас бөлігі болып табылады. Менеджмент көбінесе кәсіпорынның қызмет көрсету саласына көп көңіл бөледі және кәсіпкерліктің басқару стилін нығайтады.
Бүгінгі таңда кәсіпкер деп, иелігіндегі қажетті құралдары бар пайдалы жұмысты ұйымдастырушы адамды айтады. Бұлардың қатарына жататындар - шағын кәсіпорындардың иесі, акционерлік қоғамның басқарушысы, кооперативтің жетекшісі және шаруашылық бірлестіктерінің менеджерлері немесе жалдамалы басшы. Және бұлардың барлығын кәсіпкер қылатын ортақ ұғым - іскерлік қарым-қатынас этикасын, ұлттық кәсіпкерлік мәдениет деңгейін сақтау болып табылады.
Партиципативтік ұйымдасқан мәдениет: Этикалық талдау жасаңыз.
Партиципативная мәдениеті (Партиципация -- қатыстылығы) -- бұл мәдениет, жеке адамдар (қоғам) тұтынушылар ретінде ғана қолданылмайды , сондай-ақ демеушілер немесе өндірушілер (prosumers) ретінде қолданылады. Кейбір авторлар демократиялық мәдениеті ретінде анықтайды.
Басқару стилі, ол кезде басшысы үйлестірушісі топтық процесін қамтамасыз ете отырып, жан-жақты талқылау аса маңызды мәселелерін шешу болып табылады. Мұндай тәсілде басшысы "өз шешіміне" қатып қалмайды және ол барлық тобының қолдауына ие кез-келген шешімді қабылдауға және жүзеге асыруға дайын.
Партиципативтік мәдениет ұраны "Сен іс үшін, ал іс -- сен үшін".
Ерекшеліктері
1.Көшбасшы бөлу әдістері және шешім қабылдау процесі:
Көшбасшылық жәрдемдесу мен ынтымақтастық байланыстарға негізделеді
Ұйымдастыру жан жақты талқылауға жіберіледі
Басшылық топтық өзара іс-қимыл және ынтымақтастыққа катализатор ретінде әрекет етеді
Проблемалар ашық өзара іс-қимыл негізінде шешіледі
Келіспеушіліктер мен даулар өмірлік проблемаларды қажетті тиімді шешу үшін болып саналады
Алғаш рет пайда болатын рөл "басқарушының рөлі"
Бірлесіп шығармашылық түрі бірлескен қызмет
Басқару механизмі -- бағдарламалау
2. Бөлу және бекіту функциялары жауапкершілікті ережесі:
Қажет болған жағдайда функциялары және жауапкершілік бөлінеді және ауысып тұрады
Күнделікті жұмыс, үнем үлкен жетілдіру үшін тексеріледі
Ақпарат және деректер, әдетте, бағаланады және ашық бөлінеді.
Салыстырмалы төмен кедергілер бастамасы, көркем шығармашылық және ерікті міндеттемелер.
3. Нақты адамның тіршілік әрекеті ұйымындығы орны мен рөлі мүдделері:
жеке адамдардың тілектері мен мүдделерін ұйымның келісімдер жолымен, мүдделерімен келісіледі
Коммуникация (қарым-қатынас) ашық және көп.
Кәсіби өсудің құндылығы
Тұлға түрі -- "профессионал".
шығармашылық процесін әзірлеудегі Қуатты қолдау және ның нәтижелерін басқалармен бөлу
Қатысушылар ойлайды, ұйымның қызметіне олардың үлесі үлкен мәнге ие деп
Тұлға түрі -- универсал,
психологиялық климаттың ерекшеліктері жоғары жеке жауапкершілік, креативтілік, тұтынушылық ынтымақтастық, ұстанымдар ауыстыруға икемділік және құқықтарын құрметтеу.
Этикалық құндылықтар: әлеуметтік психологиялық талдау жасаңыз
Құндылық - объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін философиялық-социологиялық ұғым.
Философия тарихында құндылық көрінісінің заңдылықтары туралы жалпы түсінік 19 ғасырдың ортасында пайда болды. Құндылық ұғымына тұңғыш филосиялық анықтаманы Р.Лотце мен Г.Коген берді. Ежелгі филосиялық көзқарастарда құндылықтың әр түрлі көріністеріне жататын және табиғи, қоғамдық құбылыстарды, адамның іс-әрекетін бағалауда пайдаланылатын сұлулық, қайырымдылық, мейірімділік секілді этикалық және эстетикалық ұғымдар қолданылды. Құндылық объектінің адам үшін қаншалықты маңызды екендігін айқындайды. Ол пәндік және субъективтік деген екі бөліктен тұрады. Пәндік және субъективтік құндылық -- адамның дүниеге қатынасының екі жағы, біріншісі -- оның объектісі, екіншісі -- субъектісі. Сондықтан пәндік құндылық баға берудің объектісі, ал субъективтік құндылық олардың өлшемі мен әдісі болып табылады. Пәндік құндылыққа заттардың табиғи қажеттілігі, өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени мұралар, ғылыми ақиқаттың теориясы маңызы мен тәжірибелік пайдасы, адамдардың іс-әрекетіндегі жамандық пен жақсылықтың іске асуы, табиғи және қоғамдық объектілердің эстетикалыққасиеттері жатады. Санадағы құндылық ұғымына қоғамдағы ойлау мен бағалау, мақсат және оған жетудің жолдары, қоғамда кездесетін түрлі нормалар жатады. құндылықтар өмірге, еңбекке, шығармашылыққа, адам өмірінің мәніне, т.б. баға беру қатынасынан тұрады. Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар, нормалар мен мән-мағыналар қызметін өзіне бағындырады және реттейді. Құндылықтар адам мүддесінің объектісі бола тұра, әлеуметтік, заттық ортадағы күнделікті тіршілікте бағыт беру рөлін атқарады. Адам өзін қоршаған заттық және рухани әлемді құндылықтар арқылы бағалайды. Оның шынайы өмірге құндылықтық қатынасы тек сана негізінде болуы мүмкін. Құндылықтық сана заттың біз үшін қаншалықты бағалы, оның құндылығы неде екенін зерттейді.
Құндылық - мәдениеттің құрамдас бөлігі. Мәдениеттің құрамдас бөлігі болуы себепті құндылық адамдардың өзін ұстауын реттейді, олардың шынайы тәртібін айқындайды. Мәдениет құндылықтары, тиісінше, материалдық және рухани болып бөлінеді. Құндылықтардың мазмұны қоғамның мәдени жетістіктерімен шарттастырылған. Құндылықтар әлемі, сөздің кең мағынасында, мәдениет әлемі деген сөз. Ол адамның рухани қызмет аясы, оның санасының дұрыстығын айғақтаушы, адамның рухани байлығының елшеуіші іспетті. Құндылықтарды мүдделердің қарапайым жалғасы немесе бейнеленуі ретінде қарастыруға болмайды. Олар салыстырмалы өзінділікке ие.
13-14. Кадрлық менеджмент:әлеуметтік-психологиялық талдау жасаңыз.
Менеджмент мағынасы - материалдық, адам, физикалық және ақпараттық ресурстарды басқару.
Ал,Кадрлық менеджмент- адамдарды,соның ішінде қызметкерлерді басқару ресурсы болып табылады.
Кадрлық Менеджмент бұл нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі. Американ экономисті Леотивтің анықтамасы бойынша кадрлық менеджмент бұл - өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру басқару еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновация, жаңалық мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерін тәсілдермен формалардың жиынтығы. Сонымен менеджменттің бастапқы ұғымы бұл басшылық. Күнделікті тұрмыста кадрлық менеджмент сөзі белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен шұғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді. Ф. Тейлордың пікірінше менеджмент - іргелі дәл ғылымға, ережелер мен принциптерге негізделген шынайы ғылым деп есептесе, Друкердің түсіндіруінше - жоғарыда аталған элементтері бола тұрса да, менеджмент ғылымнан немесе кәсіптен гөрі, практикаға жуықтау. Ол менеджмент ұғымына кең мағынада түсінік беруге қарсы болып, оны іскерлік кәсіпшілікке, былайша айтқанда тауар өндіру мен алуан түрлі экономикалық қызмет көрсетуге жатқызады.Менеджмент ұғымына Э. Петерсон мен Э. Плоумен кеңірек түсінік берді.Олар былай деп жазады: Кең мағынада, әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, менеджмент дегеніміз адамдарға тән тенденцияда топты қалыптастыру нәтижесінде өрістейтін техника немесе тәсіл. Мұндай топтың мысалына үкіметті алуан түрлі клубтарды және іскер кәсіпорындарды жатқызуға болады. Қандай топ болмасын, оның өзінің дербес менеджменті болуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда менеджментті тәсілдер жиынтығы ретінде қарастыруға, әрі сол арқылы белгілі бір адамдар тобының мақсаттары мен міндеттері белгіленеді, айқындалады.
Қазіргі кездегі кадрлық менеджмент жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен, фактілерді жан-жақты зерттеуімен, кәсіпорындардың ойдағыдай іс-әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастыруымен, дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады. Менеджмент - нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі.
Көрнекті американ экономисті В. В. Леонтьевтің анықтамасы бойынша: Менеджмент - бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау, жаңалық енгізу мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерінің, тәсілдері мен формаларының жиынтығы.
15.Кадрлық менеджмент эволюциясын бағалаңыз.
Алғашында менеджментті жалпы алғанда адамдар топталып жұмыс істеген жерде адамдардың қоғамдық үш сферасында болған.
А) Саяси сфера - топтар арасында тәртіпті қабылдау үшін болды.
Ә) Экономикалық сфера - өндірісті және ресурстарды топтау және анықтау.
Б) Қорғаныс сферасы - бұл жаулардан және жабайы аңдардан қорғану үшін.
Ерте қоғам кезінде адамның қызметін бағыттап отыру үшін адамдар қажет болды. Мысалы: Египеттік пирамида басқарушы өнердің ескерткіші болып табылады. Өйткені ондай құбылыстарды мұқият жоспарлау, көп адам жұмыс жасағандықтан солардың қызметін қадағалау қажет болды.
Менеджмент даму кезеңдерін теория және практикаға қарап отырып мынадай тарихи кезеңге бөлуге болады.
1. Ежелгі кезең б.з.д. 9 - 7 ғ. бастап бұл ең ұзақ дамыған кезең. Қазіргі 18 ғасырға дейін қамтыды. Кезең бастапқыда басқару тәжірибесі өте баяу жиналды. Алғашқы қауымдық құрылыс бірігіп етуді басқару және ұйымдастыру үшін 9 - 7 мың. жылдары таяу Шығыста шаруашылықтың бір түрінен екінші түріне көшу барысында, яғни өндіруші экономикалық басталды. Менеджменттің дамуынан осы өндірістік экономикалық көшу көп әсерін тигізді. Ежелгі Египет мемлекеттік шаруашылықты басқарудың үлкен тәжірибесі болды. Бұл уақытта дамыған мемлекеттік басқару аппараты және оларға қызмет ететін топ қалыптасты.
Сократ грек философы басқаруды ерекше қызмет сферасы деп сипаттама берді.Ол әр түрлі басқару формалар таңдау негізінде басқарудың жан - жақты принципін алға қойды.
Платон (428-348ж.ж.) мемлекеттік басқару формаларын классификациясын жасады.
Александр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жеке және әлеуметтік өрлеу этикасы курсы студенттерге өздерінің лидерлік қабілеттерін білуге, басқару, сәттілік феномені, тұлғалық даму мен өсуде этикалық нормалар мен принциптерді меңгеруге көмектеседі. Сонымен қатар, қазіргі кездегі инновациялық этикалық ізгіліктер мен өзін-өзі танудағы психологиялық жұмыстар мен практикалық бағытты қамтиды.
Пәннің сипаттамасы
Маманның кәсіби өрлеу іс-әрекеті ұғымы және оның негізгі категорияларын ашу; тұлғалық және әлеуметтік өрлеудің құндылықтық-нормативтік негіздерімен, адамгершілік-ізгілік, этникалық, этико-аксиологиялық компоненттерімен таныстыру.
Мақсаты
Әлеуметік ортада тұлғалық және кәсіби іс-әрекет жетістіктеріне жету жолдарын анықтау, әлеуметтік өрлеу және студенттерді ғылыми жетілдіру тәсілдерін қалыптастыру.
Оқу нәтижелері
Студент білуге тиіс:
1. өрлеу ұғымының әлеуметтік-философиялық мәнін;
- жеке және әлеуметтік өрлеу формалары, жетістігі, беделі формулаларын;
- кәсіби өрлеу негізінде құндылық-нормативтік, адамгершілік-ізгіліктік, этникалық негіздерін;
студент меңгеруі керек және жасай алуы тиіс:
- әлеуметтік педагогтың кәсіби іс-әрекетіндегі жеке және әлеуметтік өрлеу тәсілдерін, әлеуметтік тәжірибелік жетістік, әлеуметтік көшбасшы және әлеуметтік қамқоршы болуды;
- білім беру жүйесін дамытудағы жаңашыл тенденцияларды;
- маманның кәсіби іс-әрекет жетістігін, әлеуметтік өрлеуді тұлғалық жобалау тәсілдерін.
2. Этика пәні: анықтама беріңіз
Этика (грек. ethos - дағды, әдет-ғұрып) - зерттеу нысаны мораль, адамның мінез-құлқы болып табылатын ежелгі теориялық пәндердің бірі. Термин және айрықша зерттеу пәні ретінде өз бастауын Аристотель еңбектерінен алады. " Этизм" термині Аристотельдің ар-ождан мәселесіне арналған үш шығармасының ("Никомах этикасы", "Евдем этикасы", "Үлкен этика") атауына кірген. Аристотель Этизм жайлы сөз қозғағанда негізгі үш мәселеге тоқталып, этик. теория, этик. кітаптар, этик. іс-тәжірибе туралы айтады. О баста грек тіліндегі Этизмның латын тіліндегі баламасы ретінде мораль қолданылса, кейіннен білім беру дәстүрінде Этизм - ілім мәнінде, мораль - оның пәні ретінде қарастырылды. Әдетте, Этизмлық ой-толғамдар адамдардың мінез-құлықтары мен салт-дәстүрлерінің әралуан екендігін баяндаудан басталады. Сократ әр-түрлі мінез-құлықтарды бағалап, саралау үшін парасатқа жүгіну керек деп білді. Платон адам жан-жақты ұйымдастырылған мемлекетте өмір сүріп, оның басшылығын дана-философтар атқарғанда ғана рухани және мінез-құлық кемелдігіне жете алады деп білді. Парасат иесі ретінде өз мүмкіндіктерін жүзеге асырған адам, өз өмірінің жоғ. мақсатын айқындап, мемлекеттің негізі болып табылатын саясатқа, экономикаға Э-лық нормалармен жетекшілік жасайды. Этизм ұғымы жайлы Д.Юмның "Адамның табиғаты" туралы трактатында жан-жақты айтылады. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында Этизм ұғымының баламасы ретінде ар-ождан ұғымы қолданылып, негізгі тақырып ретінде ұсынылған.
Этиканың құрылымы. Этика үш бөліктен тұрады:
1. теориялық этика;
2. нормативті этика;
3. эмпириялық этика.
Теориялық этика -- этиканың негізгі үғымдарын, оның зерттеу пөнін, ғылым ретінде даму тарихын зерттейді. Нормативтік этика -- негізгі этикалық категорияларды: мейірімділік пен катыгездік, ізгілік пен жауыздык, ар-үждан, үят, абырой, парыз және т.б. қарастырады. Эмпириялық этика -- белгілі бір кезеңдердегі адамзат үйымдарының нақты адамгершілік келбеті туралы түсінік береді.
3.Жақсылық пен жамандық : салыстырмалық талдау жасаңыз
Жақсылық пен жамандық -- жеке адамдар мен әр түрлі топтардың іс-әрекеттеріне, әлеуметтік құбылыстар мен қатынастарға адамгершілік тұрғысынан берілетін этикалық баға. Жақсылық деп белгілі бір қоғам (не белгілі бір топ) адамгершілік деп танып, жалпыға өнеге ететін іс-қимылдарды айтады. Жамандық деп, керісінше, адамгершілікке лайықсыз деп танылатын іс-әрекеттерді айтады. Осы екі ұғымның мәнін түсіндіру, олардың арақатынастарын айыра білуді іздеу барлық халықтар арасында ерте кезден-ақ басталған. Ислам дінінде Жақсылық пен жамандықтың адамның өз ниетіне байланыстылығы айтылады. "Мұхаммед (с.ғ.с.): ...кімді қаласаң ардақтайсың да, кімді қаласаң қорлайсың. Жақсылық сенің қолыңда" (Құран Кәрімде 3:26) Әйтсе де адамдардың қаперсіз жүруі қошталынбайды: "Жақсылық істеңдер. Шын мәнінде Алла игілік істеушілерді жақсы көреді" (4:36). Жалпыға бірдей қабылданған адамгершілік қағидаларға жат жамандық іс-әрекеттер қай уақытта да этикалық тұрғыдан айыпталынады. Солай бола тұра бұл категориялардың белгілі, тұрақты өлшемі де жоқ, әсіресе, жеке адамның субъективті ой-пікірі тұрғысынан келгенде Жақсылық пен жамандықтың аясы бірде тарылса, бірде ұлғайып отырады. Қатыстылық жағынан біреуге игілік болып көрінген іс-әрекет өзге біреуге қиянат болуы, сондай-ақ, керісінше, біреуге қиянат болып көрінген әрекет, біреуге игілік болуы ықтимал. Мұндай салыстырмалы түрдегі Жақсылық пен жамандықтың неғұрлым айқын да анық бағасы қалай болғанда да жақсылықтың -- жағымды, жамандықтың -- жағымсыз құбылыс екендігінде. Сондықтан жағымды жақсылыққа адам жаны әрдайым құштар. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымында Жақсылық пен жамандық мәңгілік тақырыпқа айналып, өнегелі іс пен өмірлік мәселелерде жақсылық алғы кезекке қойылған. 19 ғасырда өмір сүрген қазақ шайыры Майлықожа бұл туралы былай дейді : "Жақсылық отқа күймес, суға батпас, Гауҝар тас жарық қылмай жерде жатпас , Қолдан келсе етіңіз жақсылықты, Жақсылықты еткендер жаман таппас". Қазақ даласынан шыққан ұлы ойшылдар: Қорқыт Ата , Әл-Фараби , Қожа Ахмет Иассауи, Жүсіп Баласағұни,Абай Құнанбаев, т.б. халқымыздың дәстүрлі дүниетанымындағы жақсылық, ізгілік ұғымдарына терең мән беріп, оларды әлемдік философиядағы түсініктер деңгейінде қарастырады. Олардың пікірінше, жеке адамның жақсылыққа ұмтылуы, ізгі іс-әрекеттер жасауға құштарлығы -- әділетті қоғам құрудың басты шарты.
"Жақсының жүрген жері - шашу, жаманның жүрген жері - ашу" (Қадыр Мырза Әли).
"Жүрекпен істелген жақсылық ең алдымен өзіңе пайда" (Лев Толстой).
"Жақсылыққа жақсылықпен жауап беру керек, ал жамандыққа әділдікпен жауап берген дұрыс" (Конфуций).
4. Әділдіктің мәнін ашып көрсетініңіз:
Әділдік, Әділеттілік (арабша әдл) -- әділдік, әділқазылық, шыншылдық; турашылдық, адалдық, дұрыстық; әдәләт -- 1) әділқазылық; 2) юстиция -- дәстүрлі құқықтық мәдениетте адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастың белгілі тәртібіне тікелей қатысты принцип, адамның қоғам алдындағы ғана емес, сонымен бірге қоғамның тұлға үшін де жауаптылығын көрсететін, адамның өмір сүру жағдайлары мен сапасын білдіретін әлеуметтік-этикалық категория.
Әділдік - араб тіліндегі عدل адл түбірінен туындаған есім сөз. Бұл түбірдің негізгі мағынасы - зұлымдық жасамау, иесіне тиесілі ақысын беру, адамдарға қателігін түсіндіріп тәрбиелеу, әркімнің өмірдегі өз орнын білуі, ақиқатқа қол жеткізу, т.б. Сонымен қатар, тазартып түзету, теңестіру әрі өлшейтін таразы деген мағыналарды да қамтиды.
Әділдіктің негізін үйлесім, тепе-теңдік, өлшем, сәйкестік секілді ұғымдар құрайды. Мұндай әділдікті күллі құбылыстардың арақатынасынан анық байқауға болады. Барлық нәрсе бір теңдікпен әрі өлшеммен жа-ратылып, илаһи құдірет тарапынан тәрбие етіліп тіршілікке бейімделген. Адам ағзаларындағы тепе-теңдік пен үйлесімділік, титімдей атом мен алып күн жүйесіндегі тәртіп, төрт мезгілдің алмасуы, түн мен күннің ауысуы сияқты жаратылыстағы бүкіл құбылыстар керемет жүйелілік пен дәлме-дәл өлшемділіктің айғағы.
Ислам осы әділдікті көрсетіп, үйретіп, адамдарды соған бастайды. Шынайы мұсылманның қадірі бүкіл амал-ниеттерін жақсылық пен адамзаттың пайдасына негіздеп, иләһи әділдікке сәйкестендіріп өмір сүре алғандығымен өлшенеді. Шынайы әділдікті іс жүзіне асыра білу аса қиын. Алайда, оны ихсан (Аллаһты көріп тұрғандай иманға ие болу) сезіміне ие болғанда ғана толық орындауға болады.
Ислами ұғымда әділдік - өте құнды және кең ауқымды моральдық категория ретінде қарастырылады. Бұл ұғым тек қана құқық саласындағы әділдікті емес, сенімнен бастап адамдық қатынастарды, тәрбиелік мәселелерді, айтылған сөздер, тіпті, санадағы пікірлерді де толығымен қамтиды. Мысалы, жаратылысты Аллаһтан басқа көптеген тәңірге тән деу - зұлымдық болса, бір ғана Жаратушыға беру - шынайы әділдікті білдіреді.
Әділдік -- ізгіліктің ірге тасы. "Кімде-кімнің әділдігі жоқ болса, оның ұяты да жоқ" (Абай). Әділдік уақыт ағынында өзгеріп отырады. Оның алғашқы түріне көне қоғамдағы "жазалаушы әділеттілік" деген жатады. "Қанға қан, жанға жан", талион, кек алу принциптері ілкі санада әділдік саналды. Қылмыс пен жаза, әрекет пен айыптау мәселелері әділдіктің осы түсінігімен түбірлес. Қоғамдағы меншіктік қатынастардың қалыптасуына байланысты жазалаушы әділдіктің орнына оны тепе-теңдік тұрғыдан түсіну алдыңғы қатарға шықты. Қоғамдық байлықты барлығына бірдей үлестіру идеясы әділдік талабына айналды. Бұл ұран желеуімен талай қантөгістер, революциялар, бүліктер жүріп жатты. Әлеуметтік әділетті орнатамыз деген желеумен бір ғасырға жуық коммунистер өз халықтарына бақытсыздық әкелді. Социолизм қоғамы "байлық -- бұл әділетсіздік, ол кісіні аздырады, адам неғұрлым кедей болса, оның руханилығы жоғарылай түседі" деген жаңсақ пікірді құлаққа құйып келді. Шын мәнісінде, қабілеті мен білігі тең емес адамдарға мүлікті бірдей үлестіріп беру әділетсіздіктің айқын көрінісіне жатады. Мұндай түсінік әлеуметтік енжарлыққа әкеп соғады. Алайда, әлеуметтік теңдік -- өркениетті қоғам құрудың басты шарты. Адамдар құдай алдында, әдеп, құқық, заң алдында тең және бірдей мүмкіндікке ие.
Нарықтық қоғамда "мүмкіндіктер теңдігі мен әділеттілігі " деген өмірлік принцип кең етек жайған. Қоғамдық қатынастар әрбір адамның өзіндік мақсатына жету мүмкіндіктерін шектемеуі керек. Әділдіктің басты өлшемі -- адам құқықтары теңдігінің жүзеге асуы. "Нәтижелер теңдігі" қоғамдық байлықты өмірде табысқа жете алмаған адамдардың пайдасына қайта бөлуге әкеледі. Бұл экономиканың даму ынталылығын азайтады. Мысалы, дәрігер мен санитардың, профессор мен ассистенттің еңбегін тең бағалау әділетсіздікке жатады. Алайда қоғам мүліктік теңсіздікті тым шарықтатып жібермеуге тырысуы қажет. Қоғам үшін пауперлер мен люмпендердің, кедей адамдардың қатары көбеюі қымбатқа түседі. Ол қоғамдық ынтымақтастық пен тұрақтылыққа кері әсерін тигізеді.
5. Ар мен ұяттың мәнін ашып көрсетніңіз:
Ұят - жасаған әрекетіңнің жөнсіздігін түсінушілік. Намысқа кір келтірушілік, моральдық рухтың асқақтығын қорлау - масқара болушылық.
Хакім Абай отыз алтыншы қара сөзінде: Шын ұят сондай нәрсе: шариғатқа теріс я ақылға теріс, я абиұрлы бойға теріс бір іс себепті болады. Мұндай ұят екі түрлі болады. Біреуі ондай қылық өзіңнен шықпай ақ, бір бөтен адамнан шыққанын көргенде, сен ұялып кетесің. Мұның себебі, сол ұят істі қылған адамды есіркегендіктен болады. Япырмай, мына байғұсқа не болды, енді мұның өзі не болады дегендей, бірнәрсе іштен рақым секілді болып келіп, өзіңді қысып, қызартып кетеді. Біреуі сондай ұят, шариғатқа теріс, я ақылға, я абиұрлы бойға теріс, я адамшылыққа кесел қылық, қатеден, яки нәпсіге еріп ғапылдықтан өз бойыңнан шыққандығынан болады. Мұндай ұят қылық қылғандығыңды бөтен кісі білмесе де, өз ақылың өз нысабың өзіңді сөккен соң, іштен ұят келіп, өзіне жаза тарттырады. Кірерге жер таба алмай, кісі бетіне қарай алмай, бір түрлі қысымға түсесің. Мұндай ұяты күшті адамдар ұйқыдан, тамақтан қалатұғыны да бар, хатта өзін өзі өлтіретұғын кісілер де болады. Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңді ішіңнен өз мойныңа салып, сөгіп қылған қысымның аты...
Осы күнде менің көрген кісілерім ұялмақ түгіл, қызармайды да. Ол істен мен ұятты болдым дедім ғой, енді нең бар?, дейді. Я болмаса жә, жә, оған мен ақ ұялатын болайын, сен өзің де сүйтпеп пе едің, дейді. Немесе пәленше де, түгенше де тірі жүр гой, пәлен қылған, түгел қылған, менікі оның қасында несі сөз, пәлендей, түгендей мәнісі бар емес пе еді?, деп, ұялтамын десең, жап жай отырып дауын сабап отырады. Осыны ұялған десек, хадис анау, жақсылардан қалған сөз анау. Осындай адамның иманы бар дейміз бе, жоқ дейміз бе?!
Ар-ұждан -- моральдық сана-сезім ұғымы әрі этика категориясы: жеке адамның өзінің қоғамдағы маңызын сезінуін және қоғамның осы маңыздылықты тану сәттерін қамтиды. Өзінің мазмұны және өзіңде көрініс табатын моральдық көзқарастың табиғаты жөнінен Ар-ұждан ұғымы "намыс" ұғымымен теңдес.
Бізде ар сөзіне ғылыми тұрғыдан қандай анықтама беріледі? Шәкәрім энциклопедиясында А.Тоқсамбаева: Ар - адамгершілік сана, этика-философиялық категория. Адамгершілік (адамшылық, адамдық) қазақ халқында адам бойындағы жақсы қасиеттердің жиынтық мағынасын білдіретін ұғым-өлшем болса, Ар оның шығу тегі, бұлақ бастауы. Арды адам бойындағы жақсы қисиеттердің өлшемі, адамгершілік санасы деуге негіз бар, - дейді.
Шәкәрім өз шығармаларында ар білімі деген терминді қолданған. Ол ар сөзін совесть деп тәржімалаған. Ар дегеніміз не? Ол тек адамға ғана қатысты түсінік. Михаил Лермонтов: Адам ісіне құдаймен бірге төреші бір нәрсе бар, ол - ар деп айтқан.
Ар - адамдық сананың негізі деп: ар түзер адамның адамдық санасын деген өлең жолдарымен Шәкәрім де айтқан. Шәкәрімше айтқанда ар өзіне жақын, әлі ара жігі ашылып зерттелмеген ұят, ұждан ұғымдарымен бірлікте.
Сонымен, ар дегеніміз не? Қазіргі заманғы адамгершілік туралы түсінікті этика деп атайды. Немесе, мораль. Осы екеуі адамгершілік деген ұғымға сәйкес келеді. Бірақ Абайда да, Шәкәрімде де адамгершілік деген сөз жоқ, Абай оны адамшылық дейді, Шәкәрім - адамшылық, ар дейді. Адамшылыққа қатысты білімді Шәкәрім ар білімі дейді. Ар білімі деген тіркес, түсінік - Шәкәрімнің жаңалығы. Ғарифолла Есім айтады: Ар білімі ұғымының ауқымы кең. Ар білімі адамның адамшылығының кемелденген кезінде қалыптаса ма деймін. Менің түсінігімше, ар ниет арқылы көрініс береді. Әдетте, адамдарды ақ ниетті, қара ниетті деп бөліп жатамыз. Қара ниетті адамда ар бола ма? Керісінше, арсыздық солардан шығады. Ақ ниетті адамдардың әр ісінде ізгілік жатады. Арлы адамдар - солар. Адамға бас иіп, құрмет білдіру де соларға тән. Ар білімі болса - арлылықты да, арсыздықты да зерттеуі керек дейді.
Намыс адамның жан дүниесі мен Отанының, отбасының, ұлтының, қоршаған орта мен қоғамының мәнін сезінуімен оянып, соның амандығы мен бүтіндігі үшін күресінен көрініс табады. Өзін-өзі танудан бастау алған адамның рухани ізденісі оның қоршаған ортасын меңгеруіне ұласады. "Малым - жанымның садағасы, жаным - арымның садағасы" деген қағидадан көрініс тапқан, яғни ар-иманның қадірін білумен айқындалатын намыстың бір түрі адамның адамдық келбетін айқындайтын асыл қасиеті. Адам өз бойындағы ең асыл құндылық иман, ар-ождан қазынасы екенін танып білгеннен кейін, оны қорғау, ұлғайту қамымен ғылым, білім іздеп еңбектенсе ол шын мәніндегі намысты тапқаны күмәнсіз.
Ұлылардын ар-уятка байланысты макал-мателдери:
Нысап пен ұят әділеттен шығады.Абай Құнанбаев
Қазаққа ар-ұят ең жоғары саналады.Ғабит Мүсірепов
Арын сатқан антұрғанның айтқан сөзі құрсын.Абай Құнанбаев
Арыңды сатып тапқан мал - харам. Абай Құнанбаев
Пайда ойлама - ар ойла.Абай Құнанбаев
Арсыз сөз қыдыртып, жұрт құтыртуға құмар.Абай Құнанбаев
Ар-намыссыз - ұлттық сана мен ұлттық намыс та тұл.Нұрсұлтан Назарбаев
Жалған намыс - қасиет емес, ар сақтаған - қасиет. Мұхтар Әуезов
Құс ілген қудың ұятта ісі болмайды.Махамбет Өтемісұлы
Ат - шабысына қарай шабады, ер - намысына қарай шабады.Сырым Датұлы
Сайланарда бермейтін уәделері жоқ. Сайланып алған соң аспанда құдай барын, ел-жұрт алдында абырой -ұят барын ұмытып кетеді.Ғабит Мүсірепов
Ұятсызбен ұстаспа.Махмұд Қашқари
Тау суындай тұнық та мөлдір ар.Сағат Әшімбаев
6. Бақыт ұғымы қалыптасуын көрсетініңіз:
Бақыт -- адамның өмір қызығы мен қуанышына, рахатына қанағаттану дәрежесін танытатын этикалық ұғым.
Бақыттың негізінде адамның өмірі мағыналы және нәтижелі болған кездегі өз болмысына деген ризашылық сезімінің қалыптасуы жатыр. Арман сияқты Бақыт та мұраттың тылсымдық-эмоциялық көрінісі болып табылады. Мұрат тұлғаның болашаққа деген сенімін білдірсе, Бақыт оның іске асу деңгейін көрсетеді. Әдептану саласында Бақыт мәселесімен шұғылданатын ілімді фелицитология (грек. Бақыт туралы ілім) деп атайды.
Бақыт -- көп мағыналы ұғым. Оның басты түсініктері:
бақ-дәулет, "қолға қонған құс", ырыздық;
қуаныш, ләззат, рахат;
жақсылыққа, ізгілікке жету, даналық;
өмірден өз орнын табу, толыққанды тұлғаға айналу.
"Құс ұшуға жаралған, адам бақытты болуға жаралған" дейді халық мақалы. Бақытты өмір сүру -- қуанышты болу, дәулетке кенелу, рахатқа бөлену. Адамға қуаныш әкелетін оқиғалар -- табысқа қол жеткізу, іс-әрекеттің марапатталуы, алға қойған мақсаттың орындалуы, бала-шағаның қызығы. Қуаныш сезімі адамға күш беріп, кісінің жігеріне жігер қосады. Алайда қуаныш пен Бақыттың арасында айырмашылық та бар. Қуаныш өткінші, жеке бір сәтке байланысты болса, Бақыт -- адамның бүкіл өмірінің арқауы. Өмірде адамгершілікке жат, әдептілікке симайтын жалған қуаныштардың да кездесуі мүмкін. Қазіргі жағдайда Бақытты өмір сүру мәселесі өркениеттілік құндылықтарымен (нарық, демократия, адам құқыларын қастерлеу, т.б.) тікелей байланысты.
Т. Джефферсон "Тәуелсіздік декларациясында" мемлекет өз табиғаты бойынша Бақытқа ұмтылуды қорғап, тұлғалардың іскерлігі мен дербестілігін ынталандыруы қажет екенін, бұл Бақыт үшін мәнді болып табылатынын атап көрсетеді
Ежелгі грек данышпаны Аристотельдің түсінігімен, бақыт деген - адамгершілігі мол адамдарда өмір сүретін жан. Рақымшылығы мол жан Аристотель заманында шынайы бақыт қуанышының иелері саналғанға ұқсайды.
Бүгінгі таңда "Бақыт" сөзі қалай түсіндіріледі? Психология пәнінің көптеген оқулықтарында "бақыт" термині өз өмірінен толық қанағаттанушылық сезімін сезінген адамның психологиялық көңіл-күй ауаны деп түсіндірілген.
Бұған адам баласының еш уақытта толыққанды бақыт қуанышын сезіне алмайтындығын келтіре кетпеске болмайды. Заңдылық екеш заңдылық ретінде адамға үнемі бір нәрсе жетпей жатады.
Бақыт бұл уақытта жоқ нәрсе және бұл уақытта қатты қалайтын нәрсе. Бақыт - бұл арман. Дегенмен, түсініксіз бір түйткіл орнайтыны, арман-тілек қалай жүзеге асысымен, артынша бақыт ізім-ғайым жоқ болып кетпей ме?! Арманыңыз ақиқат өмірде орын алған уақытта бақыт туралы ұғым жүрек түкпіріңізде белгілі бір уақытқа жатқандай болғанмен, алайда, аппақ таңның жарығында сол бір мол қуатты бақыт туралы ұғымның көлеңкесі кішірейіп, күн өткен сайын жарықтан артық жылдамдықпен күш-қуаты кеми бермек.
Адам нені армандап, нені ақиқат өмірде жүзеге асырып жатқанда өз-өзіне қуаныш сыйлайды? Адам белгілі бір іс-қимылдарды жасайды және онысы шырмалған шаруа тұрмысында қуаныш алып келеді. Қандай бір жаңалық ашпасын, өнер тудырмасын, бәрібір де оның барлығы мәңгілікке бақытты қыла алмайды.
7.Парыз ұғымы қалыптасуын қарастырыңыз
Парыз -- адамның ел-жұрт, мемлекет пен қоғам алдындағы борышын білдіретін әдептік ұғым. Парыздың әр заманда, әр дәуірде тарихи-қоғамдық жағдайға орай анықталып түрленеді және толықтырылады. Парыз адамның бейімділігі мен белсенділігіне, сезімталдығы мен естілігіне байланысты. Сондықтан оны адам болмысы мен мүддесінен, туған ел тұрмысы мен туған жер қажетінен бөліп қарауға болмайды. Парыз дүниетанымдық бағдармен ұласып, астарласып жатады. Өйткені, парыз өмірдің қажеттілігін растау, құндылығын көбейту ынтасынан туындайды, адамның қоғамдық болмыстағы орнын жалғастыру қажетін қуаттайды. Парыз:
* 1) адам мен қоғам арасындағы қарым-қатынастың ұрпақтық мән-жайын іріктейді;
* 2) адамның адамға қамқорлығын, жағымды әдеп пен адал еңбек ету үлгісін сақтайды, жастардың үлкендер мен Отан алдындағы перзенттік қарызын, азаматтық міндетін тиянақты орындауға жұмылдырады;
* 3)адамның жақсы қасиетін орнықтыруға ұлтаралық қатынастың тиімді түрлеріне қызмет еткізеді.
Мұсылмандық парыз (араб.: فرض фарз) - анық, бұлтартпас дәлелдермен әмір етілген діни іс-әрекеттер мен міндеттер. Мәселен, дәрет алу, намаз оқу, ораза ұстау, зекет беру. Парыз өз ішінде айн және кифая болып екіге бөлінеді: Айн парыз - әрбір мұсылманға тікелей жүктеліп, өтеуге борышты парыздар. Мұсылман бұл парыздарды жеке өзі орындауға тиіс. Намаз бен ораза секілді. Біреудің парызын басқа біреу етей алмайды. Кифая парыз - жалпы мұсылманға Парыз бола тұрса да, кейбір мұсылмандардың іске асыруы арқылы барша мұсылманның мойнынан түсетін парыздар. Алайда ешкім орындамаса, барлық қоғам жауапты. Мысалы, жаназа намазын оқығандай. Бір қалада кейбір мұсылмандар қайтыс болған мұсылманның жаназа намазын оқыса жетіп жатыр. Сол кезде қалған мұсылмандар осы жауапкершіліктен құтылады. Бірақ кифая парыздың сауабы өтеген адамдарға ғана жазылады. Өтелмеген жағдайда күнәсі барлық мұсылмандарға жазылады. Парыздың өтелуінде зор сауап пен жақсылық бар. Мойнындағы борышын өтемегендер ақырет азабын тартады. Айта кететін бір жайт, кімде-кім парызды теріске шығарып, Парыздығын қабылдамаса, діннен шығады. Алайда парыз екенін мойындап, бірақ өтемесе, тек қана мойнының борышы болып қалады. Яғни, мұсылман - күнәһар деп есептелінеді.
Азаматтық парыз -- адам мен қоғам үйлесімділігін білдіретін әлеум.-этикалық ұғым, жеке тұлғаның туған жер, ата мекен, Отан, халық алындағы парызы.[[1]] Қазыбек би"Алтын ұяң -- Отан қымбат, туып өскен елің қымбат, кіндік кесіп, кір жуған жерің қымбат" деген. Адамзат пен Отанды сүю тек азаматтық парыз емес, сонымен бірге ар-намыспен де байланысты. "Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді" деген осыған мегзейді. Азамат үшін тіршіліктің ең қиыны, күрделісі -- нағыз адам болу. Адамға өз ісін жетік білу де -- азаматтық парыз Пайғамбар хадистерінде "үйренуге қорланбадым, әркімнен үйрендім, әркімге үйреттім" деген ұлағатты сөздер бар. Азаматтық парызадам құқықтарын қастерлеумен тығыз байланысты. Азамат өз құқықтарын пайдаланып қана қоймай, сонымен бірге қоғам, заң және басқа тұлғалар алдындағы жауапкершілігін сезіну қажет. Азаматтық парыз азаматтық қоғам, құқықтық мемлекет және халықтың шынайы билігі бар жағдайларда толық жүзеге аса алады.
8. Шығармашылық бірлестік қызметінің негізгі қағидалары: этикалық талдау жасаңыз
Шығармашылық дегеніміз не? Шығармашылық - адамның іс - әрекетінің түрі. Шығармашылық қабілеттердің дамуы, бүгінгі таңда негізгі нысана болып, ал оқушыда шығармашылық белгілерінің болмауы - үлкен мәселеге айналып, қазіргі таңда ойландыратын дүние. Өйткені, өмірдегі сан алуан қиыншылықтарды шеше білу тек шығармашыл адамдардың қолынан келеді. Баланы бастауыш сыныптардан бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, тәжірибелік әрекеттерге дайын болуға әкелудің жолдарын көрсету керек. Шығармашылық - бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нәтижесі. Бұған бүкіл халықтық, жалпы және жеке адамның шығармашылығы арқылы жеттік. Әр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс - әрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға беймідей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізеді.
9.Органикалық түрде ұйымдасқан мәдениет: этикалық талдау жасаңыз
Мәдениет - адамның өз қолымен, ақыл-ойымен жасағандары және жасап жатқандарының бәрін түгел қамтиды. Жай ғана сауат ашудан және тазалық ережелерін сақтаудан бастап, өмірдің асқан үлгілі шығармаларын жасағанға дейінгі ұғымды қамтып жатқан - мәдениет саласының өрісі кең.
Мәдениет - тарихи құбылыс. Оның дәрежесі мен сипаты қоғамдық өмірдің жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Тарихи дәуірлердің алмасуы мәдениеттің мазмұны мен формаларына сөзсіз терең өзгерістер енгізеді.
Мәдениетті тұлғалық сипатта қарастырғанда, бірнеше елеулі түсініктерге тоқтала кету қажет, олардың ішіндегі маңыздылары:
* мәдени әрекет,
* мәдени орта,
* мәдени игіліктер мен қажеттіліктер және
* мәдени ұйымдар мен ұжымдар.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қоғам және мәдениет
Енді мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтерін талқылайық. Алдымен қоғам және мәдениет ұғымдарында қаншама ұқсастық, үндестік болғанымен, олардың арасындағы мағыналық, айырмашылықты естен шығармаған жөн.
Қоғам -- әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе -- адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Осыған дейін қарастырылған ұғымдарды негізге алып, қоғамдағы мәдениеттің төмендегідей қызметтерін айқындау мүмкіндігі бар:
Адамды калыптастыру қызметі
Бұл -- мәдениеттің қоғамдағы басқа қызметтерін бойына жинақтайтын және оның негізгі мазмұнымен тікелей байланысты нышан. Егер біз адамды әлде құдай, әлде табиғат, әлде еңбек жаратты деген пікірталастардан сәл көтерілсек, адам мәдениетті, ал мәдениет адамды қалыптастырғанына көзіміз жетеді. Жеке адам өзі өмір сүріп жатқан қоғамның туындысы, төл перзенті [[3]]. Маугли -- көркем бейне. Жануарлар арасында кездейсоқ өскен адам мәдениеттік қасиеттерден жұрдай болады.
Адамға ең қиыны -- адам болу. Ал оның негізгі шарттарының бірі ретінде ізгілік пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әділеттілік пен өктемдік, бодандық пен азаттық, сұлулық пен ұсқынсыздық арасындағы адамның таңдауын аламыз. Соның нәтижесінде жеке тұлғада өзіндік сана тұрақталады, ол озық мәдениет үлгілерін өз бойына сіңіреді. Жалпы алғанда, мәдениеттің алға басуы дегеніміз дүниежүзілік тарихтың адам үшін, оның мүдделері мен өзіндік мақсаттары бағытында толыққанды ашылуы болып табылады.
Жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі
Мәдениеттің бұл қызметі бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілетін бүкіл адамдық өмір тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты. Ақпараттық (информациялық) беріліс әлеуметтік жүйеде биологиялық тұқым қуалаушылықтан өзгеше жүреді. Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және оны шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Мәдени ақпараттар -- салт-дәстүр, әдет-ғүрып, рәсім-рәміз, діл мен тіл, дін және өнер, білім т.б. руханилықтың белгілі бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде мәдениет субъектісінің өзіндік санасының жанды буынына айналады.
Танымдық қызметі
Мәдениеттің қоғамдағы бүл қызметміндетінің сан алуан қыры бар. Бірден біздің назарымызды өзіне аударатын нәрсе -- мәдениет пен білімнің ара қатынасы. Табиғаттан қулығын асырып жіберуге (Гегель) бағытталған адамдардың білімі, әрине мәдениеттің негізгі қүрамдас бөлігіне жатады. Ертедегі гректің пайдейя, ислам Өркендеуіндегі маариф, қазіргі өркениеттегі интеллигенттілік үғымдары мәдениет пен білімділіктің іштей туыстығын, үндестігін білдіреді. Осы сипатта, әсіресе зиялылар (интеллигенция) мәдениетті сақтау және дамыту ісінде үлкен қызмет атқарады. Бүгінгі күнге лайық адамдық қарым-қатынас орнату -- интеллигенцияның басты міндеті... Ал біздің өркениеттілігіміз жаппай компьютерге көшумен сипатталмауы керек, мәдени диалогтың түрін жасап, оны сақтай білу қабілетімізбен көрінуі керек [[4]]. Яғни білімділік мәдениеттіліктің маңызды алғышарты болғанымен, бұл екі ұғымның арасында елеулі айырмашылық, белгілі алшақтық, кейде тіпті қайшылық бар. Ғылымның бет алды дамуы, шектелмеген техникалық әрекет мәдениетке үлкен нұқсан келтіруі мүмкін. Тек жоғары деңгейде мәдениеті бар өркениет ғылым мен техниканың дамуындағы теріс салдарларды бейтараптандыра алады. Егер біз ғылым арқылы шындықты ашсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз, ал моральдық таным арқылы -- жақсылық пен жамандықты айырамыз.
Кәсіпкерлік ұйымдасқан мәдениетті бағалаңыз.
Кәсіпкер және кәсіпкерлік мәдениет түсініктері егіз ұғым. Себебі, кәсіпкер болатын адам кәсіпкерлік мәдениетті сақтауы тиіс. Яғни, іскерлік қарым-қатынас этикасын дұрыс ұстану керек. Кәсіпкердің шыншыл болуы - оның маңызды моральдық қасиеті болып табылады. Ол екіжүзділікке, өтірік айтуға, ырғақтарды жеке мақсаты, мансабы үшін өзгеше сипатта қарауға, түсінуге қарсы. Сонымен қатар кәсіпкерге өзіне шектен тыс сенімді болу, қызметтестеріне, бағыныштылары мен келушілерге шыдамсыздық көрсету - үлкен қателік. Қоғамдық пікірді есепке ала отырып, өз - өзіне жоғары талап қоя білу кәсіпкердің өзін - өзі ұдайы жетілдіру ғана емес, өзгелерден сондай жетілуді талап ету болып табылады. Талап қоя, сұрай білу де - кәсіпкердің кәсіптік имиджінің моральдық кодексінін талаптарының бірі.
Талап ету - сенім блдірумен, сыйлаумен сабақтасып жатуы қажет.
Кәсіпкерге қажет бір қасиет - тыңдай білу. Тыңдай білу сөйлеушінің сөзін бөлмей мақұлдау ғана емес, оның ойына, сезіміне ортақтасу. Сөйлеп отырған адамға тыңдаушының бет құбылысы: бейтарап отыр ма, жалығып кетті ме, әлде қызығып, көмектесуге дайындалуда ма бәрі әсер етеді. Қызметшінің жеке бас проблемасы әңгімелесушінікіне қарағанда анағұрлым күрделі, қиын мәселе болса да, ол тындаушы ретінде өз проблемасын естен шығара тұруы тиіс. Моральдық сапа қасиеттерінің ішіндегі ең шынайысы - кәсіпкердің өз беделі. Беделдің жиналуы - өз ісін терең білуі мен қажымас еңбек, адалдық пен әділдік, қарапайымдылық пен байсалдылық, өзіне де, өзгелерге де талап қоя білушілік және парыз бен жауапкершіліктің дамыған деңгейі.
Кәсіпкердің басты қызметі болып табылатын адамдармен қарым - қатынастағы басшылық - қоғамның басты өндіруші күші - адамдармен адам факторымен жұмыс істей білушілік.
Кәсіпкер болу, бұл - адамдармен тең қарым - қатынаста болу, кез келген жағдайдан жол таба білу, өз сезімін басқара білу.
Және де кәсіпкерлік мәдениет ұғымын қозғаған кезде, біз іскерлік қарым-қатынастағы сөйлеу мәдениетін ұмытпағанымыз жөн. Іскерлік қарым-қатынас тілі кәсіпкердің белгілі бір салаға қатысты жүйелі білімін, біліктілігін, кәсіби тіл шеберлігін қажет етеді. Кәсіпкер өз ортасында әріптестерімен пікірлескенде, сәлемдесу, жұмыс барысын таныстыру, өз жұмысының жоспарын қысқаша түсіндіру барысында әдеп пен мәдениет деңгейін сақтау қажет. Нақты ұсынысты, жоспарды талқылауда басқа адамдардың көзқарастарымен санаспай, дауыс көтере сөйлеу, тек өзінің пікірін біржақты дұрыс санау іскерлік қарым-қатынаста өзара тіл табысуға да кедергі келтіреді.
Ал енді, кәсіпкерлік мәдениеттің даму бағыттарын айтатын болсақ:
1 - бағыт. Кәсіпкерлікті тәуекелдікпен байланыстырды. Бұл бағыттың негізін салушысы болып француз экономисі - Ричард Контильон болып саналады. Ол мынадай шешімге келеді: Кәсіпкер болашақтағы мүмкіндіктерді болжап, өзіне табыс табу мақсатында мүмкіндіктерді жүзеге асырады. Сұраныс пен ұсыныс қатынасын ескере отырып, кәсіпкер тауарды арзан бағаға сатып алып,қымбат бағаға сатады.
2 - бағыт. Ж. Сей мен А. Маршалдың көзқарастарымен байланысты. Олардың ойынша өндірістік факторлардың бірі рационалдық комбинацияны жүзеге асыру және қалыпты кәсіпкерлік табыс табу.
3 - бағыт. Кәсіпкерлік теориясын құрудағы негізгісі мен перспективалық бағыт. Бұл бағыттың негізін салушы Шумпеттер. Егер шаруашылық субъектілері жаңа комбинацияны жүзеге асырмаса, ол кәсіпкер болып саналмайды. Кәсіпкерлік функцияларын мынадай адам ғана жүзеге асыра алады. Егер ол сезімтал, иновациялық өзгерістерге икемді адам болса, жаңалықты таба білетін, оның нәтижесін тиімді қолдана білетін тұлға.
4 - бағыт. Бұл бағыттың негізін салған адамдар П. Дюркер, В. Санто олар кәсіпкерлікті менеджментпен тығыз байланыстырады. Кәсіпкерлік пен менеджмент бірін-бірі толықтырып тұрады және құрамдас бөлігі болып табылады. Менеджмент көбінесе кәсіпорынның қызмет көрсету саласына көп көңіл бөледі және кәсіпкерліктің басқару стилін нығайтады.
Бүгінгі таңда кәсіпкер деп, иелігіндегі қажетті құралдары бар пайдалы жұмысты ұйымдастырушы адамды айтады. Бұлардың қатарына жататындар - шағын кәсіпорындардың иесі, акционерлік қоғамның басқарушысы, кооперативтің жетекшісі және шаруашылық бірлестіктерінің менеджерлері немесе жалдамалы басшы. Және бұлардың барлығын кәсіпкер қылатын ортақ ұғым - іскерлік қарым-қатынас этикасын, ұлттық кәсіпкерлік мәдениет деңгейін сақтау болып табылады.
Партиципативтік ұйымдасқан мәдениет: Этикалық талдау жасаңыз.
Партиципативная мәдениеті (Партиципация -- қатыстылығы) -- бұл мәдениет, жеке адамдар (қоғам) тұтынушылар ретінде ғана қолданылмайды , сондай-ақ демеушілер немесе өндірушілер (prosumers) ретінде қолданылады. Кейбір авторлар демократиялық мәдениеті ретінде анықтайды.
Басқару стилі, ол кезде басшысы үйлестірушісі топтық процесін қамтамасыз ете отырып, жан-жақты талқылау аса маңызды мәселелерін шешу болып табылады. Мұндай тәсілде басшысы "өз шешіміне" қатып қалмайды және ол барлық тобының қолдауына ие кез-келген шешімді қабылдауға және жүзеге асыруға дайын.
Партиципативтік мәдениет ұраны "Сен іс үшін, ал іс -- сен үшін".
Ерекшеліктері
1.Көшбасшы бөлу әдістері және шешім қабылдау процесі:
Көшбасшылық жәрдемдесу мен ынтымақтастық байланыстарға негізделеді
Ұйымдастыру жан жақты талқылауға жіберіледі
Басшылық топтық өзара іс-қимыл және ынтымақтастыққа катализатор ретінде әрекет етеді
Проблемалар ашық өзара іс-қимыл негізінде шешіледі
Келіспеушіліктер мен даулар өмірлік проблемаларды қажетті тиімді шешу үшін болып саналады
Алғаш рет пайда болатын рөл "басқарушының рөлі"
Бірлесіп шығармашылық түрі бірлескен қызмет
Басқару механизмі -- бағдарламалау
2. Бөлу және бекіту функциялары жауапкершілікті ережесі:
Қажет болған жағдайда функциялары және жауапкершілік бөлінеді және ауысып тұрады
Күнделікті жұмыс, үнем үлкен жетілдіру үшін тексеріледі
Ақпарат және деректер, әдетте, бағаланады және ашық бөлінеді.
Салыстырмалы төмен кедергілер бастамасы, көркем шығармашылық және ерікті міндеттемелер.
3. Нақты адамның тіршілік әрекеті ұйымындығы орны мен рөлі мүдделері:
жеке адамдардың тілектері мен мүдделерін ұйымның келісімдер жолымен, мүдделерімен келісіледі
Коммуникация (қарым-қатынас) ашық және көп.
Кәсіби өсудің құндылығы
Тұлға түрі -- "профессионал".
шығармашылық процесін әзірлеудегі Қуатты қолдау және ның нәтижелерін басқалармен бөлу
Қатысушылар ойлайды, ұйымның қызметіне олардың үлесі үлкен мәнге ие деп
Тұлға түрі -- универсал,
психологиялық климаттың ерекшеліктері жоғары жеке жауапкершілік, креативтілік, тұтынушылық ынтымақтастық, ұстанымдар ауыстыруға икемділік және құқықтарын құрметтеу.
Этикалық құндылықтар: әлеуметтік психологиялық талдау жасаңыз
Құндылық - объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін философиялық-социологиялық ұғым.
Философия тарихында құндылық көрінісінің заңдылықтары туралы жалпы түсінік 19 ғасырдың ортасында пайда болды. Құндылық ұғымына тұңғыш филосиялық анықтаманы Р.Лотце мен Г.Коген берді. Ежелгі филосиялық көзқарастарда құндылықтың әр түрлі көріністеріне жататын және табиғи, қоғамдық құбылыстарды, адамның іс-әрекетін бағалауда пайдаланылатын сұлулық, қайырымдылық, мейірімділік секілді этикалық және эстетикалық ұғымдар қолданылды. Құндылық объектінің адам үшін қаншалықты маңызды екендігін айқындайды. Ол пәндік және субъективтік деген екі бөліктен тұрады. Пәндік және субъективтік құндылық -- адамның дүниеге қатынасының екі жағы, біріншісі -- оның объектісі, екіншісі -- субъектісі. Сондықтан пәндік құндылық баға берудің объектісі, ал субъективтік құндылық олардың өлшемі мен әдісі болып табылады. Пәндік құндылыққа заттардың табиғи қажеттілігі, өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени мұралар, ғылыми ақиқаттың теориясы маңызы мен тәжірибелік пайдасы, адамдардың іс-әрекетіндегі жамандық пен жақсылықтың іске асуы, табиғи және қоғамдық объектілердің эстетикалыққасиеттері жатады. Санадағы құндылық ұғымына қоғамдағы ойлау мен бағалау, мақсат және оған жетудің жолдары, қоғамда кездесетін түрлі нормалар жатады. құндылықтар өмірге, еңбекке, шығармашылыққа, адам өмірінің мәніне, т.б. баға беру қатынасынан тұрады. Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар, нормалар мен мән-мағыналар қызметін өзіне бағындырады және реттейді. Құндылықтар адам мүддесінің объектісі бола тұра, әлеуметтік, заттық ортадағы күнделікті тіршілікте бағыт беру рөлін атқарады. Адам өзін қоршаған заттық және рухани әлемді құндылықтар арқылы бағалайды. Оның шынайы өмірге құндылықтық қатынасы тек сана негізінде болуы мүмкін. Құндылықтық сана заттың біз үшін қаншалықты бағалы, оның құндылығы неде екенін зерттейді.
Құндылық - мәдениеттің құрамдас бөлігі. Мәдениеттің құрамдас бөлігі болуы себепті құндылық адамдардың өзін ұстауын реттейді, олардың шынайы тәртібін айқындайды. Мәдениет құндылықтары, тиісінше, материалдық және рухани болып бөлінеді. Құндылықтардың мазмұны қоғамның мәдени жетістіктерімен шарттастырылған. Құндылықтар әлемі, сөздің кең мағынасында, мәдениет әлемі деген сөз. Ол адамның рухани қызмет аясы, оның санасының дұрыстығын айғақтаушы, адамның рухани байлығының елшеуіші іспетті. Құндылықтарды мүдделердің қарапайым жалғасы немесе бейнеленуі ретінде қарастыруға болмайды. Олар салыстырмалы өзінділікке ие.
13-14. Кадрлық менеджмент:әлеуметтік-психологиялық талдау жасаңыз.
Менеджмент мағынасы - материалдық, адам, физикалық және ақпараттық ресурстарды басқару.
Ал,Кадрлық менеджмент- адамдарды,соның ішінде қызметкерлерді басқару ресурсы болып табылады.
Кадрлық Менеджмент бұл нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі. Американ экономисті Леотивтің анықтамасы бойынша кадрлық менеджмент бұл - өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру басқару еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновация, жаңалық мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерін тәсілдермен формалардың жиынтығы. Сонымен менеджменттің бастапқы ұғымы бұл басшылық. Күнделікті тұрмыста кадрлық менеджмент сөзі белгілі бір ұйымдағы барлық адамдардың қызметіне басшылық етумен шұғылданып, өз мақсатына жетуді білдіреді. Ф. Тейлордың пікірінше менеджмент - іргелі дәл ғылымға, ережелер мен принциптерге негізделген шынайы ғылым деп есептесе, Друкердің түсіндіруінше - жоғарыда аталған элементтері бола тұрса да, менеджмент ғылымнан немесе кәсіптен гөрі, практикаға жуықтау. Ол менеджмент ұғымына кең мағынада түсінік беруге қарсы болып, оны іскерлік кәсіпшілікке, былайша айтқанда тауар өндіру мен алуан түрлі экономикалық қызмет көрсетуге жатқызады.Менеджмент ұғымына Э. Петерсон мен Э. Плоумен кеңірек түсінік берді.Олар былай деп жазады: Кең мағынада, әлеуметтік тұрғыдан қарағанда, менеджмент дегеніміз адамдарға тән тенденцияда топты қалыптастыру нәтижесінде өрістейтін техника немесе тәсіл. Мұндай топтың мысалына үкіметті алуан түрлі клубтарды және іскер кәсіпорындарды жатқызуға болады. Қандай топ болмасын, оның өзінің дербес менеджменті болуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда менеджментті тәсілдер жиынтығы ретінде қарастыруға, әрі сол арқылы белгілі бір адамдар тобының мақсаттары мен міндеттері белгіленеді, айқындалады.
Қазіргі кездегі кадрлық менеджмент жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен, фактілерді жан-жақты зерттеуімен, кәсіпорындардың ойдағыдай іс-әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастыруымен, дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады. Менеджмент - нақты мақсатты жүзеге асыру үшін кәсіпорын жұмысын басқаруға және ұйымдастыруға байланысты адамдар қызметінің түрі.
Көрнекті американ экономисті В. В. Леонтьевтің анықтамасы бойынша: Менеджмент - бұл өнім, технология, өндірісті ұйымдастыру, басқару еңбегі, әлеуметтік қатынас саласында жаңарту, инновациялау, жаңалық енгізу мақсатында фирмаларды, компанияларды тиімді басқару принциптерінің, тәсілдері мен формаларының жиынтығы.
15.Кадрлық менеджмент эволюциясын бағалаңыз.
Алғашында менеджментті жалпы алғанда адамдар топталып жұмыс істеген жерде адамдардың қоғамдық үш сферасында болған.
А) Саяси сфера - топтар арасында тәртіпті қабылдау үшін болды.
Ә) Экономикалық сфера - өндірісті және ресурстарды топтау және анықтау.
Б) Қорғаныс сферасы - бұл жаулардан және жабайы аңдардан қорғану үшін.
Ерте қоғам кезінде адамның қызметін бағыттап отыру үшін адамдар қажет болды. Мысалы: Египеттік пирамида басқарушы өнердің ескерткіші болып табылады. Өйткені ондай құбылыстарды мұқият жоспарлау, көп адам жұмыс жасағандықтан солардың қызметін қадағалау қажет болды.
Менеджмент даму кезеңдерін теория және практикаға қарап отырып мынадай тарихи кезеңге бөлуге болады.
1. Ежелгі кезең б.з.д. 9 - 7 ғ. бастап бұл ең ұзақ дамыған кезең. Қазіргі 18 ғасырға дейін қамтыды. Кезең бастапқыда басқару тәжірибесі өте баяу жиналды. Алғашқы қауымдық құрылыс бірігіп етуді басқару және ұйымдастыру үшін 9 - 7 мың. жылдары таяу Шығыста шаруашылықтың бір түрінен екінші түріне көшу барысында, яғни өндіруші экономикалық басталды. Менеджменттің дамуынан осы өндірістік экономикалық көшу көп әсерін тигізді. Ежелгі Египет мемлекеттік шаруашылықты басқарудың үлкен тәжірибесі болды. Бұл уақытта дамыған мемлекеттік басқару аппараты және оларға қызмет ететін топ қалыптасты.
Сократ грек философы басқаруды ерекше қызмет сферасы деп сипаттама берді.Ол әр түрлі басқару формалар таңдау негізінде басқарудың жан - жақты принципін алға қойды.
Платон (428-348ж.ж.) мемлекеттік басқару формаларын классификациясын жасады.
Александр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz