«СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ: ОНЫҢ ҚОҒАМҒА КЕРІ ӘСЕРІ»
Кіріспе
1. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік феномен ретінде және жемқорлықтың шығу себептері мен мәні.
1.1. Сыбайлас жемқорлық ұғымының анықтамасы, теориялық негіздері, даму тарихы және оның түрлері
1.2. Сыбайлас жемқорлықтың негізгі себептері мен әлеуметтік белгілері.
1.3. Сыбайлас жемқорлық . қауіпті әлеуметтік құбылыс және оның қоғам дамуына кері әсері
2. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және күресу..
2.1. Азаматтық қоғам: оның сыбайлас жемқорлықпен күрестегі рөлі
2.2. БАҚ.ның сыбайлас жемқорлықпен күрестегі рөлі
2.3. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, күресу шаралары, сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылық және ол үшін жауаптылық...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..
Қосымшалар
1. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік феномен ретінде және жемқорлықтың шығу себептері мен мәні.
1.1. Сыбайлас жемқорлық ұғымының анықтамасы, теориялық негіздері, даму тарихы және оның түрлері
1.2. Сыбайлас жемқорлықтың негізгі себептері мен әлеуметтік белгілері.
1.3. Сыбайлас жемқорлық . қауіпті әлеуметтік құбылыс және оның қоғам дамуына кері әсері
2. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және күресу..
2.1. Азаматтық қоғам: оның сыбайлас жемқорлықпен күрестегі рөлі
2.2. БАҚ.ның сыбайлас жемқорлықпен күрестегі рөлі
2.3. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, күресу шаралары, сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылық және ол үшін жауаптылық...
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..
Қосымшалар
Тақырыпта сыбайлас жемқорлықтың қоғам дамуына кері әсерін анықтау жолдары қарастырылған. Қазіргі дағдарыстық өтпелі қоғамымызда жаһандық деңгейдегі проблемалардың бірі – сыбайлас жемқорлық болып тұрғаны бәрімізге белгілі.
Жемқорлық – мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мен мүддесі үшін пайдалану мақсатында жасаған қоғамға қауіпті қылмыстық іс-әрекеттер түрі. Жемқорлықтың негізгі белгілері: лауазымды адамның өзінің немесе арадағы делдал арқылы пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған әркеттері үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлік құқығы не болмаса мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алуы. Туыстық, жерлестік және т.б. жақындарына байланысты қызметке ретсіз қабылдау және көтермелеу, сондай-ақ мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді талан-таражға салу.
Жемқорлық жасалу түрлеріне қарай жекелеген лауазымды қызметкерлер және бірнеше лауазымды қызметкерлер бірігіп жасаған қылмыстық іс-әрекет. Екіншісі, бірнеше лауазымды қызметкерлердің бірігіп жасаған жемқорлық қылмысы – сыбайлас жемқорлық деп екіге бөлінеді.
Қазіргі біздің қоғамымызда сыбайлас жемқорлықтың қауіпті қылмыс әрі әлеуметтік құбылыс ретінде ең көп тараған түрінің бірі – парақорлық. Ол дегеніміз пара алу, пара беру және парақорлыққа делдал болу болып табылады. Бұл құбылыс мемлекетіміздің қарқынды дамуына кері әсерін келтіруде. Бүгінгі таңда елімізде жемқорлықтың белең алып кетуінің қауіптілігі – ұлтты моральдық тұрғыдан аздыртып, қарапайым халықтың мемлекетімізге, билік орындарына деген сенімсіздігін және құқық қорғау орындарының қызметін бағаламауы сияқты көзқарастардың пайда болуына алып соқтыртады. Сыбайлас жемқорлықпен жұмыла күресуді бүкіл халық болып ат салысу қажет. Әрине бұл оңай іс емес. Бұл қауіпті құбылыстың тамыры тереңде жатыр.
Жемқорлық – мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мен мүддесі үшін пайдалану мақсатында жасаған қоғамға қауіпті қылмыстық іс-әрекеттер түрі. Жемқорлықтың негізгі белгілері: лауазымды адамның өзінің немесе арадағы делдал арқылы пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған әркеттері үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлік құқығы не болмаса мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алуы. Туыстық, жерлестік және т.б. жақындарына байланысты қызметке ретсіз қабылдау және көтермелеу, сондай-ақ мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді талан-таражға салу.
Жемқорлық жасалу түрлеріне қарай жекелеген лауазымды қызметкерлер және бірнеше лауазымды қызметкерлер бірігіп жасаған қылмыстық іс-әрекет. Екіншісі, бірнеше лауазымды қызметкерлердің бірігіп жасаған жемқорлық қылмысы – сыбайлас жемқорлық деп екіге бөлінеді.
Қазіргі біздің қоғамымызда сыбайлас жемқорлықтың қауіпті қылмыс әрі әлеуметтік құбылыс ретінде ең көп тараған түрінің бірі – парақорлық. Ол дегеніміз пара алу, пара беру және парақорлыққа делдал болу болып табылады. Бұл құбылыс мемлекетіміздің қарқынды дамуына кері әсерін келтіруде. Бүгінгі таңда елімізде жемқорлықтың белең алып кетуінің қауіптілігі – ұлтты моральдық тұрғыдан аздыртып, қарапайым халықтың мемлекетімізге, билік орындарына деген сенімсіздігін және құқық қорғау орындарының қызметін бағаламауы сияқты көзқарастардың пайда болуына алып соқтыртады. Сыбайлас жемқорлықпен жұмыла күресуді бүкіл халық болып ат салысу қажет. Әрине бұл оңай іс емес. Бұл қауіпті құбылыстың тамыры тереңде жатыр.
1. Рогов И.И., Құспанов Н.Б., Исенова С.Е. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекеттің негіздері, Оқу құралы, «Транспаренси Қазақстан», Алматы 2004.
2. Алауханов ЕСБЕРГЕН Оразұлы Криминология (Қылмыстану), Оқу құралы, «Қазығурт» баспасы -Алматы 2006
3. Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» (1998 жылғы 2 шілдедегі) Заңы.
4. «Ақ жол Қазақстан» газеті, №56 (73), 29 тамыз 2008ж.
5. «Егемен Қазақстан» газеті №489, 10 желтоқсан 2008ж.
6. А.Айталиев. Ұлттану. Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1998. - 2266.
7. М.Жолдасбеков. «Ұлттық идея - ұлы ұйытқы». Егемен Қазақстан, 14 желтоқсан 2006ж.
8. Тилекеева С, Байбахов Н. Социология. Түркістан: ХҚТУ баспасы, 2005. -706.
9. «Қаз Ақпарат» 2008 жылғы 17 тамыз
10. Основы противодействия коррупции / Ғылыми редакциясын С.В.Максимов басқарған. - М.: Спарк, 2002 ж.
11. Жастар сыбайлас жемқорлыққа қарсы: Конференция материалдарының жинағы / Жауапты редактор С.Злотников. - Алматы, 2001.
12. Борьба с коррупцией в переходный период. Вклад в обсуждение стратеги. Всемирный банк, Вашингтон, Федеральный округ Колумбия, 2000 г.
13. Основы борьбы с коррупцией (системы общегосударственной этики поведения) / Науч. Ред. С.В. Максимов и др. - М.: Спарк, 2000
14. Mary Robinson. Corruption and human rights // Основы противодействия коррупции (системы общегосударственной этики поведения) // Corruption Report 2004 Transparency International Pluto Press Sterling, VA.
15. Антикоррупционный набор инструментов. Представлен Комитетом ООН по контролю за наркотиками и предупреждению преступности в рамках Глобальной программы против коррупции.
16. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының құқық қорғау қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы» 2001 жылғы 22 қаңтардағы №471 Жарлығы // Заң газеті. 2000 ж., 8 қыркүйек.
17. И.И.Рогов, Б.А.Мұхаметжанов, С.Ф.Бычкова. Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» Заңына түсініктемелер. Алматы, 2001.
18. Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Қазақ Стратегиялық зерттеулер институтының «Сыбайлас жемқорлық феномені: теориясы мен практикасының мәселелері» деген тақырыптағы зерттеулерінің нәтижесі жөніндегі есебі. - Алматы, 2002.
19. Криминология / Ред. Басқарғ. А.И.Долгова. - Мәскеу, 1999.
20. Криминология / Ред. Басқарғ. Дж.Ф.Шелли / орысшаға ағылш. Тілінен аударма. - Петербор, 2003.
21. Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы, 2008 ж., №13, 195-құжат.
22. А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы., «Жеті жарғы». 2003 ж.
23. Карпец И.М. Пределы криминологических исследований. Социологическая законность. - 1968. - №3. - 9-14б
24. Лунеев В.В. Преступность XX века. Мировой криминологический анализ. -Москва, 1997.-3186.
25. Номоконов В.А. Преступное поведение: детерминизм и ответственность. -Владивосток, 1989. -2106.
26. Велиев И.В. Проблемы обеспечения законности при квалификаций по признакам объекта посягательства. - Баку: Учебный центр прокуратуры РА, 1992. -1506.
27. Антология мировой политологии 1-10 том. Алматы. «Қазақстан» 2006
28. Иващенко А.Е., Марченко А.И. Методология правового исследования насилия. Социально-правовые проблемы борьбы с насилием. - Москва, 1969. -1906.
29. Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. Москва, 1996. -2366.
30. Загородников Н.И. Объект преступления и проблема совершенствования уголовного законодательства. Актуальные проблемы уголовного права. Москва: АН СССР, 1988. 20-326.
31. Велиев И. Объект посягательства и квалификация преступлений. Москва, 1993.-2106.
32. Велиев И.В. Уголовно-правовые методы установления и правовая оценка объекта посягательства при квалификации преступлений: Автореф. дис. канд. юрид. наук. - Баку, 1992. -32б.
33. Абдыхалыков М.А. Психическое насилие - как средство завладения имущества в вымогательстве, грабеже и разбое. - Ташкент, 1994. -1686.
34. Шаргородский М.Д. Ответственность за преступления против личности. -Москва, 1963.-1866.
35. Давид Э. Синдром жертв нападения - это серьезно. Зарубежом. 1991. -№42-3-9б.
36. Куц В.Н. Ответственность за вымогательство по советскому уголовному праву: Автореф. дис. канд. юрид. наук - Харьков, 1986. 416.
37. Рарог А.И. Вина в преступлениях, посягающих на два объекта: задача и средства уголовно-правовой охраны общественных отношений. Сборник ученных трудов ВЮЗИ. Москва, 1983. 48-596.
38. Каиржанов Е.К. Интересы трудящихся и уголовный закон: Проблемы объекта преступления. Алматы, 1973. 1586.
39. Каржанский Н.И. Объект посягательства и квалификации преступлений. -Алматы, 1983
40. Глистин В.К. Проблемы уголовно-правовой охраны общественных отношений. Ленинград, 1979.
41. АшитовЗ.О. Социолистическая законность и квалификация преступлений. -Алматы, 1983.
42. Коржанский Н.И. Предмет преступления. - Волгоград, 1976.
43. О проблемах вымогательства. Бюллетень Верховного Суда Республики Казахстан. - 1994.
44. Ашитов З.О. Право суверенного Казахстана. - Алматы: Жет1 Жаргы, 1995.
45. Мельник Н.И. Ответственность за вымогательство личного имущества. Киев. 1991.
46. Сахаров А.Б. Уроки правды и проблемы криминологии. Москва, 1987.
47. Миндагулов А.К. и др. Причины преступности. - Хабаровск, 1988.
48. Раек Э.Э. Борьба с преступностью и социальное управление. Москва, 1985.
49. Даньшин И.Н. Преступность: понятие и общая характеристика. Причины и условия. Киев, 1988.
50. Антонян Ю.М. Причины преступного.поведения. Москва, 1992.
51. Агыбаев А.Н. Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в РК. Алматы, 1995.
52. Антонян М.Ю. Психическое отчуждение личности и преступное поведение. Ереван, 1987.
53. Кудрявцев В.Н. Правовое поведение: норма и патология. Москва, 1982.
54. 54. Филобок Л.П. Трудовой коллектив: Профилактика правонарушений. Рига, 1987.
55. Коган В.М. Социальный механизм уголовно-правового воздействия. Москва, 1988.
56. Антонян Ю.М. Социальная среда и формирование личности преступника. Москва, 1975.
57. Блиндер Б. Почему совершаются преступления. Ташкент, 1976.
58. «Егемен Қазақстан», 26.11.2008 ж.
59. Садыков Ж.С., Каракетов Ю.М. Как спастись от преступника. Нукус, 1993.
60. Жекебаев У.С, Рахимов Т.Г. Мотивация преступления и уголовная ответственность. Алматы, 1987.
61. Махайлов Л.В. Борьба с коррупции в США (80-е годы) // Вопросы истории. – 1994, №5
62. Джонстон М. Поиск определений: качество политической жизни и проблемы коррупции // Международное жюри социальных наук. Париж, 1997 №16
63. Бекжанов Б.А. Адами капитал және қызметтік этика // Егемен Қазақстан 9 желтоқсан 2015, №972
64. Сатаров Г.А. Россия в коррупции: кто кого? // Российская газета. 1998.-№31. 3-б.
65. Ахметжанов А. // Заң журналы. 2007.-№9. 15-б.
66. Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа күресу туралы заңы, 25қыркүйек 2003 жыл.
67. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «100 нақты қадам» ұлттық жоспары.
68. «Нұр Отан» халықтық партиясының 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бағдарламасы.
69. Ерғалиев Ж. Тоғышар санаға сілкініс керек // Егемен Қазақстан. №121(19843). 2-б.
70. Тілеубергенов Е.М. Жемқорлық – жегі құрт // Қазақстан – Zaman газеті. 2005.-№23. 2-б.
71. Айталы А. Макросаясат пен микросаясат немесе жемқорлық сабақтастығы // «Жалын» журналы, 2011 №6
72. Жақсылықбаева Р.С. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың сындарлы саясаты және бұқаралық ақпарат құралдары /Р.С.Жақсылықбаева// ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы. - Алматы, 2012. №2(32). - Б.16-18
73. 2. Ерғалиев Ж. Тоғышар санаға сілкініс керек / Ж.Ерғалиев// Егемен Қазақстан. №121(19843). - Б.2
74. 3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2050:Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы / Н.Ә.Назарбаев// Юрист. - Алматы, 2013. - Б.44
75. Қарабаев Ш. Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның әлеуметтік-мәдени, саяси дамуы Алматы, 2010 405-406бб
76. Дорендорф.Р. Дорога к свабоде: демократизация и ее проблемы в Востойной Европе. Вопросы философии. 1990 №9
77. Айқын, 20 маусым 2009 жыл
2. Алауханов ЕСБЕРГЕН Оразұлы Криминология (Қылмыстану), Оқу құралы, «Қазығурт» баспасы -Алматы 2006
3. Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» (1998 жылғы 2 шілдедегі) Заңы.
4. «Ақ жол Қазақстан» газеті, №56 (73), 29 тамыз 2008ж.
5. «Егемен Қазақстан» газеті №489, 10 желтоқсан 2008ж.
6. А.Айталиев. Ұлттану. Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1998. - 2266.
7. М.Жолдасбеков. «Ұлттық идея - ұлы ұйытқы». Егемен Қазақстан, 14 желтоқсан 2006ж.
8. Тилекеева С, Байбахов Н. Социология. Түркістан: ХҚТУ баспасы, 2005. -706.
9. «Қаз Ақпарат» 2008 жылғы 17 тамыз
10. Основы противодействия коррупции / Ғылыми редакциясын С.В.Максимов басқарған. - М.: Спарк, 2002 ж.
11. Жастар сыбайлас жемқорлыққа қарсы: Конференция материалдарының жинағы / Жауапты редактор С.Злотников. - Алматы, 2001.
12. Борьба с коррупцией в переходный период. Вклад в обсуждение стратеги. Всемирный банк, Вашингтон, Федеральный округ Колумбия, 2000 г.
13. Основы борьбы с коррупцией (системы общегосударственной этики поведения) / Науч. Ред. С.В. Максимов и др. - М.: Спарк, 2000
14. Mary Robinson. Corruption and human rights // Основы противодействия коррупции (системы общегосударственной этики поведения) // Corruption Report 2004 Transparency International Pluto Press Sterling, VA.
15. Антикоррупционный набор инструментов. Представлен Комитетом ООН по контролю за наркотиками и предупреждению преступности в рамках Глобальной программы против коррупции.
16. Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының құқық қорғау қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы» 2001 жылғы 22 қаңтардағы №471 Жарлығы // Заң газеті. 2000 ж., 8 қыркүйек.
17. И.И.Рогов, Б.А.Мұхаметжанов, С.Ф.Бычкова. Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» Заңына түсініктемелер. Алматы, 2001.
18. Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Қазақ Стратегиялық зерттеулер институтының «Сыбайлас жемқорлық феномені: теориясы мен практикасының мәселелері» деген тақырыптағы зерттеулерінің нәтижесі жөніндегі есебі. - Алматы, 2002.
19. Криминология / Ред. Басқарғ. А.И.Долгова. - Мәскеу, 1999.
20. Криминология / Ред. Басқарғ. Дж.Ф.Шелли / орысшаға ағылш. Тілінен аударма. - Петербор, 2003.
21. Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы, 2008 ж., №13, 195-құжат.
22. А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. Алматы., «Жеті жарғы». 2003 ж.
23. Карпец И.М. Пределы криминологических исследований. Социологическая законность. - 1968. - №3. - 9-14б
24. Лунеев В.В. Преступность XX века. Мировой криминологический анализ. -Москва, 1997.-3186.
25. Номоконов В.А. Преступное поведение: детерминизм и ответственность. -Владивосток, 1989. -2106.
26. Велиев И.В. Проблемы обеспечения законности при квалификаций по признакам объекта посягательства. - Баку: Учебный центр прокуратуры РА, 1992. -1506.
27. Антология мировой политологии 1-10 том. Алматы. «Қазақстан» 2006
28. Иващенко А.Е., Марченко А.И. Методология правового исследования насилия. Социально-правовые проблемы борьбы с насилием. - Москва, 1969. -1906.
29. Гаухман Л.Д. Борьба с насильственными посягательствами. Москва, 1996. -2366.
30. Загородников Н.И. Объект преступления и проблема совершенствования уголовного законодательства. Актуальные проблемы уголовного права. Москва: АН СССР, 1988. 20-326.
31. Велиев И. Объект посягательства и квалификация преступлений. Москва, 1993.-2106.
32. Велиев И.В. Уголовно-правовые методы установления и правовая оценка объекта посягательства при квалификации преступлений: Автореф. дис. канд. юрид. наук. - Баку, 1992. -32б.
33. Абдыхалыков М.А. Психическое насилие - как средство завладения имущества в вымогательстве, грабеже и разбое. - Ташкент, 1994. -1686.
34. Шаргородский М.Д. Ответственность за преступления против личности. -Москва, 1963.-1866.
35. Давид Э. Синдром жертв нападения - это серьезно. Зарубежом. 1991. -№42-3-9б.
36. Куц В.Н. Ответственность за вымогательство по советскому уголовному праву: Автореф. дис. канд. юрид. наук - Харьков, 1986. 416.
37. Рарог А.И. Вина в преступлениях, посягающих на два объекта: задача и средства уголовно-правовой охраны общественных отношений. Сборник ученных трудов ВЮЗИ. Москва, 1983. 48-596.
38. Каиржанов Е.К. Интересы трудящихся и уголовный закон: Проблемы объекта преступления. Алматы, 1973. 1586.
39. Каржанский Н.И. Объект посягательства и квалификации преступлений. -Алматы, 1983
40. Глистин В.К. Проблемы уголовно-правовой охраны общественных отношений. Ленинград, 1979.
41. АшитовЗ.О. Социолистическая законность и квалификация преступлений. -Алматы, 1983.
42. Коржанский Н.И. Предмет преступления. - Волгоград, 1976.
43. О проблемах вымогательства. Бюллетень Верховного Суда Республики Казахстан. - 1994.
44. Ашитов З.О. Право суверенного Казахстана. - Алматы: Жет1 Жаргы, 1995.
45. Мельник Н.И. Ответственность за вымогательство личного имущества. Киев. 1991.
46. Сахаров А.Б. Уроки правды и проблемы криминологии. Москва, 1987.
47. Миндагулов А.К. и др. Причины преступности. - Хабаровск, 1988.
48. Раек Э.Э. Борьба с преступностью и социальное управление. Москва, 1985.
49. Даньшин И.Н. Преступность: понятие и общая характеристика. Причины и условия. Киев, 1988.
50. Антонян Ю.М. Причины преступного.поведения. Москва, 1992.
51. Агыбаев А.Н. Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в РК. Алматы, 1995.
52. Антонян М.Ю. Психическое отчуждение личности и преступное поведение. Ереван, 1987.
53. Кудрявцев В.Н. Правовое поведение: норма и патология. Москва, 1982.
54. 54. Филобок Л.П. Трудовой коллектив: Профилактика правонарушений. Рига, 1987.
55. Коган В.М. Социальный механизм уголовно-правового воздействия. Москва, 1988.
56. Антонян Ю.М. Социальная среда и формирование личности преступника. Москва, 1975.
57. Блиндер Б. Почему совершаются преступления. Ташкент, 1976.
58. «Егемен Қазақстан», 26.11.2008 ж.
59. Садыков Ж.С., Каракетов Ю.М. Как спастись от преступника. Нукус, 1993.
60. Жекебаев У.С, Рахимов Т.Г. Мотивация преступления и уголовная ответственность. Алматы, 1987.
61. Махайлов Л.В. Борьба с коррупции в США (80-е годы) // Вопросы истории. – 1994, №5
62. Джонстон М. Поиск определений: качество политической жизни и проблемы коррупции // Международное жюри социальных наук. Париж, 1997 №16
63. Бекжанов Б.А. Адами капитал және қызметтік этика // Егемен Қазақстан 9 желтоқсан 2015, №972
64. Сатаров Г.А. Россия в коррупции: кто кого? // Российская газета. 1998.-№31. 3-б.
65. Ахметжанов А. // Заң журналы. 2007.-№9. 15-б.
66. Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа күресу туралы заңы, 25қыркүйек 2003 жыл.
67. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «100 нақты қадам» ұлттық жоспары.
68. «Нұр Отан» халықтық партиясының 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бағдарламасы.
69. Ерғалиев Ж. Тоғышар санаға сілкініс керек // Егемен Қазақстан. №121(19843). 2-б.
70. Тілеубергенов Е.М. Жемқорлық – жегі құрт // Қазақстан – Zaman газеті. 2005.-№23. 2-б.
71. Айталы А. Макросаясат пен микросаясат немесе жемқорлық сабақтастығы // «Жалын» журналы, 2011 №6
72. Жақсылықбаева Р.С. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың сындарлы саясаты және бұқаралық ақпарат құралдары /Р.С.Жақсылықбаева// ҚазҰУ хабаршысы. Журналистика сериясы. - Алматы, 2012. №2(32). - Б.16-18
73. 2. Ерғалиев Ж. Тоғышар санаға сілкініс керек / Ж.Ерғалиев// Егемен Қазақстан. №121(19843). - Б.2
74. 3. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2050:Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы / Н.Ә.Назарбаев// Юрист. - Алматы, 2013. - Б.44
75. Қарабаев Ш. Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның әлеуметтік-мәдени, саяси дамуы Алматы, 2010 405-406бб
76. Дорендорф.Р. Дорога к свабоде: демократизация и ее проблемы в Востойной Европе. Вопросы философии. 1990 №9
77. Айқын, 20 маусым 2009 жыл
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 72 бет
Таңдаулыға:
СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚ: ОНЫҢ ҚОҒАМҒА КЕРІ ӘСЕРІ
6М050100 - Әлеуметтану
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік феномен ретінде және жемқорлықтың шығу себептері мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Сыбайлас жемқорлық ұғымының анықтамасы, теориялық негіздері, даму тарихы және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сыбайлас жемқорлықтың негізгі себептері мен әлеуметтік белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Сыбайлас жемқорлық - қауіпті әлеуметтік құбылыс және оның қоғам дамуына кері әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және күресу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
2.1. Азаматтық қоғам: оның сыбайлас жемқорлықпен күрестегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. БАҚ-ның сыбайлас жемқорлықпен күрестегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, күресу шаралары, сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылық және ол үшін жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Магистрлік диссертациялық жұмыстың өзектілігі: Тақырыпта сыбайлас жемқорлықтың қоғам дамуына кері әсерін анықтау жолдары қарастырылған. Қазіргі дағдарыстық өтпелі қоғамымызда жаһандық деңгейдегі проблемалардың бірі - сыбайлас жемқорлық болып тұрғаны бәрімізге белгілі.
Жемқорлық - мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мен мүддесі үшін пайдалану мақсатында жасаған қоғамға қауіпті қылмыстық іс-әрекеттер түрі. Жемқорлықтың негізгі белгілері: лауазымды адамның өзінің немесе арадағы делдал арқылы пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған әркеттері үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлік құқығы не болмаса мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алуы. Туыстық, жерлестік және т.б. жақындарына байланысты қызметке ретсіз қабылдау және көтермелеу, сондай-ақ мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді талан-таражға салу.
Жемқорлық жасалу түрлеріне қарай жекелеген лауазымды қызметкерлер және бірнеше лауазымды қызметкерлер бірігіп жасаған қылмыстық іс-әрекет. Екіншісі, бірнеше лауазымды қызметкерлердің бірігіп жасаған жемқорлық қылмысы - сыбайлас жемқорлық деп екіге бөлінеді.
Қазіргі біздің қоғамымызда сыбайлас жемқорлықтың қауіпті қылмыс әрі әлеуметтік құбылыс ретінде ең көп тараған түрінің бірі - парақорлық. Ол дегеніміз пара алу, пара беру және парақорлыққа делдал болу болып табылады. Бұл құбылыс мемлекетіміздің қарқынды дамуына кері әсерін келтіруде. Бүгінгі таңда елімізде жемқорлықтың белең алып кетуінің қауіптілігі - ұлтты моральдық тұрғыдан аздыртып, қарапайым халықтың мемлекетімізге, билік орындарына деген сенімсіздігін және құқық қорғау орындарының қызметін бағаламауы сияқты көзқарастардың пайда болуына алып соқтыртады. Сыбайлас жемқорлықпен жұмыла күресуді бүкіл халық болып ат салысу қажет. Әрине бұл оңай іс емес. Бұл қауіпті құбылыстың тамыры тереңде жатыр.
Сыбайлас жемқорлық - лауазымды тұлғаның өз билігін асыра пайдалана отырып, өзіне берілген құқықтарын заңсыз пайдалану. Сыбайлас жемқорлықтың көптеген түрлері лауазымды тұлға жасаған алаяқтыққа ұқсайды. Мемлекеттік билікке қарсы жасалған қылмыс қатарына жатады.
Сыбайлас жемқорлық тақырыбы көптеген ғалымдармен зерттелген және де әліде толыққанды қарастыруды қажет етеді. Осы мәселе төңірегінде мемлекет тарапынан көптеген іс-шаралар жасалып жатыр. Тәуелсіздігімізді алып, өз алдымызға жеке мемлекет болып қалыптасқаннан бастап сыбайлас жемқорлықпен күресу туралы заң қабылданып, мемлекеттік бағдарламалар жасалып жатыр. Елбасымыз әр жылға халыққа жолдауында да сыбайлас жемқорлықпен күресудің нақты жолдарын көрсетіп, мемлекетіміздің алдыңғы кезекте тұратын мәселелердің бірі ретінде қарастыру қажет екенән басып айтады.
Жоғары лауазымды тұлға өз қызметін пайдаланып, мемлекет байлығын өз қажетіне жаратса, қарапайым халықтың обал, сабауын аттап, адамгершілік қасиетінен жұрдай болу сияқты алғашқы нышандары ертеде мүлік теңсіздігі пайда болған кезден бастап көрініс берген жемқорлық сипатындағы қылмыстардың түбірін қуалап келгенде алаған қолым береген деген ұстанымға сиятын мұндай бақа есепшілдік көнеден-ақ көптеген мемлекетттерде орнығып қалған. Олардың бір-бірінен айырмашылығы тойымсыздық пен ашкөзділіктің әр қоғамда әрқалай деңгейде екендігінде.
Адам баласының ұшқыр ойы өзімен бірге қатар қалыспай дамып әрі өршіп келе жетқан жемқорлықты болдырмау үшін қандай тәсілдер ойлап таппады десеңші. Бұл тәсілдер ел күткендей нәтиже берсе, жемқорлық ұғымы санадан өшіріліп, әлдеқашан көнерген сөздер қатарына ілігер еді. Амал қанша, бай мен кедейдің ара жігі ашылып, қоғамдағы қарама-қайшылықтар тереңдей берген сайын, ел сыйлаған лауазымды тұлғалардың мемлекет қазынасына көз тігіп, қол салуы тіптен асқынып бара жатыр. Қоғамымызда осындай тобасын ұмытып, асыра сілтеушілікті тәубесіне түсіріп қоятын заңымыз бар. Сонда да ел ырысының үстінен қалқып ішіп, сыбайласып жемқорлық жасау бір тыйылмай келеді. Заң талабында мін болмағанымен, оның орындалуында олқылықтардың көп екендігін, құрылған торға шортандардың емес, ұсақ-түйек шабақтардың түсетіндігін Елбасымыздың өз сөзінде талай мәрте қадап айтып, мүдделі орындардың басшыларын елдің алдында талай мәрте қызартқан. Бірақ одан өзгеріп жатқан ешнәрсе шамалы. Елбасының осындай ащы сындарынан кейін енселері түскен шенеуніктер орындарынан қозғалғандай кейіп танытып, көз алдағансытып қояды.
Сыбайлас жемқорлық феноменін түсінуге қатысты сан түрлі әдістемелік бағыттар бар. Сыбайлас жемқорлықтың ежелден ақ түрлі - әлеуметтік, саяси, криминологиялық, құқықтық аспектілерінде қарастырылған.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың зерттелу деңгейі: Сыбайлас жемқорлық мәселелерін Б.В.Воложенкин, Г.А.Сатаров, П.А.Кабанов, М.Л.Цирик, Н.А.Морозов, М.И.Левин, Г.В.Ингатенко, И.И.Сулима, А.В.Хомутова, Ю.А.Кузнецовтар мен басқа ғалымдар зерттеген.
Жемқорлық қағидалар, түрлері мен нысандарын, себептік-кешендік факторларын, сонымен қатар шетел мемлекеттері тәжірибесін пайдалану мен қолдауды үсынған мынадай қазақстандық ғалымдардың еңбектерін осы мәселенің зерттеудегі елеулі үлесін қосқандар: Б.А.Амрекулов, Г.И.Баймурзин, И.Ш.Борчашвили, С.Ғ.Қапаров, Ш.Құттаяқов, Д.В.Құрбатов, Г.С.Мәуленов, М.О.Нәукенов, Е.Алауханов, С.С.Сартаев, Е.З.Тұрғытбаев, М.К.Ынтықбаев және т.б.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың нысаны: Қазақстан Республикасы бойынша сыбайлас жемқорлықтың қоғам дамуына кері әсерін зерделеу.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың пәні: Сыбайлас жемқорлықпен күресу, алдын алу жолдарының теориялық және әдістемелік тұрғыдан қарастырып зерттеу.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың мақсаты, міндеті және жаңалығы: Зерттеудің негізгі мақсаты қазіргі қоғамда ең өзекті деген мәселелердің бірі, яғни жаһандық мәселе депте қарауға болатын сыбайлас жемқорлық болып тұр. Ғылыми жұмыста зерттеулердің нәтижесінде түрлі әдіс тәсілдер арқылы сыбайлас жемқорлық пен күресу, алдын алу және халықаралық тәжірибелерді салыстыра отырып қоғам дамуына кері әсері анықтау.
- Қоғамдағы сыбайлас жемқорлықтың қазіргі заман талабына сай түсінігін талдау және пайда болу тарихын зерделеу;
- Сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтік құбылыс ретінде себептерін анықтау, қоғам дамуына кері әсерін көрсету;
- Сыбайлас жемқорлықпен күрестегі азаматтық қоғам мен БАҚ рөлін көрсету;
- Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және күресу шаралары арқылы ғылыми нәтижелерге қол жеткізу.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің практикалық тиімділігі: Ғылыми зерттеулердің нәтижесінде алынған мәліметтердің теориялық және практикалық тұрғыдан мәні айтарлықтай. Атаулы мәліметтерді ғылым саласындағы қызметкерлер мен әлеуметтік, құқық, гуманитарлық сала мамандары ғылыми деректері ретінде пайдалана алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Магистрлік диссертациялық жұмыстың құрылымы тақырып және қойылған міндеттерді шешудегі ішкі логикалық қисынды байланыспен сипатталады. Зерттеу жұмысы кіріспе, 2 тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік феномен ретінде және жемқорлықтың шығу себептері мен мәні
1.1. Сыбайлас жемқорлық ұғымының анықтамасы, теориялық негіздері, даму тарихы және оның түрлері
Қазіргі таңда сыбайлас жемқорлық бүкіл әлемді алаңдатып отыр. Бұл мәселеге қарсы күрес шаралары тәуелсіздік алған сәттен бастап мемлекеттің ең бірінші кезектегі міндетіне айналған. Қоғамға зор қауіп төндіріп, орасан зор кесел келтіретін осындай келеңсіз әлеуметтік құбылысқа қарсы шаралар қатаң қолға алынып жатыр. Десек те, жең ұшынан жалғасқан жемқорлық мәселесінің маңызы уақыт өткен сайын артпаса, кеміген емес. Жалпы біз, жемқорлық ұғымын қалай түсінеміз?
Жемқорлық ұғымына этимологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, жемқорлық, яғни коррупция латынның corruptio деген сөзінен шыққан, аудармасы сатып алу, пара беру. Сонымен қатар, Рим құқығында сындыру, бүлдіру, бұзу, зиян келтіру, фальсификациялау, сатып алу ретінде түсіндірілетін және де тиісінше заңға қарсы келетін әрекетті corrumpire ұғымымен белгілеген.
Жемқорлық - мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мен мүддесі үшін пайдалану мақсатында жасаған қоғамға қауіпті қылмыстық іс-әрекеттер түрі. Жемқорлықтың негізгі белгілері: лауазымды адамның өзінің немесе арадағы делдал арқылы пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған әркеттері үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлік құқығы не болмаса мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алуы. Туыстық, жерлестік және т.б. жақындарына байланысты қызметке ретсіз қабылдау және көтермелеу, сондай-ақ мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді талан-таражға салу.
Жемқорлық жасалу түрлеріне қарай екіге бөлінеді. Олар:
- жекелеген лауазымды қызметкерлер және бірнеше лауазымды қызметкерлер бірігіп жасаған қылмыстық іс-әрекет
- бірнеше лауазымды қызметкерлердің бірігіп жасаған жемқорлық қылмысы - сыбайлас жемқорлық деп аталады.
Сыбайлас жемқорлық күрделі де қатпары көп құбылыс ретіндегі тарихы өз ғұмырының ұзақтығы жөнінен адамзат өркениетінен кейін қалған емес. Оның пайда болуы алғашқы таптық қоғамдар мен мемлекеттік құрылымдар қалыптасқан уақыттардың қойнауына жетелейді. Мемлекеттік қызмет жүйесіндегі сыбайлас жемқорлық туралы жазбаша мәліметтердің ең алғашқыларын б.з.д ХХІҮ ғ. Көне Бабырдың мұрағаттарынан көруге болады. Патша Лагаша Урукагина шенеуніктер мен соттардың заңсыз әрі жүгенсіз әрекеттеріне тыйым салу мақсатымен мемлекеттік басқару ісіне реформалар жасады. Осындай әрекеттерді Ежелгі Латын жазбаларынанда байқауға болады. Мысалы: Do ut facies - аудармасы Істету үшін беремін. [1.7б]
Сыбайлас жемқорлық - әлеуметтік феномен, қоғам мен қоғамдық қатынастар туындысы. Сыбайлас ждемқорлықтың пайда болуы мен өмір сүруі қоғамдық және шаруашылық қызметтегі басқару функциясының жекелену сәтінен бастап мүмкін болады. Өйткені, нақ осы жағдайда лауазымды басшыда (басқарушыда) қоғам, мемлекет мүддесі үшін емес, жеке басы үшін ресурстарды пайдалану мен шешім қабылдау мүмкіндігі пайда болады. Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлық өте ерте уақытта туған және бүгінгі күнге дейін бар күрделі әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде көрінеді - сыбайлас жемқорлықтың көрініс беру формаларының өзгеруі барысында оның ауқымы тарылмайды. [1.12б]
Қазіргі қоғамдағы сыбайлас жемқорлық - басқа саяси, экономикалық, мәдени және әлеуметтік институттармен өзара тығызбайланысты әлеуметтік институт, басқару жүйесінің бір элементі. Сыбайлас жемқорлықтың инстиуттануының көріністері мынандай:
- Сыбайлас жемқорлықтың бірқатар әлеуметтік қызметтерді атқаруы: әкімшілік байланыстардың жеңілдетілуі, басқарудағы шешім қабылдаудың жеделдетуі мен жеңілдетілуі, әлеуметтік таптар мен топтардың арасындағы қатынастардың консолидациялануы және де қайта құрылымдалуы, бюрократтық кедергілерді азайту арқылы экономикалық дамуға көмектесу, ресурстар дефециті жағдайында экономиканы оптимизациялау және т.б;
- Сыбайлас жемқорлық қарым-қатынастарының жете айқындалған субъектілерінің болуы және де әлеуметтік рөлдердің бөлінуі;
- Сыбайлас жемқорлық әрекеттер субъектілеріне мәлім белгілі бір ойын ережелерінің, нормаларының болуы;
- Сыбайлас жемқорлық әрекеттерінің қалыптасқан сленгі, яғни, тілі мен рәміздік белгілері;
- Мүдделі адамдарға белгілі және орныққан қызметтер таксасы.
Сыбайлас жемқорлық экономикалық заңдардың еркін жұмыс істеуін біршама шектейді және әлемдік қауымдастық алдында елдің беделін төмендетеді, ел үшін пайдалы шетелдік инвестициялардың жолындағы ең бір басты бөгеттердің бірі болып табылады. Таза және әлеуметтік бағыттағы бизнес нарықтан ығыстырылып, шектетілді, өйткені, мұндай бизнесті сыбайлас жемқорлық тиімсіз кәсіпке айналдырады.
Сыбайлас жемқорлық ұлттық шекаралардың шеңберінен шығып кеткен, сондықтан онымен күрес жаһандық ауқымда жүргізуді қажет етеді. Одан түсетін түсімдер жуылғаннан соң әлемдік және ұлттық қаржы ағымдарына құйылады да, мемлекеттік және халықаралық билік пен экономика институттарын бұзады. Ол заңның, демократия мен адам құқықтарының үстемдігіне қатер төндіреді. Қоғамның моральдық тетіктерін, билікке деген сенімді, мемлекеттік басқару, теңдік пен әлеуметтік әділеттілік қағидаттарына зиянын тигізеді, бәсекеге бөгет жасайды және экономикалық дамытуды қиындатады. Әсіресе, ең қауіптісі - мемлекеттік билік орындарындағы сыбайлас жемқорлық. Бұл жағдайда ол монополияның билікпен симбиозының, мемлекеттік қызметкерлердің шешім қабылдаудағы қауқарсыздығының, шенеуніктердің бақылауда болуы мен оларға құқықтық жауапкершілік жүктелмеуінің көрінісіне айналады. Тәжірибенің көрсетуінше, сыбайлас жемқорлық мемлекеттік басқарудың бүкіл жүйесін бұзады, мемлекеттік билік пен мемлекеттік қызметтің беделінің құлдырауына мүмкіндік жасап жатады. Сыбайлас жемқорлық экономиканың дамуына кедергі жасайды, әсіресе экономика саласындағы ұйымдасқан қылмыстың өсуіне мүмкіндік береді. [1.10б]
Мемлекеттік машинаны ұйымдасқан қылмыстың қолдануы мемлекеттік өкілеттілікті жекеменшікке айналдыру амалы ретінде тікелей сыбайлас жемқорлықпен байланысты. Гегель былай деп жазды: Мемлекеттік биліктің жеке индивидум иеленген үлесі - жалпыға ортақ биліктің жоғалтқаны деген сөз. Ол аз десеңіз, индивидтер мен қылмыстық құрылымдар биліктің өздері иеленген бөлігіне сүйене отырып, мемлекетке, азаматтық қоғам институттарына және де оның құндылықтарына шабуылға шығады. Сыбайлас жемқорлық мәселесін шешпей, мемлекеттік басқарудың міндеттерін сәтті орындау мүмкін емес. [4.35б]
Сыбайлас жемқорлық феноменін түсінуге қатысты сан түрлі әдістемелік бағыттар бар. Сыбайлас жемқорлықтың ежелден ақ түрлі - әлеуметтік, саяси, криминологиялық, құқықтық аспектілерінде қарастырылған.
Осылайша, Платон мен Аристотель сыбайлас жемқорлықты саяси категорияға жатқызды, Макиавелли оны мемлекеттің азаматтық ізгілікті бұзатын ауыр сырқаттың белгісі деп санаса, Ш.Монтескье оны нәтижесінде жақсы саяси тәртіп не жүйе жарамсызға айналатын дисфункционалдық үдеріс ретінде сипаттаған.
Қазіргі ғылыми, оқулық және қоғамдық-көркемсөздік әдебиеттерінде де сыбайлас жемқорлыққа түрліше анықтама беріледі. Сыбайлас жемқорлық туралы онымен күресудің әмбебап амалын анықтауға негіз болатын бірауызды ұғымды қалыптастыру - күрделі эволюциялық үдеріс. Сыбайлас жемқорлықтың интегралдық сипаты бұл күрделі құбылыстың бір ізді, бір мағыналы анықтамасын жасауға бүгінгі күні мүмкіндік бермей отыр.
Алайда, бәрібір сыбайлас жемқорлықтың тарихи алғашқы анықтамалары құқық саласына жатады. [5.105б]
Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде сыбайлас жемқорлықты парамен сатып алушылық, лауазымды басшылардың, саяси қайраткерлердің сатымпаздығы ретінде сипаттайды. [2.205б]
Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы
Заңы сыбайлас жемқорлықты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдардың және оларға теңестірілгендердің мүліктік игіліктер мен артықшылықтарды өз қызмет бабы және онымен байланысты мүмкіндіктер арқылы пайдалануы, әйтпесе оларды мүліктік пайда табу үшін тікелей өздері немесе делдалдар арқылы басқаша пайдалана отырып, заңмен қарастырылмаған түрде шешім қабылдауы, сонымен қатар ол адамдарды жеке және заңды тұлғалардың оларға аталған игіліктер мен артықшылықтарды беру арқылы заңсыз сатып алуы ретінде сипаттайды.
Халықаралық құқық көздері сыбайлас жемқорлыққа әлдеқайда кеңірек анықтама береді және тиісінше сонымен байланысты құқықбұзушылық субъектілерінің кеңейтілген шеңберін көрсетеді.
Дефинициялардың мейлінше ықшам, бірақ мазмұндыларының бірі - БҰҰ-ның ІХ конгресі ұсынған, сыбайлас жемқорлықты жеке мақсатта пайда табу үшін мемлекеттік билікті асыра пайдалану ретінде сипаттайтын анықтама. [43.9б]
Кейбір анықтамаларда, мәселен, сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі БҰҰ хатшылығы дайындаған ережеде берілген анықтамада жемқорлық қылмыстық істердің жіктелген төмендегідей 3 тобының жиынтығы ретінде түсіндіріледі:
- лауазымды адамдардың мемлекет меншігін ұрлауы, жымқыруы және иеленуі;
- жеке басының пайдасы үшін қызмет бабын асыра пайдалануы;
- қоғамдық парыз бен жеке есеп арасындағы мүдделер қақтығысы.
Еуропалық Кеңестің сыбайлас жемқорлық жөніндегі тәртіп тобының
анықтамасы бойынша, сыбайлас жемқорлық - мемлекеттік немесе жеке секторда белгілі бір міндеттер атқару тапсырылған адамдардың оларға мемлекеттік лауазымды басшы, жеке қызметкер, тәуелсіз агент немесе басқа түрдегі қатынастар статусы бойынша жүктелген міндеттемелерінің бұзылуы және өздері әлде өзгелер үшін кез келген басқа әрекеттері. [51.44б]
БҰҰ Бас Ассамблеясының 34-сессиясы құжаттарында сыбайлас жемқорлыққа мынадай анықтама берілген: Лауазымды басшының өз қызмет өкілеттігі саласындағы қызметтік ережені бұзатын да, бұзбайтын да түрде сыйлық берушілердің мүддесі үшін кез келген формадағы әрекеті немесе әрекетсіздігі.
Сыбайлас жемқорлық туралы Азаматтық-құқықтық жауапкершілік конвенцияның 2-бабындағы (1999ж.) анықтамаға сәйкес, сыбайлас жемқорлықты - пара, жөнсіз артықшылық немесе соның мүмкіндігіне ие болған адамнан талап етілетін, оның негізгі міндеттерін немесе мінез-құлқын бұзуға әкеп соқтыратын тікелей немесе жанама талап; пара немесе кез келген басқа да тиесілі емес артықшылық пен соның мүмкіндігін ұсыну және оның қабылдануы. [37.58б]
БҰҰ-ның сыбайлас жемқорлықпен халықаралық күрес жөніндегі анықтамалық құжатында сыбайлас жемқорлық жеке мақсатта пайда табу үшін мемлекеттік билікті асыра пайдалану ретінде сипатталады. Бұл ұғым парақорлықты (лауазым иесін борыш тұрғысындағы жолдан тайдыру үшін сыйлық беруді), непотизмді (тамыр-таныстық жөнімен кіріс кіргізуді немесе пайдалы лауазымдардағы туысқандарды немесе өз адамдарын орналастыруы) және көпшілікке ортақ меншікті жеке мақсатта қолдануды қамтиды. [53.79б]
Сыбайлас жемқорлықтың анықтамасына қатысты көзқарас пікірлердің алуан түрлілігі бұл құбылыстың күрделілігін білдіреді және же оны терең де жан-жақты зерттеуді тадап етеді, біріншіден, сыбайлас жемқорлықты түсінудің теоретикалық деңгейін тереңдету (дәл, айқын анықтама беру, сыбайлас жемқорлықпен оның дамуына мүмкіндік жасайтын себептерді тексеру), екіншіден, сыбайлас жемқорлықтың қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси өміріне ықпалын анықтау және бұл құбылыспен күресу бағытындағы нақтылы шаралар жүйесін құру.
Сыбайлас жемқорлық мәселелелерін зерттеуші американдық ғалымдар бұл құбылысқа саяси қызметкерлердің, мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің, бизнесмендердің және де басқа адамдардың жеке өздерінің, отбасының немесе топтың мүддесі үшін өзінің ресми міндеттерін, мемлекеттік функцияларды орындаудан жалтаруы деген анықтама береді. [61.5-6бб]
Г.Блэк өзінің заң сөздігінде сыбайлас жемқорлыққа мынандай анықтама береді:
- лауазымды адамның ресми міндеттерімен және басқада адамдардың құқықтарымен келіспейтін қандай да бір артықшылық беру ниетімен жасалатын іс-әрекет;
- лауазымды адамның өзі немесе басқа адам үшін қандай да бір артықшылық алу мақсатында өз жағдайын немесе мәртебесін заңсыз пайдалануы.
Сонымен қатар, біршама американдық зерттеушілер М.Джонстон және Дж.С.Наем сыбайлас жемқорлыққа мынандай анықтама береді: өзі, өзінің отбасы немесе шағын топ мүддесі үшін материалдық немесе мәртебелік артықшылықтар алу мақсатында лауазымды адамның белгіленген тәртіптен ауытқауы [62.9б]
Ал өзіміздің отандық әдебиеттердегі анықтамаларда: Сыбайлас жемқорлық деп - қоғамдық және саяси қызметкерлердің, лауазымды тұлғалардың сатқандығын, оларды сатып алуды, саяси, экономикалық, әскери және тағы басқа салалардағы қызметкерлердің қолындағы билігінің мүмкіндіктерін және қызмет бабын жеке басын байыту мақсатында пайдалануын айтады.
Сонымен, жоғарыда келтірілген анықтамаларға талдау жасай келе, мынадай қорытындылардыжасауға болады:
- Сыбайлас жемқорлық құбылысының өзіне тән белгілерінің болуы;
- Сыбайлас жемқорлық - ең алдымен бұл қоғам дамуына кері әсерін тигізетін әлеуметтік құбылыс;
- Халықаралық құжаттарда жемқорлық ұғынының нақты анықтамасының жоқтығы;
- Әрбір мемлекет қазіргі құқықтық дәстүрлер негізінде өздерінің жемқорлыққа қарсы құралдар жиынтығын анықтауы;
- Жемқорлық ұғымының қазіргі қоғамдағы жемқорлықтың құқықтық анықтамасына негізделмегендігі.
Осылардың барлығын қорыта келе, сыбайлас жемқорлық - бұл екі жақ арасындағы өзара келісім мәмілесі деп тұжырымдауға болады. Оның бірі - өз лауазымын заңға қарсы пайдаланатын мемлекеттік немесе жеке қызметте жұмыс жасайтын тұлға болса, екіншісі - мемлекеттік немесе жеке құрылымды өз жеке басының пайдасы, яғни, материалдық жағдайын көтеру, артықшылық алу, заңда көзделген жауапкершіліктен таютағы үшін пайдаланатын тұлға.
Сыбайлас жемқорлықтың тарихына тереңірек үңілетін болсақ, сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру әр қоғамның, әр дәуірде әртүрлі сипат алып, мемлекет ұғымының пайда болуымен қатар өмір сүріп келеді. Мысалы, алғашқы және таптық қоғамдарда абыздар мен көсемдерге, әскербасылар мен олардың көрсеткен көмегі, қызметтері үшін төлемақы мен сый-сияпаттар беру әдеттегідей жағдай болып қалғаны бүгінгі күнге дейін мәлім. Жоғары лауазымда отырған басшылар, қарамағындағы төменгі шенді қызметкерлердің белгіленген бір төлемақыға риза болғанын талап ете бастаған, яғни, олар белгілі бір көлемде жалақы алатын болған. Ал төменгі шендегі қызметкерлер лауазымдық міндеттерін орындау барысында көрсеткен қызметтері үшін жасырын түрде қосымша төлем талап еткен. Меніңше, осы бір құбылысты сыбайлас жемқорлықтың алғашқы белгілері деп қарастыруға болады.
Ежелгі антика қоғамы (көне грек қала-мемлекеттер, республикалық Рим және т.б.) тарихының ерте заманында кәсіби мемлекеттік шенеуніктер болмаған, сол себепті сыбайлас жемқорлық құбылысы да жоқтын қасы деп айтуға болатын еді. Сондықтан да бұл құбылыс ежелгі антика қоғамы құлдыраған дәуірлерден бастап кең өріс ала бастады.
Мемлекет неғұрлым орталықтандырылған болса, соғұрлым азаматтардың мемлекеттік деңгейдегі істі өз бетінше шешуі шектеулі болады. Осыған орай жоғары және төменгі лауазымды шенеуніктер қатаң қадағалаудан босағысы келген азаматтардан жасырын түрде пара алып, соның нәтижесінде заң бұзушылыққа жол беріледі.
Сыбайлас жемқорлықтың осындай төзімді нормасы, әсіресе, өндірістің азиялық тәсілінде байқалады. Ежелгі үнді заңдарындағы Артхашастраның авторы сараң шенеуніктердің мемлекеттік мүлікті талан-таражға салудың қырық тәсілін көрсеткен.
Әр елдің өзіне тән сипаты, діні мен ділі, мәдениеті мен қоғамдық ұстанымдары бар. Сондай елдердің бірі, қазақ жерінде адамдар ғасырлар бойы туыс, қандас ұғымдарының шеңберінде өмір сүрді. Аталарымыз тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін бір сөзбен ғана, керек кезінде қабақпен білдірген. Үлкенді сыйлап, кішіге ізет көрсетуді білген. Әділдіктің алтын ғасыры болып есептелетін ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы өз тарихымызға көз жүгіртсек, Қасымханның қасқа жолы, Есімханның ескі жолындағы заң негізінде толықтырылып жазылған Жеті жарғы - көшпелі қоғамның, қазақ халқының мінезі мен тұрмысына, салт-дәстүрі мен ұлттық мүддесіне толық сәйкес келеді. Дауда беделді тұлғалардың жеке пікірлері тыңдалып, билер сотының шешімі ақиқаттың соңғы инстанциясы болған. Парақорлық сол кездегі заң тұрғысынан ғана емес, моральдық-этикалық нормалар тұрғысынан да үзілді-кесілді айыптауға ұшырады.
Бұрын қазақ сахарасында түрме, абақты, бас бостандығынан айыру деген жаза түрлері болмаған. Яғни, қанға қан ұстанымының орнына билердің ықпалымен Құн төлеу институты кеңінен қолданылған. Осындай терең жатқан тарихымыздағы құқық бұзушылықтың бұлтартпау шараларына қайта оралып, оны қолдануға белімізді бекем буғанымыз да рас. [64.9б]
Бірақта, бертін келе Ресей боданында болған қазақ қоғамында бай-батшалар өздерінің қолында бар байлығын пайдалана отырып, лауазымды орындарға, яғни болыстыққа сайлануы үшін пара берушілік көрініс таба бастаған. Осындай мүмкіндіктерді пайдаланып, болыстыққа сайланған лауазым иелерінде, яғни болыстарда, қазіргі тілмен айтқанда өзіне тиесілі билікті асыра пайдалану көрініс тауып отырған.
Сыбайлас жемқорлық мемлекет пен қоғамды ішінара ыдырататын әлеуметтік құбылыс. Сыбайлас жемқорлықты бірнеше негізгі түрлерге бөліп, топтастыруға болады:
Субъектінің мәртебесі бойынша:
1. Билік орындарындағы сыбайлас жемқорлық. Билік орындарындағы сыбайлас жемқорлық бүгінгі күннің өзекті мәселелелерінің бірі. Яғни, пара берушілердің қызмет саласы мен оған қарасты мемлекеттік орган деңгейіне байланысты сыбайлас жемқорлықтың ішкі түрлерін де көрсетуге болады. Мысалы:
0.1. Өкілдік органдарында (парламентте).
0.2. Атқарушы органдарда (салалық министрліктер, құқық қорғау органдары, ЖПП, мемлекеттік кірістер департаменттерінде, жергілікті басқару органдарындағы орталық аппараттар).
0.3. Сот органдары.
1. Жеке секторлардағы сыбайлас жемқорлық.
Мемлекеттік емес ұйымдардағы және жеке сектордағы сыбайлас
жемқорлық қазіргі таңдағы кең таралған түрлері. Коммерциялық және қоғамдық ұйымдардың басшылары да өздеріне тиесілі емес ресурстарға иелік жасап, ұйым мүддесіне нұқсан келтіруде. Жеке сектордағы пара беруші мен пара алушының қызмет саласы мен ортасыне байланысты.
2. Саясаттағы немесе саяси сыбайлас жемқорлық.
Саяси сыбайлас жемқорлық көбінесе әртүрлі сайлауларды өткізумен
байланысты, не болмаса белгілі бір мемлекеттік қызметке тағайындаумен не бекітумен байланысты болып отырады. Саяси сыбайлас жемқорлықтың арнайы субъектісіне саяси тұлға болып қалыптасқан адамдар, сонымен қатар сайланбалы қызметке үміткерлер жатады.
Деңгейлері бойынша:
1. төменгі;
2. жоғарғы;
3. вертикальды;
Қоғамға қауіптілік дәрежесі бойынша:
1. сыбайлас жемқорлық - теріс қылық;
2. сыбайлас жемқорлық - қылмыс.
1.2. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыс ретіндегі негізгі себептері мен әлеуметтік белгілері
Сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік құбылыс ретінде қайдан шыққанын, шығуына не себеп болған деген сұрақтардың өзінен өзі туындайты белгілі. Философия ғылымында құбылыстар арасындағы объективтік байланысты себептілік деп ұғындырса, бұл байланыста себептен салдар туындайды. Осы қағиданың негізінде криминология қылмыстылықты, соның ішінде сыбайлас жемқорлықты тудыратын әлеуметтік құбылыстарды себеп деп көрсетсе, қылмыстылық пен қылмыстарды оның заңды салдары деп санайды.
Сыбайлас жемқорлықтың туындайтын, негізінде өсіп, өнетін құнарлы жері - мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар мен мекемелердегі бюрократия. Соңғы кездегі бұл жұқпалы дерттей жайлаған кеселге тосқауыл болмай тұр. Күннен күнге ығыстырылып, сағызша созылып, оңайлықпен шешіле қоймайтын мәселеден әбден шаршаған қарапайым халық тамыр-таныстарын ара салып, біткен ісіне рахметі ретінде ұсынған ақшалай сыйлығын ұсынуға мәжбүр болады. Бұндай көріністер көбінесе аудандық және қалалық білім бөлімдерінде, халыққа қызмет көрсету орталықтарында, ауруханаларда, банктерде және т.б. мекемелерде болып жатады.
Қазіргі біздің қоғамызда осындай сыбайлас жемқорлықтың орын алып жатқандығын көбінесе жалақының төмендігінен деп жатады. Керісінше, адамгершілік деген қасиеттің мүлдем азайып бара жатқандығының көрінісі деп айтар едім мен. Себебі қанша жалақың төмен болсада, ар-ұяттан аттамай, азда болса қанағат деп өмір сүруге, отбасын асырауға болады гой.
Сыбайлас жемқорлық пен оны тударатын мәселелер арасында екі жақты байланыс бар. Бірі, бұл мәселелер сыбайлас жемқорлықты үдетеді. Оның шешуі сыбайлас жемқорлықтың азаюына алып келеді. Екіншісі, жаппай сыбайлас жемқорлық өтпелі кезеңнің мәселесін ушықтырады. Оларды шешуге кедергі келтіреді. Осының нәтижесінде мынадай тұжырымдама жасауға болады.
Біріншісі, сыбайлас жемқорлықты туындататын мәселелерді шеше отырып қана қоймай, оны азайтуға және шектеуге болады.
Екіншісі, бұл мәселелердің шешілуі сыбайлас жемқорлыққа батыл, әрі барлық бағытта қарсы тұруға мүмкіндік береді.
Кейбір ғалымдар сыбайлас жемқорлықты тудыратын мәселелерді жалпы және ерекше деп бөлуге болатынын көрсетуде.
Жалпыға өтпелі кезеңді басынан кешіріп отырған мемлекеттер мен қатар, біздің Қазақстан Республикасына да тән мәселелер болып отыр. Олардың бірнеше көріністері бар. Олар:
- Демократиялық саяси дәстүрлердің толық орнықпағандығы;
- Азаматтық қоғамның дәрменсіздігі, яғни, қоғам мен билік арасында байланыстың болмауы. Демократиялық мемлекеттер өздерінің мәселелерін азаматтық қоғам институттарымен бірлесіп қана шеше алады. Қоғам мүшелерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайының нашарлауы, үміттердің ақталмауы қоғамды биліктен алшақтата береді. Ал қоғамның көмегіне сүйенбей сыбайлас жемқорлықпен күресу бос әурешілік болып қалады;
- Билік институттарының тиімсіздігі. Қазақстан тәуелсіздік алған алғашқы жылдардан бастап, басқару жүйесіндегі мәселелерді шешудің өзіндік әдісін тапты. Ол аппаратты ұлғайту, басқарудың қосымша иерархиясын енгізу арқылы көптеген жауапсыз құрылымдар құрды. Мұндай жағдайларды қазіргі еліміздің мемлекеттік құрылымдарынан да кездестіруге болады. Бірақ, қазіргі уақытта елімізді дағдарыстан шығару мақсатында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев жыл сайынғы халық жолдауында осы проблемалардан шығудың әр түрлі саясатынан көруге болады. Оған ұлттық әл-ауқат холдингтеріндегі басшылар мен EXPO-2017 департаменттерінің санын қысқартулары дәлел болса керек. Мемлекеттік қызметкерлер мен сот жүйесінің жұмыс сапасын жақсарту мақсатында 100 нақты қадам ұлттық жоспары да негіз болуда.
- Мемлекеттік билік орындарындағы рушылдық, жерлестік фактілерінің көбейюі. Лауазымы жоғары мемлекеттік қызметкерлер мен басқа да мекеме басшылары арасында өз туыстарын, нағашы-жиен, құда-жекжат, бұрыннан қызметтес таныстарын қызметке тарту, лауазымын жоғарлату аз кездесіп жатқан жоқ. Осының нәтижесінде кадрлық кеңістікте команда ұғымы пайда болуда. Белгілі бір билік орнындағы лауазымы жоғары тұлға орын ауыстырса, өзімен бірге міндетті түрде командасын ала жүруі қалыпты жағдай сияқты болып қалған. Әрине, осының нәтижесінде сыбайлас жемқорлық қылмысы өріс алады. Сондықтанда әрбір ұйымда тәртіп пен реттілікті күшейтіп, сыбайлас жемқорлыққа жол бермеу амалдарын жан-жақты қарастырған жөн.
- Заңдардың дамымағандығы мен жетілмегендігі. Кез келген елдің заңдарынының дамымағандығы, олардың сапасыздығы, құқықтық жүйесінің жетілмегендігі заң шығару процедурасының айқын еместігінен көрінеді. Заңдар арасында қайшылық болған жағдайда заңсыз әрекетке барған шенеуніктер өздерінің осы әрекеттерін ақтап алатын жол іздестіреді. Көптеген олқылықтары мен кемшіліктері және де заң актілеріне сілтемесі бар аяғына дейін жасалып жетпеген заңдардың талаптары орындала бермейді. Әдетте осындай заңдар нұсқаулықтармен толықтырылады. Нәтижесінде сыбайлас жемқорлыққа қолайлы жағдай тудырады.
- Тоталитарлық кезеңнің қалдықтарынан құтылудағы қиындықтары да сыбайлас жемқорлықтың етек алуына біршама жағдай жасайды.
- Экономикалық құлдырау мен саяси тұрақсыздық. Елдегі экономикалық және саяси тұрақсыздық болмағандықтан, жоғары шенді шенеуніктер алдағы күнге сенімсіздікпен қарайды, соның нәтижесінде қолдағы барды қонышынан басу мақсатында, өз болашағын қамтамасыз ету үшін сыбайлас жемқорлыққа бой алдыртады. Мемлекет қаржысын талан-таражға салып, шетел асып кетіп жатқан қаншама азаматтарымыз бар.
Ерекше мәселелерге, кеңестік дәуірден қалған мәселелер жалғасы жатады. Бұл мәселелердің өз шешімін таппауының басты себептері:
- Сот жүйесінің әлсіздігі;
- Қарапайым халықтың құқықтық сауатының төмендігі;
- Құқық қорғау орындары және олардың өкілдерінің мемлекет мүдделері мен қоғамдық меншікті ғана қорғауға бағыт алуы;
- Шенеуніктердің заңға емес, нұсқаулықтар мен басшыларға ғана бағынатындығы.
Сыбайлас жемқорлықтың өсуін айқындайтын маңызды факторлардың қатарынан мемлекеттік орындардың экономика саласына орынсыз араласуынан ерекше бөліп көрсетуге болады. Экономиканы жөнсіз мемлекеттік реттеушілік бақылаудағы шенеуніктер үшін салаларды көбейту арқылы сыбайлас жемқорлықты дамытуға қажетті мүмкіндікті кеңейтіп береді. Мысалы: жеңілдіктер, кредиттер, лицензиялар беру, жекешелендіруге мүмкіншіліктер, банктен өкілеттілік алу құқығын, ірі әлеуметтік жобаларды және т.б. іске асыру құқығын беру - ресурстарды шенеуніктік бақылаудың ескі қағидаттары жұмыстың көптеген жаңа салаларын заңнамалық реттеудің жоқтығымен үйлесіп кетеді. [1.65б]
Мемлекеттік рұқсат беру функцияларын іске асырғанда, төмендегідей жағдайлар сыбайлас жемқорлыққа мүмкіндік жасайды:
- Мемлекеттік қызметтердің рұқсат етушілік қағидаттарымен байланысты ауқымды салаларын сақтауы;
- Азаметтардың өз құқықтарын және өздеріне қызмет көрсетудегі шенеуніктердің міндеттерін білмеуі;
- Шенеуніктердің өздерінің міндеттері мен азаматтардың құқықтары туралы ақпараттарды жасырын ұстауы;
- Бюрократиялық процедуралардың қиындығы;
- Билік орындарының бір ведомоствоға биліктік шешімдер қабылдауға, қызмет көрсетуге өкілеттілік беретін құрылымдылық ерекшеліктері.
- Билік өзінің шектеушілік және реттеушілік қызметтерін орындай
отырып, міндетті төлемдер қабылдаған және қолданыстағы нормаларды бұзғандығы үшін айыппұл салған кезде төмендегідей жағдайлар сыбайлас жемқорлыққа мүмкіндік жасайды:
- Азаматтың өз міндеттерін іске асыруға қолайлы процедурасының жоқтығы;
- Айыппұлдар шкаласының оны төлеуден пара беру арқылы жалтаруға мүмкіндік беретін теңсіздігі. [38.187б]
Сыбайлас жемқорлық тікелей үш бағытқа - қылмыстық қудалаушылықтан қорғану сезімін қамтамасыз етуге, нормативтік ережелерді бұзғану үшін жергілікті билік орындарының құрығынан жалтаруға, рұқсат ететін құжаттар алуға келіп тірелетін батыс елдерімен салыстырғанда, ТМД елдерін сыбайлас жемқорлықтың ең алдымен рұқсат етілген қызметтердің тиісті дәрежеде орындалуы мен әлеуметтік тұрғыдан құпталатын мақсаттарға қол жеткізудің құралы болу фактісі - ең қауіптісі. Мәселені зерттеушілер ТМД елдері экономикасында мемлекеттік қатысудың сыбайлас жемқорлықпен шырмалған салалары ретінде мыналарды атайды:
- Мемлекеттік меншіктің жекешеленуі. 1994-1997 жылдар аралығында атықталған әр оныншы қылмыс жекешелендіру саласында жасалған ең кең таралғандары ақшалай қаражат пен пара алу болып табылған;
- Салық салу. Салық жүйесінің күрделілігі мен қатаңдығы тиісті заңнамалық актілердің орындалуын толық бақылауға алуға мүмкіндігінің болмауы, ол әрине көлеңкелі бизнестің дамуына алып келді. Тиісті мемлекеттік орындардағы қылмыстық әрекеттер, парақорлықпен қатар, қызметтік жалған құжат арқылы қылмыстық элементтермен заңға қайшы байланыстарға түсуіне келіп тіреледі;
- Бюджеттік қаражатты бөлу. Мемлекеттік кредиттер берудің немесе бюджеттік қаражатты бөлудің парақорлықпен шырмаулануы жиі кездеседі;
- Кедендік сала. Қылмыстық әрекеттер іс жүзінде контрабандаға көмектесуімен, соның ішінде фирмалардың - кедендік брокерлердің жұмыстарын қамтамасыз етумен байланысты. [15.91б]
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттің алдына қойған міндеттерін орындауға мүмкіндік бермейді. Мысалы: пара беру арқылы қызметке тұру жұмыстың тиімділігін төмендетіп, шығын алып келеді. Пара беру арқылы ЖОО-на түсу қоғамның маңызды бөлігін интеллектуалды потенциалынан айырып, жақын деңгейдегі мемлекеттік емес оқу орындарына төлеп оқуға жағдайы келмейтін талантты жастарға жоғары білім алу мүмкіндігінен айырады. Сыбайлас жемқорлық интенсивті климатты бұзуы нәтижесінде жеке бизнестің ұзақ мерзімді шартты инвестициялау жоқ болғандықтан, алдын ала болжау мүмкін емес жағдайда жедел табысқа ие болуға ұмтылуға тура келеді. Сыбайлас жемқорлық басқару аппаратының бағасының көтерілуіне алып келеді (пара алушылық ақырында салық төлеушілерге кері әсерін тигізіп, нәтиждесінде ол көрсеткен қызметіне бірнеше есе көп төлеуге мәжбүр болады). Егер сыбайлас жемқорлық қара комиссиялық түрде көрінсе, қоғамдық талаптарды қанағаттандыруға бағытталған жалпы қаражат сомасын қысқартуға алып келеді.
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік және мемлекеттік емес басқару аппараттары ортасында іріткушілік әсерін тигізеді. Шынайы жұмыс ынтасын төмендетеді (этиканың жалпы деңгейі төмендейді және неге тек ол ғана жеке-дара құлықтылық нормасын сақтауға тиіс деген әркімге сұрақ туады). Жоғары билік эшалонындағы сыбайлас жемқорлық жариялану игілігіне айналады. Олардың сенімін бұзып, ақырында лигитимдігіне күмән туғызады. Саяси элитаның жемқорлығына сенген халық ортақ қазынаға қол салмай тұра алмайды. Жемқорлықты басқару персоналы мемлекет пен қоғамның гүлденуіне жеке өзінің мүддесімен үлес қосуға психологиялық тұрғыдан дайын емес.
Сыбайлас жемқорлық ойға сыймайтын сот әділдігін жасмайды. Өйткені, адамгершілігі төмен және ақшасы көптің дегені дұрыс болады. Майлау сыбайлас жемқорлығы елдегі әлеуметтік дамудың басым көпшілігі жалғанға айналғанын көрсетеді.
Сыбайлас жемқорлық демократияға қауіпті. Себебі, халықты сайлауға қатысуға деген адамгершілікті ынтасынан айырады.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік стратегия бағдарламасын жұқартады.
Сыбайлас жемқорлардың status quo беделі мен мүлкінің бөлінген ортасын сақтауға мүмкіндік беретін күші басым құрылым пайдасына бюджеттік қаражатты жөнсіз қайта бөлуін көрсетеді.
Сыбайлас жемқорлық себептерінің бірі - кедейлік деген пікірлерде бар, яғни, сыбайлас жемқорлық кедейліксіз болмаста еді. Тіпті, кедейлік сыбайлас жемқорлық себептерінің бірі болса, онда бұл бір ғана себеп те емес. Өйткені, егер кедейлік сыбайлас жемқорлықтың себебі болса, бай дамыған елдерде де сыбайлас жемқорлыққа байланысты жанжалдар неге туындап жатады. Оларға кедей немесе мұқтаж адамдар деп аталатын адамдардың санаттары тартылған ғой. Сондықтан, кедейлікті сыбайлас жемқорлықтың көп себептерінің бірі ғана деуге болады.
Қылмыстылықпен күрес қылмыс жасаудағы себептердің, оған мүмкіндіктер тудыратын жағдайлардың зерттелуін қажет етеді. Біз соңғы уақытқа дейін, егер қылмысқа мүмкіндік тудыртатын әлеуметтік құбылыстарды жойып, социалистік қоғамда қылмыстан арыламыз деп сенетінбіз. В.И.Ленин өзінің Мемлекет және революция деген еңбегінде былай деп жазды: Халықты тoнау, олардың мұқтаждығы, қайыршылығы қоғамдық тәртіптің бұзылуының басты себебі. Бұлардан құтылсақ, заң бұзушылықта жайына қалады. Біз олардан қашан, қандай ретпен құтылатынымызды білмеймін, бірақ құтылатынымыз анық. Ол кезде мемлекет те болмайды. [13.208б]
Сонымен қатар, тарихқа үңілсек, қылмыстың адамзат бойынан арылмаған тірлік екенін байқаймыз. А.Костенконің айтуынша: Жақсылық пен жамандық қатар жүрмей ешқандай өркениеттік дамымайды, яғни, қылмыстылық әрқашанда болады.
Бұрыңғы КСРО-да қылмыстылықтың жойылып бара жатқандығы әрқашан ресми түрде айтылып жүрді. Қылмыстылық жайлы сөз болғанда шындық айтылмады - дейді А.Б.Сахаров. Оның себептері үстіртін ғана айтылатын, ал қылмыстылық азайып бара жатқанын өзімізге де, өзгеге де қайталап айтудан жалықпайтынбыз. Нәтижесінде бұл құбылысқа баса назар аудармадық, қалыптасқан жағдайды дұрыс бағалай алмадық.
Қылмыстылық себептеріне баса мән бермеу немесе ол жайында аса толғанбау соңғы уақытқа дейін кеңестік криминологияда да орын алды. Кейбір адамдар ұрлыққа себеп; әртүрлі сипаттағы дүниеқоңыздық, ұсақ буржуазиялық меншік құмарлық психологиясы деп санады. Осындай қате пікірдің салдарынан біз барлық күш, әрекеттерімізді объективтік себептерді жоюға емес, саяси тәрбиелеу шараларына жұмсадық. [37.97б]
Басқа да ғалымдардың пікірлерінде басты мазмұн меншікке қарсы қылмыс жасауға мүмкіндік тудыратын себептер мен жағдайларды жіктеп қараудан бас тарту. Олар кәсіпорынның және мекеменің мүлкін басқарудағы және шаруашылықты ұйымдастырудағы олқылықтар, лауазымды адамдардың жұмыс істей алмауы, бақылаудың жоқтығы, әр түрлі тапшылықтар т.б. деп айтады. Бұл позиция өкінішке орай, қылмыстылыққа себеп болған басты факторларды бөліп алуды қажет етпейді.
Себептілік жайындағы пікірдер, сол кездің, сол себептерден туындаған жағдайдың талаптарын қанағаттандырады.
Өткен уақыттардағы ғалымдар ұстанған теория жүзіндегі ой-пікірлерде ғылыми құндылық бар, осы саладағы ғылыми зерттеулерді ары қарай жалғастыру үшін криминология солардан бастау алады. [12.161б]
И.Н.Даньшиннің пікірінше: Социализм тұсында қылмыстылық қалай да болатын және заңды құбылыс. Бірақ та ол, заңдылық деп социалистік қоғамның болмысына тән ішкі заңдылықтарды емес, тек қана қылмыстылықтың дамуына тән зыңдылықты айтатын ескерте кетеді.
Ал, И.С.Ной болса, ол - дамыған социалистік қоғамда қылмыстылықтың сақталуына мүмкіндік беретін объективтік себептер жоқ, - дейді. Оның айтуы бойынша коммунистік қоғамның мәселелерді де, экономикалық қиындықтар да, біздің күнделікті өміріміздегі антогонистік емес қайшылықтар да қылмыстылықтың сақталуы себептеріне жатпайды, қылмыстылықтың тағдыры олардың бар-жоқтығына байланысты емес. [5.209б]
Э.Э.Расктің пікірі осы тектес. Қылмыстылық себептері жайында тек капиталистік қоғамдағы өмір жағдайына қатысты сөз қохғауға болады, ал тиімді социализм жағдайында қылмыстылықтың себептері дайынлда емес, қоғамдлық тірліктің кейбір жақтарының қылмыстылықпен тікелей байланысы жайында айтқан дұрыс, - дейді. Социалистік қоғамға тән, өзіндік қылмыстық факторлар жоқ секілді.
Бұлай деп тұжырымдау дұрыс емес. Қылмыс себептерін қоғамдағы бар теріс құбылыстар қандай да бір тапшылықтар тудырады. Оған қоғамдағы экономикалық мәселелерді, жастар тәрбиесіндегі кемшіліктерді және т.б. жатқызуға болады.
1.3. Сыбайлас жемқорлық - қауіпті әлеуметтік құбылыс және оның қоғам дамуына кері әсері
Адамзат баласы өмір сүріп жатқан қоғам дамуы үздіксіз үдеріс. Осы даму үдерісі барысында қоғамда түрлі өзгерістер орын алады. Әрбір жаңғырған қоғамда өзіндік қарым-қатынастарын лайықты шешіп отыратын заңдар жиынтығы қалыптасады. Аталған заңдардың басты адамгершілік теориясы мызғымас ерекше қалпында сақталғанымен, уақыт талабына сай оның ішкі құрылымдарының кейбір элементтері әрдайым жаңартылып отырды.
Еліміз егемендігін алып өз алдына Қазақстан Республикасы болып материалистік тұрғыдан қалыптасты және жоспарлы экономикаға негізделіп, соған лайықты заңнамаларды ұстанған бір кезеңнен, бірнеше ұрпақтың өзі танып білмеген, жаңа деңгейдегі нарықтық-капиталистік қарым-қатынасқа өтті.
Осындай өтпелі кезеңде Қазақстандық қоғам сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтік-экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру, инвестициялар тарту процесін баяулататынын және демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсер ететіндігін, елдің дамуына, болашағына айтарлықтай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
6М050100 - Әлеуметтану
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік феномен ретінде және жемқорлықтың шығу себептері мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Сыбайлас жемқорлық ұғымының анықтамасы, теориялық негіздері, даму тарихы және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Сыбайлас жемқорлықтың негізгі себептері мен әлеуметтік белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3. Сыбайлас жемқорлық - қауіпті әлеуметтік құбылыс және оның қоғам дамуына кері әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және күресу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
2.1. Азаматтық қоғам: оның сыбайлас жемқорлықпен күрестегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. БАҚ-ның сыбайлас жемқорлықпен күрестегі рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу, күресу шаралары, сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылық және ол үшін жауаптылық ... ... ... ... ... ... . ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Магистрлік диссертациялық жұмыстың өзектілігі: Тақырыпта сыбайлас жемқорлықтың қоғам дамуына кері әсерін анықтау жолдары қарастырылған. Қазіргі дағдарыстық өтпелі қоғамымызда жаһандық деңгейдегі проблемалардың бірі - сыбайлас жемқорлық болып тұрғаны бәрімізге белгілі.
Жемқорлық - мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мен мүддесі үшін пайдалану мақсатында жасаған қоғамға қауіпті қылмыстық іс-әрекеттер түрі. Жемқорлықтың негізгі белгілері: лауазымды адамның өзінің немесе арадағы делдал арқылы пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған әркеттері үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлік құқығы не болмаса мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алуы. Туыстық, жерлестік және т.б. жақындарына байланысты қызметке ретсіз қабылдау және көтермелеу, сондай-ақ мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді талан-таражға салу.
Жемқорлық жасалу түрлеріне қарай жекелеген лауазымды қызметкерлер және бірнеше лауазымды қызметкерлер бірігіп жасаған қылмыстық іс-әрекет. Екіншісі, бірнеше лауазымды қызметкерлердің бірігіп жасаған жемқорлық қылмысы - сыбайлас жемқорлық деп екіге бөлінеді.
Қазіргі біздің қоғамымызда сыбайлас жемқорлықтың қауіпті қылмыс әрі әлеуметтік құбылыс ретінде ең көп тараған түрінің бірі - парақорлық. Ол дегеніміз пара алу, пара беру және парақорлыққа делдал болу болып табылады. Бұл құбылыс мемлекетіміздің қарқынды дамуына кері әсерін келтіруде. Бүгінгі таңда елімізде жемқорлықтың белең алып кетуінің қауіптілігі - ұлтты моральдық тұрғыдан аздыртып, қарапайым халықтың мемлекетімізге, билік орындарына деген сенімсіздігін және құқық қорғау орындарының қызметін бағаламауы сияқты көзқарастардың пайда болуына алып соқтыртады. Сыбайлас жемқорлықпен жұмыла күресуді бүкіл халық болып ат салысу қажет. Әрине бұл оңай іс емес. Бұл қауіпті құбылыстың тамыры тереңде жатыр.
Сыбайлас жемқорлық - лауазымды тұлғаның өз билігін асыра пайдалана отырып, өзіне берілген құқықтарын заңсыз пайдалану. Сыбайлас жемқорлықтың көптеген түрлері лауазымды тұлға жасаған алаяқтыққа ұқсайды. Мемлекеттік билікке қарсы жасалған қылмыс қатарына жатады.
Сыбайлас жемқорлық тақырыбы көптеген ғалымдармен зерттелген және де әліде толыққанды қарастыруды қажет етеді. Осы мәселе төңірегінде мемлекет тарапынан көптеген іс-шаралар жасалып жатыр. Тәуелсіздігімізді алып, өз алдымызға жеке мемлекет болып қалыптасқаннан бастап сыбайлас жемқорлықпен күресу туралы заң қабылданып, мемлекеттік бағдарламалар жасалып жатыр. Елбасымыз әр жылға халыққа жолдауында да сыбайлас жемқорлықпен күресудің нақты жолдарын көрсетіп, мемлекетіміздің алдыңғы кезекте тұратын мәселелердің бірі ретінде қарастыру қажет екенән басып айтады.
Жоғары лауазымды тұлға өз қызметін пайдаланып, мемлекет байлығын өз қажетіне жаратса, қарапайым халықтың обал, сабауын аттап, адамгершілік қасиетінен жұрдай болу сияқты алғашқы нышандары ертеде мүлік теңсіздігі пайда болған кезден бастап көрініс берген жемқорлық сипатындағы қылмыстардың түбірін қуалап келгенде алаған қолым береген деген ұстанымға сиятын мұндай бақа есепшілдік көнеден-ақ көптеген мемлекетттерде орнығып қалған. Олардың бір-бірінен айырмашылығы тойымсыздық пен ашкөзділіктің әр қоғамда әрқалай деңгейде екендігінде.
Адам баласының ұшқыр ойы өзімен бірге қатар қалыспай дамып әрі өршіп келе жетқан жемқорлықты болдырмау үшін қандай тәсілдер ойлап таппады десеңші. Бұл тәсілдер ел күткендей нәтиже берсе, жемқорлық ұғымы санадан өшіріліп, әлдеқашан көнерген сөздер қатарына ілігер еді. Амал қанша, бай мен кедейдің ара жігі ашылып, қоғамдағы қарама-қайшылықтар тереңдей берген сайын, ел сыйлаған лауазымды тұлғалардың мемлекет қазынасына көз тігіп, қол салуы тіптен асқынып бара жатыр. Қоғамымызда осындай тобасын ұмытып, асыра сілтеушілікті тәубесіне түсіріп қоятын заңымыз бар. Сонда да ел ырысының үстінен қалқып ішіп, сыбайласып жемқорлық жасау бір тыйылмай келеді. Заң талабында мін болмағанымен, оның орындалуында олқылықтардың көп екендігін, құрылған торға шортандардың емес, ұсақ-түйек шабақтардың түсетіндігін Елбасымыздың өз сөзінде талай мәрте қадап айтып, мүдделі орындардың басшыларын елдің алдында талай мәрте қызартқан. Бірақ одан өзгеріп жатқан ешнәрсе шамалы. Елбасының осындай ащы сындарынан кейін енселері түскен шенеуніктер орындарынан қозғалғандай кейіп танытып, көз алдағансытып қояды.
Сыбайлас жемқорлық феноменін түсінуге қатысты сан түрлі әдістемелік бағыттар бар. Сыбайлас жемқорлықтың ежелден ақ түрлі - әлеуметтік, саяси, криминологиялық, құқықтық аспектілерінде қарастырылған.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың зерттелу деңгейі: Сыбайлас жемқорлық мәселелерін Б.В.Воложенкин, Г.А.Сатаров, П.А.Кабанов, М.Л.Цирик, Н.А.Морозов, М.И.Левин, Г.В.Ингатенко, И.И.Сулима, А.В.Хомутова, Ю.А.Кузнецовтар мен басқа ғалымдар зерттеген.
Жемқорлық қағидалар, түрлері мен нысандарын, себептік-кешендік факторларын, сонымен қатар шетел мемлекеттері тәжірибесін пайдалану мен қолдауды үсынған мынадай қазақстандық ғалымдардың еңбектерін осы мәселенің зерттеудегі елеулі үлесін қосқандар: Б.А.Амрекулов, Г.И.Баймурзин, И.Ш.Борчашвили, С.Ғ.Қапаров, Ш.Құттаяқов, Д.В.Құрбатов, Г.С.Мәуленов, М.О.Нәукенов, Е.Алауханов, С.С.Сартаев, Е.З.Тұрғытбаев, М.К.Ынтықбаев және т.б.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың нысаны: Қазақстан Республикасы бойынша сыбайлас жемқорлықтың қоғам дамуына кері әсерін зерделеу.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың пәні: Сыбайлас жемқорлықпен күресу, алдын алу жолдарының теориялық және әдістемелік тұрғыдан қарастырып зерттеу.
Магистрлік диссертациялық жұмыстың мақсаты, міндеті және жаңалығы: Зерттеудің негізгі мақсаты қазіргі қоғамда ең өзекті деген мәселелердің бірі, яғни жаһандық мәселе депте қарауға болатын сыбайлас жемқорлық болып тұр. Ғылыми жұмыста зерттеулердің нәтижесінде түрлі әдіс тәсілдер арқылы сыбайлас жемқорлық пен күресу, алдын алу және халықаралық тәжірибелерді салыстыра отырып қоғам дамуына кері әсері анықтау.
- Қоғамдағы сыбайлас жемқорлықтың қазіргі заман талабына сай түсінігін талдау және пайда болу тарихын зерделеу;
- Сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтік құбылыс ретінде себептерін анықтау, қоғам дамуына кері әсерін көрсету;
- Сыбайлас жемқорлықпен күрестегі азаматтық қоғам мен БАҚ рөлін көрсету;
- Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және күресу шаралары арқылы ғылыми нәтижелерге қол жеткізу.
Магистрлік диссертациялық зерттеудің практикалық тиімділігі: Ғылыми зерттеулердің нәтижесінде алынған мәліметтердің теориялық және практикалық тұрғыдан мәні айтарлықтай. Атаулы мәліметтерді ғылым саласындағы қызметкерлер мен әлеуметтік, құқық, гуманитарлық сала мамандары ғылыми деректері ретінде пайдалана алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі: Магистрлік диссертациялық жұмыстың құрылымы тақырып және қойылған міндеттерді шешудегі ішкі логикалық қисынды байланыспен сипатталады. Зерттеу жұмысы кіріспе, 2 тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1. Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік феномен ретінде және жемқорлықтың шығу себептері мен мәні
1.1. Сыбайлас жемқорлық ұғымының анықтамасы, теориялық негіздері, даму тарихы және оның түрлері
Қазіргі таңда сыбайлас жемқорлық бүкіл әлемді алаңдатып отыр. Бұл мәселеге қарсы күрес шаралары тәуелсіздік алған сәттен бастап мемлекеттің ең бірінші кезектегі міндетіне айналған. Қоғамға зор қауіп төндіріп, орасан зор кесел келтіретін осындай келеңсіз әлеуметтік құбылысқа қарсы шаралар қатаң қолға алынып жатыр. Десек те, жең ұшынан жалғасқан жемқорлық мәселесінің маңызы уақыт өткен сайын артпаса, кеміген емес. Жалпы біз, жемқорлық ұғымын қалай түсінеміз?
Жемқорлық ұғымына этимологиялық тұрғыдан қарайтын болсақ, жемқорлық, яғни коррупция латынның corruptio деген сөзінен шыққан, аудармасы сатып алу, пара беру. Сонымен қатар, Рим құқығында сындыру, бүлдіру, бұзу, зиян келтіру, фальсификациялау, сатып алу ретінде түсіндірілетін және де тиісінше заңға қарсы келетін әрекетті corrumpire ұғымымен белгілеген.
Жемқорлық - мемлекеттік басқару құрылымдарындағы лауазымды қызметкерлердің өздеріне тапсырылған қызмет мүмкіндіктерін жеке бастарының пайдасы мен мүддесі үшін пайдалану мақсатында жасаған қоғамға қауіпті қылмыстық іс-әрекеттер түрі. Жемқорлықтың негізгі белгілері: лауазымды адамның өзінің немесе арадағы делдал арқылы пара берушінің немесе оның өкілі болған адамның пайдасына жасаған әркеттері үшін ақша, бағалы қағаздар, өзге де мүлік, мүлік құқығы не болмаса мүлік сипатындағы пайда түрінде пара алуы. Туыстық, жерлестік және т.б. жақындарына байланысты қызметке ретсіз қабылдау және көтермелеу, сондай-ақ мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді талан-таражға салу.
Жемқорлық жасалу түрлеріне қарай екіге бөлінеді. Олар:
- жекелеген лауазымды қызметкерлер және бірнеше лауазымды қызметкерлер бірігіп жасаған қылмыстық іс-әрекет
- бірнеше лауазымды қызметкерлердің бірігіп жасаған жемқорлық қылмысы - сыбайлас жемқорлық деп аталады.
Сыбайлас жемқорлық күрделі де қатпары көп құбылыс ретіндегі тарихы өз ғұмырының ұзақтығы жөнінен адамзат өркениетінен кейін қалған емес. Оның пайда болуы алғашқы таптық қоғамдар мен мемлекеттік құрылымдар қалыптасқан уақыттардың қойнауына жетелейді. Мемлекеттік қызмет жүйесіндегі сыбайлас жемқорлық туралы жазбаша мәліметтердің ең алғашқыларын б.з.д ХХІҮ ғ. Көне Бабырдың мұрағаттарынан көруге болады. Патша Лагаша Урукагина шенеуніктер мен соттардың заңсыз әрі жүгенсіз әрекеттеріне тыйым салу мақсатымен мемлекеттік басқару ісіне реформалар жасады. Осындай әрекеттерді Ежелгі Латын жазбаларынанда байқауға болады. Мысалы: Do ut facies - аудармасы Істету үшін беремін. [1.7б]
Сыбайлас жемқорлық - әлеуметтік феномен, қоғам мен қоғамдық қатынастар туындысы. Сыбайлас ждемқорлықтың пайда болуы мен өмір сүруі қоғамдық және шаруашылық қызметтегі басқару функциясының жекелену сәтінен бастап мүмкін болады. Өйткені, нақ осы жағдайда лауазымды басшыда (басқарушыда) қоғам, мемлекет мүддесі үшін емес, жеке басы үшін ресурстарды пайдалану мен шешім қабылдау мүмкіндігі пайда болады. Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлық өте ерте уақытта туған және бүгінгі күнге дейін бар күрделі әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде көрінеді - сыбайлас жемқорлықтың көрініс беру формаларының өзгеруі барысында оның ауқымы тарылмайды. [1.12б]
Қазіргі қоғамдағы сыбайлас жемқорлық - басқа саяси, экономикалық, мәдени және әлеуметтік институттармен өзара тығызбайланысты әлеуметтік институт, басқару жүйесінің бір элементі. Сыбайлас жемқорлықтың инстиуттануының көріністері мынандай:
- Сыбайлас жемқорлықтың бірқатар әлеуметтік қызметтерді атқаруы: әкімшілік байланыстардың жеңілдетілуі, басқарудағы шешім қабылдаудың жеделдетуі мен жеңілдетілуі, әлеуметтік таптар мен топтардың арасындағы қатынастардың консолидациялануы және де қайта құрылымдалуы, бюрократтық кедергілерді азайту арқылы экономикалық дамуға көмектесу, ресурстар дефециті жағдайында экономиканы оптимизациялау және т.б;
- Сыбайлас жемқорлық қарым-қатынастарының жете айқындалған субъектілерінің болуы және де әлеуметтік рөлдердің бөлінуі;
- Сыбайлас жемқорлық әрекеттер субъектілеріне мәлім белгілі бір ойын ережелерінің, нормаларының болуы;
- Сыбайлас жемқорлық әрекеттерінің қалыптасқан сленгі, яғни, тілі мен рәміздік белгілері;
- Мүдделі адамдарға белгілі және орныққан қызметтер таксасы.
Сыбайлас жемқорлық экономикалық заңдардың еркін жұмыс істеуін біршама шектейді және әлемдік қауымдастық алдында елдің беделін төмендетеді, ел үшін пайдалы шетелдік инвестициялардың жолындағы ең бір басты бөгеттердің бірі болып табылады. Таза және әлеуметтік бағыттағы бизнес нарықтан ығыстырылып, шектетілді, өйткені, мұндай бизнесті сыбайлас жемқорлық тиімсіз кәсіпке айналдырады.
Сыбайлас жемқорлық ұлттық шекаралардың шеңберінен шығып кеткен, сондықтан онымен күрес жаһандық ауқымда жүргізуді қажет етеді. Одан түсетін түсімдер жуылғаннан соң әлемдік және ұлттық қаржы ағымдарына құйылады да, мемлекеттік және халықаралық билік пен экономика институттарын бұзады. Ол заңның, демократия мен адам құқықтарының үстемдігіне қатер төндіреді. Қоғамның моральдық тетіктерін, билікке деген сенімді, мемлекеттік басқару, теңдік пен әлеуметтік әділеттілік қағидаттарына зиянын тигізеді, бәсекеге бөгет жасайды және экономикалық дамытуды қиындатады. Әсіресе, ең қауіптісі - мемлекеттік билік орындарындағы сыбайлас жемқорлық. Бұл жағдайда ол монополияның билікпен симбиозының, мемлекеттік қызметкерлердің шешім қабылдаудағы қауқарсыздығының, шенеуніктердің бақылауда болуы мен оларға құқықтық жауапкершілік жүктелмеуінің көрінісіне айналады. Тәжірибенің көрсетуінше, сыбайлас жемқорлық мемлекеттік басқарудың бүкіл жүйесін бұзады, мемлекеттік билік пен мемлекеттік қызметтің беделінің құлдырауына мүмкіндік жасап жатады. Сыбайлас жемқорлық экономиканың дамуына кедергі жасайды, әсіресе экономика саласындағы ұйымдасқан қылмыстың өсуіне мүмкіндік береді. [1.10б]
Мемлекеттік машинаны ұйымдасқан қылмыстың қолдануы мемлекеттік өкілеттілікті жекеменшікке айналдыру амалы ретінде тікелей сыбайлас жемқорлықпен байланысты. Гегель былай деп жазды: Мемлекеттік биліктің жеке индивидум иеленген үлесі - жалпыға ортақ биліктің жоғалтқаны деген сөз. Ол аз десеңіз, индивидтер мен қылмыстық құрылымдар биліктің өздері иеленген бөлігіне сүйене отырып, мемлекетке, азаматтық қоғам институттарына және де оның құндылықтарына шабуылға шығады. Сыбайлас жемқорлық мәселесін шешпей, мемлекеттік басқарудың міндеттерін сәтті орындау мүмкін емес. [4.35б]
Сыбайлас жемқорлық феноменін түсінуге қатысты сан түрлі әдістемелік бағыттар бар. Сыбайлас жемқорлықтың ежелден ақ түрлі - әлеуметтік, саяси, криминологиялық, құқықтық аспектілерінде қарастырылған.
Осылайша, Платон мен Аристотель сыбайлас жемқорлықты саяси категорияға жатқызды, Макиавелли оны мемлекеттің азаматтық ізгілікті бұзатын ауыр сырқаттың белгісі деп санаса, Ш.Монтескье оны нәтижесінде жақсы саяси тәртіп не жүйе жарамсызға айналатын дисфункционалдық үдеріс ретінде сипаттаған.
Қазіргі ғылыми, оқулық және қоғамдық-көркемсөздік әдебиеттерінде де сыбайлас жемқорлыққа түрліше анықтама беріледі. Сыбайлас жемқорлық туралы онымен күресудің әмбебап амалын анықтауға негіз болатын бірауызды ұғымды қалыптастыру - күрделі эволюциялық үдеріс. Сыбайлас жемқорлықтың интегралдық сипаты бұл күрделі құбылыстың бір ізді, бір мағыналы анықтамасын жасауға бүгінгі күні мүмкіндік бермей отыр.
Алайда, бәрібір сыбайлас жемқорлықтың тарихи алғашқы анықтамалары құқық саласына жатады. [5.105б]
Орыс тілінің түсіндірме сөздігінде сыбайлас жемқорлықты парамен сатып алушылық, лауазымды басшылардың, саяси қайраткерлердің сатымпаздығы ретінде сипаттайды. [2.205б]
Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы
Заңы сыбайлас жемқорлықты мемлекеттік қызмет атқаратын адамдардың және оларға теңестірілгендердің мүліктік игіліктер мен артықшылықтарды өз қызмет бабы және онымен байланысты мүмкіндіктер арқылы пайдалануы, әйтпесе оларды мүліктік пайда табу үшін тікелей өздері немесе делдалдар арқылы басқаша пайдалана отырып, заңмен қарастырылмаған түрде шешім қабылдауы, сонымен қатар ол адамдарды жеке және заңды тұлғалардың оларға аталған игіліктер мен артықшылықтарды беру арқылы заңсыз сатып алуы ретінде сипаттайды.
Халықаралық құқық көздері сыбайлас жемқорлыққа әлдеқайда кеңірек анықтама береді және тиісінше сонымен байланысты құқықбұзушылық субъектілерінің кеңейтілген шеңберін көрсетеді.
Дефинициялардың мейлінше ықшам, бірақ мазмұндыларының бірі - БҰҰ-ның ІХ конгресі ұсынған, сыбайлас жемқорлықты жеке мақсатта пайда табу үшін мемлекеттік билікті асыра пайдалану ретінде сипаттайтын анықтама. [43.9б]
Кейбір анықтамаларда, мәселен, сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі БҰҰ хатшылығы дайындаған ережеде берілген анықтамада жемқорлық қылмыстық істердің жіктелген төмендегідей 3 тобының жиынтығы ретінде түсіндіріледі:
- лауазымды адамдардың мемлекет меншігін ұрлауы, жымқыруы және иеленуі;
- жеке басының пайдасы үшін қызмет бабын асыра пайдалануы;
- қоғамдық парыз бен жеке есеп арасындағы мүдделер қақтығысы.
Еуропалық Кеңестің сыбайлас жемқорлық жөніндегі тәртіп тобының
анықтамасы бойынша, сыбайлас жемқорлық - мемлекеттік немесе жеке секторда белгілі бір міндеттер атқару тапсырылған адамдардың оларға мемлекеттік лауазымды басшы, жеке қызметкер, тәуелсіз агент немесе басқа түрдегі қатынастар статусы бойынша жүктелген міндеттемелерінің бұзылуы және өздері әлде өзгелер үшін кез келген басқа әрекеттері. [51.44б]
БҰҰ Бас Ассамблеясының 34-сессиясы құжаттарында сыбайлас жемқорлыққа мынадай анықтама берілген: Лауазымды басшының өз қызмет өкілеттігі саласындағы қызметтік ережені бұзатын да, бұзбайтын да түрде сыйлық берушілердің мүддесі үшін кез келген формадағы әрекеті немесе әрекетсіздігі.
Сыбайлас жемқорлық туралы Азаматтық-құқықтық жауапкершілік конвенцияның 2-бабындағы (1999ж.) анықтамаға сәйкес, сыбайлас жемқорлықты - пара, жөнсіз артықшылық немесе соның мүмкіндігіне ие болған адамнан талап етілетін, оның негізгі міндеттерін немесе мінез-құлқын бұзуға әкеп соқтыратын тікелей немесе жанама талап; пара немесе кез келген басқа да тиесілі емес артықшылық пен соның мүмкіндігін ұсыну және оның қабылдануы. [37.58б]
БҰҰ-ның сыбайлас жемқорлықпен халықаралық күрес жөніндегі анықтамалық құжатында сыбайлас жемқорлық жеке мақсатта пайда табу үшін мемлекеттік билікті асыра пайдалану ретінде сипатталады. Бұл ұғым парақорлықты (лауазым иесін борыш тұрғысындағы жолдан тайдыру үшін сыйлық беруді), непотизмді (тамыр-таныстық жөнімен кіріс кіргізуді немесе пайдалы лауазымдардағы туысқандарды немесе өз адамдарын орналастыруы) және көпшілікке ортақ меншікті жеке мақсатта қолдануды қамтиды. [53.79б]
Сыбайлас жемқорлықтың анықтамасына қатысты көзқарас пікірлердің алуан түрлілігі бұл құбылыстың күрделілігін білдіреді және же оны терең де жан-жақты зерттеуді тадап етеді, біріншіден, сыбайлас жемқорлықты түсінудің теоретикалық деңгейін тереңдету (дәл, айқын анықтама беру, сыбайлас жемқорлықпен оның дамуына мүмкіндік жасайтын себептерді тексеру), екіншіден, сыбайлас жемқорлықтың қоғамның экономикалық, әлеуметтік және саяси өміріне ықпалын анықтау және бұл құбылыспен күресу бағытындағы нақтылы шаралар жүйесін құру.
Сыбайлас жемқорлық мәселелелерін зерттеуші американдық ғалымдар бұл құбылысқа саяси қызметкерлердің, мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің, бизнесмендердің және де басқа адамдардың жеке өздерінің, отбасының немесе топтың мүддесі үшін өзінің ресми міндеттерін, мемлекеттік функцияларды орындаудан жалтаруы деген анықтама береді. [61.5-6бб]
Г.Блэк өзінің заң сөздігінде сыбайлас жемқорлыққа мынандай анықтама береді:
- лауазымды адамның ресми міндеттерімен және басқада адамдардың құқықтарымен келіспейтін қандай да бір артықшылық беру ниетімен жасалатын іс-әрекет;
- лауазымды адамның өзі немесе басқа адам үшін қандай да бір артықшылық алу мақсатында өз жағдайын немесе мәртебесін заңсыз пайдалануы.
Сонымен қатар, біршама американдық зерттеушілер М.Джонстон және Дж.С.Наем сыбайлас жемқорлыққа мынандай анықтама береді: өзі, өзінің отбасы немесе шағын топ мүддесі үшін материалдық немесе мәртебелік артықшылықтар алу мақсатында лауазымды адамның белгіленген тәртіптен ауытқауы [62.9б]
Ал өзіміздің отандық әдебиеттердегі анықтамаларда: Сыбайлас жемқорлық деп - қоғамдық және саяси қызметкерлердің, лауазымды тұлғалардың сатқандығын, оларды сатып алуды, саяси, экономикалық, әскери және тағы басқа салалардағы қызметкерлердің қолындағы билігінің мүмкіндіктерін және қызмет бабын жеке басын байыту мақсатында пайдалануын айтады.
Сонымен, жоғарыда келтірілген анықтамаларға талдау жасай келе, мынадай қорытындылардыжасауға болады:
- Сыбайлас жемқорлық құбылысының өзіне тән белгілерінің болуы;
- Сыбайлас жемқорлық - ең алдымен бұл қоғам дамуына кері әсерін тигізетін әлеуметтік құбылыс;
- Халықаралық құжаттарда жемқорлық ұғынының нақты анықтамасының жоқтығы;
- Әрбір мемлекет қазіргі құқықтық дәстүрлер негізінде өздерінің жемқорлыққа қарсы құралдар жиынтығын анықтауы;
- Жемқорлық ұғымының қазіргі қоғамдағы жемқорлықтың құқықтық анықтамасына негізделмегендігі.
Осылардың барлығын қорыта келе, сыбайлас жемқорлық - бұл екі жақ арасындағы өзара келісім мәмілесі деп тұжырымдауға болады. Оның бірі - өз лауазымын заңға қарсы пайдаланатын мемлекеттік немесе жеке қызметте жұмыс жасайтын тұлға болса, екіншісі - мемлекеттік немесе жеке құрылымды өз жеке басының пайдасы, яғни, материалдық жағдайын көтеру, артықшылық алу, заңда көзделген жауапкершіліктен таютағы үшін пайдаланатын тұлға.
Сыбайлас жемқорлықтың тарихына тереңірек үңілетін болсақ, сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру әр қоғамның, әр дәуірде әртүрлі сипат алып, мемлекет ұғымының пайда болуымен қатар өмір сүріп келеді. Мысалы, алғашқы және таптық қоғамдарда абыздар мен көсемдерге, әскербасылар мен олардың көрсеткен көмегі, қызметтері үшін төлемақы мен сый-сияпаттар беру әдеттегідей жағдай болып қалғаны бүгінгі күнге дейін мәлім. Жоғары лауазымда отырған басшылар, қарамағындағы төменгі шенді қызметкерлердің белгіленген бір төлемақыға риза болғанын талап ете бастаған, яғни, олар белгілі бір көлемде жалақы алатын болған. Ал төменгі шендегі қызметкерлер лауазымдық міндеттерін орындау барысында көрсеткен қызметтері үшін жасырын түрде қосымша төлем талап еткен. Меніңше, осы бір құбылысты сыбайлас жемқорлықтың алғашқы белгілері деп қарастыруға болады.
Ежелгі антика қоғамы (көне грек қала-мемлекеттер, республикалық Рим және т.б.) тарихының ерте заманында кәсіби мемлекеттік шенеуніктер болмаған, сол себепті сыбайлас жемқорлық құбылысы да жоқтын қасы деп айтуға болатын еді. Сондықтан да бұл құбылыс ежелгі антика қоғамы құлдыраған дәуірлерден бастап кең өріс ала бастады.
Мемлекет неғұрлым орталықтандырылған болса, соғұрлым азаматтардың мемлекеттік деңгейдегі істі өз бетінше шешуі шектеулі болады. Осыған орай жоғары және төменгі лауазымды шенеуніктер қатаң қадағалаудан босағысы келген азаматтардан жасырын түрде пара алып, соның нәтижесінде заң бұзушылыққа жол беріледі.
Сыбайлас жемқорлықтың осындай төзімді нормасы, әсіресе, өндірістің азиялық тәсілінде байқалады. Ежелгі үнді заңдарындағы Артхашастраның авторы сараң шенеуніктердің мемлекеттік мүлікті талан-таражға салудың қырық тәсілін көрсеткен.
Әр елдің өзіне тән сипаты, діні мен ділі, мәдениеті мен қоғамдық ұстанымдары бар. Сондай елдердің бірі, қазақ жерінде адамдар ғасырлар бойы туыс, қандас ұғымдарының шеңберінде өмір сүрді. Аталарымыз тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін бір сөзбен ғана, керек кезінде қабақпен білдірген. Үлкенді сыйлап, кішіге ізет көрсетуді білген. Әділдіктің алтын ғасыры болып есептелетін ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы өз тарихымызға көз жүгіртсек, Қасымханның қасқа жолы, Есімханның ескі жолындағы заң негізінде толықтырылып жазылған Жеті жарғы - көшпелі қоғамның, қазақ халқының мінезі мен тұрмысына, салт-дәстүрі мен ұлттық мүддесіне толық сәйкес келеді. Дауда беделді тұлғалардың жеке пікірлері тыңдалып, билер сотының шешімі ақиқаттың соңғы инстанциясы болған. Парақорлық сол кездегі заң тұрғысынан ғана емес, моральдық-этикалық нормалар тұрғысынан да үзілді-кесілді айыптауға ұшырады.
Бұрын қазақ сахарасында түрме, абақты, бас бостандығынан айыру деген жаза түрлері болмаған. Яғни, қанға қан ұстанымының орнына билердің ықпалымен Құн төлеу институты кеңінен қолданылған. Осындай терең жатқан тарихымыздағы құқық бұзушылықтың бұлтартпау шараларына қайта оралып, оны қолдануға белімізді бекем буғанымыз да рас. [64.9б]
Бірақта, бертін келе Ресей боданында болған қазақ қоғамында бай-батшалар өздерінің қолында бар байлығын пайдалана отырып, лауазымды орындарға, яғни болыстыққа сайлануы үшін пара берушілік көрініс таба бастаған. Осындай мүмкіндіктерді пайдаланып, болыстыққа сайланған лауазым иелерінде, яғни болыстарда, қазіргі тілмен айтқанда өзіне тиесілі билікті асыра пайдалану көрініс тауып отырған.
Сыбайлас жемқорлық мемлекет пен қоғамды ішінара ыдырататын әлеуметтік құбылыс. Сыбайлас жемқорлықты бірнеше негізгі түрлерге бөліп, топтастыруға болады:
Субъектінің мәртебесі бойынша:
1. Билік орындарындағы сыбайлас жемқорлық. Билік орындарындағы сыбайлас жемқорлық бүгінгі күннің өзекті мәселелелерінің бірі. Яғни, пара берушілердің қызмет саласы мен оған қарасты мемлекеттік орган деңгейіне байланысты сыбайлас жемқорлықтың ішкі түрлерін де көрсетуге болады. Мысалы:
0.1. Өкілдік органдарында (парламентте).
0.2. Атқарушы органдарда (салалық министрліктер, құқық қорғау органдары, ЖПП, мемлекеттік кірістер департаменттерінде, жергілікті басқару органдарындағы орталық аппараттар).
0.3. Сот органдары.
1. Жеке секторлардағы сыбайлас жемқорлық.
Мемлекеттік емес ұйымдардағы және жеке сектордағы сыбайлас
жемқорлық қазіргі таңдағы кең таралған түрлері. Коммерциялық және қоғамдық ұйымдардың басшылары да өздеріне тиесілі емес ресурстарға иелік жасап, ұйым мүддесіне нұқсан келтіруде. Жеке сектордағы пара беруші мен пара алушының қызмет саласы мен ортасыне байланысты.
2. Саясаттағы немесе саяси сыбайлас жемқорлық.
Саяси сыбайлас жемқорлық көбінесе әртүрлі сайлауларды өткізумен
байланысты, не болмаса белгілі бір мемлекеттік қызметке тағайындаумен не бекітумен байланысты болып отырады. Саяси сыбайлас жемқорлықтың арнайы субъектісіне саяси тұлға болып қалыптасқан адамдар, сонымен қатар сайланбалы қызметке үміткерлер жатады.
Деңгейлері бойынша:
1. төменгі;
2. жоғарғы;
3. вертикальды;
Қоғамға қауіптілік дәрежесі бойынша:
1. сыбайлас жемқорлық - теріс қылық;
2. сыбайлас жемқорлық - қылмыс.
1.2. Сыбайлас жемқорлықтың қылмыс ретіндегі негізгі себептері мен әлеуметтік белгілері
Сыбайлас жемқорлықты әлеуметтік құбылыс ретінде қайдан шыққанын, шығуына не себеп болған деген сұрақтардың өзінен өзі туындайты белгілі. Философия ғылымында құбылыстар арасындағы объективтік байланысты себептілік деп ұғындырса, бұл байланыста себептен салдар туындайды. Осы қағиданың негізінде криминология қылмыстылықты, соның ішінде сыбайлас жемқорлықты тудыратын әлеуметтік құбылыстарды себеп деп көрсетсе, қылмыстылық пен қылмыстарды оның заңды салдары деп санайды.
Сыбайлас жемқорлықтың туындайтын, негізінде өсіп, өнетін құнарлы жері - мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар мен мекемелердегі бюрократия. Соңғы кездегі бұл жұқпалы дерттей жайлаған кеселге тосқауыл болмай тұр. Күннен күнге ығыстырылып, сағызша созылып, оңайлықпен шешіле қоймайтын мәселеден әбден шаршаған қарапайым халық тамыр-таныстарын ара салып, біткен ісіне рахметі ретінде ұсынған ақшалай сыйлығын ұсынуға мәжбүр болады. Бұндай көріністер көбінесе аудандық және қалалық білім бөлімдерінде, халыққа қызмет көрсету орталықтарында, ауруханаларда, банктерде және т.б. мекемелерде болып жатады.
Қазіргі біздің қоғамызда осындай сыбайлас жемқорлықтың орын алып жатқандығын көбінесе жалақының төмендігінен деп жатады. Керісінше, адамгершілік деген қасиеттің мүлдем азайып бара жатқандығының көрінісі деп айтар едім мен. Себебі қанша жалақың төмен болсада, ар-ұяттан аттамай, азда болса қанағат деп өмір сүруге, отбасын асырауға болады гой.
Сыбайлас жемқорлық пен оны тударатын мәселелер арасында екі жақты байланыс бар. Бірі, бұл мәселелер сыбайлас жемқорлықты үдетеді. Оның шешуі сыбайлас жемқорлықтың азаюына алып келеді. Екіншісі, жаппай сыбайлас жемқорлық өтпелі кезеңнің мәселесін ушықтырады. Оларды шешуге кедергі келтіреді. Осының нәтижесінде мынадай тұжырымдама жасауға болады.
Біріншісі, сыбайлас жемқорлықты туындататын мәселелерді шеше отырып қана қоймай, оны азайтуға және шектеуге болады.
Екіншісі, бұл мәселелердің шешілуі сыбайлас жемқорлыққа батыл, әрі барлық бағытта қарсы тұруға мүмкіндік береді.
Кейбір ғалымдар сыбайлас жемқорлықты тудыратын мәселелерді жалпы және ерекше деп бөлуге болатынын көрсетуде.
Жалпыға өтпелі кезеңді басынан кешіріп отырған мемлекеттер мен қатар, біздің Қазақстан Республикасына да тән мәселелер болып отыр. Олардың бірнеше көріністері бар. Олар:
- Демократиялық саяси дәстүрлердің толық орнықпағандығы;
- Азаматтық қоғамның дәрменсіздігі, яғни, қоғам мен билік арасында байланыстың болмауы. Демократиялық мемлекеттер өздерінің мәселелерін азаматтық қоғам институттарымен бірлесіп қана шеше алады. Қоғам мүшелерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайының нашарлауы, үміттердің ақталмауы қоғамды биліктен алшақтата береді. Ал қоғамның көмегіне сүйенбей сыбайлас жемқорлықпен күресу бос әурешілік болып қалады;
- Билік институттарының тиімсіздігі. Қазақстан тәуелсіздік алған алғашқы жылдардан бастап, басқару жүйесіндегі мәселелерді шешудің өзіндік әдісін тапты. Ол аппаратты ұлғайту, басқарудың қосымша иерархиясын енгізу арқылы көптеген жауапсыз құрылымдар құрды. Мұндай жағдайларды қазіргі еліміздің мемлекеттік құрылымдарынан да кездестіруге болады. Бірақ, қазіргі уақытта елімізді дағдарыстан шығару мақсатында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев жыл сайынғы халық жолдауында осы проблемалардан шығудың әр түрлі саясатынан көруге болады. Оған ұлттық әл-ауқат холдингтеріндегі басшылар мен EXPO-2017 департаменттерінің санын қысқартулары дәлел болса керек. Мемлекеттік қызметкерлер мен сот жүйесінің жұмыс сапасын жақсарту мақсатында 100 нақты қадам ұлттық жоспары да негіз болуда.
- Мемлекеттік билік орындарындағы рушылдық, жерлестік фактілерінің көбейюі. Лауазымы жоғары мемлекеттік қызметкерлер мен басқа да мекеме басшылары арасында өз туыстарын, нағашы-жиен, құда-жекжат, бұрыннан қызметтес таныстарын қызметке тарту, лауазымын жоғарлату аз кездесіп жатқан жоқ. Осының нәтижесінде кадрлық кеңістікте команда ұғымы пайда болуда. Белгілі бір билік орнындағы лауазымы жоғары тұлға орын ауыстырса, өзімен бірге міндетті түрде командасын ала жүруі қалыпты жағдай сияқты болып қалған. Әрине, осының нәтижесінде сыбайлас жемқорлық қылмысы өріс алады. Сондықтанда әрбір ұйымда тәртіп пен реттілікті күшейтіп, сыбайлас жемқорлыққа жол бермеу амалдарын жан-жақты қарастырған жөн.
- Заңдардың дамымағандығы мен жетілмегендігі. Кез келген елдің заңдарынының дамымағандығы, олардың сапасыздығы, құқықтық жүйесінің жетілмегендігі заң шығару процедурасының айқын еместігінен көрінеді. Заңдар арасында қайшылық болған жағдайда заңсыз әрекетке барған шенеуніктер өздерінің осы әрекеттерін ақтап алатын жол іздестіреді. Көптеген олқылықтары мен кемшіліктері және де заң актілеріне сілтемесі бар аяғына дейін жасалып жетпеген заңдардың талаптары орындала бермейді. Әдетте осындай заңдар нұсқаулықтармен толықтырылады. Нәтижесінде сыбайлас жемқорлыққа қолайлы жағдай тудырады.
- Тоталитарлық кезеңнің қалдықтарынан құтылудағы қиындықтары да сыбайлас жемқорлықтың етек алуына біршама жағдай жасайды.
- Экономикалық құлдырау мен саяси тұрақсыздық. Елдегі экономикалық және саяси тұрақсыздық болмағандықтан, жоғары шенді шенеуніктер алдағы күнге сенімсіздікпен қарайды, соның нәтижесінде қолдағы барды қонышынан басу мақсатында, өз болашағын қамтамасыз ету үшін сыбайлас жемқорлыққа бой алдыртады. Мемлекет қаржысын талан-таражға салып, шетел асып кетіп жатқан қаншама азаматтарымыз бар.
Ерекше мәселелерге, кеңестік дәуірден қалған мәселелер жалғасы жатады. Бұл мәселелердің өз шешімін таппауының басты себептері:
- Сот жүйесінің әлсіздігі;
- Қарапайым халықтың құқықтық сауатының төмендігі;
- Құқық қорғау орындары және олардың өкілдерінің мемлекет мүдделері мен қоғамдық меншікті ғана қорғауға бағыт алуы;
- Шенеуніктердің заңға емес, нұсқаулықтар мен басшыларға ғана бағынатындығы.
Сыбайлас жемқорлықтың өсуін айқындайтын маңызды факторлардың қатарынан мемлекеттік орындардың экономика саласына орынсыз араласуынан ерекше бөліп көрсетуге болады. Экономиканы жөнсіз мемлекеттік реттеушілік бақылаудағы шенеуніктер үшін салаларды көбейту арқылы сыбайлас жемқорлықты дамытуға қажетті мүмкіндікті кеңейтіп береді. Мысалы: жеңілдіктер, кредиттер, лицензиялар беру, жекешелендіруге мүмкіншіліктер, банктен өкілеттілік алу құқығын, ірі әлеуметтік жобаларды және т.б. іске асыру құқығын беру - ресурстарды шенеуніктік бақылаудың ескі қағидаттары жұмыстың көптеген жаңа салаларын заңнамалық реттеудің жоқтығымен үйлесіп кетеді. [1.65б]
Мемлекеттік рұқсат беру функцияларын іске асырғанда, төмендегідей жағдайлар сыбайлас жемқорлыққа мүмкіндік жасайды:
- Мемлекеттік қызметтердің рұқсат етушілік қағидаттарымен байланысты ауқымды салаларын сақтауы;
- Азаметтардың өз құқықтарын және өздеріне қызмет көрсетудегі шенеуніктердің міндеттерін білмеуі;
- Шенеуніктердің өздерінің міндеттері мен азаматтардың құқықтары туралы ақпараттарды жасырын ұстауы;
- Бюрократиялық процедуралардың қиындығы;
- Билік орындарының бір ведомоствоға биліктік шешімдер қабылдауға, қызмет көрсетуге өкілеттілік беретін құрылымдылық ерекшеліктері.
- Билік өзінің шектеушілік және реттеушілік қызметтерін орындай
отырып, міндетті төлемдер қабылдаған және қолданыстағы нормаларды бұзғандығы үшін айыппұл салған кезде төмендегідей жағдайлар сыбайлас жемқорлыққа мүмкіндік жасайды:
- Азаматтың өз міндеттерін іске асыруға қолайлы процедурасының жоқтығы;
- Айыппұлдар шкаласының оны төлеуден пара беру арқылы жалтаруға мүмкіндік беретін теңсіздігі. [38.187б]
Сыбайлас жемқорлық тікелей үш бағытқа - қылмыстық қудалаушылықтан қорғану сезімін қамтамасыз етуге, нормативтік ережелерді бұзғану үшін жергілікті билік орындарының құрығынан жалтаруға, рұқсат ететін құжаттар алуға келіп тірелетін батыс елдерімен салыстырғанда, ТМД елдерін сыбайлас жемқорлықтың ең алдымен рұқсат етілген қызметтердің тиісті дәрежеде орындалуы мен әлеуметтік тұрғыдан құпталатын мақсаттарға қол жеткізудің құралы болу фактісі - ең қауіптісі. Мәселені зерттеушілер ТМД елдері экономикасында мемлекеттік қатысудың сыбайлас жемқорлықпен шырмалған салалары ретінде мыналарды атайды:
- Мемлекеттік меншіктің жекешеленуі. 1994-1997 жылдар аралығында атықталған әр оныншы қылмыс жекешелендіру саласында жасалған ең кең таралғандары ақшалай қаражат пен пара алу болып табылған;
- Салық салу. Салық жүйесінің күрделілігі мен қатаңдығы тиісті заңнамалық актілердің орындалуын толық бақылауға алуға мүмкіндігінің болмауы, ол әрине көлеңкелі бизнестің дамуына алып келді. Тиісті мемлекеттік орындардағы қылмыстық әрекеттер, парақорлықпен қатар, қызметтік жалған құжат арқылы қылмыстық элементтермен заңға қайшы байланыстарға түсуіне келіп тіреледі;
- Бюджеттік қаражатты бөлу. Мемлекеттік кредиттер берудің немесе бюджеттік қаражатты бөлудің парақорлықпен шырмаулануы жиі кездеседі;
- Кедендік сала. Қылмыстық әрекеттер іс жүзінде контрабандаға көмектесуімен, соның ішінде фирмалардың - кедендік брокерлердің жұмыстарын қамтамасыз етумен байланысты. [15.91б]
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттің алдына қойған міндеттерін орындауға мүмкіндік бермейді. Мысалы: пара беру арқылы қызметке тұру жұмыстың тиімділігін төмендетіп, шығын алып келеді. Пара беру арқылы ЖОО-на түсу қоғамның маңызды бөлігін интеллектуалды потенциалынан айырып, жақын деңгейдегі мемлекеттік емес оқу орындарына төлеп оқуға жағдайы келмейтін талантты жастарға жоғары білім алу мүмкіндігінен айырады. Сыбайлас жемқорлық интенсивті климатты бұзуы нәтижесінде жеке бизнестің ұзақ мерзімді шартты инвестициялау жоқ болғандықтан, алдын ала болжау мүмкін емес жағдайда жедел табысқа ие болуға ұмтылуға тура келеді. Сыбайлас жемқорлық басқару аппаратының бағасының көтерілуіне алып келеді (пара алушылық ақырында салық төлеушілерге кері әсерін тигізіп, нәтиждесінде ол көрсеткен қызметіне бірнеше есе көп төлеуге мәжбүр болады). Егер сыбайлас жемқорлық қара комиссиялық түрде көрінсе, қоғамдық талаптарды қанағаттандыруға бағытталған жалпы қаражат сомасын қысқартуға алып келеді.
Сыбайлас жемқорлық мемлекеттік және мемлекеттік емес басқару аппараттары ортасында іріткушілік әсерін тигізеді. Шынайы жұмыс ынтасын төмендетеді (этиканың жалпы деңгейі төмендейді және неге тек ол ғана жеке-дара құлықтылық нормасын сақтауға тиіс деген әркімге сұрақ туады). Жоғары билік эшалонындағы сыбайлас жемқорлық жариялану игілігіне айналады. Олардың сенімін бұзып, ақырында лигитимдігіне күмән туғызады. Саяси элитаның жемқорлығына сенген халық ортақ қазынаға қол салмай тұра алмайды. Жемқорлықты басқару персоналы мемлекет пен қоғамның гүлденуіне жеке өзінің мүддесімен үлес қосуға психологиялық тұрғыдан дайын емес.
Сыбайлас жемқорлық ойға сыймайтын сот әділдігін жасмайды. Өйткені, адамгершілігі төмен және ақшасы көптің дегені дұрыс болады. Майлау сыбайлас жемқорлығы елдегі әлеуметтік дамудың басым көпшілігі жалғанға айналғанын көрсетеді.
Сыбайлас жемқорлық демократияға қауіпті. Себебі, халықты сайлауға қатысуға деген адамгершілікті ынтасынан айырады.
Сыбайлас жемқорлық әлеуметтік стратегия бағдарламасын жұқартады.
Сыбайлас жемқорлардың status quo беделі мен мүлкінің бөлінген ортасын сақтауға мүмкіндік беретін күші басым құрылым пайдасына бюджеттік қаражатты жөнсіз қайта бөлуін көрсетеді.
Сыбайлас жемқорлық себептерінің бірі - кедейлік деген пікірлерде бар, яғни, сыбайлас жемқорлық кедейліксіз болмаста еді. Тіпті, кедейлік сыбайлас жемқорлық себептерінің бірі болса, онда бұл бір ғана себеп те емес. Өйткені, егер кедейлік сыбайлас жемқорлықтың себебі болса, бай дамыған елдерде де сыбайлас жемқорлыққа байланысты жанжалдар неге туындап жатады. Оларға кедей немесе мұқтаж адамдар деп аталатын адамдардың санаттары тартылған ғой. Сондықтан, кедейлікті сыбайлас жемқорлықтың көп себептерінің бірі ғана деуге болады.
Қылмыстылықпен күрес қылмыс жасаудағы себептердің, оған мүмкіндіктер тудыратын жағдайлардың зерттелуін қажет етеді. Біз соңғы уақытқа дейін, егер қылмысқа мүмкіндік тудыртатын әлеуметтік құбылыстарды жойып, социалистік қоғамда қылмыстан арыламыз деп сенетінбіз. В.И.Ленин өзінің Мемлекет және революция деген еңбегінде былай деп жазды: Халықты тoнау, олардың мұқтаждығы, қайыршылығы қоғамдық тәртіптің бұзылуының басты себебі. Бұлардан құтылсақ, заң бұзушылықта жайына қалады. Біз олардан қашан, қандай ретпен құтылатынымызды білмеймін, бірақ құтылатынымыз анық. Ол кезде мемлекет те болмайды. [13.208б]
Сонымен қатар, тарихқа үңілсек, қылмыстың адамзат бойынан арылмаған тірлік екенін байқаймыз. А.Костенконің айтуынша: Жақсылық пен жамандық қатар жүрмей ешқандай өркениеттік дамымайды, яғни, қылмыстылық әрқашанда болады.
Бұрыңғы КСРО-да қылмыстылықтың жойылып бара жатқандығы әрқашан ресми түрде айтылып жүрді. Қылмыстылық жайлы сөз болғанда шындық айтылмады - дейді А.Б.Сахаров. Оның себептері үстіртін ғана айтылатын, ал қылмыстылық азайып бара жатқанын өзімізге де, өзгеге де қайталап айтудан жалықпайтынбыз. Нәтижесінде бұл құбылысқа баса назар аудармадық, қалыптасқан жағдайды дұрыс бағалай алмадық.
Қылмыстылық себептеріне баса мән бермеу немесе ол жайында аса толғанбау соңғы уақытқа дейін кеңестік криминологияда да орын алды. Кейбір адамдар ұрлыққа себеп; әртүрлі сипаттағы дүниеқоңыздық, ұсақ буржуазиялық меншік құмарлық психологиясы деп санады. Осындай қате пікірдің салдарынан біз барлық күш, әрекеттерімізді объективтік себептерді жоюға емес, саяси тәрбиелеу шараларына жұмсадық. [37.97б]
Басқа да ғалымдардың пікірлерінде басты мазмұн меншікке қарсы қылмыс жасауға мүмкіндік тудыратын себептер мен жағдайларды жіктеп қараудан бас тарту. Олар кәсіпорынның және мекеменің мүлкін басқарудағы және шаруашылықты ұйымдастырудағы олқылықтар, лауазымды адамдардың жұмыс істей алмауы, бақылаудың жоқтығы, әр түрлі тапшылықтар т.б. деп айтады. Бұл позиция өкінішке орай, қылмыстылыққа себеп болған басты факторларды бөліп алуды қажет етпейді.
Себептілік жайындағы пікірдер, сол кездің, сол себептерден туындаған жағдайдың талаптарын қанағаттандырады.
Өткен уақыттардағы ғалымдар ұстанған теория жүзіндегі ой-пікірлерде ғылыми құндылық бар, осы саладағы ғылыми зерттеулерді ары қарай жалғастыру үшін криминология солардан бастау алады. [12.161б]
И.Н.Даньшиннің пікірінше: Социализм тұсында қылмыстылық қалай да болатын және заңды құбылыс. Бірақ та ол, заңдылық деп социалистік қоғамның болмысына тән ішкі заңдылықтарды емес, тек қана қылмыстылықтың дамуына тән зыңдылықты айтатын ескерте кетеді.
Ал, И.С.Ной болса, ол - дамыған социалистік қоғамда қылмыстылықтың сақталуына мүмкіндік беретін объективтік себептер жоқ, - дейді. Оның айтуы бойынша коммунистік қоғамның мәселелерді де, экономикалық қиындықтар да, біздің күнделікті өміріміздегі антогонистік емес қайшылықтар да қылмыстылықтың сақталуы себептеріне жатпайды, қылмыстылықтың тағдыры олардың бар-жоқтығына байланысты емес. [5.209б]
Э.Э.Расктің пікірі осы тектес. Қылмыстылық себептері жайында тек капиталистік қоғамдағы өмір жағдайына қатысты сөз қохғауға болады, ал тиімді социализм жағдайында қылмыстылықтың себептері дайынлда емес, қоғамдлық тірліктің кейбір жақтарының қылмыстылықпен тікелей байланысы жайында айтқан дұрыс, - дейді. Социалистік қоғамға тән, өзіндік қылмыстық факторлар жоқ секілді.
Бұлай деп тұжырымдау дұрыс емес. Қылмыс себептерін қоғамдағы бар теріс құбылыстар қандай да бір тапшылықтар тудырады. Оған қоғамдағы экономикалық мәселелерді, жастар тәрбиесіндегі кемшіліктерді және т.б. жатқызуға болады.
1.3. Сыбайлас жемқорлық - қауіпті әлеуметтік құбылыс және оның қоғам дамуына кері әсері
Адамзат баласы өмір сүріп жатқан қоғам дамуы үздіксіз үдеріс. Осы даму үдерісі барысында қоғамда түрлі өзгерістер орын алады. Әрбір жаңғырған қоғамда өзіндік қарым-қатынастарын лайықты шешіп отыратын заңдар жиынтығы қалыптасады. Аталған заңдардың басты адамгершілік теориясы мызғымас ерекше қалпында сақталғанымен, уақыт талабына сай оның ішкі құрылымдарының кейбір элементтері әрдайым жаңартылып отырды.
Еліміз егемендігін алып өз алдына Қазақстан Республикасы болып материалистік тұрғыдан қалыптасты және жоспарлы экономикаға негізделіп, соған лайықты заңнамаларды ұстанған бір кезеңнен, бірнеше ұрпақтың өзі танып білмеген, жаңа деңгейдегі нарықтық-капиталистік қарым-қатынасқа өтті.
Осындай өтпелі кезеңде Қазақстандық қоғам сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтік-экономикалық даму, нарықтық экономиканы құру, инвестициялар тарту процесін баяулататынын және демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына кері әсер ететіндігін, елдің дамуына, болашағына айтарлықтай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz