Этика оқу-әдістемелік нұсқаулар мен дәрістер мәтіні
Өзіндік жұмыс тапсырмалары мен тақырыптары
Контент
1. Этиканың мәні мен мазмұны
1.1Мәдениет және этика
1.2. Этиканың қалыптасуы
1.3. Қазақ дәстүрлі әдеп мәдениетінің тарихи типтері
1.4. Қазақтың әдеп мәдениетіндегі дәтүр мен жаңашылдық
2 . Қазақ әдеп мәдениетіннің ұғымдары мен ұстындары
2.1. Қазақ қоғамындағы әдептің орны
2.2. Қазақтың әдеп мәдениетіндегі кісілік құндылықтар
2.3. ХХ ғасырдағы қазақ әдеп мәдениеті
Ұсынылған әдебиет
Контент
1. Этиканың мәні мен мазмұны
1.1Мәдениет және этика
1.2. Этиканың қалыптасуы
1.3. Қазақ дәстүрлі әдеп мәдениетінің тарихи типтері
1.4. Қазақтың әдеп мәдениетіндегі дәтүр мен жаңашылдық
2 . Қазақ әдеп мәдениетіннің ұғымдары мен ұстындары
2.1. Қазақ қоғамындағы әдептің орны
2.2. Қазақтың әдеп мәдениетіндегі кісілік құндылықтар
2.3. ХХ ғасырдағы қазақ әдеп мәдениеті
Ұсынылған әдебиет
Қазақстан Республикасы тек экономикасы жағынан ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік және тұлғалық өмірдің барлық салаларында өтпелі қоғамды басынан өткізіп, инновациялық қоғам құрып жатқаны белгілі. Өтпелі қоғамда дәстүрлі реттеу нормалары қайта қаралып, олардың орнына апробациядан, тәжірибелік тексеруден толық өтпеген жаңа құндылықтар ұсынылады. Олардың көпшілігі, бұрыңғы дәстүрмен байланысы аз, басқа мәдениеттерден алынған үлгі-модельдер екендігіне көз жеткізуге мүмкіндік бар. Дәстүр мен жаңадан пайда болған үрдістердің үйлесімсіздігі кейбір жағдайларда аномияны, яғни нормасыздық, заңсыздық жағдайын қалыптастыруы мүмкін. Сондықтан, дәстүрлі қоғамның рухани тетіктері мен олардың өзгермелі қоғамдағы ерекшеліктерін қарастыру оқу-ағарту жағынан да, тәрбиелік тұрғыдан да өзекті мәселе болып табылады.
Адамдық қарым-қатынастарды реттеу нормаларын ақиқатқа жақын, дұрыс және толығырақ зерттеу үшін этиканы мәдениеттанумен үйлесімді қарастыру қажет. Өйткені, мәдениет адамдық болмыс тәсілі ретінде өзінің тұтастығын және әмбебаптылығын дәлелдеуге мүмкіндік береді және осы тұтастық тұрғысынан әдептік нормаларды айшықтап отырады. Адамзат мәдениетiнiң алға жылжуы адамның рухани дамуымен байланысты. Аталмыш адамгершiлiк қағидасының мазмұны сенiм, адамға деген махаббат пен сыйластық, жеке тұлғаны кемсiтудiң барлық түрiмен күресуден көрiнедi. Бүгiнгi күнi iзгiлiктi, рухани дамыған адам болу дегенiмiз - адамды жеке тұлға ретiнде тану, абырой, ар-намысын құрметтеу. Iзгiлiк - жоғары мәдениет пен бiлiмдi, сөз бен iстiң бiрлiгiн талап ететiн, немқұрайлылықпен күресетiн белсендi өмiрлiк ұстаным. Адам қандай құндылықтар жүйесiн ұстанады, ненi мақсат етiп, неге талаптанады деген сұрақтарды анықтау да өзектi. Денсаулық, махаббат, сұлулық, бiлiм, сүйiктi жұмыс сияқты құндылықтар қай дәуiрде болмасын маңызын жоғалтқан емес. Адамгершілік іс жүзінде адамдар арасындағы барлық қарым-атынастарды, олардың мемлекет пен қоғамға қатынасын қамтиды. Адамның күнделікті өміріне мемлекет пен қоғамның қойған талаптары нормалары оның ішкі сеніміне айналып, сезімдерін басқарады, оның үйреншікті әдетіне ауысады. Қоғамдық мораль қоғамдық және мемлекеттік құрылымның одан әрі бекітілуіне жәрдемдеседі, белсенді тұлғаны қалыптастырады. Сонымен, тұрақты моральдық тәртіпті ұстап тұру үшін ақыл-ойға барынша қысым көрсетуді бірде әлсіз, бірде наразы түрде талап ететін ескі жүйені алмастыру үшін, дәл осы адамгершіліктің салтанат құруы мақсатында, жағымды ойлаудың жалпыға ортақ басымдылығына жету үшін бүгінде қызу жұмыс істеу қажет. Енді жаңа этика ғана біздің әртүрлі мұқтаждықтарымызға қатысты, құмарлықтардың тегеурініне қалқан болуға шынайы қабілетті терең және әрекетшіл көзқарастарды бекіте алады. Оның адамзатқа көзқарастарына сәйкес, қазір біздің тегіміз ие болған орасан зор тәжірибеге сүйенген теріске шағарылмайтын дәлелдемелер әрбір қылыққа, әрбір себепке және әрбір бейім немесе қоғамдық шынайы ықпалды дәл анықтай алады.
Этика пәнін жоғары мектепте оқыту тәжірибесі мен отандық гуманитарлық білім берудің жетістіктері де ұсынылып отырған әдістемелік құралда ескерілген. Оқушыларды біртұтас және жан-жақты тұлға ретінде қалыптастыруда олардың өзіндік қабілеттері мен табиғи қасиеттерін барынша дамытатын, өркениеттілік құндылықтарға негізделген білімді бойларына сіңіріп, заман ағымына байланысты материалдық және рухани байлықтардың түбегейлі өзгеруін ой елегінен өткізе отырып, рухани-адамгершілік, мәдени-құндылықтық болмыстарын байытуда және өзіндік рухани жетілу жолдарын қалыптастыруда оқытылатын басқа пәндер арасында осы пәннің алатын орны ерекше.
Адамдық қарым-қатынастарды реттеу нормаларын ақиқатқа жақын, дұрыс және толығырақ зерттеу үшін этиканы мәдениеттанумен үйлесімді қарастыру қажет. Өйткені, мәдениет адамдық болмыс тәсілі ретінде өзінің тұтастығын және әмбебаптылығын дәлелдеуге мүмкіндік береді және осы тұтастық тұрғысынан әдептік нормаларды айшықтап отырады. Адамзат мәдениетiнiң алға жылжуы адамның рухани дамуымен байланысты. Аталмыш адамгершiлiк қағидасының мазмұны сенiм, адамға деген махаббат пен сыйластық, жеке тұлғаны кемсiтудiң барлық түрiмен күресуден көрiнедi. Бүгiнгi күнi iзгiлiктi, рухани дамыған адам болу дегенiмiз - адамды жеке тұлға ретiнде тану, абырой, ар-намысын құрметтеу. Iзгiлiк - жоғары мәдениет пен бiлiмдi, сөз бен iстiң бiрлiгiн талап ететiн, немқұрайлылықпен күресетiн белсендi өмiрлiк ұстаным. Адам қандай құндылықтар жүйесiн ұстанады, ненi мақсат етiп, неге талаптанады деген сұрақтарды анықтау да өзектi. Денсаулық, махаббат, сұлулық, бiлiм, сүйiктi жұмыс сияқты құндылықтар қай дәуiрде болмасын маңызын жоғалтқан емес. Адамгершілік іс жүзінде адамдар арасындағы барлық қарым-атынастарды, олардың мемлекет пен қоғамға қатынасын қамтиды. Адамның күнделікті өміріне мемлекет пен қоғамның қойған талаптары нормалары оның ішкі сеніміне айналып, сезімдерін басқарады, оның үйреншікті әдетіне ауысады. Қоғамдық мораль қоғамдық және мемлекеттік құрылымның одан әрі бекітілуіне жәрдемдеседі, белсенді тұлғаны қалыптастырады. Сонымен, тұрақты моральдық тәртіпті ұстап тұру үшін ақыл-ойға барынша қысым көрсетуді бірде әлсіз, бірде наразы түрде талап ететін ескі жүйені алмастыру үшін, дәл осы адамгершіліктің салтанат құруы мақсатында, жағымды ойлаудың жалпыға ортақ басымдылығына жету үшін бүгінде қызу жұмыс істеу қажет. Енді жаңа этика ғана біздің әртүрлі мұқтаждықтарымызға қатысты, құмарлықтардың тегеурініне қалқан болуға шынайы қабілетті терең және әрекетшіл көзқарастарды бекіте алады. Оның адамзатқа көзқарастарына сәйкес, қазір біздің тегіміз ие болған орасан зор тәжірибеге сүйенген теріске шағарылмайтын дәлелдемелер әрбір қылыққа, әрбір себепке және әрбір бейім немесе қоғамдық шынайы ықпалды дәл анықтай алады.
Этика пәнін жоғары мектепте оқыту тәжірибесі мен отандық гуманитарлық білім берудің жетістіктері де ұсынылып отырған әдістемелік құралда ескерілген. Оқушыларды біртұтас және жан-жақты тұлға ретінде қалыптастыруда олардың өзіндік қабілеттері мен табиғи қасиеттерін барынша дамытатын, өркениеттілік құндылықтарға негізделген білімді бойларына сіңіріп, заман ағымына байланысты материалдық және рухани байлықтардың түбегейлі өзгеруін ой елегінен өткізе отырып, рухани-адамгершілік, мәдени-құндылықтық болмыстарын байытуда және өзіндік рухани жетілу жолдарын қалыптастыруда оқытылатын басқа пәндер арасында осы пәннің алатын орны ерекше.
1. Қазақтың этикасы мен эстетикасы. – Астана: Аударма, 2005
2. Ғабитов Т. Қазақ этикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2014
3. Нурланова К.Ш. Человек и мир. Казахстанская национальная идея. - Алматы., 1994
4. Құлсариева А.Т. Этика. – Алматы: РИК, 2001. – 32 с.
5. Жарықбаев Қ., Алдамұратов Ә., Ғабитов Т. Әдеп негіздері. – Алматы: Мұраттас, 2007. – 153 б.
Қосымша:
1. Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 192 б.
2. Мырзалы С. Модернизация общества: Взаимосвязь политики и морали. - Қостанай: КГУ. 2008. – 267 с.
3. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. /Человек и открытое общество. – Алматы: Қаз.энциклопедия 1998. – 272 б.
4. Нұрмұратов С., Қыдыржанов Р. Система политических ценностей населения Казахстана. – Алматы: ИФ МН-АН РК, 2007. – 51 с.
5.Алимбай Н., Муканов М., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизне обеспечения казахов. Очерки теории и истории. – Алматы: Ғылым, 2008. – 234 с.
6. Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнеріні” тарихы. – Алматы: ҚазМУ. 2008. 1 (2) – 201 б.
7. Артықбаев Ж.О. Этнос және қоғам. - Қарағанды: ҚарМУ, 2005. – 266 б.
8. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым, 2003. – 296 б.
2. Ғабитов Т. Қазақ этикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 2014
3. Нурланова К.Ш. Человек и мир. Казахстанская национальная идея. - Алматы., 1994
4. Құлсариева А.Т. Этика. – Алматы: РИК, 2001. – 32 с.
5. Жарықбаев Қ., Алдамұратов Ә., Ғабитов Т. Әдеп негіздері. – Алматы: Мұраттас, 2007. – 153 б.
Қосымша:
1. Кенжалиев З. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 192 б.
2. Мырзалы С. Модернизация общества: Взаимосвязь политики и морали. - Қостанай: КГУ. 2008. – 267 с.
3. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. /Человек и открытое общество. – Алматы: Қаз.энциклопедия 1998. – 272 б.
4. Нұрмұратов С., Қыдыржанов Р. Система политических ценностей населения Казахстана. – Алматы: ИФ МН-АН РК, 2007. – 51 с.
5.Алимбай Н., Муканов М., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизне обеспечения казахов. Очерки теории и истории. – Алматы: Ғылым, 2008. – 234 с.
6. Хасенов Ә. Қазақстан мәдениеті мен өнеріні” тарихы. – Алматы: ҚазМУ. 2008. 1 (2) – 201 б.
7. Артықбаев Ж.О. Этнос және қоғам. - Қарағанды: ҚарМУ, 2005. – 266 б.
8. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. – Алматы: Ғылым, 2003. – 296 б.
әл-Фараби атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Келісілген: Университеттің ғылыми-әдістемелік
Факультет деканы кеңесінде бекітілді
______________ Ә.Р.Масалимова Хаттама №
2016 ж. 2016 ж.
Оқу ісі жөніндегі проректор
_______________Д.Ж. Ахмед-Заки
Этика
Оқу-әдістемелік нұсқаулар мен дәрістер мәтіні
І – бөлім
Оқу формасы - күндізгі
Алматы 2016
Оқу-әдістемелік нұсқаулар кредиттік бағдарламада студенттерге Этика
пәнінен Филология факультеті, қ.б., 2 к. 2 к. Журналистика факультеті,
қ.б., 2 к.Заңгер факультеті, қ.б., 2 к. Студенттеріне қосымша материал
ретінде арналған. Оқу-әдістемелік нұсқаулардың негізгі тұжырымдары мен
қағидалары елімізде мәдениеттану, этика, философия пәндерін оқытуда және
қазақ халқының этикалық мәдени мұрасына байланысты қазіргі кезеңге қатысты
арнаулы курстарды дайындауға көмегін береді.
Автор - дінтану және мәдениеттану кафедрасының профессоры Т.Х.Ғабитов.
Рецензенттер:
Философия ғылымдарының докторы, профессор Молдабеков Ж.Ж.
Философия ғылымдарының докторы Сатершинов Б.М.
Дінтану және мәдениеттану кафедрасының отырысында қарастырылған және
ұсынылған.
2016ж., Хаттама №
Кафедра меңгерушісі________________
(қолы)
Факультеттің әдістемелік (бюро) кеңесінде ұсынылды.
2016 ж., Хаттама №
Төрайымы ________________________
(қолы)
АЛҒЫ СӨЗ
Қазақстан Республикасы тек экономикасы жағынан ғана емес, сонымен
бірге әлеуметтік және тұлғалық өмірдің барлық салаларында өтпелі қоғамды
басынан өткізіп, инновациялық қоғам құрып жатқаны белгілі. Өтпелі қоғамда
дәстүрлі реттеу нормалары қайта қаралып, олардың орнына апробациядан,
тәжірибелік тексеруден толық өтпеген жаңа құндылықтар ұсынылады. Олардың
көпшілігі, бұрыңғы дәстүрмен байланысы аз, басқа мәдениеттерден алынған
үлгі-модельдер екендігіне көз жеткізуге мүмкіндік бар. Дәстүр мен жаңадан
пайда болған үрдістердің үйлесімсіздігі кейбір жағдайларда аномияны, яғни
нормасыздық, заңсыздық жағдайын қалыптастыруы мүмкін. Сондықтан, дәстүрлі
қоғамның рухани тетіктері мен олардың өзгермелі қоғамдағы ерекшеліктерін
қарастыру оқу-ағарту жағынан да, тәрбиелік тұрғыдан да өзекті мәселе болып
табылады.
Адамдық қарым-қатынастарды реттеу нормаларын ақиқатқа жақын, дұрыс
және толығырақ зерттеу үшін этиканы мәдениеттанумен үйлесімді қарастыру
қажет. Өйткені, мәдениет адамдық болмыс тәсілі ретінде өзінің тұтастығын
және әмбебаптылығын дәлелдеуге мүмкіндік береді және осы тұтастық
тұрғысынан әдептік нормаларды айшықтап отырады. Адамзат мәдениетiнiң алға
жылжуы адамның рухани дамуымен байланысты. Аталмыш адамгершiлiк қағидасының
мазмұны сенiм, адамға деген махаббат пен сыйластық, жеке тұлғаны кемсiтудiң
барлық түрiмен күресуден көрiнедi. Бүгiнгi күнi iзгiлiктi, рухани дамыған
адам болу дегенiмiз - адамды жеке тұлға ретiнде тану, абырой, ар-намысын
құрметтеу. Iзгiлiк - жоғары мәдениет пен бiлiмдi, сөз бен iстiң бiрлiгiн
талап ететiн, немқұрайлылықпен күресетiн белсендi өмiрлiк ұстаным. Адам
қандай құндылықтар жүйесiн ұстанады, ненi мақсат етiп, неге талаптанады
деген сұрақтарды анықтау да өзектi. Денсаулық, махаббат, сұлулық, бiлiм,
сүйiктi жұмыс сияқты құндылықтар қай дәуiрде болмасын маңызын жоғалтқан
емес. Адамгершілік іс жүзінде адамдар арасындағы барлық қарым-атынастарды,
олардың мемлекет пен қоғамға қатынасын қамтиды. Адамның күнделікті өміріне
мемлекет пен қоғамның қойған талаптары нормалары оның ішкі сеніміне
айналып, сезімдерін басқарады, оның үйреншікті әдетіне ауысады. Қоғамдық
мораль қоғамдық және мемлекеттік құрылымның одан әрі бекітілуіне
жәрдемдеседі, белсенді тұлғаны қалыптастырады. Сонымен, тұрақты моральдық
тәртіпті ұстап тұру үшін ақыл-ойға барынша қысым көрсетуді бірде әлсіз,
бірде наразы түрде талап ететін ескі жүйені алмастыру үшін, дәл осы
адамгершіліктің салтанат құруы мақсатында, жағымды ойлаудың жалпыға ортақ
басымдылығына жету үшін бүгінде қызу жұмыс істеу қажет. Енді жаңа этика
ғана біздің әртүрлі мұқтаждықтарымызға қатысты, құмарлықтардың тегеурініне
қалқан болуға шынайы қабілетті терең және әрекетшіл көзқарастарды бекіте
алады. Оның адамзатқа көзқарастарына сәйкес, қазір біздің тегіміз ие болған
орасан зор тәжірибеге сүйенген теріске шағарылмайтын дәлелдемелер әрбір
қылыққа, әрбір себепке және әрбір бейім немесе қоғамдық шынайы ықпалды дәл
анықтай алады.
Этика пәнін жоғары мектепте оқыту тәжірибесі мен отандық
гуманитарлық білім берудің жетістіктері де ұсынылып отырған әдістемелік
құралда ескерілген. Оқушыларды біртұтас және жан-жақты тұлға ретінде
қалыптастыруда олардың өзіндік қабілеттері мен табиғи қасиеттерін барынша
дамытатын, өркениеттілік құндылықтарға негізделген білімді бойларына
сіңіріп, заман ағымына байланысты материалдық және рухани байлықтардың
түбегейлі өзгеруін ой елегінен өткізе отырып, рухани-адамгершілік, мәдени-
құндылықтық болмыстарын байытуда және өзіндік рухани жетілу жолдарын
қалыптастыруда оқытылатын басқа пәндер арасында осы пәннің алатын орны
ерекше.
Этика курсының ХХ1 ғасырдың білікті, білімді, мәдениетті адамын
қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Этиканы оқып-білу үшін жас ұрпақ
мектеп қабырғасында-ақ жаратылыстану мен әлеуметтік-гуманитарлық пәндердің
негіздерін игеруі қажет. Егер біз әдепті ұрпақты рационалды пайымдалған
моральмен байланыстырсақ, онда ол қарым-қатынастың психологиялық
реттеушілік қызметімен айқындалады. Этика пәні оқушылардың жалпы және
кәсіби мәдениетін жоғарылатуға, адамның бойында адамгершіліктік
құндылықтарға саналы қатынас жасауды үйренуге, жауапкершілікті өмірлік
таңдау жасау қабілетін игеруге, сол арқылы білім алу менкүнделікті өмірде
дәйекті гуманистік ұстанымдарға қол жеткізуге көмектеседі.
Бұл әдістемелік құралы елімізде қабылданған Білім туралы
Заңға, Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдары білім беруді дамыту
туралы мемлекеттік бағдарламасына, Ұзақ жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен 2012 жылы 23 тамызда
бекітілген, Білім берудің мемлекеттік жалпыға бірдей міндетті
стандартына сәйкес орындалды.
Этика пәнінің мақсаты – студент жастарды этикалық құндылықтар
негізінде жоғары адами қарым-қатынастарға баулу;
студент білуі керек:
- этиканың тарихы мен теориясын;
- этикалық ойлаудың әлемдік үлгілерін;
- қазақ этикасының тарихы мен құндылықтарын;
- қарым-қатынас құралдарын;
студент жүзеге асыруы керек:
- гуманитарлық білім саласы ретіндегі этиканың ерекшілігін айқындау;
- тарихи ретроспективада этиканың түпнегізді ұғымдарын,
категорияларын, анықтамаларын меңгеру;
- этика бойынша жобалар, ғылыми баяндамалар, эсселер дайындау;
студент дағдылана алуы керек:
- моральных дағдарыстардың алдын алу, оларды шешу жолдарын таңдау;
- тарихи-этикалық жағдайлар мен үдерістерді талдай білу;
- қарым-қатынастағы қиындықтарға нақтылы баға беру, оларды жеке шеше
алу.
Бұл мақсатты жүзеге асыру барысында мынадай міндеттерді шешу қажет:
1. әдеп деонтологиясына сүйене отырып, моральдық құндылықтардың
түбегейлі мәдени негіздерін айқындау;
2. қазақы әдептік мәдениетке түсініктеме беру;
3. қазақтың дәстүрлі әдеті реттеу тетіктерінің мәдени негіздерін
айқындау;
4. этномәдениеттің әдеп жүйесінің реттеу тетіктері мен
құндылықтарын қарастыру;
5. қазақ әдеп жүйесін тарихи типология тұрғысынан қарастыру;
6. қазақ әдеп жүйесі тарихын мәдени мұра бағдарламасы аясында
қарастыру;
7. әдептік мәдениеттегі дәстүр мен жаңашылдықтың динамикасын,
үлесін және бағдарларын анықтау;
8. қазіргі Қазақстан қоғамындағы әдеп-құқықтық мәдениеттің
сипатын, тенденцияларын, қайшылықтары мен олардан шығу жолдарын зерттеу;
9. жаһанданудың әдепке тигізетін жағымды және теріс әсерлерінің
арасалмағын таразылау;
10. қазақ әдеп жүйесі өрістеуінің болашақ үрдістерін айқындау.
Пәнді оқытудағы ұсынылған нұсқаулар:
1. Мәдениеттің көптеген анықтамалары, түсіндірмелері,
суреттемелерінің арасында оны қоршаған табиғи және әлеуметтік орта мен
адамныі қарым-қатынасын ретке келтіретін әмбебапты тетік ретінде айқындау
ХХ ғасырда қалыптасқан өркениеттілік ұстанымының маңызды белгісіне
жатады. Адамдық қарым-қатынастардың нормативтік негіздері әдеп пен
құқықтан құрайтынын атап өтуге болады.
2. Адамдық ынтымақтастықтың кеңейтілген тәртібінде (күш
көрсетуге негізделмеген мәдениетте) әдептік және құқықтық нормалардың
төмендегідей ортақ белгілері бар: 1) әдеп – еркіндік өрісі, құқық -
еркіндік ережесі 2) императивтер; 3) әмбебаптық; 4) құндылықтар; 5)
жақсылықты кеңейту және жамандықты шектеу. Әдептік және құқықтық
нормалардығ айырмашылығы: 1) құқық мемлекеттік тарапынан рәсімделген,
әдептің жүзеге асуын қоғамдық пікір бақылайды; 2) әдеп абсолютті, құқық-
шектеулі; 3) әдеп мәжбүр етуді ақтамаса, құқық күш көрсетудің кейбір
түрлерін заң арқылы айқындайды.
3. Шығыста мәдениет өзінің түрлі құрастырушы салаларының
үндестілігінде, күрделенген жан-жақтылығында ғана дамиды, ол белгілі бір
стандартқа, күшпен танылған ұстанымға бағынбайды. Оның негізгі буындарына
маариф (білімділік) және адаб (мораль) жатады және оның мақсаты
камиль-аль инсаниййа болады. Орта ғасырлардағы мұсылмандық Ренессанс
аясында араб, иран, түркі және шығыс эллинизмінің тамаша синкретті
бірігуінен, бір-бірімен қабысып, дамуынан бұрын-соңды болмаған ерекше
сипаттағы мәдениет дамыды.
4. Әдебтің орта ғасырлық мұсылмандық Шығыста рухани, қоғамдық,
интеллектуалдық қызметі латын гуманитасымен бірдей болған. Сонда ол
қалалық, жетілген мәдениетті, әдептің құндылығын көрсеткен, ол өзі
әдептіліктің, білімділіктің үлгісі болған. Алғашқыда адаб гуманистік
білімділікті үлгісі болатын. Өзге елдердің мәдениетімен байланысы
адабтың мазмұнын кеңейтті, гуманизмнің универсалдық формасының белгісі
ретінде арабтықтан өзге мәдениетке бастады. Адаб, маарифат,
эллиндандырылған ежелгі философияның жиынтығынан араб тілдес философия
туындады. Оның аса ірі өкілі әль-Фараби мәдениеттің типологиясымен
шұғылданған (Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары). Көрсетілген
төрт қала мәдениеттің төрт саласы болып табылады.
5. Қазақ дәстүрлі әдептік мәдениетінде әдептік және басқа да
нормалар ажыратылмаған синкреттік түрде әрекет етеді. Олардың мәдени
негіздеріне жататыны: ауызекі ақпараттық қатынастағы сөздің құдіреттілігі
мен сөзге тоқтау, қауымдық (ру, тайпалық) мүдделердің үстемдік етуі
геронтократип пен генотиптік әлеуметтік құрылым, ғарыштылық пен табиғатты
қастерлеу, еріктілік пен еркіндік, туысқандық қатынастар мен
ынтымақтастық және т.т.
6. Қазақтың кәдімгі дәстүрлі әдебінің қайнарларына номадалық
шаруашылық-мәдени типте қалыптасқан реттеу тетіктері, мұсылмандық адаб пен
шариғат қағидалары, Шыңғыс хан құрған әмбебапты көшпелі мемлекеттегі Жаса
түзімдері, хандық дәуіріндегі ақын-жыраулар мен билер төрелігіндегі
адамгершілік құндылықтары билікті номадалық салттағы бөлінуі жатады.
7. Қазақтың әдеп санасында кәдімгі әдет пен табиғи құқықтың
құндылықтары басымдық танытты, позитивтік және преценденттік құқықтың
нормалары қазақтың дәстүрлі мәдениетіне сырттан танылған маргиналдық
сипаттағы ережелер арқылы енді.
8. Қазақтың дәстүрлі әдеп мәдениетіндегі негізгі ұстанымдар мен
категорияларға жататындары: жол, жарғы, парыз, кие мен кесір,
обал мен сауап, тәубе, нысап, кінә мен күнә, бата, қанағат
және т.б.
9. Қазақ әдеп мәдениетінің тарихы — қазақ халқының ұлттық әдеп
жүйесін, моральды, адамгершіліктің пайда болуын зерттейтін философиялық
пән. Әдеп термині түрік халықтарының тіліне орта ғасырлардағы араб-
мұсылман мәдениетінің ықпалымен енген. Біз әдеп, ақылақ, мораль
адамгершілік сияқты ұғымдарды жақын мағынада қолданамыз. Бұл терминдер
бірге өмір сүру барысында қалыптасқан мінез-құлық, іс-әрекет
ұқсастықтарын білдіретін әдет-ғұрып деген мағынаға ие болады.
10 Қазiргi ғылым дамуы ерекшелiктерiнiң бiрi өзiнiң
дүниетанымдық қайнар бұлағына айналып келуi, адамға қайтып оралуы.
Адамзат мәдениетi тарихында ешқашан өшпеген iзгiлiк дәстүрiнiң қайта
өрлеуi өмiрдiң өзi қойып отырған талапқа айналды. Өркениеттi қоғамның
жетекшi идеясы, оның адамгершiлiк мәнi-адамға болмыстың ең жоғары
құндылығы ретiнде қарап, көңiл бөлудi орнықтыру, қоғам мен жеке тұлғаның
үйлесiмдi рухани дамуына жағдай жасау.
Әдістемелік құрал Білім беру комитеті бекіткен Этика пәнін
оқытудың мемлекеттік стандартына сәйкес орындалған. Жас мамандарды бір
тұтас және жан-жақты тұлға ретінде қалыптастыруда олардың өзіндік
қабілеттері мен табиғи қасиеттерін барынша дамытатын, өркениеттілік
құндылықтарға негізделген білімді бойларына сіңіріп, заман ағымына
байланысты материалдық және рухани байлықтардың түбегейлі өзгеруін ой
елегінен өткізе отырып, рухани-адамгершілік, мәдени-құндылықтық болмыстарын
байытуда және өзіндік рухани жетілу жолдарын қалыптастыруда оқытылатын
басқа пәндер арасында осы пәнінің алатын орны ерекше.
Қазақ этикасы — қазақ халқының ұлттық әдеп жүйесін, моральды,
адамгершілікті зерттейтін философиялық пән. Этика термині ежелгі грек
тілінде бірлесе өмір сүруші адамдар тобының мекен-жайы дегенді білдіреді,
кейін әдеп туралы ілім мағынасына ие болды. Әдеп термині түрік
халықтарының тіліне орта ғасырлардағы араб-мұсылман мәдениетінің ықпалымен
енген. Көптеген мамандар этиканы әдептану деп аударып жүр. Қазақ этикасы
туралы басылымдарда әдеп, ақылақ, мораль адамгершілік сияқты
ұғымдар қолданыла береді және оларға әртүрлі анықтамалар беріледі. Кейде
бұл терминдер бірге өмір сүру барысында қалыптасқан мінез-құлық, іс-әрекет
ұқсастықтарын білдіретін әдет-ғұрып деген мағынаға ие болған.
Егер біз этиканы рационалды пайымдалған моральмен байланыстырсақ, онда
төмендегі қағидаларды айқындау мүмкіндігі бар және олар әдептің реттеушілік
табиғатына қатысты. Этика үшін жақсылық ұғымы оның басты ұғымы болды және
бола береді, оның басты мақсаты - адам өміріндегі қайырымдылық пен
зұлымдықтың қайнар көзі мен табиғатын, себептері мен тетіктерін анықтау.
Этика мәдениет жүйесіне оның рационалдық-логикалық бастамасы ретінде
адамның өмірдегі әдептік-адамгершілік көріністерін рационалды ойлау тіліне
аударуы арқылы енеді. Этика - ғылымның маңызды саласы, әдеп - қоғамдық
алғышарттардың саласы, адамгершілік - адамның ар-ұяты арқылы жеткен ішкі
тұрақтандыру саласы. Этика практикалық философия ретінде, адам өмірінің
күнделікті қажеттіліктерін бағдарлайтын ғылым ретінде туындайды. Әдеп,
адамгершілік дегеніміздің өзі не? Әдеп - этиканың зерттеу нысаны, қоғамдық
сана-сезімнің формасы және жеке тұлғаның өзіндік бағасын анықтауға
бағытталған қоғамдық қарым-қатынастардың түрі. Адамгершілік - жеке тұлғаның
ізгілік еркіндігінің, оның және жалпы қоғамдық талаптардың ішкі себептермен
үйлесуінің қайырымдылыққа ұласатын адамның шығармашылығы бағытының саласы.
Өзіндік жұмыстарды орындаудың талаптары мен шарттары. Жоғарғы оқу орнының
оқу жоспарына сәйкес, әрбір студент этика пәні бойынша бірнеше өзіндік
жұмыстарды жазып өткізуі керек. Өзіндік жұмыстарға арналған тақырыптар екі
бөлімде топтастырылған, себебі жұмыстардың әрқайсысы әр бөлімдегі
тақырыптар тізімінен таңдап алынып, бірін-бірі қайталамауы керек.
Тақырыптар саны жеткілікті мөлшерде құрастырылған, сондықтан да бір топтағы
екі тр бір тақырып бойынша жұмыс орындауына болмайды.
Әрбір бөлімдегі тақырыптар теориялық немесе тарихи кезеңдерді
қамтитындықтан тиісті деген әдебиеттердің тізімімен қамтамасыз етілген,
дегенмен, соңғы уақыттарда баспадан шыққан жаңа кітаптар тақырыпты ашуға
көмектессе, тізімде көрсетілмеген әдебиеттерді де пайдалануға болады.
Студент тиісті кеңестер алуы қажет:
1. Таңдап алынған тақырыпты оқытушымен келісу, себебі көрсетілген
тақырыптар шеңберінен шығуға студент мәжбүр болса жетекшімен ақылдасуы
қажет.
2. Керек болған жағдайда ғылыми әдебиеттер, мақалалар туралы кеңес
алу.
3. Өзіндік жұмыстардың жоспарын бекіту.
4. Жұмысты жазу және талапқа сай формада көркемдеу.
5. Түсінбеген мәселелер, сұрақтар жайында мағлұмат алу.
6. Өзіндік жұмыстарды белгіленген мерзімдерде тексеруге беру.
7. Ұстаз тарапынан жасалынған ескертулер мен түзетулерді толықтырып,
жұмысты көрсетілген уақытта тапсыру.
Өзіндік жұмыстардың мазмұны мен формасына мынандай талаптар
қойылады: Жұмыс жоспары екі немесе төрт бөлімшнден артық-кем болмауы керек,
ерекше бір жағдайда ғана бес бөлімше болуы мүмкін. Жұмыстың мазмұны,
әртүрлі монографиялар мен ғылыми мақалаларды оқып-талдаудың нәтижесінде
құрылуы керек. Аяқталған өзіндік жұмыстардың мынандай көрсеткіштері болуы
қажет: біріншіден, студент зерттеп отырған тақырыбының мәнін, теориясы мен
тарихын терең танып-білгендігін көрсету; екіншіден, автор мәдени
құбылыстарды талдай отырып, оларды әртүрлі ғалымдар мен ғылыми ағымдар
көзқарасы тұрғысынан түсініп, бағалай білу; үшіншіден зерттеп отырған
мәдени құбылыстың өзектілігін, оның тарихтағы орны мен қазіргі заманғы
маңызын ашып дәлелдеу.
Өзіндік жұмыстарда осы мәселеге қатысы бар деген пікірлер мен
концепцияларды атап көрсетіп, олардың авторлары мен жазған еңбектерінің
атын атап, тексте келтірілген сілтемелер болса нөмірлеп белгілеп қою қажет.
Бір мәселе бойынша көп түрлі пікір қалыптасқан болса, оларды салыстыра
отырып, автор өзінің түсінігіне сәйкес келетін біреуін негізге алуға тиіс.
Ғылыми жұмыстың құндылығы да, студенттің жеке өзінің пікірінің қалыптасуы
және соны айғақты түрде дәлелдей алуымен бағаланады. Мәселенің мәнін ашатын
жақтарына назар аудара білу, фактілер мен уәждер арқылы тұжырым жасай
алатындығы, жұмыстың деңгейін көтере түседі. Жұмыстың мазмұны логикалық
тұрғыдан дұрыс және жасалған жоспарға сәйкес болуы шарт. Жұмыстың құрылымы
кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде, автор, осы
семестрлік жұмыстың мақсаты мен мұратын, тақырыбтың өзектілігін атап өтіп,
осы мәселеге қатысты әдебиеттерге қысқаша шолу жасайды. Қорытынды бөлімде
негізгі тұжырымдар айтылады және солардың нәтижесі ретінде түйіндеме
жасалып, семестрлік жұмыс аяқталады. Жұмыстың сыртқы формасына келсек, оның
көлемі 8 - 10 компьютерлік қағаз беті шамасынан кем болмауы керек, кіріспе,
қорытынды және сыртқы бетін қоспағанда. Жұмыстың әрбір бетінде орын
қалдырылып, тараулардың аттары жазылып, сілтемелер бет соңында көрсетілуі
қажет. Жұмыстың сыртқы беті ғана машинкада немесе компьютерде теріліп,
негізгі мазмұны көрнекті және түсінікті жазумен, таза және түзетулерсіз
қолмен жазылған болуы керек.
КОНТЕНТ
1. ЭТИКАНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1.Мәдениет және этика
Ақпараттық (информациялық) беріліс әлеуметтік жүйеде биологиялық
тұқым қуалаушылықтан өзгеше жүреді. Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар
жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және оны шығармашылықпен
дамыту арқылы жүзеге асады. Мәдени ақпараттар – салт-дәстүр, әдет-ғұрып,
рәсім-рәміз, діл мен тіл, дін және өнер, білім т.б. руханилықтың белгілі
бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде мәдениет субъектісінің өзіндік
санасының жанды буынына айналады.
Мәдениеттің қоғамдағы әдептік қызмет-міндетінің сан алуан қыры бар.
Бірден біздің назарамызды өзіне аударатын нәрсе – мәдениет пен білімнің
арақатынасы. “Табиғаттан қулығын асырып жіберуге” (Гегель) бағытталған
адамдардың білімі, әрине мәдениеттің негізгі құрамдас бөлігіне жатады.
Ертедегі гректің пайдейя, Ислам Өркендеуіндегі маариф, қазіргі
өркениеттегі интелигенттілік ұғымдары мәдениет пен білімділіктің іштей
туыстығын, үндестігін білдіреді. Осы сипатта, әсіресе зиялылар мәдениетті
сақтау және дамыту ісінде үлкен қызмет атқарады. Білімділік –
мәдениеттіліктің маңызды алғы шарты болғанымен, бұл екі ұғымның арасында
елеулі айырмашылық, белгілі алшақтық, кейде тіпті қайшылық бар. Ғылымның
бет алды дамуы, шектелмеген техникалық әрекет мәдениетке үлкен нұқсан
келтіруі мүмкін. Тек жоғары деңгейде мәдениеті бар өркениет ғылым мен
техниканың дамуындағы теріс салдарларды бейтараптандыра алады.Егер біз
ғылым арқылы шындықты ашсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз, ал моральдық
таным арқылы – жақсылық пен жамандықты айырамыз.
Табиғат аясындағы мәдениетті қатып-семіп қалған, өзгеріссіз әлем
дейтін пікірлер де әдебиетте жиі кездеседі. Алайда, бұл осы мәдениетке
тынымсыз қозғалыс тән екендігін аңғармаудан туады. Шексіз далада бір орында
тоқталып қалу көшпелілік тіршілікке сәйкес келмейді. Ол мезгілдік,
вегитациялық заңдылықтарға бағынып, қозғалыс шеңберінен шықпайды. Әрине бұл
қозғалыс негізінен қайталанбалы, тұрақты сипатта болады. Қуаң даланы игеру
табиғатты өзгертуге емес, қайта оның ажырамас бір бөлігіне айналуға
бағытталған. Яғни, адам табиғат құбылыстарына тәуелді болып қалады.
Шексіз даланы игеру оны жай ғана кеңістік, жазықтық деп түсінбей, осы
даланы тұтас бір континуим ретінде бағалаумен қатысты. XX ғ. қалыптасқан
этникалық аумақтар мен жағрафиялық ұғымдардың және көшпелілер өркениеті
шарықтап тұрған кездегі ата-мекен түсінігінің арасында үлкен айырмашылық
бар.
Қазақстан жерінде ежелгі адамның қазынды қалдықтары әзірге кездесе
қоймағанына қарамастан олардың мекен еткен аудандарының бірі-Қаратау жотасы
болғаны анықталып отыр. Арыс өзені жағасындағы Кіші Қаратау жотасының
солтүстік-шығыс бөлігінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде
ертедегі адамдардың еңбек құралдары болып табылатын ірілі-уақты шақпақ
тастардың табылуы осыған айқын дәлел бола алады.
Қаратаудың алғашқы тұрғындары от жағып, оны сөндірмей ұстай білген.
Олар аңдарды аулаумен, тамақ болатын өсімдіктерді жинаумен шұғылданған.
Орталық Қазақстан жеріндегі қазбаларға қарағанда осы маңда орналасқан
ежелгі адамдар еңбекке тас құралдарын кеңінен пайдаланған. Олар тастарды
үшкірлеп, үлкен-үлкен қырғыштар, әр түрлі дөңгелек құралдар жасап,
қажеттеріне жарата білген.
Тас дәуірінің тарихында мезолит пен неолит біздің заманымыздан бұрынғы
12-5 және 5-8 мың жылдықтардың арасын қамтиды (мезолит - орта тас дәуірі,
неолит - соңғы тас дәуірі). Ол кезде табиғат осы заманғы бейнеде болды.
Жануарлар дүниесінің құрамы өзгеріп, енді аңшылардың аулайтыны көбінесе
бизон мен жылқы, жабайы ешкі мен киік, қоян, үйрек болды. Мезолит
заманындағы адамдардың садақ пен жебені ойлап шығаруы үлкен жетістік еді
және осы тұста микролиттер-үшбұрыш, ромб, трапеция, сегмент тәрізді ұсақ
қалақтар пайда болды.
Біздің заманымыздан бұрынғы 5 мың жылдықта басталған неолит тас
құралдарын барынша пайдаланған дәуір болды. Бұл кезде еңбек құралдары
жетілдіріліп, жаңадан бұрғылау, тастарды тегістеу, ағашты арамен кесу
сияқты жаңа технологиялық әдістер қолданылған. Қиын өңделетін тастар бірте-
бірте тұрмысқа, шаруашылыққа пайдаланылды, тас балталар, кетпендер,
келілер, дән үккіштер, келсаптар жасала бастады. Неолит дәуірінде Қазақстан
жерінде кен кәсібі мен тоқымашылықтың бастамалары дүниеге келген. Сонымен
қатар керамикалық ыдыс жасау іске аса бастады. Әлеуметтік жағынан алғанда
неолит дәуірі аналық рулық қауым дәуірі еді. Онда бірігіп еңбек ету және
өндіріс құрал-жабдықтарына ортақ меншік үстем болды. Осы кезде тайпа
бірлестіктері құрылды. Тайпалар туыстық жағына және шаруашылықтың түріне
қарай құрылды. Ежелгі қазақ жеріндегі тайпалар аңшылықпен, балық аулаумен,
өсімдіктерді жинаумен шұғылданған. Кейініректе олар мал өсірумен ,
егіншілікпен және кен өнеркәсібімен шұғылдана бастады.Сөйтіп, өндіруші
шаруашылық пайда болды. Бұл өндіруші шаруашылық табиғаттың дайын өнімдерін
иемдену орнына – жиын-терін мен аң аулаудың орнына келді.Қазіргі уақытта
Қазақстан жерінде 600-дей ескерткіш қалдықтары сақталған. Біздің
заманымыздан бұрынғы екі мың жылдықта ежелгі Қазақстан аумағында мал және
егіншілік шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады. Мұның өзі
Қазақстан жеріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларды өзгертуге жол ашты.
Мал өсіруші тайпалар ірі және қуатты бірлестіктер құрды. Бұлардың арасында
әр түрлі себептермен келіспеушіліктер болып, қарулы қақтығыстар да орын
алды. Қару енді жабайы аңдарды аулау үшін ғана емес, сонымен қатар
тайпалардың соқтығыстарына да жиі қолданылатын болды. Қару жасау бірте-
бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.
Бақылау сұрақтары:
1. Мәдениет деген сөздің мағынасын қалай түсінесіз?
2. Мәдениет пен әдеп қандай қатынаста?
3. Мәдениеттану ғылымының іргелі проблемалары.
4. Мәдениет заңдылықтарының мәнін, әдістері мен принциптерінің мазмұнын
ашыңыз.
5. Қазақстан аумағындағы мезолит және неолит кезеңіндегі мәдениеттегі
өзгерістер.
1.2. Этиканың қалыптасуы 2leksia
Архаикалық қауым әдептік реттеуі басым қоғамға айналуы үшін бірнеше
сатылардан өтуі қажет. Осы жөнінде әдебиетте әдептің қалыптасуындағы үш
саты аталып өтіледі: 1) Культ (табыну) сатысы. Бұл сатыда жеке адам
табиғаттан да, қауымнан да ажырамаған, “Біз” феномені үстемдік етеді. 2)
Мәдениет сатысы. Бұл сатыда әдеп, құқық, өркениет қалыптаса бастайды. Жеке
адам тарихи өзгерістердің басты күшіне айналады. 3) Әлеуметтік сатысы. Бұл
сатыда жеке адамның құқықтарын қастерлеу және келісімділік негізінде
азаматтық қоғам (адамдық қауымдастық) қалыптасады.
Архаикалық тобыр мен адамдық қауымның арақатынасы жөнінде әдебиетте сан
алуан көзқарас бар. Адамдық және әлеуметтік құрылымдарды еңбек теориясымен
түсіндіретін марксистік ілімдерде шаруашылық коллективтері мен туысқандық
қауым біртектес болып келеді деген қағида басшылыққа алынады. Алайда
этнографиялық деректер бұл көзқарасқа күмән келтіреді. Қазіргі этнологиялық
зерттеулер антропоидтардағы топтар мен гоминиттердің ілкі топтарының
арасында ұқсастық барлығын дәлелдейді (экзогамия, иерархиялық құрылым,
реттеу, т.т.). Жыныстық қатынастарды реттеу алғашқы қауымдық
бірлестіктердің (отбасы, ру, тайпа, т.т.) пайда болуының маңызды факторына
жатады. Басқаша айтқанда, тобырдан жеке индивид емес, қауымдық құрылымдар
бөлініп шықты.
Алғашқы қауымдық мәдениеттер (аңшылық-көшпелік және екінші көшпелік –
номадизм) пайда мен табыс табу принципінде емес, керісінше, “сый
экономикасына” негізделген. Қонақжайлық осының бір көрінісі болып табылады.
Табиғи ресурстар қауымының меншігі болып табылғандықтан эгоистік мүдде
қалыптаса алмайды. Егер патриархалдық бастауларға сүйенетін отбасында
индивидуализм үстем болса, Бахофен ашқан “Аналық құқықта” қауымшылдық пен
жалпылық алдыңғы қатарға шығады. Алғашқы адамдық бірлестіктер элитарлық
емес, қайта эгалитарлық негізде пайда болады. Туысқандық қауымда руластар
арасындағы кикілжіңдер ақсақалдарының араласуымен шешіліп отырған. Қазіргі
кең тараған айтыс бір замандарда адамдар немесе олардың топтары арасындағы
қайшылықтарды шешуге бағытталған.
Енді осы қауымнан алғашқы дараланып шыққан феномендерге этикалық талдау
берейік. Алғашқы қоғамдастықтарда тұтастықтың басымдылығы жөніндегі
пайымдау дұрыс болғанымен, бұл тұтастықты не механикалық агрегат, не
биологиялық популяция, не көпмүшелі организм ретінде қарастырған дұрыс
емес. Адамдық коллективті (тіпті, қоңыс аударушы ежелгі аңшылар мен
терімшілердің өзінде) жекелік қасиеттерін жоғалтпаған адамдар бірлестігі
құрастырады. Осының бір дәлелі — субъективтік жаны жоқ адамдардың о бастан
болмағандығы.
Әрине, миф мен аңызда қауымдық ынтымақтастық қерағар жақтарынан арылып,
мұрат тұтатын қоғам ретінде суреттелген. Егер тарихи сананың шежірешілдік
пен мифтік санадан айырмашылығын ескерсек, онда көшпелі қауымда “элитарлық”
тұлғалармен қатар қауымға жатпайтын құлдар мен өздерін қауымнан
аластағандардың болғанын ескерген қажет. Әдет пен әдеп аймағынан өздерін
тыс қойған адамдардың болғаны ежелгі мәдени мәтіндерде бейнеленген “Қой
үстінде бозторғай жұмыртқалаған”, әсіреленген әлеуметтік мәдени тұтастықта
ағайын арасындағы келеңсіздіктер мен араздықтар, қатігездік пен күш
көрсетудің кейбір көріністері әдейі көмескіленген. Талас пен тартыс, ішкі
қайшылықтар мүліктік теңсіздіктен және адам еркіндігін шектеуден туады (бұл
тек марксистік қағида емес, оның әмбебапты сипаты да бар).
Көшпелі қауымдастықта жеке-дара моральдық қасиет жоғары бағаланған.
Мәдени қаһарман көлеңкеде емес, тіршілік майданында толыққанды өмір сүріп,
бұл дүниеден өкінбей өткен. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы тұлғаны “Шығыста тек
енжар, еріктілігі шектелген, жасампаздыққа бара алмайтын, мүлгіген
адамдарды кездестіреміз” деушілер ақиқаттан алыс. Тұлға топ бастаған, жауды
қайтарған, ару сүйген, өзін елі мен мұраты жолында құрбандыққа шалуға да
дайын. Осындай даралану эгоцентризмге емес, керісінше интерсубъектілікке
сүйенеді. Батырлық рухпен қуатталған жырау үшін тек көпшіліктің мүддесін
білу және қорғау маңызды емес. Ол коллективтік ұмтылыстың бір мүшесі де
емес. Оған сана мен ерік дербестілігі тән. Сондықтан жауаптылықты да өзіне
ала алады.
Қазақтың бір мақалы “Жеңім жаман болса, жағам жақсы, өзім жаман болсам,
ағам жақсы” дейді. Мақалды екі түрлі түсіндіруге болады. Бірінші жағынан,
арқа сүйетін тұлғаның болуы қалыптасып келе жатқан жас өркен үшін маңызды.
Қазақтың дәстүрлі әдебіндегі қауымдық арналардың басымдылығы туралы аз
жазылып жүрген жоқ және оған деректерді де біршама келтіруге болады. Осы
түсінік туралы біз өз назарымызды даралық пен қауымдылықтың қазақ
қоғамындағы тоғысқан ұғым-бейнелеріне аудармақпыз. Дәстүрлі рухани қазақ
мәдениетінде кісі бірден дайын күйінде дүниеге келе салатын кейіпкер
ретінде емес, күрделі қалыптасу сатыларынан өтетін адам түрінде
бейнеленеді. Туысқандық қауымда адамдық ересектену кластары сатылары
мәдени мазмұны мен арнаулы функциялардың субъектілері негізінде жіктеледі.
Адамның кісілік ер жетуіндегі мәдени кластарды (нәресте, бала, жігіт, жігіт
ағасы (отағасы), қария) тек биологиялық немесе табиғи факторлармен
түсіндіру сыңаржақтылыққа жатады.
Адамның ересектенуі мәдени үдеріске жатады және онда даралану мен
қауымдасу бірге жүреді. Әрбір мәдени ғұмырлық топқа әртүрлі әлеуметтік
талаптар қойылады. Зерттеушілер дәстүрлі қазақ мәдениетінде ересектену
кластарының Африка және Полинезия сияқты аймақтардағыдай қатал кәсіби
шектелмегенін атап өтеді. Мысалы, Шығыс Африкада жас мөлшеріне қарай
жіктелу еңбектің және жауынгерлік функцияларының қоғамдық жолмен бөлінуінің
негізгі тәсілі болды: шәкірттер, кіші жауынгерлер, аға жауынгерлер,
басқарушылар, ақсақалдар кеңесі. Бұл жүйеде бір топтан екінші топқа өту
арнаулы сынақтар мен инициациялық рәсімдер арқылы жүргізілген. Қоғамда жеке-
дара әлеуметтік-экономикалық құрылымдар пайда болған соң коллективтік
жауаптылық кластарының рөлі кеміп кетті және тек тарихи, мәдени құндылық
ретінде сақталады. Соңғы қағида, әсіресе, генотиптік және геронтократиялық
белгілері басым дәстүрлі қазақ қоғамына сәйкес келеді. Өйткені ержету
кезеңдері қазақ қоғамында кәсіби салаға тікелей әсер етеді. Жалшының баласы
қанша тырысқанымен құдай белгілеген несібесінен шыға алмайды. “Аузы қисық
болса да, бай баласы сөйлесің” дейді қазақтың нақыл сөзінде. Сол себепті
ержету сатылары дәстүрлі қазақ қауымында негізінен рәміздік мағынаға ие
болды. Кісінің қалыптасуындағы жас мөлшерінің әсері эпос пен ақыл-жыраулар
шығармаларында да көркем суреттелген. Бұл жерде мифтік сана мен эпикалық
санадағы есею айырмашылықтарын ескерген жөн. Көне эпос пен батырлық
ертегілерде қаһарман (мәдени кейіпкер) таңғажайып жағдайда дүниеге келеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Көне түркi мифологиясындағы өлiмнен қашып өлместiктi iздеген кiм болды(
2. “Ақыл, әдiлет, дәулет, қанағат құндылықтары елдi бақытқа әкеледi, -
деген ойшыл кiм(
3. Өмiрде алудан гөрi болуды арман еткен жырауларды есiңiзге тұсiрiңiз.
4. Қазақ даласындағы алғашқы утопист-жырау кiм болды(
5. Абылай ханның кеңесшiсi болған ұлы жырау кiм едi(
6. Қазақтың дана билерiн есiңiзге түсiрiңiз.
1.3. Қазақ дәстүрлі әдеп мәдениетінің тарихи типтері
Шығыс Ренессансының талай елдерді қамтыған және 500 жылдан артық
өркендеген типі мұсылмандық мәдени өрлеу дәуірі екендігі белгілі. Оның әл-
Кинди, әл-Фараби, ибн-Сина, Фирдауси, Ж. Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи,
Омар Хайям сияқты өкілдерінің рухани мұрасын меңгермей қазір мәдениетті
адам деп есептелу қиын. Әл-Фарабидің әдеп туралы пікірлері
негізінен араб мәдениетінің мына 4 тармағына байланысты: 1. Хақиқат (бір
Алланың ақиқаттығын дәлелдеу). 2. Шариғат (мұсылмандық тұрмыс-салт
заңдары). 3. Тарихат (Аллаға қызмет еткен әулиелер өмірі). 4. Марифат
(білімділік, парасаттылық идеялары).
Шығыс Ренессансы туралы сөз еткенде оның тағы бір бастауы сопылық
бағыт (суфизм) жөнінде айтпай кетуге болмайды. Қазақстан жеріндегі ұлы
ғұламалар Жүсіп Баласағұн, Сүлеймен Бақырғани, әсіресе, Қожа Ахмет Иассауи
шығармашылығында сопылық сарын үлкен орын алған. Онан соң Ренессанс идеясын
тек Платон мен Аристотельдің шығыстық ізбасарлары қолдады деу де
сыңаржақтылық.
Сопылық бағыт ислам әлемінде о баста ресми дінге қарсы оппозициялық
қозғалыс ретінде туады. “Суфь” термині арабтың “жүн шекпен” деген сөзіне
орайластырып алынған. Сопылар – киім талғамайтын, бар ойы руханилық
төңірегіндегі тақуа адамдар.
Арабтар Қазақстанды басып алған жерлерінде көне түрік жазуын ығыстырып,
оның орнына араб жазуын енгізді. Бірақ, халықтың тілі бұрынғы түрік тілі
болып қалды. Ал оқымыстылар өздерінің еңбектерін араб тілінде жазды.
Қазақстан жерінде туып-өскен философ әрі энциклопедияшы ғалым, мұсылман
шығысында Аристотельден кейінгі Екінші ұстаз ретінде белгілі болған
Әбунаср әл-Фараби Шығыс пен Батысқа X ғасырда мәлім болды. Ол 870 жылы
түрік (қазақ) отьасында Отырар (Фараб) қаласында туды. Руы – қыпшақ, әкесі
әскери басшы адам болған. Әл-Фараби қол өнері шеберлігін және ғылым
негіздерін Отырардың медіресесінде игерді. Кейін Бағдат халифатының
орталығы Бағдат қаласында оқуын жалғастырған ол араб тілін терең біліп
үйренген.
Әбунасыр Бағдатқа барар жолында Шашта, Самарқандта, Исфақанда,
Хамаданда және басқа қалаларда ұзақ уақыт аялдап, Бағдатта ежелгі грек
философиясы мен математиканы, логика мен медицинаны, музыка мен бірнеше
тілдерді оқып-меңгерген. Ол грек ойшылы Аристотельдің еңбектерін зор
ынтамен оқып-үйренеді. 941 жылдан бастап әл-Фараби ел басшылары өзіне көп
қамқорлық жасаған Дамаскі мен Халеб қалаларында тұрады. Ол осы тұста
белгілі ақындар мен ғалымдардың арасында өзінің оқымыстылығы, білімінің
тереңдігімен көзге түсті. Көптеген елдерде, әр түрлі этникалық ортада бола
жүріп, Әл-Фараби отанын ұмытпайды, өзінің түрік екенін үнемі айтып жүрген.
Ол 950 жылы Дамаскі қаласында қайтыс болды.
XІ ғасырда Жүсіп Баласағуни мен Махмұд Қашғаридің түрік тілінде
жазылған әдеби еңбектері Қазақстан жерінде тез тарады. Жүсіп Баласағуни
1021-1075 жж. Баласағун қаласында туған. Ол түрік отбасынан шыққан, жас
кезінен бастап білім алып, әдебиетпен шүғылданған. Парсы-тәжік әдебиетін
көп оқыған.
Жүсіп Құтадғу білік (Құт негізі – білімң) деген 6520 бет тұратын
поэма жазған. Автордың пікірінше, ол идеялды қоғамның нормаларын, ондағы
түрлі топтарға бөлінген адамдардың мінез-құлқын, ережелерін, билеушілер
мен бағыныштылар арасындағы өзара қарым-қатынас ережелерін сипаттайтын
терең мағыналы филлософиялық – дидактикалық шығарма. Осы еңбекте ол ел
басқарған әкімдерді жаман қылықтан сақтандырған.
Махмұд Қашғари (1030-1090жж.) Қашғарда туса керек. Қарахан әміршісі
Насыр ибн Әли тұқымынан шыққан. Әкесі Ыстық көлдің оңтүстігіндегі Барсханда
тұрған. Махмұд бастапқы білімін Қашғар қаласында алады, кейін өзінің
білімін көтеру үшін Орта Азия мен Иран елінің қалаларын аралйды. Ол біраз
уақыт Бағдат қаласында тұрған. Онда араб тілін оқып үйренеді. Махмұд
түріктердің тілі мен аңыз әдебиетіне ерекше көңіл бөліп, әрбір түрік
тайпаларының қоныс жерлерін аралап сапар шеккен. Түріктердің сөздерінің
мағынасын, өлеңдерін, жұмбақтарын, ертегілерін, әдет-ғұрыптарын жазып
алады. Байқауларын жинақтап “Диуани лұға-ат-түрік” (“Түркі сөздерінің
жинағы”) деген еңбек жазды. Бұл еңбекті ежелгі орта ғасырдағы түріктердің
халықтық өмірінің нағыз энциклопедиясы деп атауға болады.
Қала халқының мәдени өмірінде ислам дінін уағыздаушы, сопы ақындардың
ішінде Ахмет Иассауидің (1103-1166) шығармалары елеулі орын алады. Оны Қожа
Ахмет Иасауи деп атайды. Ол оңтүстік Қазақстандағы түрік халқының арасында
ислам дінінің тарауына зор әсерін тигізді. Оның өлеңдері көпшілік арасында
кеңінен тарады. Қожа Ахметтің өлеңмен жазылған “Диуани хикмат” (“Даналық
жайындағы кітап”) деген еңбегі бар. Онда ақиқатты, шындықты, адалдық пен
тазалықты уағыздаған.
Моңғол үстемдігі Қазақстанның дамуына өте ауыр және кеселді зардабын
тигізді. Әсіресе, ол қазақ қауымының экономикалық, мемлекеттік, әлеуметтік
дамуына кері әсер етті. Елдің саяси және мәдени байланыстарын үзіп,
шаруашылығын күйретті. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыстағы
отырықшы аудандарының халқы қатты күйзелді. Мәселен, моңғолдарға дейінгі
уақытта 200-ге тарта елді мекен болған бұл аймақта, XІІІ-XІV ғасырларда
жиырмадан аспайтын шағын қоныстар ғана қалды. Оның ішінде Отырар, Сауран,
Сығанақ, Жент сияқты ірі орталықтар қиратылып, Жетісу бойындағы қалалар
құрып кетті. Моңғолдардың жаулап алуы салдарынан өндіргіш күштер құлдырап,
адамдар жаппай қырылды. Халықтың материалдық және мәдени қазыналары
жойылды. Бір айырықша айта кететін нәрсе: моңғол үстемдігі қазақ халқының
қалыптасуын және оның жеке мемлекетінің пайда болуын кешеуілдетті.
XVІ-XVІІ ғасырларда қазақ халқының арасында тақырыбы мен жанры жағынан
алуан түрлі ауыз әдебиеті кең өріс алды. Қазақтың ауыз әдебиетінің асыл
қазыналарын жасаған да, оны ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған
да халық арасынан шыққан дарынды адамдар - ақындар, сал, серілер, жыраулар
еді.
Қазақтың дәстүрлі әдебіндегі индивидуалдық және қауымдық факторлардың
арақатынасын қарастырғанда, оларды органикалық тұтастық немесе адамдық
ынтымақтасудың көшпелілік тәртібі деп анықтауға болады. Хандық дәуірде бұл
тәртіп қазақ қоғамының болмыс бітіміне сәйкес болғанымен, кейінгі
трансформацияларда өзінің үйлесімдіруші функцияларынан айырылып қалды.
Өйткені XVIII ғасырдан бастап қазақтың әлеуметтік мәдениеті ішкі
қисындылықтан гөрі сыртқы әсерлер ықпалымен түбегейлі өзгерістерге ұшырады.
Бұл әсерлер (Ресей отаршылдылығы, Қытай мен Орта Азия мемлекеттерінің
экспансиясы, жоңғар шапқыншылығы) қазақтың әлеуметтік мәдениетін шайқалтып
жіберді.
Атамекеннің тарылуы қазақтың кісілік негіздерін шайқалтатын,
жаугершілік пен отаршылық әсерінен өрістеген теріс қылықтардың көбеюіне
әкелді. Біз бұл жерде бодандық психологиядан тарайтын жасқаншақтық, үрей,
жағымпаздық, ұлт мүддесін сату сияқты құбылыстарды айтып отырмыз. Қауымшыл
кісінің (ынтымақтастық құндылығы мағынасында) орнын “пысық” пен “масыл”
басты. Қазіргі замандағы әдеп пен мәдениеттен тыс пысықтар (“крутойлар”)
мен алыпсатарлық “масыл буржуазиямен” оларды салыстыруға болады.
Дәстүрлі әдептен айырылу тек отаршыл әкімшілікпен байланысты “жаңа
қазақтарды” ғана емес, оған қоса бұрынғы дәстүрлі тұлғалардың болмысын
құлазытып жіберді. Қазақ мәдениетіндегі қауымдық ынтымақтастықтың
шайқалып, кісілік қасиеттер өрістей алмай, теріс қалықтардың көбейгенін тек
сыртқы факторлармен түсіндіру біржақтылыққа жатады. Тарихта мынандай бір
қағида бар: өзі бодандыққа көнгісі келмеген елді ешкім бағындыра алмайды.
Мысалы, палестиналықтарды Израил қаншама қысқанымен, олар ел азаттығы үшін
күресін тоқтатқан жоқ. Керісінше, Саддам Хусейіннің авторитарлық билігі
уақытында моральдық төмендеген халық, АҚШ сол режимді құлата сала
мұражайларды тоңай бастады.
Қазақтың әдеп жүйелеріне арналған еңбектерде XVII-XVIII
ғасырлардың түйіскен шенінде қазақ халқының бірлігі ойдағыдай болмағаны
расталады, оның тарихи себептері де жоқ емес. Көшпелі өркениет кезінде
қазақ сай-саланы паналады, өзен-көл жағасын жағалады. Жер дауы, жесір дауы,
барымта мен қарымта қазақ еліне маза бермеді. Қазақтың саяси ынтымағының
әлсіз болғандығының тағы бір себебі рулық, тайпалық өмір кешуінде еді.
Көшпелі өркениет кезінде ел билеу жүйесінің рулық, тайпалық болып бөлінгені
оны одан әрі заңдандыра түсті. Орта ғасыр кезеңінде қазақтың этно-
териториялық бірлестік ретінде қалыптасуы, табиғи географиялық жағынан
көшпелі өмір қаракеті, ру-тайпалық қатынастар халқымыздың жан дүниесіне өз
әсерін тигізеді деу қателік болар еді. Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би,
Сырым Датұлы, т.т. сияқты тұлғаларды халық өз дәуірінде елін, жерін
шапқыншы жаудан қорғап қалу, халықтың бірлігін, ынтымағын нығайту,
адамгершілік, парасаттылық, ата-баба намысын, дәстүр-салтын сақтау жолында
зор еңбек сіңірген, әлеуметтік ақыл-кеңес берген билердің биі, көсем би деп
қадір тұтады.
Қазақ халқының бұл қадірменді билері ел басында күн туған қиыншылық
кездерінде, ел жиналған айт, той тұсында, жер дауы, жесір дауы, барымта
дауы көтерілген жерлерде ауыл ақсақалдарымен кеңесіп, ел тағдырын бірге
шешісіп келген. Кейде ауыл ақсақалдары, билері бір шешімге келе алмай
қалғанда ортадан билік айтып дауды тындырып отырған. Алайда отарлық
әлеуметтік құрылымда қазақ биінің қоғамдық қызметі кейін орыс әкімшілігі
тарапынан “болыс”, “старшина”, “ояз”, “аудармашы”, “писарь” сияқты
функционерлермен ығыстырылған. Билік айту мен әкімшілік басқарудың арасында
түбегейлі айырмашылықтар бар. Біздің зерттеу тақырыбымызға қатысты мынандай
тұжырым айтуға болса: болыс әкімшілдік тұлға болса, онда би – мәдени тұлға.
Өйткені бидің билігі сөз (шешендік өнер) қасиеттілігіне жүгінетін
ынтымақтастықтың қауымдық тәртібіне негізделгенін мына мақалдардан көруге
болады; “Бір ғылымнан басқаның бәрі тұл”, “Жұртпен бірге өзіңді қоса
алдасып, салпылдап сағым қуған бойыңа епті ме?” (Абай). Ұлыс билері
көпшілікке бағыну керек деген тәлім айтпаған. Бұл саясат қана, ол ғылыммен
үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Би төбеде қаралуға тиісті мәселелер қаралып
болып, шешілетін мәселелер шешімін тапқан соң дәстүрлі ойын-сауық думаны
өткізілетін. Бұл ойындар ақақу-сықақу деп аталатын. Этнографиялық деректер
билердің көріпкелдікпен айналысқанын да дәлелдейді. “Мысалы: түс жору, түс
– көрінген елес, оның қандай мәнісі бар екенін шамалау – жору делінеді.
Жора – халық пікірін жинаушы билер. Би – би төбеге әр рудан сайланған
алқалар. Халықтың қақ ортасында жұмыс жүргізушілер. Халық пікірін бас
алқаға жеткізушілер. Халықтың қандай ой-пікірі, жағдайы бар, оны ары
дамытудың немесе нашар жағдайларды болдырмаудың жолдары, бұрынғы заң
ережелердің өмірге сәйкеспейтін, өзгертуге қажетті тұстары талқыланды.
Демек, би – би жиынына баратын, онда ру атынан сөз алатын адамға жатады.
Мәселе талқылауға қатысып, пікір білдіретін кісі, жиында қабылданған заң-
ереже, қағида, жөн-жолдарды қайтып халыққа жеткізуші және соны іске асырып
орындаушы. Халыққа басшылық етуші. Халықтың өз ішінен тапқырлығымен,
шешендігімен, әділдігімен қатарынан озған, сынақтан өткен адам. Қазақтың
дәстүрлі қауымдық мәдениетіндегі әлеуметтік-мәдени тұлғалар мен
құрылымдарды кейінгі өзгерген формалармен теңестіріп, басқа мәдени
контекстіде алған дұрыс емес. Мысалы, “барымта” түсінігін алайық.
Көшпелшілік шаруашылық-мәдени тип күйзеліске ұшыраған жағдайда барымтада
деструкциялық мақсаттар басым болған. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы оның
мәнісі басқа еді. Құқықтық әдебиетте оны әдет құқығының нормасы ретінде
қарастырады: Барымтаның алуан түрлі себептері бар. Біреудің ақ баталы
жесірі яки некелі әйелі кетсе, біреу кісі өлтіріп, кісі өлтірген жағы
тиісті құн төлеуден бас тартса, біреудің қорық жерінде малы жайылып,
бүлдірсе; қыс қыстауына, жаз жайлауына біреулер рұқсатсыз қоңса; ортаға
түскен олжадан тиісті сыбаға берілмесе; тойға шақырылмай елеусіз
қалдырылса; арнап келіп түскен қонаққа тиісті қонақасы берілмесе т.б. салт-
сана, әдет-ғұрып қағидалары бойынша барымталаушы ісі заңды деп саналатын.
Әсіресе, кісі өлімі үстінде тиесілі құны мөлшерінде барымталап, мал қуып
алса да ерсі болмайтын. Оның әлі де болса шексіз, ретсіз қолданылуына Тәуке
бірталай тыйым салды. Ресей империясы құрамына енгеннен кейін және дәстүрлі
әлеуметтік реттеу өзгергеннен соң барымта бастапқы мағынасын жойып,
заңсыздық аймағына кетті. Әрине, өзгерген заман жағдайында ескі әлеуметтік
құрылымдарды қайтадан қалпына келтіруге шақырудың теріс жақтары айтпаса да
түсінікті.
Бақылау сұрақтары:
1. Гректердiң “Жетi даналарының бiрi болып саналатын түркi бабамыздың
есiмi кiм болды(
2. “Ақиқат сыйын жазған ойшылды атаңыз.
3. Сопылық философиядағы “фана деген ұғымның мағынасы неде (
4. Сопылықтың қай сатысында адам Алла-тағаламен қауышады(
5. Қазақ болмысындағы шамандықтың қалдықтарын терең зерттеген ағартушы кiм
болды(
6. “Адам бол(“ ұранын тастаған ойшыл кiм едi(
7. Жаңа мектептер ашып, қазақша оқулықтарды алғаш жазған ағартушы кiм
болды(
8. Абай қандай “бес нәрседен қашық, бес нәрсеге асық бол дейдi, соны
есiңiзге түсiрiңiз.
1.4. Қазақтың әдеп мәдениетіндегі дәстүр мен жаңашылдық
Дәстүрлі қазақ әдеп жүйесінің ерекшеліктеріне назар аударайық.
Біріншіден, назарға ілінетіні қазақ діліндегі әдептік бастаулардың
басымдылығы. Адам әдебімен көрікті дейді қазақ. Зерттеушілер де этиканың
қазақ болмасындағы шешуші рөліне назар аударады. Мысалы, Мәдениеттану
(Алматы: Раритет, 2007) оқулығының авторлары, егер Батыста рационалды
ғылым, Шығыста — жантану өрістесе, онда қазақ сахарасында адам болу
ұстанымы алдағы қатарға шықты дейді.
Екіншіден, қазақы бірегейленуде синкретизм анық байқалады. Бұл әдеп пен
құқыққа да қатысты. Екеуі де күнделікті әдеттің реттеу тетіктері деп
түсіндіріледі. Мәселен, имандылық пен имансыздық, ар мен ұят, обал мен
сауап, жақсылық пен жамандық, кие мен кесір, құт пен бақыт т.б. олардың төл
тіліміздегі іргелі атаулары. Имандылық қасиет, әділетті істер адамдардың
күнделікті өмір тіршілігінде тұрақтап, олар қалыпты іс-әрекетке айналғанда,
әдет деп аталады. Әдет - адамның қажеттілігіне айналып қалыптасып кеткен
тұрақты қасиеті. Халықта ауру қалса да, әдет қалмайды деген мәтел осы
жәйттің мәнін айқындай түседі. Жағымды әдет адамның бар күш-жігерін пайдалы
істерді тындыруға көмектеседі. Ал жағымсыз әдет, керісінше, адамның іс-
әрекетіне, мінез-құлқына нұқсан келтіреді. Әдет адамның іс-әрекет түрлеріне
орай, жан қуаттарының ерекшеліктеріне қарай бірнеше салаға бөлінеді.
Мысалы, тазалық сақтау, ұқыптылық, орнымен сөйлеу, адамгершілік,
кішіпейілділік сияқты қасиеттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және саясаттану факультеті
Дінтану және мәдениеттану кафедрасы
Келісілген: Университеттің ғылыми-әдістемелік
Факультет деканы кеңесінде бекітілді
______________ Ә.Р.Масалимова Хаттама №
2016 ж. 2016 ж.
Оқу ісі жөніндегі проректор
_______________Д.Ж. Ахмед-Заки
Этика
Оқу-әдістемелік нұсқаулар мен дәрістер мәтіні
І – бөлім
Оқу формасы - күндізгі
Алматы 2016
Оқу-әдістемелік нұсқаулар кредиттік бағдарламада студенттерге Этика
пәнінен Филология факультеті, қ.б., 2 к. 2 к. Журналистика факультеті,
қ.б., 2 к.Заңгер факультеті, қ.б., 2 к. Студенттеріне қосымша материал
ретінде арналған. Оқу-әдістемелік нұсқаулардың негізгі тұжырымдары мен
қағидалары елімізде мәдениеттану, этика, философия пәндерін оқытуда және
қазақ халқының этикалық мәдени мұрасына байланысты қазіргі кезеңге қатысты
арнаулы курстарды дайындауға көмегін береді.
Автор - дінтану және мәдениеттану кафедрасының профессоры Т.Х.Ғабитов.
Рецензенттер:
Философия ғылымдарының докторы, профессор Молдабеков Ж.Ж.
Философия ғылымдарының докторы Сатершинов Б.М.
Дінтану және мәдениеттану кафедрасының отырысында қарастырылған және
ұсынылған.
2016ж., Хаттама №
Кафедра меңгерушісі________________
(қолы)
Факультеттің әдістемелік (бюро) кеңесінде ұсынылды.
2016 ж., Хаттама №
Төрайымы ________________________
(қолы)
АЛҒЫ СӨЗ
Қазақстан Республикасы тек экономикасы жағынан ғана емес, сонымен
бірге әлеуметтік және тұлғалық өмірдің барлық салаларында өтпелі қоғамды
басынан өткізіп, инновациялық қоғам құрып жатқаны белгілі. Өтпелі қоғамда
дәстүрлі реттеу нормалары қайта қаралып, олардың орнына апробациядан,
тәжірибелік тексеруден толық өтпеген жаңа құндылықтар ұсынылады. Олардың
көпшілігі, бұрыңғы дәстүрмен байланысы аз, басқа мәдениеттерден алынған
үлгі-модельдер екендігіне көз жеткізуге мүмкіндік бар. Дәстүр мен жаңадан
пайда болған үрдістердің үйлесімсіздігі кейбір жағдайларда аномияны, яғни
нормасыздық, заңсыздық жағдайын қалыптастыруы мүмкін. Сондықтан, дәстүрлі
қоғамның рухани тетіктері мен олардың өзгермелі қоғамдағы ерекшеліктерін
қарастыру оқу-ағарту жағынан да, тәрбиелік тұрғыдан да өзекті мәселе болып
табылады.
Адамдық қарым-қатынастарды реттеу нормаларын ақиқатқа жақын, дұрыс
және толығырақ зерттеу үшін этиканы мәдениеттанумен үйлесімді қарастыру
қажет. Өйткені, мәдениет адамдық болмыс тәсілі ретінде өзінің тұтастығын
және әмбебаптылығын дәлелдеуге мүмкіндік береді және осы тұтастық
тұрғысынан әдептік нормаларды айшықтап отырады. Адамзат мәдениетiнiң алға
жылжуы адамның рухани дамуымен байланысты. Аталмыш адамгершiлiк қағидасының
мазмұны сенiм, адамға деген махаббат пен сыйластық, жеке тұлғаны кемсiтудiң
барлық түрiмен күресуден көрiнедi. Бүгiнгi күнi iзгiлiктi, рухани дамыған
адам болу дегенiмiз - адамды жеке тұлға ретiнде тану, абырой, ар-намысын
құрметтеу. Iзгiлiк - жоғары мәдениет пен бiлiмдi, сөз бен iстiң бiрлiгiн
талап ететiн, немқұрайлылықпен күресетiн белсендi өмiрлiк ұстаным. Адам
қандай құндылықтар жүйесiн ұстанады, ненi мақсат етiп, неге талаптанады
деген сұрақтарды анықтау да өзектi. Денсаулық, махаббат, сұлулық, бiлiм,
сүйiктi жұмыс сияқты құндылықтар қай дәуiрде болмасын маңызын жоғалтқан
емес. Адамгершілік іс жүзінде адамдар арасындағы барлық қарым-атынастарды,
олардың мемлекет пен қоғамға қатынасын қамтиды. Адамның күнделікті өміріне
мемлекет пен қоғамның қойған талаптары нормалары оның ішкі сеніміне
айналып, сезімдерін басқарады, оның үйреншікті әдетіне ауысады. Қоғамдық
мораль қоғамдық және мемлекеттік құрылымның одан әрі бекітілуіне
жәрдемдеседі, белсенді тұлғаны қалыптастырады. Сонымен, тұрақты моральдық
тәртіпті ұстап тұру үшін ақыл-ойға барынша қысым көрсетуді бірде әлсіз,
бірде наразы түрде талап ететін ескі жүйені алмастыру үшін, дәл осы
адамгершіліктің салтанат құруы мақсатында, жағымды ойлаудың жалпыға ортақ
басымдылығына жету үшін бүгінде қызу жұмыс істеу қажет. Енді жаңа этика
ғана біздің әртүрлі мұқтаждықтарымызға қатысты, құмарлықтардың тегеурініне
қалқан болуға шынайы қабілетті терең және әрекетшіл көзқарастарды бекіте
алады. Оның адамзатқа көзқарастарына сәйкес, қазір біздің тегіміз ие болған
орасан зор тәжірибеге сүйенген теріске шағарылмайтын дәлелдемелер әрбір
қылыққа, әрбір себепке және әрбір бейім немесе қоғамдық шынайы ықпалды дәл
анықтай алады.
Этика пәнін жоғары мектепте оқыту тәжірибесі мен отандық
гуманитарлық білім берудің жетістіктері де ұсынылып отырған әдістемелік
құралда ескерілген. Оқушыларды біртұтас және жан-жақты тұлға ретінде
қалыптастыруда олардың өзіндік қабілеттері мен табиғи қасиеттерін барынша
дамытатын, өркениеттілік құндылықтарға негізделген білімді бойларына
сіңіріп, заман ағымына байланысты материалдық және рухани байлықтардың
түбегейлі өзгеруін ой елегінен өткізе отырып, рухани-адамгершілік, мәдени-
құндылықтық болмыстарын байытуда және өзіндік рухани жетілу жолдарын
қалыптастыруда оқытылатын басқа пәндер арасында осы пәннің алатын орны
ерекше.
Этика курсының ХХ1 ғасырдың білікті, білімді, мәдениетті адамын
қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Этиканы оқып-білу үшін жас ұрпақ
мектеп қабырғасында-ақ жаратылыстану мен әлеуметтік-гуманитарлық пәндердің
негіздерін игеруі қажет. Егер біз әдепті ұрпақты рационалды пайымдалған
моральмен байланыстырсақ, онда ол қарым-қатынастың психологиялық
реттеушілік қызметімен айқындалады. Этика пәні оқушылардың жалпы және
кәсіби мәдениетін жоғарылатуға, адамның бойында адамгершіліктік
құндылықтарға саналы қатынас жасауды үйренуге, жауапкершілікті өмірлік
таңдау жасау қабілетін игеруге, сол арқылы білім алу менкүнделікті өмірде
дәйекті гуманистік ұстанымдарға қол жеткізуге көмектеседі.
Бұл әдістемелік құралы елімізде қабылданған Білім туралы
Заңға, Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдары білім беруді дамыту
туралы мемлекеттік бағдарламасына, Ұзақ жылдарға арналған Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысымен 2012 жылы 23 тамызда
бекітілген, Білім берудің мемлекеттік жалпыға бірдей міндетті
стандартына сәйкес орындалды.
Этика пәнінің мақсаты – студент жастарды этикалық құндылықтар
негізінде жоғары адами қарым-қатынастарға баулу;
студент білуі керек:
- этиканың тарихы мен теориясын;
- этикалық ойлаудың әлемдік үлгілерін;
- қазақ этикасының тарихы мен құндылықтарын;
- қарым-қатынас құралдарын;
студент жүзеге асыруы керек:
- гуманитарлық білім саласы ретіндегі этиканың ерекшілігін айқындау;
- тарихи ретроспективада этиканың түпнегізді ұғымдарын,
категорияларын, анықтамаларын меңгеру;
- этика бойынша жобалар, ғылыми баяндамалар, эсселер дайындау;
студент дағдылана алуы керек:
- моральных дағдарыстардың алдын алу, оларды шешу жолдарын таңдау;
- тарихи-этикалық жағдайлар мен үдерістерді талдай білу;
- қарым-қатынастағы қиындықтарға нақтылы баға беру, оларды жеке шеше
алу.
Бұл мақсатты жүзеге асыру барысында мынадай міндеттерді шешу қажет:
1. әдеп деонтологиясына сүйене отырып, моральдық құндылықтардың
түбегейлі мәдени негіздерін айқындау;
2. қазақы әдептік мәдениетке түсініктеме беру;
3. қазақтың дәстүрлі әдеті реттеу тетіктерінің мәдени негіздерін
айқындау;
4. этномәдениеттің әдеп жүйесінің реттеу тетіктері мен
құндылықтарын қарастыру;
5. қазақ әдеп жүйесін тарихи типология тұрғысынан қарастыру;
6. қазақ әдеп жүйесі тарихын мәдени мұра бағдарламасы аясында
қарастыру;
7. әдептік мәдениеттегі дәстүр мен жаңашылдықтың динамикасын,
үлесін және бағдарларын анықтау;
8. қазіргі Қазақстан қоғамындағы әдеп-құқықтық мәдениеттің
сипатын, тенденцияларын, қайшылықтары мен олардан шығу жолдарын зерттеу;
9. жаһанданудың әдепке тигізетін жағымды және теріс әсерлерінің
арасалмағын таразылау;
10. қазақ әдеп жүйесі өрістеуінің болашақ үрдістерін айқындау.
Пәнді оқытудағы ұсынылған нұсқаулар:
1. Мәдениеттің көптеген анықтамалары, түсіндірмелері,
суреттемелерінің арасында оны қоршаған табиғи және әлеуметтік орта мен
адамныі қарым-қатынасын ретке келтіретін әмбебапты тетік ретінде айқындау
ХХ ғасырда қалыптасқан өркениеттілік ұстанымының маңызды белгісіне
жатады. Адамдық қарым-қатынастардың нормативтік негіздері әдеп пен
құқықтан құрайтынын атап өтуге болады.
2. Адамдық ынтымақтастықтың кеңейтілген тәртібінде (күш
көрсетуге негізделмеген мәдениетте) әдептік және құқықтық нормалардың
төмендегідей ортақ белгілері бар: 1) әдеп – еркіндік өрісі, құқық -
еркіндік ережесі 2) императивтер; 3) әмбебаптық; 4) құндылықтар; 5)
жақсылықты кеңейту және жамандықты шектеу. Әдептік және құқықтық
нормалардығ айырмашылығы: 1) құқық мемлекеттік тарапынан рәсімделген,
әдептің жүзеге асуын қоғамдық пікір бақылайды; 2) әдеп абсолютті, құқық-
шектеулі; 3) әдеп мәжбүр етуді ақтамаса, құқық күш көрсетудің кейбір
түрлерін заң арқылы айқындайды.
3. Шығыста мәдениет өзінің түрлі құрастырушы салаларының
үндестілігінде, күрделенген жан-жақтылығында ғана дамиды, ол белгілі бір
стандартқа, күшпен танылған ұстанымға бағынбайды. Оның негізгі буындарына
маариф (білімділік) және адаб (мораль) жатады және оның мақсаты
камиль-аль инсаниййа болады. Орта ғасырлардағы мұсылмандық Ренессанс
аясында араб, иран, түркі және шығыс эллинизмінің тамаша синкретті
бірігуінен, бір-бірімен қабысып, дамуынан бұрын-соңды болмаған ерекше
сипаттағы мәдениет дамыды.
4. Әдебтің орта ғасырлық мұсылмандық Шығыста рухани, қоғамдық,
интеллектуалдық қызметі латын гуманитасымен бірдей болған. Сонда ол
қалалық, жетілген мәдениетті, әдептің құндылығын көрсеткен, ол өзі
әдептіліктің, білімділіктің үлгісі болған. Алғашқыда адаб гуманистік
білімділікті үлгісі болатын. Өзге елдердің мәдениетімен байланысы
адабтың мазмұнын кеңейтті, гуманизмнің универсалдық формасының белгісі
ретінде арабтықтан өзге мәдениетке бастады. Адаб, маарифат,
эллиндандырылған ежелгі философияның жиынтығынан араб тілдес философия
туындады. Оның аса ірі өкілі әль-Фараби мәдениеттің типологиясымен
шұғылданған (Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары). Көрсетілген
төрт қала мәдениеттің төрт саласы болып табылады.
5. Қазақ дәстүрлі әдептік мәдениетінде әдептік және басқа да
нормалар ажыратылмаған синкреттік түрде әрекет етеді. Олардың мәдени
негіздеріне жататыны: ауызекі ақпараттық қатынастағы сөздің құдіреттілігі
мен сөзге тоқтау, қауымдық (ру, тайпалық) мүдделердің үстемдік етуі
геронтократип пен генотиптік әлеуметтік құрылым, ғарыштылық пен табиғатты
қастерлеу, еріктілік пен еркіндік, туысқандық қатынастар мен
ынтымақтастық және т.т.
6. Қазақтың кәдімгі дәстүрлі әдебінің қайнарларына номадалық
шаруашылық-мәдени типте қалыптасқан реттеу тетіктері, мұсылмандық адаб пен
шариғат қағидалары, Шыңғыс хан құрған әмбебапты көшпелі мемлекеттегі Жаса
түзімдері, хандық дәуіріндегі ақын-жыраулар мен билер төрелігіндегі
адамгершілік құндылықтары билікті номадалық салттағы бөлінуі жатады.
7. Қазақтың әдеп санасында кәдімгі әдет пен табиғи құқықтың
құндылықтары басымдық танытты, позитивтік және преценденттік құқықтың
нормалары қазақтың дәстүрлі мәдениетіне сырттан танылған маргиналдық
сипаттағы ережелер арқылы енді.
8. Қазақтың дәстүрлі әдеп мәдениетіндегі негізгі ұстанымдар мен
категорияларға жататындары: жол, жарғы, парыз, кие мен кесір,
обал мен сауап, тәубе, нысап, кінә мен күнә, бата, қанағат
және т.б.
9. Қазақ әдеп мәдениетінің тарихы — қазақ халқының ұлттық әдеп
жүйесін, моральды, адамгершіліктің пайда болуын зерттейтін философиялық
пән. Әдеп термині түрік халықтарының тіліне орта ғасырлардағы араб-
мұсылман мәдениетінің ықпалымен енген. Біз әдеп, ақылақ, мораль
адамгершілік сияқты ұғымдарды жақын мағынада қолданамыз. Бұл терминдер
бірге өмір сүру барысында қалыптасқан мінез-құлық, іс-әрекет
ұқсастықтарын білдіретін әдет-ғұрып деген мағынаға ие болады.
10 Қазiргi ғылым дамуы ерекшелiктерiнiң бiрi өзiнiң
дүниетанымдық қайнар бұлағына айналып келуi, адамға қайтып оралуы.
Адамзат мәдениетi тарихында ешқашан өшпеген iзгiлiк дәстүрiнiң қайта
өрлеуi өмiрдiң өзi қойып отырған талапқа айналды. Өркениеттi қоғамның
жетекшi идеясы, оның адамгершiлiк мәнi-адамға болмыстың ең жоғары
құндылығы ретiнде қарап, көңiл бөлудi орнықтыру, қоғам мен жеке тұлғаның
үйлесiмдi рухани дамуына жағдай жасау.
Әдістемелік құрал Білім беру комитеті бекіткен Этика пәнін
оқытудың мемлекеттік стандартына сәйкес орындалған. Жас мамандарды бір
тұтас және жан-жақты тұлға ретінде қалыптастыруда олардың өзіндік
қабілеттері мен табиғи қасиеттерін барынша дамытатын, өркениеттілік
құндылықтарға негізделген білімді бойларына сіңіріп, заман ағымына
байланысты материалдық және рухани байлықтардың түбегейлі өзгеруін ой
елегінен өткізе отырып, рухани-адамгершілік, мәдени-құндылықтық болмыстарын
байытуда және өзіндік рухани жетілу жолдарын қалыптастыруда оқытылатын
басқа пәндер арасында осы пәнінің алатын орны ерекше.
Қазақ этикасы — қазақ халқының ұлттық әдеп жүйесін, моральды,
адамгершілікті зерттейтін философиялық пән. Этика термині ежелгі грек
тілінде бірлесе өмір сүруші адамдар тобының мекен-жайы дегенді білдіреді,
кейін әдеп туралы ілім мағынасына ие болды. Әдеп термині түрік
халықтарының тіліне орта ғасырлардағы араб-мұсылман мәдениетінің ықпалымен
енген. Көптеген мамандар этиканы әдептану деп аударып жүр. Қазақ этикасы
туралы басылымдарда әдеп, ақылақ, мораль адамгершілік сияқты
ұғымдар қолданыла береді және оларға әртүрлі анықтамалар беріледі. Кейде
бұл терминдер бірге өмір сүру барысында қалыптасқан мінез-құлық, іс-әрекет
ұқсастықтарын білдіретін әдет-ғұрып деген мағынаға ие болған.
Егер біз этиканы рационалды пайымдалған моральмен байланыстырсақ, онда
төмендегі қағидаларды айқындау мүмкіндігі бар және олар әдептің реттеушілік
табиғатына қатысты. Этика үшін жақсылық ұғымы оның басты ұғымы болды және
бола береді, оның басты мақсаты - адам өміріндегі қайырымдылық пен
зұлымдықтың қайнар көзі мен табиғатын, себептері мен тетіктерін анықтау.
Этика мәдениет жүйесіне оның рационалдық-логикалық бастамасы ретінде
адамның өмірдегі әдептік-адамгершілік көріністерін рационалды ойлау тіліне
аударуы арқылы енеді. Этика - ғылымның маңызды саласы, әдеп - қоғамдық
алғышарттардың саласы, адамгершілік - адамның ар-ұяты арқылы жеткен ішкі
тұрақтандыру саласы. Этика практикалық философия ретінде, адам өмірінің
күнделікті қажеттіліктерін бағдарлайтын ғылым ретінде туындайды. Әдеп,
адамгершілік дегеніміздің өзі не? Әдеп - этиканың зерттеу нысаны, қоғамдық
сана-сезімнің формасы және жеке тұлғаның өзіндік бағасын анықтауға
бағытталған қоғамдық қарым-қатынастардың түрі. Адамгершілік - жеке тұлғаның
ізгілік еркіндігінің, оның және жалпы қоғамдық талаптардың ішкі себептермен
үйлесуінің қайырымдылыққа ұласатын адамның шығармашылығы бағытының саласы.
Өзіндік жұмыстарды орындаудың талаптары мен шарттары. Жоғарғы оқу орнының
оқу жоспарына сәйкес, әрбір студент этика пәні бойынша бірнеше өзіндік
жұмыстарды жазып өткізуі керек. Өзіндік жұмыстарға арналған тақырыптар екі
бөлімде топтастырылған, себебі жұмыстардың әрқайсысы әр бөлімдегі
тақырыптар тізімінен таңдап алынып, бірін-бірі қайталамауы керек.
Тақырыптар саны жеткілікті мөлшерде құрастырылған, сондықтан да бір топтағы
екі тр бір тақырып бойынша жұмыс орындауына болмайды.
Әрбір бөлімдегі тақырыптар теориялық немесе тарихи кезеңдерді
қамтитындықтан тиісті деген әдебиеттердің тізімімен қамтамасыз етілген,
дегенмен, соңғы уақыттарда баспадан шыққан жаңа кітаптар тақырыпты ашуға
көмектессе, тізімде көрсетілмеген әдебиеттерді де пайдалануға болады.
Студент тиісті кеңестер алуы қажет:
1. Таңдап алынған тақырыпты оқытушымен келісу, себебі көрсетілген
тақырыптар шеңберінен шығуға студент мәжбүр болса жетекшімен ақылдасуы
қажет.
2. Керек болған жағдайда ғылыми әдебиеттер, мақалалар туралы кеңес
алу.
3. Өзіндік жұмыстардың жоспарын бекіту.
4. Жұмысты жазу және талапқа сай формада көркемдеу.
5. Түсінбеген мәселелер, сұрақтар жайында мағлұмат алу.
6. Өзіндік жұмыстарды белгіленген мерзімдерде тексеруге беру.
7. Ұстаз тарапынан жасалынған ескертулер мен түзетулерді толықтырып,
жұмысты көрсетілген уақытта тапсыру.
Өзіндік жұмыстардың мазмұны мен формасына мынандай талаптар
қойылады: Жұмыс жоспары екі немесе төрт бөлімшнден артық-кем болмауы керек,
ерекше бір жағдайда ғана бес бөлімше болуы мүмкін. Жұмыстың мазмұны,
әртүрлі монографиялар мен ғылыми мақалаларды оқып-талдаудың нәтижесінде
құрылуы керек. Аяқталған өзіндік жұмыстардың мынандай көрсеткіштері болуы
қажет: біріншіден, студент зерттеп отырған тақырыбының мәнін, теориясы мен
тарихын терең танып-білгендігін көрсету; екіншіден, автор мәдени
құбылыстарды талдай отырып, оларды әртүрлі ғалымдар мен ғылыми ағымдар
көзқарасы тұрғысынан түсініп, бағалай білу; үшіншіден зерттеп отырған
мәдени құбылыстың өзектілігін, оның тарихтағы орны мен қазіргі заманғы
маңызын ашып дәлелдеу.
Өзіндік жұмыстарда осы мәселеге қатысы бар деген пікірлер мен
концепцияларды атап көрсетіп, олардың авторлары мен жазған еңбектерінің
атын атап, тексте келтірілген сілтемелер болса нөмірлеп белгілеп қою қажет.
Бір мәселе бойынша көп түрлі пікір қалыптасқан болса, оларды салыстыра
отырып, автор өзінің түсінігіне сәйкес келетін біреуін негізге алуға тиіс.
Ғылыми жұмыстың құндылығы да, студенттің жеке өзінің пікірінің қалыптасуы
және соны айғақты түрде дәлелдей алуымен бағаланады. Мәселенің мәнін ашатын
жақтарына назар аудара білу, фактілер мен уәждер арқылы тұжырым жасай
алатындығы, жұмыстың деңгейін көтере түседі. Жұмыстың мазмұны логикалық
тұрғыдан дұрыс және жасалған жоспарға сәйкес болуы шарт. Жұмыстың құрылымы
кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады. Кіріспеде, автор, осы
семестрлік жұмыстың мақсаты мен мұратын, тақырыбтың өзектілігін атап өтіп,
осы мәселеге қатысты әдебиеттерге қысқаша шолу жасайды. Қорытынды бөлімде
негізгі тұжырымдар айтылады және солардың нәтижесі ретінде түйіндеме
жасалып, семестрлік жұмыс аяқталады. Жұмыстың сыртқы формасына келсек, оның
көлемі 8 - 10 компьютерлік қағаз беті шамасынан кем болмауы керек, кіріспе,
қорытынды және сыртқы бетін қоспағанда. Жұмыстың әрбір бетінде орын
қалдырылып, тараулардың аттары жазылып, сілтемелер бет соңында көрсетілуі
қажет. Жұмыстың сыртқы беті ғана машинкада немесе компьютерде теріліп,
негізгі мазмұны көрнекті және түсінікті жазумен, таза және түзетулерсіз
қолмен жазылған болуы керек.
КОНТЕНТ
1. ЭТИКАНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1.Мәдениет және этика
Ақпараттық (информациялық) беріліс әлеуметтік жүйеде биологиялық
тұқым қуалаушылықтан өзгеше жүреді. Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар
жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және оны шығармашылықпен
дамыту арқылы жүзеге асады. Мәдени ақпараттар – салт-дәстүр, әдет-ғұрып,
рәсім-рәміз, діл мен тіл, дін және өнер, білім т.б. руханилықтың белгілі
бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде мәдениет субъектісінің өзіндік
санасының жанды буынына айналады.
Мәдениеттің қоғамдағы әдептік қызмет-міндетінің сан алуан қыры бар.
Бірден біздің назарамызды өзіне аударатын нәрсе – мәдениет пен білімнің
арақатынасы. “Табиғаттан қулығын асырып жіберуге” (Гегель) бағытталған
адамдардың білімі, әрине мәдениеттің негізгі құрамдас бөлігіне жатады.
Ертедегі гректің пайдейя, Ислам Өркендеуіндегі маариф, қазіргі
өркениеттегі интелигенттілік ұғымдары мәдениет пен білімділіктің іштей
туыстығын, үндестігін білдіреді. Осы сипатта, әсіресе зиялылар мәдениетті
сақтау және дамыту ісінде үлкен қызмет атқарады. Білімділік –
мәдениеттіліктің маңызды алғы шарты болғанымен, бұл екі ұғымның арасында
елеулі айырмашылық, белгілі алшақтық, кейде тіпті қайшылық бар. Ғылымның
бет алды дамуы, шектелмеген техникалық әрекет мәдениетке үлкен нұқсан
келтіруі мүмкін. Тек жоғары деңгейде мәдениеті бар өркениет ғылым мен
техниканың дамуындағы теріс салдарларды бейтараптандыра алады.Егер біз
ғылым арқылы шындықты ашсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз, ал моральдық
таным арқылы – жақсылық пен жамандықты айырамыз.
Табиғат аясындағы мәдениетті қатып-семіп қалған, өзгеріссіз әлем
дейтін пікірлер де әдебиетте жиі кездеседі. Алайда, бұл осы мәдениетке
тынымсыз қозғалыс тән екендігін аңғармаудан туады. Шексіз далада бір орында
тоқталып қалу көшпелілік тіршілікке сәйкес келмейді. Ол мезгілдік,
вегитациялық заңдылықтарға бағынып, қозғалыс шеңберінен шықпайды. Әрине бұл
қозғалыс негізінен қайталанбалы, тұрақты сипатта болады. Қуаң даланы игеру
табиғатты өзгертуге емес, қайта оның ажырамас бір бөлігіне айналуға
бағытталған. Яғни, адам табиғат құбылыстарына тәуелді болып қалады.
Шексіз даланы игеру оны жай ғана кеңістік, жазықтық деп түсінбей, осы
даланы тұтас бір континуим ретінде бағалаумен қатысты. XX ғ. қалыптасқан
этникалық аумақтар мен жағрафиялық ұғымдардың және көшпелілер өркениеті
шарықтап тұрған кездегі ата-мекен түсінігінің арасында үлкен айырмашылық
бар.
Қазақстан жерінде ежелгі адамның қазынды қалдықтары әзірге кездесе
қоймағанына қарамастан олардың мекен еткен аудандарының бірі-Қаратау жотасы
болғаны анықталып отыр. Арыс өзені жағасындағы Кіші Қаратау жотасының
солтүстік-шығыс бөлігінде жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде
ертедегі адамдардың еңбек құралдары болып табылатын ірілі-уақты шақпақ
тастардың табылуы осыған айқын дәлел бола алады.
Қаратаудың алғашқы тұрғындары от жағып, оны сөндірмей ұстай білген.
Олар аңдарды аулаумен, тамақ болатын өсімдіктерді жинаумен шұғылданған.
Орталық Қазақстан жеріндегі қазбаларға қарағанда осы маңда орналасқан
ежелгі адамдар еңбекке тас құралдарын кеңінен пайдаланған. Олар тастарды
үшкірлеп, үлкен-үлкен қырғыштар, әр түрлі дөңгелек құралдар жасап,
қажеттеріне жарата білген.
Тас дәуірінің тарихында мезолит пен неолит біздің заманымыздан бұрынғы
12-5 және 5-8 мың жылдықтардың арасын қамтиды (мезолит - орта тас дәуірі,
неолит - соңғы тас дәуірі). Ол кезде табиғат осы заманғы бейнеде болды.
Жануарлар дүниесінің құрамы өзгеріп, енді аңшылардың аулайтыны көбінесе
бизон мен жылқы, жабайы ешкі мен киік, қоян, үйрек болды. Мезолит
заманындағы адамдардың садақ пен жебені ойлап шығаруы үлкен жетістік еді
және осы тұста микролиттер-үшбұрыш, ромб, трапеция, сегмент тәрізді ұсақ
қалақтар пайда болды.
Біздің заманымыздан бұрынғы 5 мың жылдықта басталған неолит тас
құралдарын барынша пайдаланған дәуір болды. Бұл кезде еңбек құралдары
жетілдіріліп, жаңадан бұрғылау, тастарды тегістеу, ағашты арамен кесу
сияқты жаңа технологиялық әдістер қолданылған. Қиын өңделетін тастар бірте-
бірте тұрмысқа, шаруашылыққа пайдаланылды, тас балталар, кетпендер,
келілер, дән үккіштер, келсаптар жасала бастады. Неолит дәуірінде Қазақстан
жерінде кен кәсібі мен тоқымашылықтың бастамалары дүниеге келген. Сонымен
қатар керамикалық ыдыс жасау іске аса бастады. Әлеуметтік жағынан алғанда
неолит дәуірі аналық рулық қауым дәуірі еді. Онда бірігіп еңбек ету және
өндіріс құрал-жабдықтарына ортақ меншік үстем болды. Осы кезде тайпа
бірлестіктері құрылды. Тайпалар туыстық жағына және шаруашылықтың түріне
қарай құрылды. Ежелгі қазақ жеріндегі тайпалар аңшылықпен, балық аулаумен,
өсімдіктерді жинаумен шұғылданған. Кейініректе олар мал өсірумен ,
егіншілікпен және кен өнеркәсібімен шұғылдана бастады.Сөйтіп, өндіруші
шаруашылық пайда болды. Бұл өндіруші шаруашылық табиғаттың дайын өнімдерін
иемдену орнына – жиын-терін мен аң аулаудың орнына келді.Қазіргі уақытта
Қазақстан жерінде 600-дей ескерткіш қалдықтары сақталған. Біздің
заманымыздан бұрынғы екі мың жылдықта ежелгі Қазақстан аумағында мал және
егіншілік шаруашылығымен қоса металл өңдеу кәсібі дами бастады. Мұның өзі
Қазақстан жеріндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайларды өзгертуге жол ашты.
Мал өсіруші тайпалар ірі және қуатты бірлестіктер құрды. Бұлардың арасында
әр түрлі себептермен келіспеушіліктер болып, қарулы қақтығыстар да орын
алды. Қару енді жабайы аңдарды аулау үшін ғана емес, сонымен қатар
тайпалардың соқтығыстарына да жиі қолданылатын болды. Қару жасау бірте-
бірте металл өңдеудің дербес саласына айналды.
Бақылау сұрақтары:
1. Мәдениет деген сөздің мағынасын қалай түсінесіз?
2. Мәдениет пен әдеп қандай қатынаста?
3. Мәдениеттану ғылымының іргелі проблемалары.
4. Мәдениет заңдылықтарының мәнін, әдістері мен принциптерінің мазмұнын
ашыңыз.
5. Қазақстан аумағындағы мезолит және неолит кезеңіндегі мәдениеттегі
өзгерістер.
1.2. Этиканың қалыптасуы 2leksia
Архаикалық қауым әдептік реттеуі басым қоғамға айналуы үшін бірнеше
сатылардан өтуі қажет. Осы жөнінде әдебиетте әдептің қалыптасуындағы үш
саты аталып өтіледі: 1) Культ (табыну) сатысы. Бұл сатыда жеке адам
табиғаттан да, қауымнан да ажырамаған, “Біз” феномені үстемдік етеді. 2)
Мәдениет сатысы. Бұл сатыда әдеп, құқық, өркениет қалыптаса бастайды. Жеке
адам тарихи өзгерістердің басты күшіне айналады. 3) Әлеуметтік сатысы. Бұл
сатыда жеке адамның құқықтарын қастерлеу және келісімділік негізінде
азаматтық қоғам (адамдық қауымдастық) қалыптасады.
Архаикалық тобыр мен адамдық қауымның арақатынасы жөнінде әдебиетте сан
алуан көзқарас бар. Адамдық және әлеуметтік құрылымдарды еңбек теориясымен
түсіндіретін марксистік ілімдерде шаруашылық коллективтері мен туысқандық
қауым біртектес болып келеді деген қағида басшылыққа алынады. Алайда
этнографиялық деректер бұл көзқарасқа күмән келтіреді. Қазіргі этнологиялық
зерттеулер антропоидтардағы топтар мен гоминиттердің ілкі топтарының
арасында ұқсастық барлығын дәлелдейді (экзогамия, иерархиялық құрылым,
реттеу, т.т.). Жыныстық қатынастарды реттеу алғашқы қауымдық
бірлестіктердің (отбасы, ру, тайпа, т.т.) пайда болуының маңызды факторына
жатады. Басқаша айтқанда, тобырдан жеке индивид емес, қауымдық құрылымдар
бөлініп шықты.
Алғашқы қауымдық мәдениеттер (аңшылық-көшпелік және екінші көшпелік –
номадизм) пайда мен табыс табу принципінде емес, керісінше, “сый
экономикасына” негізделген. Қонақжайлық осының бір көрінісі болып табылады.
Табиғи ресурстар қауымының меншігі болып табылғандықтан эгоистік мүдде
қалыптаса алмайды. Егер патриархалдық бастауларға сүйенетін отбасында
индивидуализм үстем болса, Бахофен ашқан “Аналық құқықта” қауымшылдық пен
жалпылық алдыңғы қатарға шығады. Алғашқы адамдық бірлестіктер элитарлық
емес, қайта эгалитарлық негізде пайда болады. Туысқандық қауымда руластар
арасындағы кикілжіңдер ақсақалдарының араласуымен шешіліп отырған. Қазіргі
кең тараған айтыс бір замандарда адамдар немесе олардың топтары арасындағы
қайшылықтарды шешуге бағытталған.
Енді осы қауымнан алғашқы дараланып шыққан феномендерге этикалық талдау
берейік. Алғашқы қоғамдастықтарда тұтастықтың басымдылығы жөніндегі
пайымдау дұрыс болғанымен, бұл тұтастықты не механикалық агрегат, не
биологиялық популяция, не көпмүшелі организм ретінде қарастырған дұрыс
емес. Адамдық коллективті (тіпті, қоңыс аударушы ежелгі аңшылар мен
терімшілердің өзінде) жекелік қасиеттерін жоғалтпаған адамдар бірлестігі
құрастырады. Осының бір дәлелі — субъективтік жаны жоқ адамдардың о бастан
болмағандығы.
Әрине, миф мен аңызда қауымдық ынтымақтастық қерағар жақтарынан арылып,
мұрат тұтатын қоғам ретінде суреттелген. Егер тарихи сананың шежірешілдік
пен мифтік санадан айырмашылығын ескерсек, онда көшпелі қауымда “элитарлық”
тұлғалармен қатар қауымға жатпайтын құлдар мен өздерін қауымнан
аластағандардың болғанын ескерген қажет. Әдет пен әдеп аймағынан өздерін
тыс қойған адамдардың болғаны ежелгі мәдени мәтіндерде бейнеленген “Қой
үстінде бозторғай жұмыртқалаған”, әсіреленген әлеуметтік мәдени тұтастықта
ағайын арасындағы келеңсіздіктер мен араздықтар, қатігездік пен күш
көрсетудің кейбір көріністері әдейі көмескіленген. Талас пен тартыс, ішкі
қайшылықтар мүліктік теңсіздіктен және адам еркіндігін шектеуден туады (бұл
тек марксистік қағида емес, оның әмбебапты сипаты да бар).
Көшпелі қауымдастықта жеке-дара моральдық қасиет жоғары бағаланған.
Мәдени қаһарман көлеңкеде емес, тіршілік майданында толыққанды өмір сүріп,
бұл дүниеден өкінбей өткен. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы тұлғаны “Шығыста тек
енжар, еріктілігі шектелген, жасампаздыққа бара алмайтын, мүлгіген
адамдарды кездестіреміз” деушілер ақиқаттан алыс. Тұлға топ бастаған, жауды
қайтарған, ару сүйген, өзін елі мен мұраты жолында құрбандыққа шалуға да
дайын. Осындай даралану эгоцентризмге емес, керісінше интерсубъектілікке
сүйенеді. Батырлық рухпен қуатталған жырау үшін тек көпшіліктің мүддесін
білу және қорғау маңызды емес. Ол коллективтік ұмтылыстың бір мүшесі де
емес. Оған сана мен ерік дербестілігі тән. Сондықтан жауаптылықты да өзіне
ала алады.
Қазақтың бір мақалы “Жеңім жаман болса, жағам жақсы, өзім жаман болсам,
ағам жақсы” дейді. Мақалды екі түрлі түсіндіруге болады. Бірінші жағынан,
арқа сүйетін тұлғаның болуы қалыптасып келе жатқан жас өркен үшін маңызды.
Қазақтың дәстүрлі әдебіндегі қауымдық арналардың басымдылығы туралы аз
жазылып жүрген жоқ және оған деректерді де біршама келтіруге болады. Осы
түсінік туралы біз өз назарымызды даралық пен қауымдылықтың қазақ
қоғамындағы тоғысқан ұғым-бейнелеріне аудармақпыз. Дәстүрлі рухани қазақ
мәдениетінде кісі бірден дайын күйінде дүниеге келе салатын кейіпкер
ретінде емес, күрделі қалыптасу сатыларынан өтетін адам түрінде
бейнеленеді. Туысқандық қауымда адамдық ересектену кластары сатылары
мәдени мазмұны мен арнаулы функциялардың субъектілері негізінде жіктеледі.
Адамның кісілік ер жетуіндегі мәдени кластарды (нәресте, бала, жігіт, жігіт
ағасы (отағасы), қария) тек биологиялық немесе табиғи факторлармен
түсіндіру сыңаржақтылыққа жатады.
Адамның ересектенуі мәдени үдеріске жатады және онда даралану мен
қауымдасу бірге жүреді. Әрбір мәдени ғұмырлық топқа әртүрлі әлеуметтік
талаптар қойылады. Зерттеушілер дәстүрлі қазақ мәдениетінде ересектену
кластарының Африка және Полинезия сияқты аймақтардағыдай қатал кәсіби
шектелмегенін атап өтеді. Мысалы, Шығыс Африкада жас мөлшеріне қарай
жіктелу еңбектің және жауынгерлік функцияларының қоғамдық жолмен бөлінуінің
негізгі тәсілі болды: шәкірттер, кіші жауынгерлер, аға жауынгерлер,
басқарушылар, ақсақалдар кеңесі. Бұл жүйеде бір топтан екінші топқа өту
арнаулы сынақтар мен инициациялық рәсімдер арқылы жүргізілген. Қоғамда жеке-
дара әлеуметтік-экономикалық құрылымдар пайда болған соң коллективтік
жауаптылық кластарының рөлі кеміп кетті және тек тарихи, мәдени құндылық
ретінде сақталады. Соңғы қағида, әсіресе, генотиптік және геронтократиялық
белгілері басым дәстүрлі қазақ қоғамына сәйкес келеді. Өйткені ержету
кезеңдері қазақ қоғамында кәсіби салаға тікелей әсер етеді. Жалшының баласы
қанша тырысқанымен құдай белгілеген несібесінен шыға алмайды. “Аузы қисық
болса да, бай баласы сөйлесің” дейді қазақтың нақыл сөзінде. Сол себепті
ержету сатылары дәстүрлі қазақ қауымында негізінен рәміздік мағынаға ие
болды. Кісінің қалыптасуындағы жас мөлшерінің әсері эпос пен ақыл-жыраулар
шығармаларында да көркем суреттелген. Бұл жерде мифтік сана мен эпикалық
санадағы есею айырмашылықтарын ескерген жөн. Көне эпос пен батырлық
ертегілерде қаһарман (мәдени кейіпкер) таңғажайып жағдайда дүниеге келеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Көне түркi мифологиясындағы өлiмнен қашып өлместiктi iздеген кiм болды(
2. “Ақыл, әдiлет, дәулет, қанағат құндылықтары елдi бақытқа әкеледi, -
деген ойшыл кiм(
3. Өмiрде алудан гөрi болуды арман еткен жырауларды есiңiзге тұсiрiңiз.
4. Қазақ даласындағы алғашқы утопист-жырау кiм болды(
5. Абылай ханның кеңесшiсi болған ұлы жырау кiм едi(
6. Қазақтың дана билерiн есiңiзге түсiрiңiз.
1.3. Қазақ дәстүрлі әдеп мәдениетінің тарихи типтері
Шығыс Ренессансының талай елдерді қамтыған және 500 жылдан артық
өркендеген типі мұсылмандық мәдени өрлеу дәуірі екендігі белгілі. Оның әл-
Кинди, әл-Фараби, ибн-Сина, Фирдауси, Ж. Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи,
Омар Хайям сияқты өкілдерінің рухани мұрасын меңгермей қазір мәдениетті
адам деп есептелу қиын. Әл-Фарабидің әдеп туралы пікірлері
негізінен араб мәдениетінің мына 4 тармағына байланысты: 1. Хақиқат (бір
Алланың ақиқаттығын дәлелдеу). 2. Шариғат (мұсылмандық тұрмыс-салт
заңдары). 3. Тарихат (Аллаға қызмет еткен әулиелер өмірі). 4. Марифат
(білімділік, парасаттылық идеялары).
Шығыс Ренессансы туралы сөз еткенде оның тағы бір бастауы сопылық
бағыт (суфизм) жөнінде айтпай кетуге болмайды. Қазақстан жеріндегі ұлы
ғұламалар Жүсіп Баласағұн, Сүлеймен Бақырғани, әсіресе, Қожа Ахмет Иассауи
шығармашылығында сопылық сарын үлкен орын алған. Онан соң Ренессанс идеясын
тек Платон мен Аристотельдің шығыстық ізбасарлары қолдады деу де
сыңаржақтылық.
Сопылық бағыт ислам әлемінде о баста ресми дінге қарсы оппозициялық
қозғалыс ретінде туады. “Суфь” термині арабтың “жүн шекпен” деген сөзіне
орайластырып алынған. Сопылар – киім талғамайтын, бар ойы руханилық
төңірегіндегі тақуа адамдар.
Арабтар Қазақстанды басып алған жерлерінде көне түрік жазуын ығыстырып,
оның орнына араб жазуын енгізді. Бірақ, халықтың тілі бұрынғы түрік тілі
болып қалды. Ал оқымыстылар өздерінің еңбектерін араб тілінде жазды.
Қазақстан жерінде туып-өскен философ әрі энциклопедияшы ғалым, мұсылман
шығысында Аристотельден кейінгі Екінші ұстаз ретінде белгілі болған
Әбунаср әл-Фараби Шығыс пен Батысқа X ғасырда мәлім болды. Ол 870 жылы
түрік (қазақ) отьасында Отырар (Фараб) қаласында туды. Руы – қыпшақ, әкесі
әскери басшы адам болған. Әл-Фараби қол өнері шеберлігін және ғылым
негіздерін Отырардың медіресесінде игерді. Кейін Бағдат халифатының
орталығы Бағдат қаласында оқуын жалғастырған ол араб тілін терең біліп
үйренген.
Әбунасыр Бағдатқа барар жолында Шашта, Самарқандта, Исфақанда,
Хамаданда және басқа қалаларда ұзақ уақыт аялдап, Бағдатта ежелгі грек
философиясы мен математиканы, логика мен медицинаны, музыка мен бірнеше
тілдерді оқып-меңгерген. Ол грек ойшылы Аристотельдің еңбектерін зор
ынтамен оқып-үйренеді. 941 жылдан бастап әл-Фараби ел басшылары өзіне көп
қамқорлық жасаған Дамаскі мен Халеб қалаларында тұрады. Ол осы тұста
белгілі ақындар мен ғалымдардың арасында өзінің оқымыстылығы, білімінің
тереңдігімен көзге түсті. Көптеген елдерде, әр түрлі этникалық ортада бола
жүріп, Әл-Фараби отанын ұмытпайды, өзінің түрік екенін үнемі айтып жүрген.
Ол 950 жылы Дамаскі қаласында қайтыс болды.
XІ ғасырда Жүсіп Баласағуни мен Махмұд Қашғаридің түрік тілінде
жазылған әдеби еңбектері Қазақстан жерінде тез тарады. Жүсіп Баласағуни
1021-1075 жж. Баласағун қаласында туған. Ол түрік отбасынан шыққан, жас
кезінен бастап білім алып, әдебиетпен шүғылданған. Парсы-тәжік әдебиетін
көп оқыған.
Жүсіп Құтадғу білік (Құт негізі – білімң) деген 6520 бет тұратын
поэма жазған. Автордың пікірінше, ол идеялды қоғамның нормаларын, ондағы
түрлі топтарға бөлінген адамдардың мінез-құлқын, ережелерін, билеушілер
мен бағыныштылар арасындағы өзара қарым-қатынас ережелерін сипаттайтын
терең мағыналы филлософиялық – дидактикалық шығарма. Осы еңбекте ол ел
басқарған әкімдерді жаман қылықтан сақтандырған.
Махмұд Қашғари (1030-1090жж.) Қашғарда туса керек. Қарахан әміршісі
Насыр ибн Әли тұқымынан шыққан. Әкесі Ыстық көлдің оңтүстігіндегі Барсханда
тұрған. Махмұд бастапқы білімін Қашғар қаласында алады, кейін өзінің
білімін көтеру үшін Орта Азия мен Иран елінің қалаларын аралйды. Ол біраз
уақыт Бағдат қаласында тұрған. Онда араб тілін оқып үйренеді. Махмұд
түріктердің тілі мен аңыз әдебиетіне ерекше көңіл бөліп, әрбір түрік
тайпаларының қоныс жерлерін аралап сапар шеккен. Түріктердің сөздерінің
мағынасын, өлеңдерін, жұмбақтарын, ертегілерін, әдет-ғұрыптарын жазып
алады. Байқауларын жинақтап “Диуани лұға-ат-түрік” (“Түркі сөздерінің
жинағы”) деген еңбек жазды. Бұл еңбекті ежелгі орта ғасырдағы түріктердің
халықтық өмірінің нағыз энциклопедиясы деп атауға болады.
Қала халқының мәдени өмірінде ислам дінін уағыздаушы, сопы ақындардың
ішінде Ахмет Иассауидің (1103-1166) шығармалары елеулі орын алады. Оны Қожа
Ахмет Иасауи деп атайды. Ол оңтүстік Қазақстандағы түрік халқының арасында
ислам дінінің тарауына зор әсерін тигізді. Оның өлеңдері көпшілік арасында
кеңінен тарады. Қожа Ахметтің өлеңмен жазылған “Диуани хикмат” (“Даналық
жайындағы кітап”) деген еңбегі бар. Онда ақиқатты, шындықты, адалдық пен
тазалықты уағыздаған.
Моңғол үстемдігі Қазақстанның дамуына өте ауыр және кеселді зардабын
тигізді. Әсіресе, ол қазақ қауымының экономикалық, мемлекеттік, әлеуметтік
дамуына кері әсер етті. Елдің саяси және мәдени байланыстарын үзіп,
шаруашылығын күйретті. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыстағы
отырықшы аудандарының халқы қатты күйзелді. Мәселен, моңғолдарға дейінгі
уақытта 200-ге тарта елді мекен болған бұл аймақта, XІІІ-XІV ғасырларда
жиырмадан аспайтын шағын қоныстар ғана қалды. Оның ішінде Отырар, Сауран,
Сығанақ, Жент сияқты ірі орталықтар қиратылып, Жетісу бойындағы қалалар
құрып кетті. Моңғолдардың жаулап алуы салдарынан өндіргіш күштер құлдырап,
адамдар жаппай қырылды. Халықтың материалдық және мәдени қазыналары
жойылды. Бір айырықша айта кететін нәрсе: моңғол үстемдігі қазақ халқының
қалыптасуын және оның жеке мемлекетінің пайда болуын кешеуілдетті.
XVІ-XVІІ ғасырларда қазақ халқының арасында тақырыбы мен жанры жағынан
алуан түрлі ауыз әдебиеті кең өріс алды. Қазақтың ауыз әдебиетінің асыл
қазыналарын жасаған да, оны ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырған
да халық арасынан шыққан дарынды адамдар - ақындар, сал, серілер, жыраулар
еді.
Қазақтың дәстүрлі әдебіндегі индивидуалдық және қауымдық факторлардың
арақатынасын қарастырғанда, оларды органикалық тұтастық немесе адамдық
ынтымақтасудың көшпелілік тәртібі деп анықтауға болады. Хандық дәуірде бұл
тәртіп қазақ қоғамының болмыс бітіміне сәйкес болғанымен, кейінгі
трансформацияларда өзінің үйлесімдіруші функцияларынан айырылып қалды.
Өйткені XVIII ғасырдан бастап қазақтың әлеуметтік мәдениеті ішкі
қисындылықтан гөрі сыртқы әсерлер ықпалымен түбегейлі өзгерістерге ұшырады.
Бұл әсерлер (Ресей отаршылдылығы, Қытай мен Орта Азия мемлекеттерінің
экспансиясы, жоңғар шапқыншылығы) қазақтың әлеуметтік мәдениетін шайқалтып
жіберді.
Атамекеннің тарылуы қазақтың кісілік негіздерін шайқалтатын,
жаугершілік пен отаршылық әсерінен өрістеген теріс қылықтардың көбеюіне
әкелді. Біз бұл жерде бодандық психологиядан тарайтын жасқаншақтық, үрей,
жағымпаздық, ұлт мүддесін сату сияқты құбылыстарды айтып отырмыз. Қауымшыл
кісінің (ынтымақтастық құндылығы мағынасында) орнын “пысық” пен “масыл”
басты. Қазіргі замандағы әдеп пен мәдениеттен тыс пысықтар (“крутойлар”)
мен алыпсатарлық “масыл буржуазиямен” оларды салыстыруға болады.
Дәстүрлі әдептен айырылу тек отаршыл әкімшілікпен байланысты “жаңа
қазақтарды” ғана емес, оған қоса бұрынғы дәстүрлі тұлғалардың болмысын
құлазытып жіберді. Қазақ мәдениетіндегі қауымдық ынтымақтастықтың
шайқалып, кісілік қасиеттер өрістей алмай, теріс қалықтардың көбейгенін тек
сыртқы факторлармен түсіндіру біржақтылыққа жатады. Тарихта мынандай бір
қағида бар: өзі бодандыққа көнгісі келмеген елді ешкім бағындыра алмайды.
Мысалы, палестиналықтарды Израил қаншама қысқанымен, олар ел азаттығы үшін
күресін тоқтатқан жоқ. Керісінше, Саддам Хусейіннің авторитарлық билігі
уақытында моральдық төмендеген халық, АҚШ сол режимді құлата сала
мұражайларды тоңай бастады.
Қазақтың әдеп жүйелеріне арналған еңбектерде XVII-XVIII
ғасырлардың түйіскен шенінде қазақ халқының бірлігі ойдағыдай болмағаны
расталады, оның тарихи себептері де жоқ емес. Көшпелі өркениет кезінде
қазақ сай-саланы паналады, өзен-көл жағасын жағалады. Жер дауы, жесір дауы,
барымта мен қарымта қазақ еліне маза бермеді. Қазақтың саяси ынтымағының
әлсіз болғандығының тағы бір себебі рулық, тайпалық өмір кешуінде еді.
Көшпелі өркениет кезінде ел билеу жүйесінің рулық, тайпалық болып бөлінгені
оны одан әрі заңдандыра түсті. Орта ғасыр кезеңінде қазақтың этно-
териториялық бірлестік ретінде қалыптасуы, табиғи географиялық жағынан
көшпелі өмір қаракеті, ру-тайпалық қатынастар халқымыздың жан дүниесіне өз
әсерін тигізеді деу қателік болар еді. Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би,
Сырым Датұлы, т.т. сияқты тұлғаларды халық өз дәуірінде елін, жерін
шапқыншы жаудан қорғап қалу, халықтың бірлігін, ынтымағын нығайту,
адамгершілік, парасаттылық, ата-баба намысын, дәстүр-салтын сақтау жолында
зор еңбек сіңірген, әлеуметтік ақыл-кеңес берген билердің биі, көсем би деп
қадір тұтады.
Қазақ халқының бұл қадірменді билері ел басында күн туған қиыншылық
кездерінде, ел жиналған айт, той тұсында, жер дауы, жесір дауы, барымта
дауы көтерілген жерлерде ауыл ақсақалдарымен кеңесіп, ел тағдырын бірге
шешісіп келген. Кейде ауыл ақсақалдары, билері бір шешімге келе алмай
қалғанда ортадан билік айтып дауды тындырып отырған. Алайда отарлық
әлеуметтік құрылымда қазақ биінің қоғамдық қызметі кейін орыс әкімшілігі
тарапынан “болыс”, “старшина”, “ояз”, “аудармашы”, “писарь” сияқты
функционерлермен ығыстырылған. Билік айту мен әкімшілік басқарудың арасында
түбегейлі айырмашылықтар бар. Біздің зерттеу тақырыбымызға қатысты мынандай
тұжырым айтуға болса: болыс әкімшілдік тұлға болса, онда би – мәдени тұлға.
Өйткені бидің билігі сөз (шешендік өнер) қасиеттілігіне жүгінетін
ынтымақтастықтың қауымдық тәртібіне негізделгенін мына мақалдардан көруге
болады; “Бір ғылымнан басқаның бәрі тұл”, “Жұртпен бірге өзіңді қоса
алдасып, салпылдап сағым қуған бойыңа епті ме?” (Абай). Ұлыс билері
көпшілікке бағыну керек деген тәлім айтпаған. Бұл саясат қана, ол ғылыммен
үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Би төбеде қаралуға тиісті мәселелер қаралып
болып, шешілетін мәселелер шешімін тапқан соң дәстүрлі ойын-сауық думаны
өткізілетін. Бұл ойындар ақақу-сықақу деп аталатын. Этнографиялық деректер
билердің көріпкелдікпен айналысқанын да дәлелдейді. “Мысалы: түс жору, түс
– көрінген елес, оның қандай мәнісі бар екенін шамалау – жору делінеді.
Жора – халық пікірін жинаушы билер. Би – би төбеге әр рудан сайланған
алқалар. Халықтың қақ ортасында жұмыс жүргізушілер. Халық пікірін бас
алқаға жеткізушілер. Халықтың қандай ой-пікірі, жағдайы бар, оны ары
дамытудың немесе нашар жағдайларды болдырмаудың жолдары, бұрынғы заң
ережелердің өмірге сәйкеспейтін, өзгертуге қажетті тұстары талқыланды.
Демек, би – би жиынына баратын, онда ру атынан сөз алатын адамға жатады.
Мәселе талқылауға қатысып, пікір білдіретін кісі, жиында қабылданған заң-
ереже, қағида, жөн-жолдарды қайтып халыққа жеткізуші және соны іске асырып
орындаушы. Халыққа басшылық етуші. Халықтың өз ішінен тапқырлығымен,
шешендігімен, әділдігімен қатарынан озған, сынақтан өткен адам. Қазақтың
дәстүрлі қауымдық мәдениетіндегі әлеуметтік-мәдени тұлғалар мен
құрылымдарды кейінгі өзгерген формалармен теңестіріп, басқа мәдени
контекстіде алған дұрыс емес. Мысалы, “барымта” түсінігін алайық.
Көшпелшілік шаруашылық-мәдени тип күйзеліске ұшыраған жағдайда барымтада
деструкциялық мақсаттар басым болған. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы оның
мәнісі басқа еді. Құқықтық әдебиетте оны әдет құқығының нормасы ретінде
қарастырады: Барымтаның алуан түрлі себептері бар. Біреудің ақ баталы
жесірі яки некелі әйелі кетсе, біреу кісі өлтіріп, кісі өлтірген жағы
тиісті құн төлеуден бас тартса, біреудің қорық жерінде малы жайылып,
бүлдірсе; қыс қыстауына, жаз жайлауына біреулер рұқсатсыз қоңса; ортаға
түскен олжадан тиісті сыбаға берілмесе; тойға шақырылмай елеусіз
қалдырылса; арнап келіп түскен қонаққа тиісті қонақасы берілмесе т.б. салт-
сана, әдет-ғұрып қағидалары бойынша барымталаушы ісі заңды деп саналатын.
Әсіресе, кісі өлімі үстінде тиесілі құны мөлшерінде барымталап, мал қуып
алса да ерсі болмайтын. Оның әлі де болса шексіз, ретсіз қолданылуына Тәуке
бірталай тыйым салды. Ресей империясы құрамына енгеннен кейін және дәстүрлі
әлеуметтік реттеу өзгергеннен соң барымта бастапқы мағынасын жойып,
заңсыздық аймағына кетті. Әрине, өзгерген заман жағдайында ескі әлеуметтік
құрылымдарды қайтадан қалпына келтіруге шақырудың теріс жақтары айтпаса да
түсінікті.
Бақылау сұрақтары:
1. Гректердiң “Жетi даналарының бiрi болып саналатын түркi бабамыздың
есiмi кiм болды(
2. “Ақиқат сыйын жазған ойшылды атаңыз.
3. Сопылық философиядағы “фана деген ұғымның мағынасы неде (
4. Сопылықтың қай сатысында адам Алла-тағаламен қауышады(
5. Қазақ болмысындағы шамандықтың қалдықтарын терең зерттеген ағартушы кiм
болды(
6. “Адам бол(“ ұранын тастаған ойшыл кiм едi(
7. Жаңа мектептер ашып, қазақша оқулықтарды алғаш жазған ағартушы кiм
болды(
8. Абай қандай “бес нәрседен қашық, бес нәрсеге асық бол дейдi, соны
есiңiзге түсiрiңiз.
1.4. Қазақтың әдеп мәдениетіндегі дәстүр мен жаңашылдық
Дәстүрлі қазақ әдеп жүйесінің ерекшеліктеріне назар аударайық.
Біріншіден, назарға ілінетіні қазақ діліндегі әдептік бастаулардың
басымдылығы. Адам әдебімен көрікті дейді қазақ. Зерттеушілер де этиканың
қазақ болмасындағы шешуші рөліне назар аударады. Мысалы, Мәдениеттану
(Алматы: Раритет, 2007) оқулығының авторлары, егер Батыста рационалды
ғылым, Шығыста — жантану өрістесе, онда қазақ сахарасында адам болу
ұстанымы алдағы қатарға шықты дейді.
Екіншіден, қазақы бірегейленуде синкретизм анық байқалады. Бұл әдеп пен
құқыққа да қатысты. Екеуі де күнделікті әдеттің реттеу тетіктері деп
түсіндіріледі. Мәселен, имандылық пен имансыздық, ар мен ұят, обал мен
сауап, жақсылық пен жамандық, кие мен кесір, құт пен бақыт т.б. олардың төл
тіліміздегі іргелі атаулары. Имандылық қасиет, әділетті істер адамдардың
күнделікті өмір тіршілігінде тұрақтап, олар қалыпты іс-әрекетке айналғанда,
әдет деп аталады. Әдет - адамның қажеттілігіне айналып қалыптасып кеткен
тұрақты қасиеті. Халықта ауру қалса да, әдет қалмайды деген мәтел осы
жәйттің мәнін айқындай түседі. Жағымды әдет адамның бар күш-жігерін пайдалы
істерді тындыруға көмектеседі. Ал жағымсыз әдет, керісінше, адамның іс-
әрекетіне, мінез-құлқына нұқсан келтіреді. Әдет адамның іс-әрекет түрлеріне
орай, жан қуаттарының ерекшеліктеріне қарай бірнеше салаға бөлінеді.
Мысалы, тазалық сақтау, ұқыптылық, орнымен сөйлеу, адамгершілік,
кішіпейілділік сияқты қасиеттер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz