«Жастардың бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру»
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық.тәжірибелік алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. "Ұлтаралық қатынас мәдениеті ұғымы" ... ... .6
1.2. Қазақстандық отаншылдық.патриоттық сезімді қалыптастыру ұлтаралық қатынас мәдениетінің өзегі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. Жас ұрпақтың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңірудің мектептік іс.тәжірибесі ... ... 23
2.1. Ұлтаралық қатынас мәдениетін оқу үрдісінде қалыптастыру іс.шаралары ... ..23
2.2. Ұлтаралық қатынас мәдениетін тәрбиелеудің сабақтан тыс уақыттағы нысандары мен әдістері ... ... ... ... .41
3. Студент. спортшы топтарында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.1. Студенттерді адамгершілікке тәрбиелеу ұлтаралық қатынас мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде ... ... ... ... ... . 49
3.2. Студенттік топтарда ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудағы спорттың әлеуметтік рөлі ... ... ... ... ... ... 59
3.3. Ұлттық спорттық мүдделер.ұлтаралық қатынас мәдениетінің қалыптасқандығының көрсеткіштері ретінде ... ... ... ...68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ..81
1. Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық.тәжірибелік алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1. "Ұлтаралық қатынас мәдениеті ұғымы" ... ... .6
1.2. Қазақстандық отаншылдық.патриоттық сезімді қалыптастыру ұлтаралық қатынас мәдениетінің өзегі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2. Жас ұрпақтың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңірудің мектептік іс.тәжірибесі ... ... 23
2.1. Ұлтаралық қатынас мәдениетін оқу үрдісінде қалыптастыру іс.шаралары ... ..23
2.2. Ұлтаралық қатынас мәдениетін тәрбиелеудің сабақтан тыс уақыттағы нысандары мен әдістері ... ... ... ... .41
3. Студент. спортшы топтарында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
3.1. Студенттерді адамгершілікке тәрбиелеу ұлтаралық қатынас мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде ... ... ... ... ... . 49
3.2. Студенттік топтарда ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудағы спорттың әлеуметтік рөлі ... ... ... ... ... ... 59
3.3. Ұлттық спорттық мүдделер.ұлтаралық қатынас мәдениетінің қалыптасқандығының көрсеткіштері ретінде ... ... ... ...68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ..81
Тақырыпта жастардың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңіру жолдары қарастырылған. Жастар 14-29 жас аралығын құрайтын әлеуметтік-демографиялық топ болып табылады. Олар мектеп оқушылары, студенттер, жұмысшы жастар, спортсмендер және де басқа көптеген шағын әлеуметтік топтардың мүшелері. Мәдениет дегеніміз- табиғаттағы адам әрекетімен жасалатын өзгерістер. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылымдардың, топтардың, таптардың, жіктердің, ұлттардың өмір сүру жағдайына, талабына сай пайда болып, қалыптасады. Ал жастар бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру бұл- білім беру, адамгершілік, басқаларды құрметтеу сияқты адами қадыр-қасиеттерді бойларына сіңіру. Бүгінгі таңда көпұлтты Қазақстан қоғамында жастар арасындағы ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Ұлтаралық қатынас экономикалық-әлеуметтік, мәдени даму тұрғысындағы әртүрлі деңгейлі елдердің әртүрлі этникалық-әлеуметтік қауымдастықтарының ынтымақтастығын, өздерін өздері өздері өмір сүріп жатқан елдің азаматы сезінуі, достығы, әріптестігі өзара түсіністігі негізінде пайда болады. Ұлтаралық татулық елді мекендейтін ұлттардың дамуы мен жақындасуы сипатында қалыптасады.
Жастар арасындағы, ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселелері ғылыми еңбектерде әлі де толық зерттелмеген. Бұл орайда жастардың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңірудің жолдарын амалдарын іздестіру қажет. Ең алдымен, оларға ұлтаралық өзара ынтымақтасуы, іс-әрекет бірлігі, ұлттық мүдделер мен тәуелсіздіктерінің танылуы, ішкі істеріне араласпау, жалпы демократиялық және интернационалдық принциптердің бірлігі, мемлекеттер мен халықтардың достық қарым-қатынастары мәселелерін ұғындырып түсіндіру қажет. Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың негізін құрайтын принциптер мен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің алдыңғы кезекте туындайтын мәселелерін қарастыру керек.
Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру жастардың нақты өмірін зерттеуді талап етеді. Себебі, оның негізінде елдің ұлттық өмірін интернационалдыққа тәрбиелеу, ынтымақтасу мен достастық принциптері жатыр. Жастардың ұлтаралық қатынас мәдениеті-ұлттар мен ұлыстардың өзара толысуы мен дамуы сипатынан пайда болып, этностардың толық теңдігін, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарына, ұлтаралық айырмашылықтарына, этникалық мүдделеріне және тіліне аса құрметпен қарау болып саналады. Ұлттық келісім әлеуметтік даму және қоғамдық қатынастар саласындағы халықтар мен мемлекеттердің достық, гуманистік өзара қатынастары, байланыстары мен өзара іс-әрекеттерінің ерекше тұрақты жүйесі.
Жастар арасындағы, ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселелері ғылыми еңбектерде әлі де толық зерттелмеген. Бұл орайда жастардың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңірудің жолдарын амалдарын іздестіру қажет. Ең алдымен, оларға ұлтаралық өзара ынтымақтасуы, іс-әрекет бірлігі, ұлттық мүдделер мен тәуелсіздіктерінің танылуы, ішкі істеріне араласпау, жалпы демократиялық және интернационалдық принциптердің бірлігі, мемлекеттер мен халықтардың достық қарым-қатынастары мәселелерін ұғындырып түсіндіру қажет. Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың негізін құрайтын принциптер мен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің алдыңғы кезекте туындайтын мәселелерін қарастыру керек.
Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру жастардың нақты өмірін зерттеуді талап етеді. Себебі, оның негізінде елдің ұлттық өмірін интернационалдыққа тәрбиелеу, ынтымақтасу мен достастық принциптері жатыр. Жастардың ұлтаралық қатынас мәдениеті-ұлттар мен ұлыстардың өзара толысуы мен дамуы сипатынан пайда болып, этностардың толық теңдігін, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарына, ұлтаралық айырмашылықтарына, этникалық мүдделеріне және тіліне аса құрметпен қарау болып саналады. Ұлттық келісім әлеуметтік даму және қоғамдық қатынастар саласындағы халықтар мен мемлекеттердің достық, гуманистік өзара қатынастары, байланыстары мен өзара іс-әрекеттерінің ерекше тұрақты жүйесі.
1.Нұсқабаев.О. Мектеп әлеуметтендіру институты ретінде- Алматы: Қазақстан, 2015.
2.Джунусова Ж.Х. Сбилижение наций-Астана, 2015.
3.Марданов.Қ. Ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар хақында// Ақиқат. 2015-.№6.-7-16беттер.
4.Нұсқабаев.О. Ұлтаралық бірліктің Қазақстандық үлгісі//А.Ясауи университеті хабаршысы, 2015 №6-11-18беттер.
5.Садықов.Т. Тарих тағылымы-Алматы, 2002.
6.Қарабаев.Ш.Қ. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы-Алматы: Экономика, 2009.
7.Межнациональное отношение в Казахстане. Теория и практика регулирования.-Алматы: Казахстан, 2014.
8.Назарбаев.Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде-Астана, 2015.
9.Малинин.Г.В. Межнациональное согласие в Казахстане проблемы, противоречия, перспективы-Алматы, 2011
10.Сарсенбаев Т.С. Культура межнационального общения-Алматы: Ана тілі, 2013.
11.Марданов К. Самоопределение нации- Алматы: Ғылым, 1997.
12.Сужиков М.М. Напряженность или германизация.// Развитие национальных отношении в Казахстане- Алма-Ата: Казахстан, 2014.
13.Кішібеков Т.К, Кішібеков Т.Д –Ұлтаралық қатынастар мәдениетінің қалыптасуы-Алматы. 2000.
14.Көшербаев К.Е; Құлтыбаев А.С. Қазақстандағы этносаралық қатынастардың даму мәселесі-Алматы, 1998.
15.Малинин Г.В. Межнациональное согласие в Казахстане: проблемы, противоречия, перспективы-Алма-Ата, 2007.
16.Бакиев Л.К. Межэтническое отношения в Казахстане: исторический опыт, проблемы и противоречие //Еврозиское общества- 1995, №2 с.12-17.
17.Психология. Педагогика. Этика.-Учебник. Под. Ред. Наумкина Ю.В-Москва: Центр, 1999.
18.Мулдагалиев Б., Нускабаев О. Интерноциональное воспитание учещейся молодежи- Алма-Ата: Изд-во Рауан, МГП, «Демеу», 1992.
19.Нұсқабаев О. Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру// Ақиқат,2015. №3.- 21-32беттер.
20.Жазыбаев Д. Конституция о правовой культуре межэтнического общения// Фемида, 2001,- №9,- С.15-17.
21.Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында-Алматы: Өнер, 2013.
22.Оңалбеков Ж.Спорттың ұлтаралық қатынасты дамытудағы рөлі-Түркістан, 2002.
23.Мильштейн О.А. Механизм воздействия физкультурно-оздоровительной деятельности на личность на различных этапах жизненного пути// Тезисы докладов всесоюзной научной конференции- Красноярск, 1987. C.100-104.
24.Джунусов М. Общественный прогресс и национальные отношения-Алматы, 2012.
25.Нестеренко Т.И. Учет национальных особенностей необходимое требование подготовки студентов института физической культуры// Тезисы I международной научно-практической конференции по проблемам национальных видов спорта и восточных единоборств, посвященной 1000-летию эпоса “Манас”-Бишкек, 2003- С.35-37.
26.Таникеев М. Ұлт спорты қаға беріс қалмасын// Жалын,2011.- №1.-80-62беттер.
27.Таникеев М. Спорт- жастарды тәрбиелеудің негізгі органдарының бірі// Қазақстан 2012. №5.- 32-38-беттер.
28.Таникеев М. Физическая культура и спорт, и проблема воспитания культуры межнационального общения // ТИПФ, 2013.С.34-36.
29.Тулегенов Ж.М. Внедрение казахских национальных форм и средств физического воспитания в современный педагогический процесс. Дисс.кан.пед.наук,-А.,1988.
30.Елікбаев Н. Ұлттық психология-Алматы, 2012.
31.Айталиев А. Ұлттану-Алматы,2014.
32.Нысанбаев Ә. Өркениет және ұлт-Алматы, 2013.
33.Социология молодежи-Алматы, 2015.
34.Методические рекомендации по психологической подготовке спортсменов-Астана, 2015.
2.Джунусова Ж.Х. Сбилижение наций-Астана, 2015.
3.Марданов.Қ. Ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар хақында// Ақиқат. 2015-.№6.-7-16беттер.
4.Нұсқабаев.О. Ұлтаралық бірліктің Қазақстандық үлгісі//А.Ясауи университеті хабаршысы, 2015 №6-11-18беттер.
5.Садықов.Т. Тарих тағылымы-Алматы, 2002.
6.Қарабаев.Ш.Қ. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы-Алматы: Экономика, 2009.
7.Межнациональное отношение в Казахстане. Теория и практика регулирования.-Алматы: Казахстан, 2014.
8.Назарбаев.Н.Ә. Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде-Астана, 2015.
9.Малинин.Г.В. Межнациональное согласие в Казахстане проблемы, противоречия, перспективы-Алматы, 2011
10.Сарсенбаев Т.С. Культура межнационального общения-Алматы: Ана тілі, 2013.
11.Марданов К. Самоопределение нации- Алматы: Ғылым, 1997.
12.Сужиков М.М. Напряженность или германизация.// Развитие национальных отношении в Казахстане- Алма-Ата: Казахстан, 2014.
13.Кішібеков Т.К, Кішібеков Т.Д –Ұлтаралық қатынастар мәдениетінің қалыптасуы-Алматы. 2000.
14.Көшербаев К.Е; Құлтыбаев А.С. Қазақстандағы этносаралық қатынастардың даму мәселесі-Алматы, 1998.
15.Малинин Г.В. Межнациональное согласие в Казахстане: проблемы, противоречия, перспективы-Алма-Ата, 2007.
16.Бакиев Л.К. Межэтническое отношения в Казахстане: исторический опыт, проблемы и противоречие //Еврозиское общества- 1995, №2 с.12-17.
17.Психология. Педагогика. Этика.-Учебник. Под. Ред. Наумкина Ю.В-Москва: Центр, 1999.
18.Мулдагалиев Б., Нускабаев О. Интерноциональное воспитание учещейся молодежи- Алма-Ата: Изд-во Рауан, МГП, «Демеу», 1992.
19.Нұсқабаев О. Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру// Ақиқат,2015. №3.- 21-32беттер.
20.Жазыбаев Д. Конституция о правовой культуре межэтнического общения// Фемида, 2001,- №9,- С.15-17.
21.Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында-Алматы: Өнер, 2013.
22.Оңалбеков Ж.Спорттың ұлтаралық қатынасты дамытудағы рөлі-Түркістан, 2002.
23.Мильштейн О.А. Механизм воздействия физкультурно-оздоровительной деятельности на личность на различных этапах жизненного пути// Тезисы докладов всесоюзной научной конференции- Красноярск, 1987. C.100-104.
24.Джунусов М. Общественный прогресс и национальные отношения-Алматы, 2012.
25.Нестеренко Т.И. Учет национальных особенностей необходимое требование подготовки студентов института физической культуры// Тезисы I международной научно-практической конференции по проблемам национальных видов спорта и восточных единоборств, посвященной 1000-летию эпоса “Манас”-Бишкек, 2003- С.35-37.
26.Таникеев М. Ұлт спорты қаға беріс қалмасын// Жалын,2011.- №1.-80-62беттер.
27.Таникеев М. Спорт- жастарды тәрбиелеудің негізгі органдарының бірі// Қазақстан 2012. №5.- 32-38-беттер.
28.Таникеев М. Физическая культура и спорт, и проблема воспитания культуры межнационального общения // ТИПФ, 2013.С.34-36.
29.Тулегенов Ж.М. Внедрение казахских национальных форм и средств физического воспитания в современный педагогический процесс. Дисс.кан.пед.наук,-А.,1988.
30.Елікбаев Н. Ұлттық психология-Алматы, 2012.
31.Айталиев А. Ұлттану-Алматы,2014.
32.Нысанбаев Ә. Өркениет және ұлт-Алматы, 2013.
33.Социология молодежи-Алматы, 2015.
34.Методические рекомендации по психологической подготовке спортсменов-Астана, 2015.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:
Жастардың бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру
6M050100- Әлеуметтану
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық-тәжірибелік алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. "Ұлтаралық қатынас мәдениеті ұғымы" ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қазақстандық отаншылдық-патриоттық сезімді қалыптастыру ұлтаралық қатынас мәдениетінің өзегі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Жас ұрпақтың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңірудің мектептік іс-тәжірибесі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.1. Ұлтаралық қатынас мәдениетін оқу үрдісінде қалыптастыру іс-шаралары ... ..23
2.2. Ұлтаралық қатынас мәдениетін тәрбиелеудің сабақтан тыс уақыттағы нысандары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3. Студент- спортшы топтарында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3.1. Студенттерді адамгершілікке тәрбиелеу ұлтаралық қатынас мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.2. Студенттік топтарда ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудағы спорттың әлеуметтік рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.3. Ұлттық спорттық мүдделер-ұлтаралық қатынас мәдениетінің қалыптасқандығының көрсеткіштері ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Тақырыпта жастардың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңіру жолдары қарастырылған. Жастар 14-29 жас аралығын құрайтын әлеуметтік-демографиялық топ болып табылады. Олар мектеп оқушылары, студенттер, жұмысшы жастар, спортсмендер және де басқа көптеген шағын әлеуметтік топтардың мүшелері. Мәдениет дегеніміз- табиғаттағы адам әрекетімен жасалатын өзгерістер. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылымдардың, топтардың, таптардың, жіктердің, ұлттардың өмір сүру жағдайына, талабына сай пайда болып, қалыптасады. Ал жастар бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру бұл- білім беру, адамгершілік, басқаларды құрметтеу сияқты адами қадыр-қасиеттерді бойларына сіңіру. Бүгінгі таңда көпұлтты Қазақстан қоғамында жастар арасындағы ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Ұлтаралық қатынас экономикалық-әлеуметтік, мәдени даму тұрғысындағы әртүрлі деңгейлі елдердің әртүрлі этникалық-әлеуметтік қауымдастықтарының ынтымақтастығын, өздерін өздері өздері өмір сүріп жатқан елдің азаматы сезінуі, достығы, әріптестігі өзара түсіністігі негізінде пайда болады. Ұлтаралық татулық елді мекендейтін ұлттардың дамуы мен жақындасуы сипатында қалыптасады.
Жастар арасындағы, ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселелері ғылыми еңбектерде әлі де толық зерттелмеген. Бұл орайда жастардың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңірудің жолдарын амалдарын іздестіру қажет. Ең алдымен, оларға ұлтаралық өзара ынтымақтасуы, іс-әрекет бірлігі, ұлттық мүдделер мен тәуелсіздіктерінің танылуы, ішкі істеріне араласпау, жалпы демократиялық және интернационалдық принциптердің бірлігі, мемлекеттер мен халықтардың достық қарым-қатынастары мәселелерін ұғындырып түсіндіру қажет. Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың негізін құрайтын принциптер мен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің алдыңғы кезекте туындайтын мәселелерін қарастыру керек.
Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру жастардың нақты өмірін зерттеуді талап етеді. Себебі, оның негізінде елдің ұлттық өмірін интернационалдыққа тәрбиелеу, ынтымақтасу мен достастық принциптері жатыр. Жастардың ұлтаралық қатынас мәдениеті-ұлттар мен ұлыстардың өзара толысуы мен дамуы сипатынан пайда болып, этностардың толық теңдігін, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарына, ұлтаралық айырмашылықтарына, этникалық мүдделеріне және тіліне аса құрметпен қарау болып саналады. Ұлттық келісім әлеуметтік даму және қоғамдық қатынастар саласындағы халықтар мен мемлекеттердің достық, гуманистік өзара қатынастары, байланыстары мен өзара іс-әрекеттерінің ерекше тұрақты жүйесі. Жастардың қарым-қатынас мәдениетінде халықтардың достығы мен бірлігі және елдердің өзара тиімді әріптестігі айрықша назарда болуы қажет. Жастардың ұлтаралық қатынас мәдениетінің құрылысы оның элементтерін өзара байланыста ұстап отырудың жиынтығын көрсетеді.
Қоғамымыздың қазіргі заманғы даму сатысы қоғамдық өмірдің барынша саясаттандырылуымен сипатталады. Десек те бұл өмірдің бір көрінісі ғана. Қазіргі жаһандану жағдайында адамдардың тарихи және ұлттық санасының қайта жаңғыруы процестері де ерекше маңызға ие болуда. Өйткені, едәуір деңгейде саяси және үлгілік-өнегелік мәдениеттердің түрлері көптігіне байланысты әрі бұл үдерістерді ескермей ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мүмкін емес.
Мемлекетіміздің саяси тарихында жастарымыздың патриотизмі маңызды орынға ие. Өз елінің мүддесіне қызмет етуден көрінетін Отанға деген сүйіспеншілік сезімі қоғам дамуы мен ұрпақтар сабақтастығының маңызды құрамдас бөлігі болған және солай болып қалада береді. Бұл биік сезім өз елінің тағдыры үшін жауапкершілікті түсінушілікке дейін ұлғаяр болса, ол жекелеген жас адамдардың күнделікті іс-әрекеттеріндегі маңызды серпінге, осыдан келіп, тұтастай қоғам ілгерілеуіндегі қуатты қозғаушы күшке айналады. Дәл осы патриотизм қоғамның саяси бірлесуі мен тұтасуына септеседі.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Көптеген мамандардың қызығушылығын танытып отырған ұлтаралық келісім мен ұлтаралық қатынас мәдениетінің зерттелуіне көптеген ғалымдар ат салысып тұр. Ұлтаралық қатынас мәдениетін нығайту мен халықтар достығын беріктендіру мәселелеріне біздің отандық ғалымдарымыз да үлес қосуда. Олардың ішінде О.Н. Нұсқабаевтың, Т.С.Сәрсенбаевтың, К.Мардановтың, Д.К.Кішібековтың және т.б. еңбектерін атауға болады.
Қазіргі таңда Қазақстанның әлеуметтанушылары да, мысалы, З.К.Шәукенова, З.К.Жаназарова, Г.С.Әбдірайымова, К.Ү.Бикенов және т.б. жастардың ұлтаралық қатынас мәдениетін дамытудың жаңа әлеуметтік-методологиялық әдістемелерін үлгілеуде. Жастардың бойындағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру, адамгершілікке тәрбиелеу мен әлеуметтік рөлдер жүйесіне қосу мәселелерін зерттеуде Ш.Жаманбалаеваның, Б.Мұхамеджановтың, Р.К.Төлеубекованың т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінен де құнды мәліметтер алуға болады. Десекте, өмір ағымына қарай туындайтын үдерістерге сәйкес ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесі күн тәртібінен түсе қоймайды. Біздің зерттеуімізде осы мәселені шешуде азғантай болса да өз септігін тигізе ме деген үміттен туындаған талдау болғалы тұр.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың нысаны. Қазақстан жастары бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселелерін зерделеу.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың пәні. Жастардың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдарын теориялық және әдістемелік тұрғыдан қарастырып зерттеу.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты, міндеттері және жаңалығы. Жастардың бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудағы өзара құрмет пен сыйластық негізінде өзара достығы мен түсіністік қабілеттілігін арттыру жолдарын қарастыру.
-Өзара сыйластық негізінде басқа халықтардың құқықтары мен еркіндіктерін құрметтеу, бірлесіп қарым-қатынасын жасау қабілеттігін қалыптастыру-Қазақстан халықтарының бірлігі мен өзара түсіністігі, құрмет тұтушылық сезімдері мемлекеттік саясат деңгейінде қарастырылды.
-Этносаралық қарым-қатынастарды ізгілендіре түсу, дамыту жолдары нақтыланады.
-Елімізде ұлтаралық келіспеушіліктерді болдырмау тетіктері негізделеді. Елбасы саясатындағы ұлтаралық қарым-қатынаста татулықты нығайту шаралары әңгімеленеді. Оқушы жастардың бойында ұлтаралық қатынастарды дамыту жолдарын қарастырылады;
-Студенттік, спорттық топтарда ұлтаралық қысым көрсетушілікті болдырмау жолындағы әлеуметтік мәселелер шешіміне ерекше көңіл бөлінеді;
-Жастардың бойында ұлтаралық мәдениетті қалыптастырудағы саяси шешімдердің рөлі талданады;
-Жастар бойындағы ортақ мәдени құндылықтарды одан әрі жетілдіру пысықталады;
-Студенттік, спорттық топтарда жастар тәрбиесін жетілдіру жолдары негізделеді.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің практикалық тиімділігі. Зерттеуді орта мектеп, орта арнаулы және жоғары оқу орындарында, жұмысшы коллективтерінде, шағын топтарда, топтасқан жастар бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру істерінде пайдалануға әбден болады. Зерттеу нәтижесінде алынған тұжырымдарды іс-тәжірибеде пайдаланып, қолдану жастар тәрбиесінде оң нәтижелер беруге ықпал жасайды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы тақырып пен қойылған міндеттерді шешудегі ішкі логикалық-қисынды байланыспен сипатталады. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралды.
1.Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық-тәжірибелік алғышарттары
1.1. Ұлтаралық қатынас мәдениеті ұғымы
Қазақстанның жан-жақты өркендеуі мен гүлденуі көбіне-көп қазақ халқының және республиканы мекендеген басқа ұлт өкілдерінің арасындағы татулыққа, өзара түсінушілікке және сыйластыққа тікелей байланысты. Осыған орай, қазір мемлекет басшылары тарапынан ішкі саясаттың түп қазығы ретінде әр халықтың өзіндік ұлттық-мәдени ерекшеліктерінің алуан түрлілігін сақтай отырып, азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді тұрақтандыруға айрықша мән берілуде.
Мәселенің бұлай қойылуы, ұлтаралық қатынасты одан әрі жетілдіруді, халықтар достығын талмай насихаттауды, әрбір ұлт өкілінің, ең алдымен жастардың бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін тәрбиелеуді талап етеді.
Ұлтаралық қатынас мәдениеті-бұл әртүрлі ұлт өкілдерінің бойында татулықты, өзара түсінушілікті, сыйластықты, коллектившілдікті, ізгіліктілікті, имандылықты тәрбиелеу, өз халқының өзіндік ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сақтай отырып, басқа ұлт пен ұлыстардың өскелең өмір тәжірибесін, тұрмыс салтын, дәстүрін, шаруашылықты жүргізу тәсілдерін, рухани байлығын, өнерін, мәдениетін меңгеруге ұмтылушылық сезімін қалыптастыру, ұлттық менмендікке, шовинистік дандайсушылдыққа, басқа ұлт пен ұлыстарды жек көрушілдікке ымырасыздықты орнықтыру.
Ұлтаралық қатынас мәдениеті белгілі бір қоғамдағы әртүрлі ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынастың барлық түрлерінен, еңбекте, күнделікті тұрмыста, оқу, мәдениет және сауда-саттық орындарында, автотранспортта, көпшілік қарым-қатынаста, т.с.с. көрінеді. Әрбір ұлт өкілі, жеке адам басқа бір ұлт өкілін (немесе басқа бір адамды), оның бойындағы жақсылы-жаманды қасиеттерді, жанының тазалығын немесе жамандығын, еңбекке икемділігін, басқа ұлт өкілдеріне көзқарасын, адамгершілігі мен мінез - құлық мәдениетін, рухани дүниесінің байлығын немесе жұтаңдығын, кісілігін, біліктілігі мен іскерлігін өзінің тәжірибесімен, өз ұлтына тән адамдық қасиеттермен, мінез құлық нормаларымен және тұрмыс қалпымен салыстыра отырып бағалайды. Басқа ұлт өкілдері бойындағы адамдық жағымды қасиеттерді өз бойына сіңдіруге, өмірлік тәжірибе мен шаруашылық жүргізудің озық машықтарын меңгеруге ұмтылады.
Жалпы, әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы күнделікті аралас-құралас тұрмыстағы татулық, адал ниетті достық қарым-қатынастар, өзара түсіністік пен сыйластық, төзімділік пен парасаттылық, жоғары мінез-құлық мәдениеті мен адамгершілік, бір-бірінің ұлттық мақтаныштарына, тұрмыс салтына, әдет-ғұрыптарына, дәстүрлеріне, құндылықтарына, мүдделеріне және талғамдарына құрмет, ұлттық сезімдері мен көңіл-күйлеріне қаяу түсірмеуге ұмтылушылық т.с.с. жинақтала келіп халықтар, ұлттар мен ұлыстар арасындағы қарым-қатынасты реттеп отыратын жалпымемлекеттік (жалпыұлттық) этикалық мінез-құлық нормасына айналады. Халықтар, ұлттар мен ұлыстар арасындағы достықты, түсіністікті және келісімді, бірлік пен ынтымақтастықты нығайтуға қызмет етеді. Түбінде этикалық алуан түрлілікке қарамай, тұрмыстың ортақ жағдайы мен туысқандық ынтымақтастық, игілік пен молшылық идеясы біріктірген адамдардың үйлесімді қауымдастығын қолдайтын әлеуметтік біртұтас ұлттық демократиялық құқықтық мемлекет құруға негіз қалайды [1.78-80б].
Ұлтаралық қатынас мәдениеті- адамдардың санасында жаңарып келе жатқан қоғамның бағытына енетін интернационалдық және патриоттық рухта тәрбие беру реформалары мен тәсілдерінің жиынтығы болып саналады. Жастардың ұлтаралық қатынас мәдениетінің мағынасы-олардың жоғарғы мәдениеті мен адамгершілігінің ұлыстар мен ұлттардың, ұлттық және этникалық топтардың, мемлекеттердің мүдделермен сәйкес келуі.
Ұлтаралық қарым-қатынас әр адамның мәдениеті мен сана-сезімінің көрсеткіші, адамгершілік парасаттылығы, өзге ұлт өкіліне деген ойы, пайымы, ар-ождандық пиғылы, өмірлік тәжірибесі.
Ұлтаралық қатынас мәдениеті оның мағынасының негізгі құрамдас бөлігі болып саналатын мемлекеттік, ресми және ұлттық тілдерімен тығыз байланысты. Қазіргі кезде біздің елімізде негізінен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мағынасының көрнісі ретінде қос тілдік кең таралды. Өзінің туған тілімен қатар өзге халықтың тілін білген адам, Ж.Х.Жүнісова айтып өткендей, басқа халықтың тарихымен, салт-дәстүрімен, мәдениетімен жақын танысады, ол халықтың тілін, мәдениетін қоса алып жүрушілер өндірген материалдық және рухани құндылықтарға қол жеткізе отырып, көптеген өзге ұлттың адамдарымен етене араласуына мүмкіншілік алды [1.29б].
Осы ұғымның, яғни "ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті" ұғымының мағынасын қарастырсақ, бұл жерде этникалық жалпы адамзаттық түсініктерінің арақатынасын анықтап алу маңызды мәселеге айналды. Себебі бұл екі ұғым өзара диалектикалық бірлікте болады және ұларалық қатынас мәдениеті ұстанымдарының негізгі бағыттарын іске асыру тәсілдері болып саналады. Келесі кезекте ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарды талдап өтейік.
Қоғамдық өмірде ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар адамдардың өзара қарым-қатынастары арқылы мінез-құлқы, ұстанымдары, іс-әрекеттері арқылы жүзеге асады. Ежелден айтылып келе жатқан жоғары абырой, адамгершілік, сүйіспеншілік, намыс, адалдық сияқты құндылықтар бізге жеке тұлғалар арқылы жетті. Кез келген ұлт сол ұлтты құрайтын адамдардың ұлттық құндылықтарын жеткізушісі болып саналады.
Қоғамдық қарым-қатынастардан ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар тыс қалыптаспайды, бірақ кешегі таптық көзқарас түрлері, қанаушылар мен қаналушылар, буржуазия мен пролетариат арасындағы қарама-қайшылық теориясы жалпы адамзаттық құндылықтарды шатастырып жіберді. Адами құндылықтар алдымен отбасында, табиғи ортада, қоршаған ортамен қарым-қатынаста бойға дариды. Ата-ананың магнетизимі, ой-өрісі балаға беріледі. Жақсы қасиеттер ананың сүтімен, бесік жырымен бойға дарып, қалыптасады. Әрбір келесі ұрпаққа ата-бабалар тәрбиесі, ата-аналардың тектік белгілері жетілдіріліп, түрленіп беріледі. Бұларды меңгеру жеке тұлғаны қалыптастырудың белгілі бір іргетасын құрайды. Келер ұрпақтар түрленген қоғамдық құндылықтарды бойына сіңіреді.
Бұл жерде осы үрдістердің өзге маңызды жағын, қалыптастыру мен ықпал ету обьектілерін, ұлттық сезім табиғатының айырмашылықтарын ескеру қажет. Құндылықтарды нығайту және қабылдаудағы мінез-құлықтың оң және теріс болуы осымен қарастырылады.
Адамның әр түрлі құбылыстарға, оқиғаларға және әр түрлі жағдайларға қатынасы ұлттық мүддені, ұлттық абыройды және намысты қорғап қалу қарым қатынасын, ұлттық сезімді түсіндіреді.
Осы ұлттық сезімдер шынайы мүдделер тұрғысынан алғанда бұрыс та, дұрыс та болуы мүмкін. Адамға ықпал жасау мен әсер ету үрдістері әр тұлғаның шынайы белгілі бір ұлттық құндылықтар мен мүдделерді түрлі жасандылық және жалғандықтан бөлу үшін керек.
Ерекше әлеуметтік-психологиялық құбылыс -ұлттық сезім болып саналады. Ол сыртқы әсерлерге тез бейімделеді. Осы себептенде қызбалықтан аса абай болу қажет. Ұлттық сезім үнемі тәрбиелеуді және ақыл-парасаттылықпен пайымдауды керек етеді. Әр жеке тұлғаның ұлттық сезімін тәрбиелеу қоршаған ортада қалыптасқан, олар үшін өмірлік қағида болып саналатын белгілі бір құндылықтарды жетілдіру арқылы жүзеге асуы мүмкін. Ақыл-ойдың бақылауындағы және белгілі бір ортаның ықпалындағы ұлттық сезім адамгершілікті, ізгілікті болады, табиғи - биологиялық, тектік нышандармен органикалық түрде қалыптасып жатады. Дегенмен ақыл-парасаттың өзі кейде адамдардың қандай да бір бөлігінде қоғамға қарсы әр түрлі ойлармен, психологиялық тойымсыздықпен, өзімшілдікпен, басқа ұлттық құндылықтарды менсінбеумен үйлесіп жатады. Сондықтан оның алдын алып отыру қажет.
Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы мен нығаюы кеңес қоғамының саяси жүйесіндегі идеологиясында интернационализм тұрғысынан іске асырылып келді. Интернационалдық сезім өз кезегінде көбінесе ұлттық сезімдердің қандай да бір антиподы, адамдардың бірге өмір сүруінің, өзара қарым-қатынасының анағұрлым жоғары деңгейі делінетін ұлттық құндылықтар мен ұлттық сезімдер өтпелі құбылыс ретінде танылатын. Жалпы адамзаттық құндылықтардың орнына ұсынылған интернационалдық сезімге көтерілудің жолындағы сатысы ретінде қарастырылатын. Іс жүзінде интернационализмнің идеал шыңына көтерілуі 80-ші жылдары коммунизм орнатумен байланыстырылды, оған тез жету-дерективтік нұсқауларды айнытпай орындауға байланысты болды. Бірақ түпкі мақсаты жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру болып саналатын интернационалдық тәрбиенің мәселесі алынбас қамалға кездесті. Себебі ұлтаралық және этникааралық қарым-қатынастар мәдениетінің жоғарғы деңгейіне тек қана ұлттық қарым-қатынастар арқылы, оны айналып та, секіріп те өтпестен тек обьективті түрде қол жеткізуге болатын еді. Тіпті интернационалдықтың және өзге ұлттықтың өзі ұлттылық арқылы, ең алдымен өзіннің менің деген қабылдауы және меңгеруі, содан өз мәдениетін өзге ұлттың мен емеспін деген қабылдауы және түсіну дәрежесіне дейін көтеру арқылы қабылданған болатын. Осылай ұлтаралық қарым-қатынас жасау-өзінің бағыты, сипаты, ауқымдығы, теңдігі жағынан шынайы болмыс сияқты көрінетін [3.15б].
Әр адамның өз ұлтына қатысты патриотизмі, тілі, ұлты, мәдениеті, өз адамдарының мәселелеріне назар аудару және оларды шешуге көмектесу, ынта білдіру игілікті себеп екені белгілі. Олар кең ауқымды қоғамдастықты көпшілік арасында, мемлекетті қорғау арқылы тиісті шешімін табуы керек. Мұндай ұмтылыстардың белгілі бір өлшемі мен шекарасы болады. Егер бұл шекара мен өлшемнен асып кеткен жағдайда басқа этникалық топтардың, ұлттардың, азаматтардың мүдделеріне қарама-қайшылықтар туа бастайды. Көзге көрінбейтін шекараның бұзылғанын сезе алмайтын адам халық үшін игілікті қарым-қатынас мәдениетін іске асырудың орнына, өзінің қоғамдастарының барлығына басқалардың наразылық көзқарасын туғызуы мүмкін. Оған мысал Ош облысында болған қанды оқиғалар сол аумақты ерте кезден мекендеп келе жатқан басқа топтардың дәл осындай құқығын бұзатын шешімдер қабылдауынан басталды. Нәтижесінде 230 адам қаза тауып, 1371 адам ауыр жарақат алған, 88-і із-түзсіз жоғалған, 411 тұрғын үй, 54 мемлекеттік объект, 89 автомашина өртенген. Молдова басшылары республиканы үшке бөлуді көздеді. Яғни олар: Преднесторвье, Гагаузия және Молдова. Молдова басшыларының молдован еместердің пікірімен санаспай шешім қабылдауы Дубоссардағы қасіретке айналды. Молдова басшыларының шешіміне Румыния құрамында болғысы келмейтін гагауздар, орыстар, украиндар және өзінің тәуелсіздігін 1990 жылы жариялаған Гагаузия мен Преднестровье әділ қарсылық көрсетті [4.15-16б].
Әрбір адам өз ұлтын, оның тілін сүю, оның дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын дәріптеу, өзінің ұлттық намысын қорғауға міндетті. Адам бойында болатын зиянды құбылыс: басқа ұлт өкілдеріне деген менменсіну, елемеушілік, тәкаппарлық, олардың тілі мен мәдениетін құрметтемеу. Әрбір адамның бойындағы адамзаттық табиғи арақатынас этникалық қарым-қатынастың игілікті дамуына жол ашады, ал менменсіген қасиет қарым-қатынаста әрқашанда қарсылық іс-әрекетін тудырады.
Ұлттық қатынаста дұрыс айтылған ой болса да кейбіреулердің бойында өкпе-наз тудыруы мүмкін. Баспасөз бетіндегі әділ айтылған теріс қылықтар барлық ұлтта кездесе береді және солай екен деп бүкіл ұлтты кінәлауға болмайды. Кейбір газеттерде жарияланған Джигашвилидің, Берияның және кавказ алыпсатарларының ұлты атты мақала туралы Грузия ғалымы Д.Стура ашына айтты. Ал өзбек жазушысы Темур Пулатов өзбектер туралы не білесің деп сұрағанда: олар- біздің базарларымызда грузиндермен қатар тұрып, бағаны тым қымбаттататындар деп жауап беретін мәскеуліктердің бар екенін айтты [5.112б].
Өзбекстанда өткен ғасырдың 80-ші жылдарының аяғында ірі ұрлықтар, асырып жазушылар, жемқорлық әрекеттер әшкереленді. Бұл қылмыстар жергілікті баспасөздерде зерттеу мақаларына себеп болды. Осы құбылыстың әсерінен халық әр түрлі ойға кетті. Ұлттық сезіммен ойнауды, құштарлықты қыздыруды және тұтатуды ұнататын адамдар үшін газет бетіндегі жарияланымдар республиканы бүкіл әлемге масқара етіп жатыр деген өсек таратуға сылтау болды. Өзбекстанда, Қырғызстанда, Грузияда және Ресейде мұндай қылмысты істер көп болды. Тек өзбек, грузин, орыс халықтары істері болмақ емес. Себебі белгілі бір топтың, мафиялық одақтың, жеке адамдардың қылмыстарын халыққа арта салуға болмайды.
Саяси тұрақтылық-экономикалық реформаны жүргізу үрдісіндегі ең басты фактор. Қоғамның тепе-теңдігі үкіметке және халыққа реформаның стратегиясы мен тактикасын таңдауға мүмкіндік береді. Онымен қоса ұлттық мүдделерді, ұлттық құндылықтарды, ұлттық дәстүрлерді қолдау, дамыту және қорғау жөніндегі жұмыстарды сәтті іске асыруға мүмкіндік жасайды.
Қазақ халқының және республиканы мекендеген басқа ұлт өкілдерінің арасындағы татулық, түсіністік және сыйластық Қазақстанның жан-жақты өркендеуі мен гүлденуіне басты себеп. Қазіргі таңда мемлекет басшылары әр ұлт өкілінің өзіндік мәдени ерекшеліктерін сақтай отырып, ұлтаралық татулықты тұрақтандыруға айрықша мән беруде.
Отанымызда салтанат құрған ұлтаралық келісім, берік орныққан бейбітшілік пен тұрақтылық- біздің еліміздің ең басты жетістігі. Осыған байланысты еліміз өзінің мемлекеттік күшін нығайтып, түрлі салалар бойынша реформаларды табысты іске асыруда. Бұған басты себеп халықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайының еселеп артуы. Оның шапағатын, пайдасын бүгінгі таңда барша қазақстандықтар жете сезініп отыр.
Қазақстанда қоғамның барлық саласында ел азаматтары мен азаматшаларының этностық тең құқылығы заңнамада бекітіліп, тәжірибе жүзінде іске асырылды. Елімізде этносаралық өзара ықпалдастықтың басты тетігі ретінде бірегей қоғамдық-саяси институт-Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылды. Оны Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев басқарады. Әлемдік қоғамдастық Ассамблеяның этносаралық ауызбірлікті нығайтуда басты рөл атқаратынын мойындаған. Осындай бірегей моделді өздеріне пайдалануға көптеген мемлекеттер қызығушылық танытып отыр. Баға жетпес байлық ол-достық. Ауқымды жұмыстар атқарумен бірге әр түрлі ұлттық-мәдени қоғамдармен мәдени байланыстар орнату іргелі достыққа жетудің басты сатысы болып табылады. Осыған байланысты Шаңырақ клубы, Достық үйірмесі, Шын жүректен қайырымдылық қоры, Ынтымақ жастар қанаты, Ушу-санда спорт клубы Оңтүстік қазақстан облысында өзге этностармен тығыз жұмыс атқаруда.
Халқымыздың тарихи-мәдени мұрасы өте бай. Әрі өнерге қашанда құштармыз. Достыққа құшағымызды айқара ашамыз. Елімізде 130-дан аса ұлт өкілдері терең достық аясында тату-тәтті өмір сүруде. Этностардың бірлігіне, достығына еліміздегі Қазақстан халқы Ассамблеясы басты ұйтқы болуда. Ынтымақ орталығы танылмай жүрген ұлт өкілдерінің бір-бірімен танысып, табысуына ықпал етуде. Орталықтың мақсаты да олардың тату-тәтті достықпен өмір сүруіне мүмкіндік жасау болып табылады. Алғашында қазақ этно-мәдени орталығы болып құрылған Ынтымақтың ауыз толтырып айтарлықтай атқарған жұмыстары жетерлік. Еліміздің ең басты жетістігінің бірі- кең байтақ елімізде ынтымағы жарасқан ұлт өкілдерінің бірлігі нығайып, әлемде алдыңғы қатарлы ел болуға достығымыздың дәнекер болуы емес пе?
Жастардың бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңіруді талмай жүргізу керек. Ұлтаралық қатынас мәдениеті-бұл әр түрлі ұлт өкілдерінің бойында татулықты, өзара түсіністікті, сыйластықты, имандылықты тәрбиелеу, өз халқынның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сақтай отырып, басқа ұлттардың тұрмыс-салтын, дәстүрін, шаруашылықты жүргізу тәсілдерін, рухани байлығын меңгеруге ұмтылушылық сезімін қалыптастыру. Ұлттық менмендікке, басқа ұлт пен ұлыстарды жеккөрушілікке ұрыну-ымырасыздыққа ұмтылу болып табылады.
Қарым-қатынас мәдениеті белгілі бір қоғамдағы әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы қатынастың барлық түрлерінен, еңбекте, күнделікті тұрмыста, көпшілік қатынаста көрінеді. Әрбір ұлт өкілі басқа ұлт өкілінің жанының тазалығын немесе жамандығын, басқа ұлт өкілдеріне көзқарасын басқалармен салыстыра отырып бағалайды. Басқа ұлт өкілдері бойындағы адамдық жағымды қасиеттерді өз бойына сіңіруге, өмірлік тәжірибе мен шаруашылық жүргізудің озық үлгілерін меңгеруге ұмтылады.
Ұлттар мен ұлыстар арасындағы қарым-қатынасты реттеп отыратын жалпы мемлекеттік этникалық мінез-құлық нормасы-әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы күнделікті аралас-құралас тұрмыстағы татулықты, адал ниетті достық қарым-қатынасты, өзара түсінік пен сыйластықты, жоғарғы мінез-құлық мәдениеті мен адамгершілікті бір-бірінің ұлттық мақтаныштарына, тұрмыс салтына, әдет- ғұрпына, дәстүріне, мүдделері және талғамдарына құрмет, көңіл-күйлеріне қаяу түсірмеуге ұмтылушылық қалыптастыру болып табылады. Ұлттар мен ұлыстар арасындағы достықты, түсіністік пен келісімді, бірлік пен ынтымақтастықты нығайтуға қызмет етеді. Құқықтық мемлекет құруға негіз қалап этникалық ерекшеліктерге қарамай, тұрмыстың ортақ жағдайы мен туысқандық, ынтымақтастық, игілік пен ізгілік идеясы біріктірген адамдардың түсіністік қауымдастығын қалыптастыруға қызмет етеді. Яғни құқықтық қоғам орнатуға бет бұрған тәуелсіз мемлекеттің өз тұрғындарына азаматтық татулық пен ұлтаралық келісім, өзара құрмет пен сыйластық, татулық пен ынтымақтастық тілеп, осы бастан өсер ұрпақтың бойына этникалық қарым-қатынас мәдениетінің ұрығын себуге ұмтылысы құптарлық іс.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру- Қазақстанды мекендеушілердің санасында және іс қимылында жаңа тұрпатты ұлттық қарым-қатынастар дамуының жоғары деңгейінің көрінісін табу нысаны болып табылатын қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрі. Саяси және моральдік принцип ретінде этникалық қарым-қатынас мәдениетінің өлшемі болып саналатын ол ұлттар мен ұлыстардың даму, гүлдену процестерін қайтадан ой елегінен өткізетін призма тәріздес әлеуметтік принцип [6.336 б].
Тәуелсіздік жағдайында қалыптастырғалы отырған жаңа мемлекеттегі қарым-қатынас мәдениеті ұлттардың бірін-бірі құрметтеу ісін бірінші кезекке қояды. Оған басты себеп тоқырау кезеңінің жағымсыз құбылыстары қоғамдық ой-пікірлер сферасын да шарпыды. Ұлттық қарым-қатынастар саласындағы адамдардың өр көкіректік, менмендік қылықтары бұл процесті одан әрі шатастыра түсті. Әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы теңдікті бұзған адам екінші жақтың ренішін туғызады. Ұлттық сезімге тие беру оны ушықтырады. Бұл мәселеде кез келген адамның мінез құлқы, саяси мәдениет деңгейі, адамгершілігі негізгі рөлді атқарады. Бірақ кезінде қалыптасып үлгерген ұлт араздығы, сенбеушілік, бір-біріне күдікпен қарау әлі де қалмай келеді. Бұл жағдай еліміздегі қарым-қатынас мәселелерін қайта қарап, тиянақты шешім қабылдауды қажет етеді. Ұлттық тіліміздің жойыла бастауы мен тарихи дәстүріміздің бір шетке ысырылуы сана сезімімізге теріс әсер етіп, адамгершілік, имандылық пен қайырымдылық қасиеттерін төмендеткені белгілі. Мұның барлығы экономика мен әлеуметтік-мәдени талаптардың жөн-жозықсыз бұрмалауына кері әсерін тигізуде. Соңғы жылдары осы олқылықтар бүкіл халықтың ой елегінен өткізіліп, тиісті бағдарламалық құжаттар қабылданды. Оның ішінде көптеген құнды ұсыныстар халықтар достығын нығайтуға, өзара құрмет пен сыйластық, ортақ тұрағымыздың мерейін көтеруге үлкен үлес қосуда [7.156 б]. Елімізде өмір сүріп жатқан ұлттар саяси, экономикалық, әлеуметтік бірлік негізінде әрекет етуде. Осыған байланысты көптеген ұлттардың өмірінде жаңа қарым-қатынастық қасиеттер пайда болуда. Ұлттардың жан-жақты жетілу процесінде интернационалдық қасиеттердің дамуымен қатар ұлттық сипат та жетіле түсуде. Қазақстанда жалпы мемлекеттік және ұлттық мүдделердің бірлігі, этникааралық қатынастың үйлесімді сабақтасуы айрықша мәнге ие болып отыр. Дегенмен бұл Қазақстанда қарым-қатынас мәселелері түбегейлі шешілді деген сөз емес. Қазіргі таңдағы ең басты мәселе азаматтық татулық пен ұлтаралық келісім, халықтар достығы, ынтымақтастық пен бауырластық мәселелері, экономикада орын алып жатқан дағдарысты жою, әлеуметтік әділдік, сөз бен істің бірлігі сияқты принциптерді іс жүзіне асыру жолдарын іздестіру. Ұлттық мақтаныш пен ұлтжандылықтың мағынасын дұрыс бағалау-өзара түсіністік пен халықтар достығын нығайтуға үлкен үлес қосады. Әр адамның қызметінде, мінез-құлқында мемлекеттік және ұлттық факторлардың дұрыс ұғымын қалыптастыру, олардың сана-сезіміндегі адамгершілік, инабаттылық қасиеттерінің терең орнығып, қалыптасып, ұлттық эгоизм, т.б. кері тартпа қалдықтарымен ымырасыз болуына ықпал етеді. Мемлекеттік тәрбиені бір жүйеге келтіру, әрбір ұлттың сана-сезімін дамыту ұлттық мақтанышын орнату арқылы іске асырылғаны дұрыс. Бұған ұлттық сипатта өрбіген жанашырлық белгілер қажет. Ең маңыздысы жаппай мемлекеттік және ұлттық мүдделерді байланыстыру керек.
Республикамызда ұлтаралық келісім мен татулықты қалыптастыру мәселелері Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы- қоғамның идеялық бірлігінде атты еңбегінде жан-жақты көрініс тапты [8.22-24б]. Республикада этникааралық қарым-қатынас мәселелерін дұрыс шешуде, әсіресе, жастардың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңдіруде Н.Ә.Назарбаевтың осы еңбегінің үлкен мәнді методологиялық маңызы бар. Өйткені, Қазақстан көп ұлт өкілдері қоныс тепкен аймақ болып саналады. Түрік және славян тілді қауымдардың ірі топтары қазақ жерін мекендеуде. Осы миллиондаған ұлт өкілдерінің қазақ жерін мекендеуі ұлтаралық қатынас мәселелерін әрдайым басты назарда ұстап, реттеп отыруды талап етеді. Басты орын алып отырған осы мәселені шешу ішкі саясат та Қазақстан тәуелсіздігін алысымен-ақ күн тәртібіне қойылды. Көпұлтты Қазақстанда әр түрлі ұлт өкілдерінің ұлттық мүдделерін шешудің бір ғана жолы бар. Бұл қазақ ұлтының біріктіруші рөлі негізінде барлық халықтардың тепе-теңдігін қамтамасыз ету болып табылады. Өзге кез келген жол апатты қақтығыстарға, демократиялық реформалардың бұзылуына әкеліп соқтыруы мүмкін. Осы себептен де Қазақстан үшін маңызды міндет ұлтаралық қатынас мәдениетін әрбір адамның, өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың бойында қалыптасуын қамтамасыз ету болып саналады.
1.2. Қазақстандық отаншылдық-патриоттық сезімді қалыптастыру ұлтаралық қатынас мәдениетінің өзегі ретінде
Мемлекеттің мықтылығы адамдарының отансүйгіштік-патриоттық қабілеттері деңгейінің жоғарылығына тәуелді. Сондықтан ұлтаралық қатынас мәдениетінің өзегі ретінде отаншылдық-патриоттық сезімді қалыптастыруда жастардың бойына өзінің туған еліне, жеріне, дәстүріне сүйіспеншілікті, махаббатты, адал болуды, отанын қорғауға дайын болуды сіңіруді талап етеді.
Патриотизм дегеніміз құлықтық өнегелік және саяси қағидат, әлеуметтік сезім ретінде өз мазмұнына отанын сүю, оған адалдық, оның тарихына деген мақтаныш, ел мүдделерін қорғауды азаматтық парыз санау түрінде көрінеді. Отанды сүю адамгершілік қағидаттарына қайшы келмейді. Отанын қорғауға дайын болу ол күнде тек әскери жаттығу өткізіп, жауынгерлік шеберлігін жетілдіруді білдірмейді. Ортағасырлық мемлекеттерде және капиталистік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде ашық жаулап алушылық пен отарлау саясаты кең тараған құбылыс болды. Сондықтан әр адамның жауынгер болуы бұл заманның қалыпты тіршілік ету үдерісі. Қазақ халқының үлкен тарихи кезеңінен де батырлықты, ерлікті, дәстүрді дәріптеген ауыз әдебиеті туындыларын білеміз. Ал ауыз әдебиеті батырлық жырларымен ерекшеленеді. Асан Қайғы, Ақтамберді, Бұқар, Үмбетей т.б. жыраулар елді қорғайтын, біріктіретін, елге үлгі болатын батырлар мен көшбасшыларды жырлады. Ақтамберді жыраудың толғаулары елді бірлікке, ынтымаққа үндеді, жауынгерлерді жігерлендірді:
Жауға шаптым ту байлап,
Шекті бұздым айғайлап.
Дұшпаннан көрген қорлықтан,
Жалынды жүрек қан қайнап.
Ел-жұртыңды қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап.
Өз заманында ұлттық тәрбие халықтың елжандылығын қалыптастырып қазақ жерін қорғап қалудың басты қозғаушы күші болды. Бүгінгі заман басқа талаптарды қояды. XX ғасырда халықаралық құқық дамып, дүние жүзінде мемлекеттік егемендікті қорғаудың кепілдігі нығайды. Сондықтан адамзаттың болашақ дамуы өзінің елжандылығын бейбітшілік өмірге бейімдейтін ізгілікті тәрбиеге көңіл бөлуімен анықталатын болады. Әзірше дүние жүзінің 50-ден аса аймағында этносаралық қақтығыстардың ошағы тұтанып тұр.
Сонымен бірге қазіргі жаһандану жағдайында шегараны қорғаудан бұрын, экономикалық, саяси тәуелсіздікті және қауіпсіздікті нығайту маңызды мақсат болып табылады. Бұл қарусыз майдан. ТҰҚ-тың үстемдігі дамушы елдердің бәрін өзіне тәуелді етіп, қарызға батырған. Олардың өзара бәсекелестігінің салдарынан және саудагерлік банк әрекетінен ақыры соңғы 10-12 жылда дүниежүзілік дағдарыстар ды өршітіп жіберді. Түптің түбінде күйзеліс көретін бұқара көпшілік пен мешеу мемлекеттер. Табиғи байлықтар азайған сайын Қазақстанды транскорпорациялардың тонаушылық әрекеті күшейе береді. Сондықтан Қазақстанның отаншылдығы мен азаматтылығы мемлекеттің тәуелсіз экономикалық саясатын халқы үшін жүргізуге ықпал жасауымен өлшенетін болады.
Өскелең ұрпақтың отаншылдық сезімін қалыптастыру отбасынан басталатынын қазақ халқы дәстүрлі тәрбиеде қолданып келген. Ол ауыз әдебиетінде Отанды сүю- отбасынан басталады деген мақалда көрініс тапқан. Өкінішке орай отаршылдық және орыстандыру саясатының зардаптары дендегені соншалық, енді тәуелсіздіктің 25 жылдығын атауға дайындалған кезімізде ана тілін, ұлттық дәстүрін аяқ асты етушілердің азаймағанын айтуға мәжбір боламыз. Себебі отбасында осының негізін қалайтын ата-аналардың өздері ұлттық тәрбиені бойына сіңіре алмағандықтан, ұлт мәдениетіне менсінбей қарайды. Осындай адамдарды сынағанда өзінің теріс әдеттерімен күресуге жігерсіздігін, өресіздігін жасыру үшін шала түсінген, жалған интернационализм құндылықтарын алға тартады. Оны ана тілін, әдет-ғұрпын ұстанатын адам айтса бір жөн, ал ұлттық нигилизм өн бойына тарап кеткен адамды азамат деп атауға да келмейді. Олардың насихаттайтыны жылтыр дүниеге құмарлығы мен космополиттік көзқарас. Дүниенің азаматы болу ол озық көзқарасты жан-жақты меңгеруді қажет етеді, ал өз отанын толық мағынада сүйе білмейтін адамның өзін интернационалист ретінде ұсынуға ешқандай құқы жоқ.
Сондықтан ел-елдің бәрі жақсы, өз елің бәрінен жақсы екенін үстірт түсініп, түбінде өз елінде тұрып, өз елінен адасатындарды болдырмайтын бір ғана құрал мен шарт бар-ол ана тілін ана сүтімен сіңіру. Сол жалған интернационалистер жазып жатқан кітаптарында ұлтың белгісі тіл емес деп дәлелдегісі келеді. Ол өзі ана тілінен айырылған, бірақ толық өз ұлтының мүшесі болуға есейгенде ана тілін біліп алуға еңбек етуге жігері жетпеген адамдардың айла - шарғысы. Шарасыздықтан қара нәсілді құлдардың ұрпақтары ағылшын тілді жасанды американдық ұлттың құрамына кіріп, әлі күнге нәсілдік кемсітулерден құтыла алмай жүр. Сол сияқты өз елінен зорлықпен куылып әр түрлі елдің арасында бейімделіп тілінен айырылған яхудилер ұрпағы ақыры өз отанын қайтаруға, ана тілін қалпына келтіруге қол жеткізді. Дегенмен бұл елдің өкілімін деп, бірақ өз отанына қайтқысы кемейтіндер 60%-дан асып тұр. Міне, отаншылдар басқа елде сұлтан, олигарх болғанша, өз елін алпыс жыл бойы соғыс жағдайында қорғап келеді.
Тіл дегеніміз- әрқайсысының белгілі мәні бар дыбыстар жүйесі. Танымал кітаптар мен мақалаларда ымдасу тілі немесе қимыл тілі деген терминдер кездеседі. Адамдар кейде осы әдіс арқылы да түсініседі. Бірақ ымдасу тілі адам қатынасының белгілі бір әдісі ретінде қызмет жасай алса да, тіл бола алмайды. Себебі таңбалық байланыс жүйесі жоқ. Тек адамдар ғана таңбаларды қолдануға қабілетті және осының көмегімен қарым- қатынасты дамытады. Тіл арқылы жай сезіммен шектелмей, күрделі ойлар мен мұраттармен де бөліседі. Таңбалық байланысты қолдану арқылы адам құнды ойларымен, жақсы ниеттерімен, бірігіп әрекеттесу әдістерімен бөліседі.
Тіл адамдардың жануарлар әлемінен бөлініп шығуына мүмкіндік берді. Сөйлеу тілі адамдарды жануарлардан ажырататын, жазу қарабайыр мәдениет пен өркениет арасын ажыратады. Жазуға дейінгі мәдениет адамы дәстүрлі оқу мен сенімнің құнды үлгілерін есте сақтауға мәжбүр болды. Егер оның есте сақтау қабілеті керемет болса, ол айналасындағыларға қадірлі, әрі қозғалмалы кітапхана қызметін атқарды. Көпті көрген кәрі кісілер әдет-ғұрыптарды және мәдениеттің басқа бөлшектерін сақтаушы ретінде қарапайым қоғамдарда қадірлі болды. Бірақ адамның ес-қабілеті шексіз емес.
Адам есі мен мәдени мұралардың ауызша таралуына тәуелді мәдениет өте қарапайым болып қалуға мәжбүр. Алайда жазудың пайда болуы мәдениетті күрделендіруге, дамытуға мүмкіндік береді. Жазу арқылы технологияның, мәдени мөлшерлердің ұсақ бөліктеріне дейін сақталып, ұрпақтан - ұрпаққа жетті. Тіл мен мәдениеттің жақындығы соншалық, қоғамдық мәдениетке енген кез келген жаңа толықтыру тілдегі өзгеріске байланысты болады. Әрбір субмәдениеттің өзіндік тілдік қатынас ерекшеліктері бар. Тіл мәдениет негіздерімен және адамгершілік қатынастардың бар түрімен байланысты, тұлғаның әлеуметтенуі және қоршаған ортаға бейімделуі тілдің көмегімен іске асады.
Тілдің мәдениетпен бірге өсетіндігі соншалық, жазу мәтіндерін біртіндеп екінші тілге аудару үшін аудармашы мамандар сол қоғамның да мәдениеті туралы білуі тиіс. Бірнеше ғалымдар ағылшын тілінен орысшаға аударудың компьютерлік бағдарламасын өңдеді. Бағдарламаның 1-сынағында ағылшын және орыс қоғамдарының мәдени ерекшеліктерінің ескерілмегені байқалды. Рухы сергек, бірақ тәні дәрменсіз деген сөз тіркесін, жақсы шарап, бірақ тамақ дәмсіз деп аударғаны мәдени ерекшелітерді ескермеуінен болған.
Тіл арқылы құндылықтардың мәнін ашу мүмкін болады. Құндылық-мәдениеттің маңызды бөлшегі. Құндылықтарды қалыптастыру ең бірінші тіл арқылы жүзеге асырылады. Жазу мәдениеті дамымаған дәстүрлі қоғамда рухани мәдениеті, ауыз әдебиетін, әдет-ғұрыпты, мінез құлық үлгілерін тіл арқылы өскелең ұрпақтың санасына дарыта алған. Қазіргі өркениетті қоғамның технологиясы қаншалықты жетілгенімен, балдырғандарға мультфильмдерді тіл негізінде көрсете алады. Сол сияқты барлық бейнелі ақпарат теледидар арқылы көркем тілмен ұштастыру негізінде ғана бұқара халыққа кеңінен таратылады.
Тәуелсіздік жылдары қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде мәртебесін нығайту қозғалысы кең етек жайды. Қазақ тілі қоғамы аясында жүргізілген жұмыс қаншалықты ауқымды болғанымен, тәуелсіздікке міне 25 жыл толса да қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі жеткілікті орнықпады. Себебі орыстанып қалыптасқан кертартпа қауымды өзгерту, ана тілімен және ұлттық мәдениетімен, халықтық дәстүрмен қауыштыру көптеген әлеуметтік, саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени және психологиялық кедергілерді еңсеруді қажет етті. Осының бәрін әлеуметтік-мәдени мәнді жайттардың алатын орнын ескермей түсіндіру мүмкін емес.
2014 жылы тәуелсіздік алғалы бері ашылған қазақ мектептерінің саны 1000-нан асты. Қазақ тілінде тәрбиелейтін бала-бақшалар жылдан-жылға көбеюде. Жоғары оқу орындарында қазақша оқитын студенттердің үлесі тез өсіп келеді. Сондай-ақ басқа-да үкіметтік емес ұйымдар құрылып, осы бағыттағы қажетті іс-әрекеттер жасалуда. Аллажар-қолдау қоры, Ұлт тағдыры, Халық рухы т.б. ұйымдар мен қазақ тіліндегі ақпарат құралдары азаматтық қоғам институты ретінде мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайтуда көп еңбек сіңіріп келеді. 2015 жылы М.Шаханов басқаратын Мемлекеттік тіл қоғамдық бірлестігі Қазақстан халқының тілдері күні қарсаңында Алматы қаласында мемлекеттік тіл мәртебесі жөнінде митинг өткізді.
Тарихи тағлым дәлелдегендей, елінен, мәдениетінен айырылған ер жетім, елінен безген ер болмас. Туған жердің ауасының шипалығын сезінетін адам не жат жұрттықтың тағдырын басынан өтуі керек, не осыған лайықты ұлттық тәлім-тәрбие алуы қажет. Әр елдің қарапайым халқы ана тілінде адамгершілікті, бауырмалдықты, қайырымдылықты, үлкенге сыйластықты, меймандостықты т.б. ізгі қасиеттерді тәрбиелеп келгені этнография тарихынан белгілі. Ал үстем таптың өкілдері басқа жердің байлығына сұқтанып, қарапайым жауынгерлерді соғысқа айдап салып азғындырғанын бүкіл тарихта болған он бес мың соғысы куә. Бір ғана Ақсақ Темір қазақ даласындағы малды айдап кету үшін он шақты жорық жасаған. Содан үлгі алған немересі Ұлықбек жеті тонаушы жорық жасағаны белгілі. Әр жауынгер иеленген малын айдап қайтатынын М.Х.Дулатидің еңбегінде жазылған. Қазақтарды тонаушы деп кемсітпек болған орыс казактары қазақ ауылдарына шабуыл жасап, малын айдап кететіндері ХVIII-XIX ғғ. тарихынан белгілі. Еуропаның крест жорықтары Иерусалимдегі қасиетті табытты азат ету желеуімен басталып, ақыры бір жарым ғасыр бойы мұсылман елдерін тонау жорықтарына айналған.
Қазіргі заманның адамына жалпы адамзаттық құндылықтарды өз елінің ұлттық құндылықтары арқылы ғана игеруден басқа жол жоқ. Өз отанын қадірлеу, ана тілін, ұлттық дәстүрін қастерлеу барлық ұлттық мәдениеттерге жақын қасиет. Қазақ халқының туа біткен қасиеттерін Қазақстанның басқа этникалық топтарының өкілдеріне таныстыру және өзге ұлттардың мәдениетімен танысу Кеңес өкіметі кезеңінен үзілмей келе жатқан дәстүр. Бала кезден туған жерін, табиғатын сүйіп, оны аялап өскен жеткіншек ұрпақтың отансүйгіштік сезімін ата-бабалардың батырлық тарихын, мәдениетін, ауыз әдебиетін меңгерту арқылы нығайтуға болады. Сонымен бірге өз елінің толыққанды азаматы болу өз отанын нығайтатын өз ісінің білікті маманы ретінде адал еңбекпен айналысуын қажет етеді. Осының бәрін қалыптастыратын отбасы, мектепке дейінгі мекемелер және білім беру саласы.
Қазақстан тәуелсіздік алған алғашқы жылдары орны алған экономикалық дағдарыс тәлім-тәрбие жұмысын тиімді жүргізуге қол байлау болды. Ел еңсесін түзей бастаған кезде өскелең ұрпақ тәлім-тәрбиесіне баса назар аударыла бастады. Әсіресе баспасөз беттерінде ұлттық тәрбие мен жалпы қазақстандық патриотизм мәселесі жиі қозғалатын болды. Соңғы жылдары жастар Отанға азаматтық борышын қалай атқаруы керек деген бағыттағы идеологиялық жұмыстың пәрмені артып келеді. Н.Назарбаев өзінің жыл сайынғы халыққа жолдауларында іргесі берік тәуелсіз мемлекетті нығайту үшін жастарға ең алдымен заман талабына сай сапалы, нарықтық бәсекеге жарамды білім беруді, ұлттын, атамекенін сүйетін, ұлтаралық келісімді сақтай алатын ұрпақты тәрбиелеуді меңзеп келеді. Жас Отан жастар қанатының V съезінде (2015ж.) бұл ұйымның жастардың әлеуметтендіру ісіне үлес қосатынына сенім артылды. Азаматтық қоғамның институты ретінде Жас Отан және 720-дан астам жастардың үкіметтік емес ұйымдарында 1 млн. 200 мыңдай жастар қамтылған. Республика Президентінің Жас Отанның алдына қойған негізгі міндеті- жалпы ұлттық сипаттағы патриоттық құндылықтар мен прогресс мақсаттары негізінде ел жастарын топтастыру функциясын өз мойнына алу екенін айтты. Жас отандықтар қазақстандық жастардың үніне, оның мұң-мүддесі мен қызығушылықтарының рупорына, жарқын жас таланттар үшін тартушы күшке айналуы тиіс.
Бүгінгі билік орындарында сыбайлас жемқорлық, өз басының қамын күйттеушілік белең алған шақта іргесі берік болашақ мемлекетті жасаушы жастардың жүрегі Отанға деген қалтқысыз сүйіспеншіліктен алаулап тұруы тиіс.
Мемлекеттік идеологияның жетілуі мен азаматтық белсенділіктің қалыптасуы жас ұрпақтың тәрбиесін біртұтас жүйеге айналдырып келеді. Елдік пен егемендіктің нышандарын құрметтеу мақсатында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздердің 23 жылдығына арналған Менің Қазақстаным атты республикалық жастар форумында Елбасы Н.Назарбаев: Мемлекеттік рәміздер- халқымыздың рухын, ұлттық салт-санасын, қаһармандығы мен даналығын, болашаққа үмітін, арман-тілегін жеткізетін ерекше құнды белгілер деп, мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
6M050100- Әлеуметтану
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық-тәжірибелік алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. "Ұлтаралық қатынас мәдениеті ұғымы" ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Қазақстандық отаншылдық-патриоттық сезімді қалыптастыру ұлтаралық қатынас мәдениетінің өзегі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Жас ұрпақтың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңірудің мектептік іс-тәжірибесі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.1. Ұлтаралық қатынас мәдениетін оқу үрдісінде қалыптастыру іс-шаралары ... ..23
2.2. Ұлтаралық қатынас мәдениетін тәрбиелеудің сабақтан тыс уақыттағы нысандары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3. Студент- спортшы топтарында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
3.1. Студенттерді адамгершілікке тәрбиелеу ұлтаралық қатынас мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.2. Студенттік топтарда ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудағы спорттың әлеуметтік рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
3.3. Ұлттық спорттық мүдделер-ұлтаралық қатынас мәдениетінің қалыптасқандығының көрсеткіштері ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 8
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Тақырыпта жастардың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңіру жолдары қарастырылған. Жастар 14-29 жас аралығын құрайтын әлеуметтік-демографиялық топ болып табылады. Олар мектеп оқушылары, студенттер, жұмысшы жастар, спортсмендер және де басқа көптеген шағын әлеуметтік топтардың мүшелері. Мәдениет дегеніміз- табиғаттағы адам әрекетімен жасалатын өзгерістер. Мәдениет әр түрлі әлеуметтік құрылымдардың, топтардың, таптардың, жіктердің, ұлттардың өмір сүру жағдайына, талабына сай пайда болып, қалыптасады. Ал жастар бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру бұл- білім беру, адамгершілік, басқаларды құрметтеу сияқты адами қадыр-қасиеттерді бойларына сіңіру. Бүгінгі таңда көпұлтты Қазақстан қоғамында жастар арасындағы ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Ұлтаралық қатынас экономикалық-әлеуметтік, мәдени даму тұрғысындағы әртүрлі деңгейлі елдердің әртүрлі этникалық-әлеуметтік қауымдастықтарының ынтымақтастығын, өздерін өздері өздері өмір сүріп жатқан елдің азаматы сезінуі, достығы, әріптестігі өзара түсіністігі негізінде пайда болады. Ұлтаралық татулық елді мекендейтін ұлттардың дамуы мен жақындасуы сипатында қалыптасады.
Жастар арасындағы, ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселелері ғылыми еңбектерде әлі де толық зерттелмеген. Бұл орайда жастардың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңірудің жолдарын амалдарын іздестіру қажет. Ең алдымен, оларға ұлтаралық өзара ынтымақтасуы, іс-әрекет бірлігі, ұлттық мүдделер мен тәуелсіздіктерінің танылуы, ішкі істеріне араласпау, жалпы демократиялық және интернационалдық принциптердің бірлігі, мемлекеттер мен халықтардың достық қарым-қатынастары мәселелерін ұғындырып түсіндіру қажет. Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың негізін құрайтын принциптер мен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің алдыңғы кезекте туындайтын мәселелерін қарастыру керек.
Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру жастардың нақты өмірін зерттеуді талап етеді. Себебі, оның негізінде елдің ұлттық өмірін интернационалдыққа тәрбиелеу, ынтымақтасу мен достастық принциптері жатыр. Жастардың ұлтаралық қатынас мәдениеті-ұлттар мен ұлыстардың өзара толысуы мен дамуы сипатынан пайда болып, этностардың толық теңдігін, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарына, ұлтаралық айырмашылықтарына, этникалық мүдделеріне және тіліне аса құрметпен қарау болып саналады. Ұлттық келісім әлеуметтік даму және қоғамдық қатынастар саласындағы халықтар мен мемлекеттердің достық, гуманистік өзара қатынастары, байланыстары мен өзара іс-әрекеттерінің ерекше тұрақты жүйесі. Жастардың қарым-қатынас мәдениетінде халықтардың достығы мен бірлігі және елдердің өзара тиімді әріптестігі айрықша назарда болуы қажет. Жастардың ұлтаралық қатынас мәдениетінің құрылысы оның элементтерін өзара байланыста ұстап отырудың жиынтығын көрсетеді.
Қоғамымыздың қазіргі заманғы даму сатысы қоғамдық өмірдің барынша саясаттандырылуымен сипатталады. Десек те бұл өмірдің бір көрінісі ғана. Қазіргі жаһандану жағдайында адамдардың тарихи және ұлттық санасының қайта жаңғыруы процестері де ерекше маңызға ие болуда. Өйткені, едәуір деңгейде саяси және үлгілік-өнегелік мәдениеттердің түрлері көптігіне байланысты әрі бұл үдерістерді ескермей ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мүмкін емес.
Мемлекетіміздің саяси тарихында жастарымыздың патриотизмі маңызды орынға ие. Өз елінің мүддесіне қызмет етуден көрінетін Отанға деген сүйіспеншілік сезімі қоғам дамуы мен ұрпақтар сабақтастығының маңызды құрамдас бөлігі болған және солай болып қалада береді. Бұл биік сезім өз елінің тағдыры үшін жауапкершілікті түсінушілікке дейін ұлғаяр болса, ол жекелеген жас адамдардың күнделікті іс-әрекеттеріндегі маңызды серпінге, осыдан келіп, тұтастай қоғам ілгерілеуіндегі қуатты қозғаушы күшке айналады. Дәл осы патриотизм қоғамның саяси бірлесуі мен тұтасуына септеседі.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Көптеген мамандардың қызығушылығын танытып отырған ұлтаралық келісім мен ұлтаралық қатынас мәдениетінің зерттелуіне көптеген ғалымдар ат салысып тұр. Ұлтаралық қатынас мәдениетін нығайту мен халықтар достығын беріктендіру мәселелеріне біздің отандық ғалымдарымыз да үлес қосуда. Олардың ішінде О.Н. Нұсқабаевтың, Т.С.Сәрсенбаевтың, К.Мардановтың, Д.К.Кішібековтың және т.б. еңбектерін атауға болады.
Қазіргі таңда Қазақстанның әлеуметтанушылары да, мысалы, З.К.Шәукенова, З.К.Жаназарова, Г.С.Әбдірайымова, К.Ү.Бикенов және т.б. жастардың ұлтаралық қатынас мәдениетін дамытудың жаңа әлеуметтік-методологиялық әдістемелерін үлгілеуде. Жастардың бойындағы ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру, адамгершілікке тәрбиелеу мен әлеуметтік рөлдер жүйесіне қосу мәселелерін зерттеуде Ш.Жаманбалаеваның, Б.Мұхамеджановтың, Р.К.Төлеубекованың т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектерінен де құнды мәліметтер алуға болады. Десекте, өмір ағымына қарай туындайтын үдерістерге сәйкес ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесі күн тәртібінен түсе қоймайды. Біздің зерттеуімізде осы мәселені шешуде азғантай болса да өз септігін тигізе ме деген үміттен туындаған талдау болғалы тұр.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың нысаны. Қазақстан жастары бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселелерін зерделеу.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың пәні. Жастардың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдарын теориялық және әдістемелік тұрғыдан қарастырып зерттеу.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты, міндеттері және жаңалығы. Жастардың бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудағы өзара құрмет пен сыйластық негізінде өзара достығы мен түсіністік қабілеттілігін арттыру жолдарын қарастыру.
-Өзара сыйластық негізінде басқа халықтардың құқықтары мен еркіндіктерін құрметтеу, бірлесіп қарым-қатынасын жасау қабілеттігін қалыптастыру-Қазақстан халықтарының бірлігі мен өзара түсіністігі, құрмет тұтушылық сезімдері мемлекеттік саясат деңгейінде қарастырылды.
-Этносаралық қарым-қатынастарды ізгілендіре түсу, дамыту жолдары нақтыланады.
-Елімізде ұлтаралық келіспеушіліктерді болдырмау тетіктері негізделеді. Елбасы саясатындағы ұлтаралық қарым-қатынаста татулықты нығайту шаралары әңгімеленеді. Оқушы жастардың бойында ұлтаралық қатынастарды дамыту жолдарын қарастырылады;
-Студенттік, спорттық топтарда ұлтаралық қысым көрсетушілікті болдырмау жолындағы әлеуметтік мәселелер шешіміне ерекше көңіл бөлінеді;
-Жастардың бойында ұлтаралық мәдениетті қалыптастырудағы саяси шешімдердің рөлі талданады;
-Жастар бойындағы ортақ мәдени құндылықтарды одан әрі жетілдіру пысықталады;
-Студенттік, спорттық топтарда жастар тәрбиесін жетілдіру жолдары негізделеді.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің практикалық тиімділігі. Зерттеуді орта мектеп, орта арнаулы және жоғары оқу орындарында, жұмысшы коллективтерінде, шағын топтарда, топтасқан жастар бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастыру істерінде пайдалануға әбден болады. Зерттеу нәтижесінде алынған тұжырымдарды іс-тәжірибеде пайдаланып, қолдану жастар тәрбиесінде оң нәтижелер беруге ықпал жасайды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Жұмыстың құрылымы тақырып пен қойылған міндеттерді шешудегі ішкі логикалық-қисынды байланыспен сипатталады. Зерттеу жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралды.
1.Ұлтаралық қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық-тәжірибелік алғышарттары
1.1. Ұлтаралық қатынас мәдениеті ұғымы
Қазақстанның жан-жақты өркендеуі мен гүлденуі көбіне-көп қазақ халқының және республиканы мекендеген басқа ұлт өкілдерінің арасындағы татулыққа, өзара түсінушілікке және сыйластыққа тікелей байланысты. Осыған орай, қазір мемлекет басшылары тарапынан ішкі саясаттың түп қазығы ретінде әр халықтың өзіндік ұлттық-мәдени ерекшеліктерінің алуан түрлілігін сақтай отырып, азаматтық татулық пен ұлтаралық келісімді тұрақтандыруға айрықша мән берілуде.
Мәселенің бұлай қойылуы, ұлтаралық қатынасты одан әрі жетілдіруді, халықтар достығын талмай насихаттауды, әрбір ұлт өкілінің, ең алдымен жастардың бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін тәрбиелеуді талап етеді.
Ұлтаралық қатынас мәдениеті-бұл әртүрлі ұлт өкілдерінің бойында татулықты, өзара түсінушілікті, сыйластықты, коллектившілдікті, ізгіліктілікті, имандылықты тәрбиелеу, өз халқының өзіндік ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сақтай отырып, басқа ұлт пен ұлыстардың өскелең өмір тәжірибесін, тұрмыс салтын, дәстүрін, шаруашылықты жүргізу тәсілдерін, рухани байлығын, өнерін, мәдениетін меңгеруге ұмтылушылық сезімін қалыптастыру, ұлттық менмендікке, шовинистік дандайсушылдыққа, басқа ұлт пен ұлыстарды жек көрушілдікке ымырасыздықты орнықтыру.
Ұлтаралық қатынас мәдениеті белгілі бір қоғамдағы әртүрлі ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынастың барлық түрлерінен, еңбекте, күнделікті тұрмыста, оқу, мәдениет және сауда-саттық орындарында, автотранспортта, көпшілік қарым-қатынаста, т.с.с. көрінеді. Әрбір ұлт өкілі, жеке адам басқа бір ұлт өкілін (немесе басқа бір адамды), оның бойындағы жақсылы-жаманды қасиеттерді, жанының тазалығын немесе жамандығын, еңбекке икемділігін, басқа ұлт өкілдеріне көзқарасын, адамгершілігі мен мінез - құлық мәдениетін, рухани дүниесінің байлығын немесе жұтаңдығын, кісілігін, біліктілігі мен іскерлігін өзінің тәжірибесімен, өз ұлтына тән адамдық қасиеттермен, мінез құлық нормаларымен және тұрмыс қалпымен салыстыра отырып бағалайды. Басқа ұлт өкілдері бойындағы адамдық жағымды қасиеттерді өз бойына сіңдіруге, өмірлік тәжірибе мен шаруашылық жүргізудің озық машықтарын меңгеруге ұмтылады.
Жалпы, әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы күнделікті аралас-құралас тұрмыстағы татулық, адал ниетті достық қарым-қатынастар, өзара түсіністік пен сыйластық, төзімділік пен парасаттылық, жоғары мінез-құлық мәдениеті мен адамгершілік, бір-бірінің ұлттық мақтаныштарына, тұрмыс салтына, әдет-ғұрыптарына, дәстүрлеріне, құндылықтарына, мүдделеріне және талғамдарына құрмет, ұлттық сезімдері мен көңіл-күйлеріне қаяу түсірмеуге ұмтылушылық т.с.с. жинақтала келіп халықтар, ұлттар мен ұлыстар арасындағы қарым-қатынасты реттеп отыратын жалпымемлекеттік (жалпыұлттық) этикалық мінез-құлық нормасына айналады. Халықтар, ұлттар мен ұлыстар арасындағы достықты, түсіністікті және келісімді, бірлік пен ынтымақтастықты нығайтуға қызмет етеді. Түбінде этикалық алуан түрлілікке қарамай, тұрмыстың ортақ жағдайы мен туысқандық ынтымақтастық, игілік пен молшылық идеясы біріктірген адамдардың үйлесімді қауымдастығын қолдайтын әлеуметтік біртұтас ұлттық демократиялық құқықтық мемлекет құруға негіз қалайды [1.78-80б].
Ұлтаралық қатынас мәдениеті- адамдардың санасында жаңарып келе жатқан қоғамның бағытына енетін интернационалдық және патриоттық рухта тәрбие беру реформалары мен тәсілдерінің жиынтығы болып саналады. Жастардың ұлтаралық қатынас мәдениетінің мағынасы-олардың жоғарғы мәдениеті мен адамгершілігінің ұлыстар мен ұлттардың, ұлттық және этникалық топтардың, мемлекеттердің мүдделермен сәйкес келуі.
Ұлтаралық қарым-қатынас әр адамның мәдениеті мен сана-сезімінің көрсеткіші, адамгершілік парасаттылығы, өзге ұлт өкіліне деген ойы, пайымы, ар-ождандық пиғылы, өмірлік тәжірибесі.
Ұлтаралық қатынас мәдениеті оның мағынасының негізгі құрамдас бөлігі болып саналатын мемлекеттік, ресми және ұлттық тілдерімен тығыз байланысты. Қазіргі кезде біздің елімізде негізінен ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті мағынасының көрнісі ретінде қос тілдік кең таралды. Өзінің туған тілімен қатар өзге халықтың тілін білген адам, Ж.Х.Жүнісова айтып өткендей, басқа халықтың тарихымен, салт-дәстүрімен, мәдениетімен жақын танысады, ол халықтың тілін, мәдениетін қоса алып жүрушілер өндірген материалдық және рухани құндылықтарға қол жеткізе отырып, көптеген өзге ұлттың адамдарымен етене араласуына мүмкіншілік алды [1.29б].
Осы ұғымның, яғни "ұлтаралық қарым-қатынас мәдениеті" ұғымының мағынасын қарастырсақ, бұл жерде этникалық жалпы адамзаттық түсініктерінің арақатынасын анықтап алу маңызды мәселеге айналды. Себебі бұл екі ұғым өзара диалектикалық бірлікте болады және ұларалық қатынас мәдениеті ұстанымдарының негізгі бағыттарын іске асыру тәсілдері болып саналады. Келесі кезекте ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарды талдап өтейік.
Қоғамдық өмірде ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар адамдардың өзара қарым-қатынастары арқылы мінез-құлқы, ұстанымдары, іс-әрекеттері арқылы жүзеге асады. Ежелден айтылып келе жатқан жоғары абырой, адамгершілік, сүйіспеншілік, намыс, адалдық сияқты құндылықтар бізге жеке тұлғалар арқылы жетті. Кез келген ұлт сол ұлтты құрайтын адамдардың ұлттық құндылықтарын жеткізушісі болып саналады.
Қоғамдық қарым-қатынастардан ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар тыс қалыптаспайды, бірақ кешегі таптық көзқарас түрлері, қанаушылар мен қаналушылар, буржуазия мен пролетариат арасындағы қарама-қайшылық теориясы жалпы адамзаттық құндылықтарды шатастырып жіберді. Адами құндылықтар алдымен отбасында, табиғи ортада, қоршаған ортамен қарым-қатынаста бойға дариды. Ата-ананың магнетизимі, ой-өрісі балаға беріледі. Жақсы қасиеттер ананың сүтімен, бесік жырымен бойға дарып, қалыптасады. Әрбір келесі ұрпаққа ата-бабалар тәрбиесі, ата-аналардың тектік белгілері жетілдіріліп, түрленіп беріледі. Бұларды меңгеру жеке тұлғаны қалыптастырудың белгілі бір іргетасын құрайды. Келер ұрпақтар түрленген қоғамдық құндылықтарды бойына сіңіреді.
Бұл жерде осы үрдістердің өзге маңызды жағын, қалыптастыру мен ықпал ету обьектілерін, ұлттық сезім табиғатының айырмашылықтарын ескеру қажет. Құндылықтарды нығайту және қабылдаудағы мінез-құлықтың оң және теріс болуы осымен қарастырылады.
Адамның әр түрлі құбылыстарға, оқиғаларға және әр түрлі жағдайларға қатынасы ұлттық мүддені, ұлттық абыройды және намысты қорғап қалу қарым қатынасын, ұлттық сезімді түсіндіреді.
Осы ұлттық сезімдер шынайы мүдделер тұрғысынан алғанда бұрыс та, дұрыс та болуы мүмкін. Адамға ықпал жасау мен әсер ету үрдістері әр тұлғаның шынайы белгілі бір ұлттық құндылықтар мен мүдделерді түрлі жасандылық және жалғандықтан бөлу үшін керек.
Ерекше әлеуметтік-психологиялық құбылыс -ұлттық сезім болып саналады. Ол сыртқы әсерлерге тез бейімделеді. Осы себептенде қызбалықтан аса абай болу қажет. Ұлттық сезім үнемі тәрбиелеуді және ақыл-парасаттылықпен пайымдауды керек етеді. Әр жеке тұлғаның ұлттық сезімін тәрбиелеу қоршаған ортада қалыптасқан, олар үшін өмірлік қағида болып саналатын белгілі бір құндылықтарды жетілдіру арқылы жүзеге асуы мүмкін. Ақыл-ойдың бақылауындағы және белгілі бір ортаның ықпалындағы ұлттық сезім адамгершілікті, ізгілікті болады, табиғи - биологиялық, тектік нышандармен органикалық түрде қалыптасып жатады. Дегенмен ақыл-парасаттың өзі кейде адамдардың қандай да бір бөлігінде қоғамға қарсы әр түрлі ойлармен, психологиялық тойымсыздықпен, өзімшілдікпен, басқа ұлттық құндылықтарды менсінбеумен үйлесіп жатады. Сондықтан оның алдын алып отыру қажет.
Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтардың қалыптасуы мен нығаюы кеңес қоғамының саяси жүйесіндегі идеологиясында интернационализм тұрғысынан іске асырылып келді. Интернационалдық сезім өз кезегінде көбінесе ұлттық сезімдердің қандай да бір антиподы, адамдардың бірге өмір сүруінің, өзара қарым-қатынасының анағұрлым жоғары деңгейі делінетін ұлттық құндылықтар мен ұлттық сезімдер өтпелі құбылыс ретінде танылатын. Жалпы адамзаттық құндылықтардың орнына ұсынылған интернационалдық сезімге көтерілудің жолындағы сатысы ретінде қарастырылатын. Іс жүзінде интернационализмнің идеал шыңына көтерілуі 80-ші жылдары коммунизм орнатумен байланыстырылды, оған тез жету-дерективтік нұсқауларды айнытпай орындауға байланысты болды. Бірақ түпкі мақсаты жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру болып саналатын интернационалдық тәрбиенің мәселесі алынбас қамалға кездесті. Себебі ұлтаралық және этникааралық қарым-қатынастар мәдениетінің жоғарғы деңгейіне тек қана ұлттық қарым-қатынастар арқылы, оны айналып та, секіріп те өтпестен тек обьективті түрде қол жеткізуге болатын еді. Тіпті интернационалдықтың және өзге ұлттықтың өзі ұлттылық арқылы, ең алдымен өзіннің менің деген қабылдауы және меңгеруі, содан өз мәдениетін өзге ұлттың мен емеспін деген қабылдауы және түсіну дәрежесіне дейін көтеру арқылы қабылданған болатын. Осылай ұлтаралық қарым-қатынас жасау-өзінің бағыты, сипаты, ауқымдығы, теңдігі жағынан шынайы болмыс сияқты көрінетін [3.15б].
Әр адамның өз ұлтына қатысты патриотизмі, тілі, ұлты, мәдениеті, өз адамдарының мәселелеріне назар аудару және оларды шешуге көмектесу, ынта білдіру игілікті себеп екені белгілі. Олар кең ауқымды қоғамдастықты көпшілік арасында, мемлекетті қорғау арқылы тиісті шешімін табуы керек. Мұндай ұмтылыстардың белгілі бір өлшемі мен шекарасы болады. Егер бұл шекара мен өлшемнен асып кеткен жағдайда басқа этникалық топтардың, ұлттардың, азаматтардың мүдделеріне қарама-қайшылықтар туа бастайды. Көзге көрінбейтін шекараның бұзылғанын сезе алмайтын адам халық үшін игілікті қарым-қатынас мәдениетін іске асырудың орнына, өзінің қоғамдастарының барлығына басқалардың наразылық көзқарасын туғызуы мүмкін. Оған мысал Ош облысында болған қанды оқиғалар сол аумақты ерте кезден мекендеп келе жатқан басқа топтардың дәл осындай құқығын бұзатын шешімдер қабылдауынан басталды. Нәтижесінде 230 адам қаза тауып, 1371 адам ауыр жарақат алған, 88-і із-түзсіз жоғалған, 411 тұрғын үй, 54 мемлекеттік объект, 89 автомашина өртенген. Молдова басшылары республиканы үшке бөлуді көздеді. Яғни олар: Преднесторвье, Гагаузия және Молдова. Молдова басшыларының молдован еместердің пікірімен санаспай шешім қабылдауы Дубоссардағы қасіретке айналды. Молдова басшыларының шешіміне Румыния құрамында болғысы келмейтін гагауздар, орыстар, украиндар және өзінің тәуелсіздігін 1990 жылы жариялаған Гагаузия мен Преднестровье әділ қарсылық көрсетті [4.15-16б].
Әрбір адам өз ұлтын, оның тілін сүю, оның дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын дәріптеу, өзінің ұлттық намысын қорғауға міндетті. Адам бойында болатын зиянды құбылыс: басқа ұлт өкілдеріне деген менменсіну, елемеушілік, тәкаппарлық, олардың тілі мен мәдениетін құрметтемеу. Әрбір адамның бойындағы адамзаттық табиғи арақатынас этникалық қарым-қатынастың игілікті дамуына жол ашады, ал менменсіген қасиет қарым-қатынаста әрқашанда қарсылық іс-әрекетін тудырады.
Ұлттық қатынаста дұрыс айтылған ой болса да кейбіреулердің бойында өкпе-наз тудыруы мүмкін. Баспасөз бетіндегі әділ айтылған теріс қылықтар барлық ұлтта кездесе береді және солай екен деп бүкіл ұлтты кінәлауға болмайды. Кейбір газеттерде жарияланған Джигашвилидің, Берияның және кавказ алыпсатарларының ұлты атты мақала туралы Грузия ғалымы Д.Стура ашына айтты. Ал өзбек жазушысы Темур Пулатов өзбектер туралы не білесің деп сұрағанда: олар- біздің базарларымызда грузиндермен қатар тұрып, бағаны тым қымбаттататындар деп жауап беретін мәскеуліктердің бар екенін айтты [5.112б].
Өзбекстанда өткен ғасырдың 80-ші жылдарының аяғында ірі ұрлықтар, асырып жазушылар, жемқорлық әрекеттер әшкереленді. Бұл қылмыстар жергілікті баспасөздерде зерттеу мақаларына себеп болды. Осы құбылыстың әсерінен халық әр түрлі ойға кетті. Ұлттық сезіммен ойнауды, құштарлықты қыздыруды және тұтатуды ұнататын адамдар үшін газет бетіндегі жарияланымдар республиканы бүкіл әлемге масқара етіп жатыр деген өсек таратуға сылтау болды. Өзбекстанда, Қырғызстанда, Грузияда және Ресейде мұндай қылмысты істер көп болды. Тек өзбек, грузин, орыс халықтары істері болмақ емес. Себебі белгілі бір топтың, мафиялық одақтың, жеке адамдардың қылмыстарын халыққа арта салуға болмайды.
Саяси тұрақтылық-экономикалық реформаны жүргізу үрдісіндегі ең басты фактор. Қоғамның тепе-теңдігі үкіметке және халыққа реформаның стратегиясы мен тактикасын таңдауға мүмкіндік береді. Онымен қоса ұлттық мүдделерді, ұлттық құндылықтарды, ұлттық дәстүрлерді қолдау, дамыту және қорғау жөніндегі жұмыстарды сәтті іске асыруға мүмкіндік жасайды.
Қазақ халқының және республиканы мекендеген басқа ұлт өкілдерінің арасындағы татулық, түсіністік және сыйластық Қазақстанның жан-жақты өркендеуі мен гүлденуіне басты себеп. Қазіргі таңда мемлекет басшылары әр ұлт өкілінің өзіндік мәдени ерекшеліктерін сақтай отырып, ұлтаралық татулықты тұрақтандыруға айрықша мән беруде.
Отанымызда салтанат құрған ұлтаралық келісім, берік орныққан бейбітшілік пен тұрақтылық- біздің еліміздің ең басты жетістігі. Осыған байланысты еліміз өзінің мемлекеттік күшін нығайтып, түрлі салалар бойынша реформаларды табысты іске асыруда. Бұған басты себеп халықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайының еселеп артуы. Оның шапағатын, пайдасын бүгінгі таңда барша қазақстандықтар жете сезініп отыр.
Қазақстанда қоғамның барлық саласында ел азаматтары мен азаматшаларының этностық тең құқылығы заңнамада бекітіліп, тәжірибе жүзінде іске асырылды. Елімізде этносаралық өзара ықпалдастықтың басты тетігі ретінде бірегей қоғамдық-саяси институт-Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылды. Оны Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев басқарады. Әлемдік қоғамдастық Ассамблеяның этносаралық ауызбірлікті нығайтуда басты рөл атқаратынын мойындаған. Осындай бірегей моделді өздеріне пайдалануға көптеген мемлекеттер қызығушылық танытып отыр. Баға жетпес байлық ол-достық. Ауқымды жұмыстар атқарумен бірге әр түрлі ұлттық-мәдени қоғамдармен мәдени байланыстар орнату іргелі достыққа жетудің басты сатысы болып табылады. Осыған байланысты Шаңырақ клубы, Достық үйірмесі, Шын жүректен қайырымдылық қоры, Ынтымақ жастар қанаты, Ушу-санда спорт клубы Оңтүстік қазақстан облысында өзге этностармен тығыз жұмыс атқаруда.
Халқымыздың тарихи-мәдени мұрасы өте бай. Әрі өнерге қашанда құштармыз. Достыққа құшағымызды айқара ашамыз. Елімізде 130-дан аса ұлт өкілдері терең достық аясында тату-тәтті өмір сүруде. Этностардың бірлігіне, достығына еліміздегі Қазақстан халқы Ассамблеясы басты ұйтқы болуда. Ынтымақ орталығы танылмай жүрген ұлт өкілдерінің бір-бірімен танысып, табысуына ықпал етуде. Орталықтың мақсаты да олардың тату-тәтті достықпен өмір сүруіне мүмкіндік жасау болып табылады. Алғашында қазақ этно-мәдени орталығы болып құрылған Ынтымақтың ауыз толтырып айтарлықтай атқарған жұмыстары жетерлік. Еліміздің ең басты жетістігінің бірі- кең байтақ елімізде ынтымағы жарасқан ұлт өкілдерінің бірлігі нығайып, әлемде алдыңғы қатарлы ел болуға достығымыздың дәнекер болуы емес пе?
Жастардың бойында ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңіруді талмай жүргізу керек. Ұлтаралық қатынас мәдениеті-бұл әр түрлі ұлт өкілдерінің бойында татулықты, өзара түсіністікті, сыйластықты, имандылықты тәрбиелеу, өз халқынның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сақтай отырып, басқа ұлттардың тұрмыс-салтын, дәстүрін, шаруашылықты жүргізу тәсілдерін, рухани байлығын меңгеруге ұмтылушылық сезімін қалыптастыру. Ұлттық менмендікке, басқа ұлт пен ұлыстарды жеккөрушілікке ұрыну-ымырасыздыққа ұмтылу болып табылады.
Қарым-қатынас мәдениеті белгілі бір қоғамдағы әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы қатынастың барлық түрлерінен, еңбекте, күнделікті тұрмыста, көпшілік қатынаста көрінеді. Әрбір ұлт өкілі басқа ұлт өкілінің жанының тазалығын немесе жамандығын, басқа ұлт өкілдеріне көзқарасын басқалармен салыстыра отырып бағалайды. Басқа ұлт өкілдері бойындағы адамдық жағымды қасиеттерді өз бойына сіңіруге, өмірлік тәжірибе мен шаруашылық жүргізудің озық үлгілерін меңгеруге ұмтылады.
Ұлттар мен ұлыстар арасындағы қарым-қатынасты реттеп отыратын жалпы мемлекеттік этникалық мінез-құлық нормасы-әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы күнделікті аралас-құралас тұрмыстағы татулықты, адал ниетті достық қарым-қатынасты, өзара түсінік пен сыйластықты, жоғарғы мінез-құлық мәдениеті мен адамгершілікті бір-бірінің ұлттық мақтаныштарына, тұрмыс салтына, әдет- ғұрпына, дәстүріне, мүдделері және талғамдарына құрмет, көңіл-күйлеріне қаяу түсірмеуге ұмтылушылық қалыптастыру болып табылады. Ұлттар мен ұлыстар арасындағы достықты, түсіністік пен келісімді, бірлік пен ынтымақтастықты нығайтуға қызмет етеді. Құқықтық мемлекет құруға негіз қалап этникалық ерекшеліктерге қарамай, тұрмыстың ортақ жағдайы мен туысқандық, ынтымақтастық, игілік пен ізгілік идеясы біріктірген адамдардың түсіністік қауымдастығын қалыптастыруға қызмет етеді. Яғни құқықтық қоғам орнатуға бет бұрған тәуелсіз мемлекеттің өз тұрғындарына азаматтық татулық пен ұлтаралық келісім, өзара құрмет пен сыйластық, татулық пен ынтымақтастық тілеп, осы бастан өсер ұрпақтың бойына этникалық қарым-қатынас мәдениетінің ұрығын себуге ұмтылысы құптарлық іс.
Ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру- Қазақстанды мекендеушілердің санасында және іс қимылында жаңа тұрпатты ұлттық қарым-қатынастар дамуының жоғары деңгейінің көрінісін табу нысаны болып табылатын қоғамдық қатынастардың ерекше бір түрі. Саяси және моральдік принцип ретінде этникалық қарым-қатынас мәдениетінің өлшемі болып саналатын ол ұлттар мен ұлыстардың даму, гүлдену процестерін қайтадан ой елегінен өткізетін призма тәріздес әлеуметтік принцип [6.336 б].
Тәуелсіздік жағдайында қалыптастырғалы отырған жаңа мемлекеттегі қарым-қатынас мәдениеті ұлттардың бірін-бірі құрметтеу ісін бірінші кезекке қояды. Оған басты себеп тоқырау кезеңінің жағымсыз құбылыстары қоғамдық ой-пікірлер сферасын да шарпыды. Ұлттық қарым-қатынастар саласындағы адамдардың өр көкіректік, менмендік қылықтары бұл процесті одан әрі шатастыра түсті. Әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы теңдікті бұзған адам екінші жақтың ренішін туғызады. Ұлттық сезімге тие беру оны ушықтырады. Бұл мәселеде кез келген адамның мінез құлқы, саяси мәдениет деңгейі, адамгершілігі негізгі рөлді атқарады. Бірақ кезінде қалыптасып үлгерген ұлт араздығы, сенбеушілік, бір-біріне күдікпен қарау әлі де қалмай келеді. Бұл жағдай еліміздегі қарым-қатынас мәселелерін қайта қарап, тиянақты шешім қабылдауды қажет етеді. Ұлттық тіліміздің жойыла бастауы мен тарихи дәстүріміздің бір шетке ысырылуы сана сезімімізге теріс әсер етіп, адамгершілік, имандылық пен қайырымдылық қасиеттерін төмендеткені белгілі. Мұның барлығы экономика мен әлеуметтік-мәдени талаптардың жөн-жозықсыз бұрмалауына кері әсерін тигізуде. Соңғы жылдары осы олқылықтар бүкіл халықтың ой елегінен өткізіліп, тиісті бағдарламалық құжаттар қабылданды. Оның ішінде көптеген құнды ұсыныстар халықтар достығын нығайтуға, өзара құрмет пен сыйластық, ортақ тұрағымыздың мерейін көтеруге үлкен үлес қосуда [7.156 б]. Елімізде өмір сүріп жатқан ұлттар саяси, экономикалық, әлеуметтік бірлік негізінде әрекет етуде. Осыған байланысты көптеген ұлттардың өмірінде жаңа қарым-қатынастық қасиеттер пайда болуда. Ұлттардың жан-жақты жетілу процесінде интернационалдық қасиеттердің дамуымен қатар ұлттық сипат та жетіле түсуде. Қазақстанда жалпы мемлекеттік және ұлттық мүдделердің бірлігі, этникааралық қатынастың үйлесімді сабақтасуы айрықша мәнге ие болып отыр. Дегенмен бұл Қазақстанда қарым-қатынас мәселелері түбегейлі шешілді деген сөз емес. Қазіргі таңдағы ең басты мәселе азаматтық татулық пен ұлтаралық келісім, халықтар достығы, ынтымақтастық пен бауырластық мәселелері, экономикада орын алып жатқан дағдарысты жою, әлеуметтік әділдік, сөз бен істің бірлігі сияқты принциптерді іс жүзіне асыру жолдарын іздестіру. Ұлттық мақтаныш пен ұлтжандылықтың мағынасын дұрыс бағалау-өзара түсіністік пен халықтар достығын нығайтуға үлкен үлес қосады. Әр адамның қызметінде, мінез-құлқында мемлекеттік және ұлттық факторлардың дұрыс ұғымын қалыптастыру, олардың сана-сезіміндегі адамгершілік, инабаттылық қасиеттерінің терең орнығып, қалыптасып, ұлттық эгоизм, т.б. кері тартпа қалдықтарымен ымырасыз болуына ықпал етеді. Мемлекеттік тәрбиені бір жүйеге келтіру, әрбір ұлттың сана-сезімін дамыту ұлттық мақтанышын орнату арқылы іске асырылғаны дұрыс. Бұған ұлттық сипатта өрбіген жанашырлық белгілер қажет. Ең маңыздысы жаппай мемлекеттік және ұлттық мүдделерді байланыстыру керек.
Республикамызда ұлтаралық келісім мен татулықты қалыптастыру мәселелері Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы- қоғамның идеялық бірлігінде атты еңбегінде жан-жақты көрініс тапты [8.22-24б]. Республикада этникааралық қарым-қатынас мәселелерін дұрыс шешуде, әсіресе, жастардың бойына ұлтаралық қатынас мәдениетін сіңдіруде Н.Ә.Назарбаевтың осы еңбегінің үлкен мәнді методологиялық маңызы бар. Өйткені, Қазақстан көп ұлт өкілдері қоныс тепкен аймақ болып саналады. Түрік және славян тілді қауымдардың ірі топтары қазақ жерін мекендеуде. Осы миллиондаған ұлт өкілдерінің қазақ жерін мекендеуі ұлтаралық қатынас мәселелерін әрдайым басты назарда ұстап, реттеп отыруды талап етеді. Басты орын алып отырған осы мәселені шешу ішкі саясат та Қазақстан тәуелсіздігін алысымен-ақ күн тәртібіне қойылды. Көпұлтты Қазақстанда әр түрлі ұлт өкілдерінің ұлттық мүдделерін шешудің бір ғана жолы бар. Бұл қазақ ұлтының біріктіруші рөлі негізінде барлық халықтардың тепе-теңдігін қамтамасыз ету болып табылады. Өзге кез келген жол апатты қақтығыстарға, демократиялық реформалардың бұзылуына әкеліп соқтыруы мүмкін. Осы себептен де Қазақстан үшін маңызды міндет ұлтаралық қатынас мәдениетін әрбір адамның, өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың бойында қалыптасуын қамтамасыз ету болып саналады.
1.2. Қазақстандық отаншылдық-патриоттық сезімді қалыптастыру ұлтаралық қатынас мәдениетінің өзегі ретінде
Мемлекеттің мықтылығы адамдарының отансүйгіштік-патриоттық қабілеттері деңгейінің жоғарылығына тәуелді. Сондықтан ұлтаралық қатынас мәдениетінің өзегі ретінде отаншылдық-патриоттық сезімді қалыптастыруда жастардың бойына өзінің туған еліне, жеріне, дәстүріне сүйіспеншілікті, махаббатты, адал болуды, отанын қорғауға дайын болуды сіңіруді талап етеді.
Патриотизм дегеніміз құлықтық өнегелік және саяси қағидат, әлеуметтік сезім ретінде өз мазмұнына отанын сүю, оған адалдық, оның тарихына деген мақтаныш, ел мүдделерін қорғауды азаматтық парыз санау түрінде көрінеді. Отанды сүю адамгершілік қағидаттарына қайшы келмейді. Отанын қорғауға дайын болу ол күнде тек әскери жаттығу өткізіп, жауынгерлік шеберлігін жетілдіруді білдірмейді. Ортағасырлық мемлекеттерде және капиталистік дәуірдің алғашқы кезеңдерінде ашық жаулап алушылық пен отарлау саясаты кең тараған құбылыс болды. Сондықтан әр адамның жауынгер болуы бұл заманның қалыпты тіршілік ету үдерісі. Қазақ халқының үлкен тарихи кезеңінен де батырлықты, ерлікті, дәстүрді дәріптеген ауыз әдебиеті туындыларын білеміз. Ал ауыз әдебиеті батырлық жырларымен ерекшеленеді. Асан Қайғы, Ақтамберді, Бұқар, Үмбетей т.б. жыраулар елді қорғайтын, біріктіретін, елге үлгі болатын батырлар мен көшбасшыларды жырлады. Ақтамберді жыраудың толғаулары елді бірлікке, ынтымаққа үндеді, жауынгерлерді жігерлендірді:
Жауға шаптым ту байлап,
Шекті бұздым айғайлап.
Дұшпаннан көрген қорлықтан,
Жалынды жүрек қан қайнап.
Ел-жұртыңды қорғайлап,
Өлімге жүрміз бас байлап.
Өз заманында ұлттық тәрбие халықтың елжандылығын қалыптастырып қазақ жерін қорғап қалудың басты қозғаушы күші болды. Бүгінгі заман басқа талаптарды қояды. XX ғасырда халықаралық құқық дамып, дүние жүзінде мемлекеттік егемендікті қорғаудың кепілдігі нығайды. Сондықтан адамзаттың болашақ дамуы өзінің елжандылығын бейбітшілік өмірге бейімдейтін ізгілікті тәрбиеге көңіл бөлуімен анықталатын болады. Әзірше дүние жүзінің 50-ден аса аймағында этносаралық қақтығыстардың ошағы тұтанып тұр.
Сонымен бірге қазіргі жаһандану жағдайында шегараны қорғаудан бұрын, экономикалық, саяси тәуелсіздікті және қауіпсіздікті нығайту маңызды мақсат болып табылады. Бұл қарусыз майдан. ТҰҚ-тың үстемдігі дамушы елдердің бәрін өзіне тәуелді етіп, қарызға батырған. Олардың өзара бәсекелестігінің салдарынан және саудагерлік банк әрекетінен ақыры соңғы 10-12 жылда дүниежүзілік дағдарыстар ды өршітіп жіберді. Түптің түбінде күйзеліс көретін бұқара көпшілік пен мешеу мемлекеттер. Табиғи байлықтар азайған сайын Қазақстанды транскорпорациялардың тонаушылық әрекеті күшейе береді. Сондықтан Қазақстанның отаншылдығы мен азаматтылығы мемлекеттің тәуелсіз экономикалық саясатын халқы үшін жүргізуге ықпал жасауымен өлшенетін болады.
Өскелең ұрпақтың отаншылдық сезімін қалыптастыру отбасынан басталатынын қазақ халқы дәстүрлі тәрбиеде қолданып келген. Ол ауыз әдебиетінде Отанды сүю- отбасынан басталады деген мақалда көрініс тапқан. Өкінішке орай отаршылдық және орыстандыру саясатының зардаптары дендегені соншалық, енді тәуелсіздіктің 25 жылдығын атауға дайындалған кезімізде ана тілін, ұлттық дәстүрін аяқ асты етушілердің азаймағанын айтуға мәжбір боламыз. Себебі отбасында осының негізін қалайтын ата-аналардың өздері ұлттық тәрбиені бойына сіңіре алмағандықтан, ұлт мәдениетіне менсінбей қарайды. Осындай адамдарды сынағанда өзінің теріс әдеттерімен күресуге жігерсіздігін, өресіздігін жасыру үшін шала түсінген, жалған интернационализм құндылықтарын алға тартады. Оны ана тілін, әдет-ғұрпын ұстанатын адам айтса бір жөн, ал ұлттық нигилизм өн бойына тарап кеткен адамды азамат деп атауға да келмейді. Олардың насихаттайтыны жылтыр дүниеге құмарлығы мен космополиттік көзқарас. Дүниенің азаматы болу ол озық көзқарасты жан-жақты меңгеруді қажет етеді, ал өз отанын толық мағынада сүйе білмейтін адамның өзін интернационалист ретінде ұсынуға ешқандай құқы жоқ.
Сондықтан ел-елдің бәрі жақсы, өз елің бәрінен жақсы екенін үстірт түсініп, түбінде өз елінде тұрып, өз елінен адасатындарды болдырмайтын бір ғана құрал мен шарт бар-ол ана тілін ана сүтімен сіңіру. Сол жалған интернационалистер жазып жатқан кітаптарында ұлтың белгісі тіл емес деп дәлелдегісі келеді. Ол өзі ана тілінен айырылған, бірақ толық өз ұлтының мүшесі болуға есейгенде ана тілін біліп алуға еңбек етуге жігері жетпеген адамдардың айла - шарғысы. Шарасыздықтан қара нәсілді құлдардың ұрпақтары ағылшын тілді жасанды американдық ұлттың құрамына кіріп, әлі күнге нәсілдік кемсітулерден құтыла алмай жүр. Сол сияқты өз елінен зорлықпен куылып әр түрлі елдің арасында бейімделіп тілінен айырылған яхудилер ұрпағы ақыры өз отанын қайтаруға, ана тілін қалпына келтіруге қол жеткізді. Дегенмен бұл елдің өкілімін деп, бірақ өз отанына қайтқысы кемейтіндер 60%-дан асып тұр. Міне, отаншылдар басқа елде сұлтан, олигарх болғанша, өз елін алпыс жыл бойы соғыс жағдайында қорғап келеді.
Тіл дегеніміз- әрқайсысының белгілі мәні бар дыбыстар жүйесі. Танымал кітаптар мен мақалаларда ымдасу тілі немесе қимыл тілі деген терминдер кездеседі. Адамдар кейде осы әдіс арқылы да түсініседі. Бірақ ымдасу тілі адам қатынасының белгілі бір әдісі ретінде қызмет жасай алса да, тіл бола алмайды. Себебі таңбалық байланыс жүйесі жоқ. Тек адамдар ғана таңбаларды қолдануға қабілетті және осының көмегімен қарым- қатынасты дамытады. Тіл арқылы жай сезіммен шектелмей, күрделі ойлар мен мұраттармен де бөліседі. Таңбалық байланысты қолдану арқылы адам құнды ойларымен, жақсы ниеттерімен, бірігіп әрекеттесу әдістерімен бөліседі.
Тіл адамдардың жануарлар әлемінен бөлініп шығуына мүмкіндік берді. Сөйлеу тілі адамдарды жануарлардан ажырататын, жазу қарабайыр мәдениет пен өркениет арасын ажыратады. Жазуға дейінгі мәдениет адамы дәстүрлі оқу мен сенімнің құнды үлгілерін есте сақтауға мәжбүр болды. Егер оның есте сақтау қабілеті керемет болса, ол айналасындағыларға қадірлі, әрі қозғалмалы кітапхана қызметін атқарды. Көпті көрген кәрі кісілер әдет-ғұрыптарды және мәдениеттің басқа бөлшектерін сақтаушы ретінде қарапайым қоғамдарда қадірлі болды. Бірақ адамның ес-қабілеті шексіз емес.
Адам есі мен мәдени мұралардың ауызша таралуына тәуелді мәдениет өте қарапайым болып қалуға мәжбүр. Алайда жазудың пайда болуы мәдениетті күрделендіруге, дамытуға мүмкіндік береді. Жазу арқылы технологияның, мәдени мөлшерлердің ұсақ бөліктеріне дейін сақталып, ұрпақтан - ұрпаққа жетті. Тіл мен мәдениеттің жақындығы соншалық, қоғамдық мәдениетке енген кез келген жаңа толықтыру тілдегі өзгеріске байланысты болады. Әрбір субмәдениеттің өзіндік тілдік қатынас ерекшеліктері бар. Тіл мәдениет негіздерімен және адамгершілік қатынастардың бар түрімен байланысты, тұлғаның әлеуметтенуі және қоршаған ортаға бейімделуі тілдің көмегімен іске асады.
Тілдің мәдениетпен бірге өсетіндігі соншалық, жазу мәтіндерін біртіндеп екінші тілге аудару үшін аудармашы мамандар сол қоғамның да мәдениеті туралы білуі тиіс. Бірнеше ғалымдар ағылшын тілінен орысшаға аударудың компьютерлік бағдарламасын өңдеді. Бағдарламаның 1-сынағында ағылшын және орыс қоғамдарының мәдени ерекшеліктерінің ескерілмегені байқалды. Рухы сергек, бірақ тәні дәрменсіз деген сөз тіркесін, жақсы шарап, бірақ тамақ дәмсіз деп аударғаны мәдени ерекшелітерді ескермеуінен болған.
Тіл арқылы құндылықтардың мәнін ашу мүмкін болады. Құндылық-мәдениеттің маңызды бөлшегі. Құндылықтарды қалыптастыру ең бірінші тіл арқылы жүзеге асырылады. Жазу мәдениеті дамымаған дәстүрлі қоғамда рухани мәдениеті, ауыз әдебиетін, әдет-ғұрыпты, мінез құлық үлгілерін тіл арқылы өскелең ұрпақтың санасына дарыта алған. Қазіргі өркениетті қоғамның технологиясы қаншалықты жетілгенімен, балдырғандарға мультфильмдерді тіл негізінде көрсете алады. Сол сияқты барлық бейнелі ақпарат теледидар арқылы көркем тілмен ұштастыру негізінде ғана бұқара халыққа кеңінен таратылады.
Тәуелсіздік жылдары қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде мәртебесін нығайту қозғалысы кең етек жайды. Қазақ тілі қоғамы аясында жүргізілген жұмыс қаншалықты ауқымды болғанымен, тәуелсіздікке міне 25 жыл толса да қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі жеткілікті орнықпады. Себебі орыстанып қалыптасқан кертартпа қауымды өзгерту, ана тілімен және ұлттық мәдениетімен, халықтық дәстүрмен қауыштыру көптеген әлеуметтік, саяси, экономикалық, құқықтық, мәдени және психологиялық кедергілерді еңсеруді қажет етті. Осының бәрін әлеуметтік-мәдени мәнді жайттардың алатын орнын ескермей түсіндіру мүмкін емес.
2014 жылы тәуелсіздік алғалы бері ашылған қазақ мектептерінің саны 1000-нан асты. Қазақ тілінде тәрбиелейтін бала-бақшалар жылдан-жылға көбеюде. Жоғары оқу орындарында қазақша оқитын студенттердің үлесі тез өсіп келеді. Сондай-ақ басқа-да үкіметтік емес ұйымдар құрылып, осы бағыттағы қажетті іс-әрекеттер жасалуда. Аллажар-қолдау қоры, Ұлт тағдыры, Халық рухы т.б. ұйымдар мен қазақ тіліндегі ақпарат құралдары азаматтық қоғам институты ретінде мемлекеттік тілдің мәртебесін нығайтуда көп еңбек сіңіріп келеді. 2015 жылы М.Шаханов басқаратын Мемлекеттік тіл қоғамдық бірлестігі Қазақстан халқының тілдері күні қарсаңында Алматы қаласында мемлекеттік тіл мәртебесі жөнінде митинг өткізді.
Тарихи тағлым дәлелдегендей, елінен, мәдениетінен айырылған ер жетім, елінен безген ер болмас. Туған жердің ауасының шипалығын сезінетін адам не жат жұрттықтың тағдырын басынан өтуі керек, не осыған лайықты ұлттық тәлім-тәрбие алуы қажет. Әр елдің қарапайым халқы ана тілінде адамгершілікті, бауырмалдықты, қайырымдылықты, үлкенге сыйластықты, меймандостықты т.б. ізгі қасиеттерді тәрбиелеп келгені этнография тарихынан белгілі. Ал үстем таптың өкілдері басқа жердің байлығына сұқтанып, қарапайым жауынгерлерді соғысқа айдап салып азғындырғанын бүкіл тарихта болған он бес мың соғысы куә. Бір ғана Ақсақ Темір қазақ даласындағы малды айдап кету үшін он шақты жорық жасаған. Содан үлгі алған немересі Ұлықбек жеті тонаушы жорық жасағаны белгілі. Әр жауынгер иеленген малын айдап қайтатынын М.Х.Дулатидің еңбегінде жазылған. Қазақтарды тонаушы деп кемсітпек болған орыс казактары қазақ ауылдарына шабуыл жасап, малын айдап кететіндері ХVIII-XIX ғғ. тарихынан белгілі. Еуропаның крест жорықтары Иерусалимдегі қасиетті табытты азат ету желеуімен басталып, ақыры бір жарым ғасыр бойы мұсылман елдерін тонау жорықтарына айналған.
Қазіргі заманның адамына жалпы адамзаттық құндылықтарды өз елінің ұлттық құндылықтары арқылы ғана игеруден басқа жол жоқ. Өз отанын қадірлеу, ана тілін, ұлттық дәстүрін қастерлеу барлық ұлттық мәдениеттерге жақын қасиет. Қазақ халқының туа біткен қасиеттерін Қазақстанның басқа этникалық топтарының өкілдеріне таныстыру және өзге ұлттардың мәдениетімен танысу Кеңес өкіметі кезеңінен үзілмей келе жатқан дәстүр. Бала кезден туған жерін, табиғатын сүйіп, оны аялап өскен жеткіншек ұрпақтың отансүйгіштік сезімін ата-бабалардың батырлық тарихын, мәдениетін, ауыз әдебиетін меңгерту арқылы нығайтуға болады. Сонымен бірге өз елінің толыққанды азаматы болу өз отанын нығайтатын өз ісінің білікті маманы ретінде адал еңбекпен айналысуын қажет етеді. Осының бәрін қалыптастыратын отбасы, мектепке дейінгі мекемелер және білім беру саласы.
Қазақстан тәуелсіздік алған алғашқы жылдары орны алған экономикалық дағдарыс тәлім-тәрбие жұмысын тиімді жүргізуге қол байлау болды. Ел еңсесін түзей бастаған кезде өскелең ұрпақ тәлім-тәрбиесіне баса назар аударыла бастады. Әсіресе баспасөз беттерінде ұлттық тәрбие мен жалпы қазақстандық патриотизм мәселесі жиі қозғалатын болды. Соңғы жылдары жастар Отанға азаматтық борышын қалай атқаруы керек деген бағыттағы идеологиялық жұмыстың пәрмені артып келеді. Н.Назарбаев өзінің жыл сайынғы халыққа жолдауларында іргесі берік тәуелсіз мемлекетті нығайту үшін жастарға ең алдымен заман талабына сай сапалы, нарықтық бәсекеге жарамды білім беруді, ұлттын, атамекенін сүйетін, ұлтаралық келісімді сақтай алатын ұрпақты тәрбиелеуді меңзеп келеді. Жас Отан жастар қанатының V съезінде (2015ж.) бұл ұйымның жастардың әлеуметтендіру ісіне үлес қосатынына сенім артылды. Азаматтық қоғамның институты ретінде Жас Отан және 720-дан астам жастардың үкіметтік емес ұйымдарында 1 млн. 200 мыңдай жастар қамтылған. Республика Президентінің Жас Отанның алдына қойған негізгі міндеті- жалпы ұлттық сипаттағы патриоттық құндылықтар мен прогресс мақсаттары негізінде ел жастарын топтастыру функциясын өз мойнына алу екенін айтты. Жас отандықтар қазақстандық жастардың үніне, оның мұң-мүддесі мен қызығушылықтарының рупорына, жарқын жас таланттар үшін тартушы күшке айналуы тиіс.
Бүгінгі билік орындарында сыбайлас жемқорлық, өз басының қамын күйттеушілік белең алған шақта іргесі берік болашақ мемлекетті жасаушы жастардың жүрегі Отанға деген қалтқысыз сүйіспеншіліктен алаулап тұруы тиіс.
Мемлекеттік идеологияның жетілуі мен азаматтық белсенділіктің қалыптасуы жас ұрпақтың тәрбиесін біртұтас жүйеге айналдырып келеді. Елдік пен егемендіктің нышандарын құрметтеу мақсатында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздердің 23 жылдығына арналған Менің Қазақстаным атты республикалық жастар форумында Елбасы Н.Назарбаев: Мемлекеттік рәміздер- халқымыздың рухын, ұлттық салт-санасын, қаһармандығы мен даналығын, болашаққа үмітін, арман-тілегін жеткізетін ерекше құнды белгілер деп, мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz