Қазіргі Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық мәселесінің әлеуметтік аспектілері (салыстырмалы талдау)
Кіріспе
1 ҚОҒАМДАҒЫ ОТБАСЫЛЫҚ ЗОРЛЫҚ.ЗОМБЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Отбасылық зорлық.зомбылықтың қалыптасуы мен оның ерекшеліктерінің әлеуметтік негіздері..
1.2 Әлемдік деңгейдегі зорлық.зомбылықтың отбасыға берген зардабының әлеуметтік сараптамалары.
1.3 Қазақстандағы отбасылық зорлық.зомбылық жағдайдың көбеюінің негізгі факторлары
2 ТҰРМЫСТЫҚ ЗОРЛЫҚ.ЗОМБЫЛЫҚ.ҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК КЕСЕЛІ
2.1. Ислам дінінің қазақстандық отбасылық зорлық.зомбылыққа деген көзқарасы мен қатынасының әлеуметтік мәселелері
2.2 Әйелдердің ерлерге тәуелділігінің өзекті проблемаларының айқындалуы.
2.3 Қазіргі таңдағы Қазақстандағы отбасылық зорлық.зомбылық мәселенің алдын алу шараларының әлеуметтік талдаулары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 ҚОҒАМДАҒЫ ОТБАСЫЛЫҚ ЗОРЛЫҚ.ЗОМБЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Отбасылық зорлық.зомбылықтың қалыптасуы мен оның ерекшеліктерінің әлеуметтік негіздері..
1.2 Әлемдік деңгейдегі зорлық.зомбылықтың отбасыға берген зардабының әлеуметтік сараптамалары.
1.3 Қазақстандағы отбасылық зорлық.зомбылық жағдайдың көбеюінің негізгі факторлары
2 ТҰРМЫСТЫҚ ЗОРЛЫҚ.ЗОМБЫЛЫҚ.ҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК КЕСЕЛІ
2.1. Ислам дінінің қазақстандық отбасылық зорлық.зомбылыққа деген көзқарасы мен қатынасының әлеуметтік мәселелері
2.2 Әйелдердің ерлерге тәуелділігінің өзекті проблемаларының айқындалуы.
2.3 Қазіргі таңдағы Қазақстандағы отбасылық зорлық.зомбылық мәселенің алдын алу шараларының әлеуметтік талдаулары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстандағы отбасы және мемлекеттің отбасы саясаты мәселелері дамыған елдерге тән жалпы әлемдік даму бағыты ретінде бүгінде республикамыз бастан өткеріп отырған даму кезеңінің де басты ерекшелігі ретінде айқындалады. Осыған байланысты, көптеген отбасыдағы проблемалар бүгін ғана туындап отырған жоқ, толымсыз отбасы, ажырасу, ерлі-зайыптылар жанжалы, сондай-ақ, жалғызбастылар проблемасы бұрын да болған, бірақ, оған жете мән берілмеген. Оған қоса, адамның өзінің жеке өміріне, некеге, сүйіспеншілікті мүдделерінің қанағаттандырылуына, рухани жақындыққа деген талабы да арта түскен. Некелік-отбасылық қатынас бүгінгі таңдағы аса маңызды қоғамдық-саяси мәселенің бірі. Отбасы – халықтың өсіп-өркендеуінде, өсіп келе жатқан ұрпақтар тәрбиесінде, ата-бабаларымыз мұра еткен саяси-әлеуметтік тәрбие мен мәдени құндылықтарды жеткізуде өте маңызды роль атқратын қоғамның құрамдас бір бөлігі. Отбасының тіршілік әрекеті экономикада, саясатта және мәдениетте жүретін процестермен байланысып, саяси-әлеуметтік шынайлықпен астарласып жатыр [Назарбаев Н.Ә, 2012, 12 б.].
Қазіргі таңдағы өткір мәселелердің бірі отбасыдағы зорлық-зомбылық. Өйткені қазіргі таңда отбасындағы зорлық-зомбылық проблемасы күннен-күнге әлеуметтік ғылымдардың ғана емес, сонымен қатар қоғамның да назарына ілігіп отыр. Әлеуметтану, криминалистика, денсаулық сақтау, баспасөз ұйымдарының деректеріне сүйенсек Қазақстандағы отбасылардың едәуір бөлігінде зорлық-зомбылық күнделікті, үйреншікті, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін өмір салтына айналып келіп отыр.
Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заңды қабылдау қажеттігі туды. Зорлық-зомбылық дағдарыстан шығу және даму кезіндегі еліміздегі адамзат әлеуетіне қажеттігі де туындап отырғандығын ескертеді.
Зорлық-зомбылыққа ұшыраған отбасы мүшелеріне психологиялық, педагогикалық, құқықтық көмек көрсету мақсатында қалалық әйелдерге арналған әлеуметтік оңалту және бейімдеу орталығы үздіксіз жұмыстанып келеді. Отан отбасынан басталады десек, егер отбасында жайлы жағдай болмаса, ар жағын бағамдаудың өзі қорқынышты.
Қазіргі таңдағы өткір мәселелердің бірі отбасыдағы зорлық-зомбылық. Өйткені қазіргі таңда отбасындағы зорлық-зомбылық проблемасы күннен-күнге әлеуметтік ғылымдардың ғана емес, сонымен қатар қоғамның да назарына ілігіп отыр. Әлеуметтану, криминалистика, денсаулық сақтау, баспасөз ұйымдарының деректеріне сүйенсек Қазақстандағы отбасылардың едәуір бөлігінде зорлық-зомбылық күнделікті, үйреншікті, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін өмір салтына айналып келіп отыр.
Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заңды қабылдау қажеттігі туды. Зорлық-зомбылық дағдарыстан шығу және даму кезіндегі еліміздегі адамзат әлеуетіне қажеттігі де туындап отырғандығын ескертеді.
Зорлық-зомбылыққа ұшыраған отбасы мүшелеріне психологиялық, педагогикалық, құқықтық көмек көрсету мақсатында қалалық әйелдерге арналған әлеуметтік оңалту және бейімдеу орталығы үздіксіз жұмыстанып келеді. Отан отбасынан басталады десек, егер отбасында жайлы жағдай болмаса, ар жағын бағамдаудың өзі қорқынышты.
1. Абдуразакова Д. Практическое руководство по законодательным мерам для преодоления домашнего насилия. - Алматы: ЮНИФЕМ, 2002. – 87 с.
2. Н.Ә.Назарбаев. Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың - Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2050» Жолдауы // Казахстанская правда. - 15.12.2012
3. Сошникова И.В. Насилие в семье в современной России: социологический анализ. дис. канд. соц. наук. 22.00.04 –Екатеринбург, 2011. - 169 с.
4. Горшкова И., Шурыгина И. Насилие над женами в соременных российских семьях. – М., 2003. – 304 с.
5. Алимбекова Г. Т. Проблема насилии в отношении женщин: социалогический анализ. - Алматы, 2008. – 264 с.
6.http://www.dissercat.com/content/nasilie-v-seme-v-sovremennoi-rossii-sotsiologicheskii-analiz)
7.http://podrugi-centre.kz/info/o-bytovom-nasilii/23-problema-nasiliya-chto-my-znaem-o-nasilii-v-seme)
8. Нормативтік Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің шешімі 20.08.2009 № 5.
9. Балаларға қатысты зорлық-зомбылық (http://www.ombudsman.kz/kz/publish/docs/doklad_spec/detail_2.php?ID=1393)
10. Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі (http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1100001064)
11. Джаксыбекова Г.К. Проблема насилия в Казахстане в аспекте гендерной политики//http://www.03portal.kz/raznoe/45384-problema-nasiliya-v-kazakhstane-v-aspekte-gendernoj-politiki
12. Применение судами норм закона республики Казахстан «О профилактике бытового насилия»// http://law.delovoimir.kz/laws/view/2876
13. Берковец Л. Агрессия: причины, последствия, контроль. СПб.: прайм – Еврознак, 2001.
14. Насилие и его влияние на здоровье. Доклад о ситуации в мире /Под ред. Этьенна Г. Круга и др./ Пер. с англ. — М: Издательство «Весь Мир», 2003.
15. Zaitsev Y., Vlasenko S. Kazakhstan Report. - Women 2000. An Investigation into the Status of Women's Rights in Central and South- Eastern Europe and the Newly Independent States. International Helsinki Federation for Human Rights (IHF). Vienna. 2000. P. 219-233.
16. Уровень осведомленности населения о насилии над женщиной в семье и на рабочем месте. Отчет о результатах социологического исследования. С. Бурова, З. Езерска, Т. Забелина и др. Региональная информационная кампания ЮНИФЕМ в защиту прав женщин за жизнь без насилия. Женский Фонд Развития ООН (ЮНИФЕМ), 2002.
18. Насилие и его влияние на здоровье. Доклад о ситуации в мире /Под ред. Этьенна Г. Круга и др./ Пер. с англ. — М: Издательство «Весь Мир», 2003. — 95 - 99с.
19. де Лауретис Т. Риторика насилия. Рассмотрение репрезентации и гендера // Антология гендерной теории. Составители Е. Гапова, А. Усманова. Минск: Пропилеи. 2000.
20. Бондаренко Л.Ю. Роль женщины от прошлого к настоящему//Общественные науки и современность 1996 - №6
21. Здравомыслова О.М . От равенства к равноправию. Нужна ли эмонсипация мужчин? Женщина и социольная политика 1992 № 1
22. Обыкновенное зло: исследование насилия в семье\ сост в ред. О.М. Здравомыслова - М. 2003
23. 152 Шалимова Т. Г. Насилие и ненасилие в условиях деполяризации
гендерных идеалов. [Текст] : автореф. дис. ... канд. филос. наук / Т. Г. Шалимова. Саранск, 2004. — 22 б.
24. Шестаков, Д. А. Механизмы антисоциального действия криминогенных факторов семейной сферы [Текст] / Д. А. Шестаков // Борьба с преступностью и проблемы нейтрализации криминогенных факторов сферы семьи и быта. Л., 2011.
25. Шестаков, Д. А. Супружеское убийство как общественная проблема [Текст] / Д. А. Шестаков. СПб. : СПбУ, 1992. - 92 б
26.Шур Э. Наше преступное общество [Текст] / Э. Шур. М., 2011.и326 б
27.Этика ненасилия (материалы междунар. конф.) [Текст] // Философия науки. 1990. № 11.
28. Яновский, Р. Г. Духовно-нравственная безопасность России [Текст]/ Р. Г. Яновский // Социс. 1995. № 2.
29. Ярская-Смирнова, Е. Р. Домашнее насилие над детьми. Стратегияобъяснения и противодействия [Текст] / Е. Р. Ярская-Смирнова, П. В. Романов, Е. В. Антонова // Социс. 2008. № 1.
30. Ayre, F. Child protection and the media : lessons from the last three
decades [Text] / F. Ayre // British journal of social work. 2001. Vol. 31, № 6.
31.Bandura, A. Agression : a asocial leaning analysis [Text] / A. Bandura
NY : Englewood Cliffs, 1973.
32. Bowlby, J. Attachment and loss [Text] : in 3 vol. / J. Bowlby. NY, 2012иVol. 1. Attachment.
33.Cadoret, R. J. Antisocial personality [Text] / R. J. Cadoret // Winokur
G. The Medical basis of psychiatry / G. Winokur, P. Clayton. Philadelphia, 2012
34.Egger, R. Gewalt gegen Frauen in der Familie [Text] / R. Egger,
E. Froschl, L. Lercher. Wien, 2013.
35. Felder, R. Getting away with murder : weapons for the war against do
mestic violence [Text] / R. Felder, B. Viktor. NY, 2013.
36. Fletcher, R. The shaking of the foundations family and society [Text]
R. Fletcher. L. : Routledge, 2014.
37. Gelles, R. J. Determinants of violence in the family : Toward a theoreti
cal integration [Text] / R. J. Gelles, M. A. Straus // Contemporary theories about
he family. NJ, 2014.
38.Gelles, R. J. Intimate violence USA : The Definitive study of the causes
and consequences of abuse in the American family [Text] / R. J. Gelles,
M. A. Straus. NJ, 2015.
39. 2. Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы. 2001. № 36-37. - 93 б.
40. АСТАНА – 2015: АУДАНДАР АХУАЛЫ (http://www.astana-akshamy.kz/?p=30605)
41. Джаксыбекова Г.К. Проблема насилия в Казахстане в аспекте гендерной политики//http://www.03portal.kz/raznoe/45384-problema-nasiliya-v-kazakhstane-v-aspekte-gendernoj-politiki
42. Применение судами норм закона республики Казахстан «О профилактике бытового насилия»// http://law.delovoimir.kz/laws/view/2876
43. Берковец Л. Агрессия: причины, последствия, контроль. СПб.: прайм – Еврознак, 2001. – 512 с.
44. Бирюков А, Мужчина – насильник и агрессор. А как на самом деле?
http://maleeducation.ru
45. Проблемы современной семьи в Казахстане. Доклад. http://sc0002.arshaly.akmoedu.kz/lenta.html
46. Жумагулов Е. Бекетова Г. Казахстанские мужчины страдают от насилия женщин.//Старый Навигатор. – Алматы, 01.01.2002
47. Абигейл Загер. Порция враждебности найдена и в женщинах//Нью-Йорк Таймс. 28 07.1988
48. Ланшакова Ю.С., Мишукова Е.С., Тунгатарова Д.С., Самсонов Л.В. Социологические исследования гендерных проблем в Казахстане // Вестник КАСУ.- №3. 2006. С.- 34 – 46
49. Сарсенова Ә.Б. Отбасы құндылықтары және қоғамдағы әйел адамдардың орны// Виртуалды жоба. Жаңа экономикадағы әйелдің рөлі. – Астана, 2010. -1-5 бб.
50. Узы брака священны. // muslimwomen.kz
51. Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы. 2001. № 36-37. - 93 б.
52. Сахих аль-Бухари. Хадисы. – Бишкек: УММА, 2003. - 860 с.
53. Егорова Н.А. Женщина в современном мире. – Ереван: Айастан, 1976.- 304 с.
54. Н.Ә.Назарбаев. Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың - Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2050» Жолдауы // Казахстанская правда. - 15.12.2012
55. В Коране о женщинах. Положение женщины в Исламе и в современном мире. http://vkorane.info -о-женщинах/
56. Addressing Violence Against Palestinian Women - The International Development Research Centre, June 23, 2000.// https://otvet.mail.ru/question/60036622
57. Кулиев Э. Коран. – Алматы: Албаракат, 2011. – 324 с.
58. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА 2006-2016 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН ГЕНДЕРЛІК ТЕҢДІК СТРАТЕГИЯСЫ (http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U050001677_)
2. Н.Ә.Назарбаев. Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың - Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2050» Жолдауы // Казахстанская правда. - 15.12.2012
3. Сошникова И.В. Насилие в семье в современной России: социологический анализ. дис. канд. соц. наук. 22.00.04 –Екатеринбург, 2011. - 169 с.
4. Горшкова И., Шурыгина И. Насилие над женами в соременных российских семьях. – М., 2003. – 304 с.
5. Алимбекова Г. Т. Проблема насилии в отношении женщин: социалогический анализ. - Алматы, 2008. – 264 с.
6.http://www.dissercat.com/content/nasilie-v-seme-v-sovremennoi-rossii-sotsiologicheskii-analiz)
7.http://podrugi-centre.kz/info/o-bytovom-nasilii/23-problema-nasiliya-chto-my-znaem-o-nasilii-v-seme)
8. Нормативтік Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің шешімі 20.08.2009 № 5.
9. Балаларға қатысты зорлық-зомбылық (http://www.ombudsman.kz/kz/publish/docs/doklad_spec/detail_2.php?ID=1393)
10. Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі (http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1100001064)
11. Джаксыбекова Г.К. Проблема насилия в Казахстане в аспекте гендерной политики//http://www.03portal.kz/raznoe/45384-problema-nasiliya-v-kazakhstane-v-aspekte-gendernoj-politiki
12. Применение судами норм закона республики Казахстан «О профилактике бытового насилия»// http://law.delovoimir.kz/laws/view/2876
13. Берковец Л. Агрессия: причины, последствия, контроль. СПб.: прайм – Еврознак, 2001.
14. Насилие и его влияние на здоровье. Доклад о ситуации в мире /Под ред. Этьенна Г. Круга и др./ Пер. с англ. — М: Издательство «Весь Мир», 2003.
15. Zaitsev Y., Vlasenko S. Kazakhstan Report. - Women 2000. An Investigation into the Status of Women's Rights in Central and South- Eastern Europe and the Newly Independent States. International Helsinki Federation for Human Rights (IHF). Vienna. 2000. P. 219-233.
16. Уровень осведомленности населения о насилии над женщиной в семье и на рабочем месте. Отчет о результатах социологического исследования. С. Бурова, З. Езерска, Т. Забелина и др. Региональная информационная кампания ЮНИФЕМ в защиту прав женщин за жизнь без насилия. Женский Фонд Развития ООН (ЮНИФЕМ), 2002.
18. Насилие и его влияние на здоровье. Доклад о ситуации в мире /Под ред. Этьенна Г. Круга и др./ Пер. с англ. — М: Издательство «Весь Мир», 2003. — 95 - 99с.
19. де Лауретис Т. Риторика насилия. Рассмотрение репрезентации и гендера // Антология гендерной теории. Составители Е. Гапова, А. Усманова. Минск: Пропилеи. 2000.
20. Бондаренко Л.Ю. Роль женщины от прошлого к настоящему//Общественные науки и современность 1996 - №6
21. Здравомыслова О.М . От равенства к равноправию. Нужна ли эмонсипация мужчин? Женщина и социольная политика 1992 № 1
22. Обыкновенное зло: исследование насилия в семье\ сост в ред. О.М. Здравомыслова - М. 2003
23. 152 Шалимова Т. Г. Насилие и ненасилие в условиях деполяризации
гендерных идеалов. [Текст] : автореф. дис. ... канд. филос. наук / Т. Г. Шалимова. Саранск, 2004. — 22 б.
24. Шестаков, Д. А. Механизмы антисоциального действия криминогенных факторов семейной сферы [Текст] / Д. А. Шестаков // Борьба с преступностью и проблемы нейтрализации криминогенных факторов сферы семьи и быта. Л., 2011.
25. Шестаков, Д. А. Супружеское убийство как общественная проблема [Текст] / Д. А. Шестаков. СПб. : СПбУ, 1992. - 92 б
26.Шур Э. Наше преступное общество [Текст] / Э. Шур. М., 2011.и326 б
27.Этика ненасилия (материалы междунар. конф.) [Текст] // Философия науки. 1990. № 11.
28. Яновский, Р. Г. Духовно-нравственная безопасность России [Текст]/ Р. Г. Яновский // Социс. 1995. № 2.
29. Ярская-Смирнова, Е. Р. Домашнее насилие над детьми. Стратегияобъяснения и противодействия [Текст] / Е. Р. Ярская-Смирнова, П. В. Романов, Е. В. Антонова // Социс. 2008. № 1.
30. Ayre, F. Child protection and the media : lessons from the last three
decades [Text] / F. Ayre // British journal of social work. 2001. Vol. 31, № 6.
31.Bandura, A. Agression : a asocial leaning analysis [Text] / A. Bandura
NY : Englewood Cliffs, 1973.
32. Bowlby, J. Attachment and loss [Text] : in 3 vol. / J. Bowlby. NY, 2012иVol. 1. Attachment.
33.Cadoret, R. J. Antisocial personality [Text] / R. J. Cadoret // Winokur
G. The Medical basis of psychiatry / G. Winokur, P. Clayton. Philadelphia, 2012
34.Egger, R. Gewalt gegen Frauen in der Familie [Text] / R. Egger,
E. Froschl, L. Lercher. Wien, 2013.
35. Felder, R. Getting away with murder : weapons for the war against do
mestic violence [Text] / R. Felder, B. Viktor. NY, 2013.
36. Fletcher, R. The shaking of the foundations family and society [Text]
R. Fletcher. L. : Routledge, 2014.
37. Gelles, R. J. Determinants of violence in the family : Toward a theoreti
cal integration [Text] / R. J. Gelles, M. A. Straus // Contemporary theories about
he family. NJ, 2014.
38.Gelles, R. J. Intimate violence USA : The Definitive study of the causes
and consequences of abuse in the American family [Text] / R. J. Gelles,
M. A. Straus. NJ, 2015.
39. 2. Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы. 2001. № 36-37. - 93 б.
40. АСТАНА – 2015: АУДАНДАР АХУАЛЫ (http://www.astana-akshamy.kz/?p=30605)
41. Джаксыбекова Г.К. Проблема насилия в Казахстане в аспекте гендерной политики//http://www.03portal.kz/raznoe/45384-problema-nasiliya-v-kazakhstane-v-aspekte-gendernoj-politiki
42. Применение судами норм закона республики Казахстан «О профилактике бытового насилия»// http://law.delovoimir.kz/laws/view/2876
43. Берковец Л. Агрессия: причины, последствия, контроль. СПб.: прайм – Еврознак, 2001. – 512 с.
44. Бирюков А, Мужчина – насильник и агрессор. А как на самом деле?
http://maleeducation.ru
45. Проблемы современной семьи в Казахстане. Доклад. http://sc0002.arshaly.akmoedu.kz/lenta.html
46. Жумагулов Е. Бекетова Г. Казахстанские мужчины страдают от насилия женщин.//Старый Навигатор. – Алматы, 01.01.2002
47. Абигейл Загер. Порция враждебности найдена и в женщинах//Нью-Йорк Таймс. 28 07.1988
48. Ланшакова Ю.С., Мишукова Е.С., Тунгатарова Д.С., Самсонов Л.В. Социологические исследования гендерных проблем в Казахстане // Вестник КАСУ.- №3. 2006. С.- 34 – 46
49. Сарсенова Ә.Б. Отбасы құндылықтары және қоғамдағы әйел адамдардың орны// Виртуалды жоба. Жаңа экономикадағы әйелдің рөлі. – Астана, 2010. -1-5 бб.
50. Узы брака священны. // muslimwomen.kz
51. Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер жинағы. 2001. № 36-37. - 93 б.
52. Сахих аль-Бухари. Хадисы. – Бишкек: УММА, 2003. - 860 с.
53. Егорова Н.А. Женщина в современном мире. – Ереван: Айастан, 1976.- 304 с.
54. Н.Ә.Назарбаев. Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың - Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2050» Жолдауы // Казахстанская правда. - 15.12.2012
55. В Коране о женщинах. Положение женщины в Исламе и в современном мире. http://vkorane.info -о-женщинах/
56. Addressing Violence Against Palestinian Women - The International Development Research Centre, June 23, 2000.// https://otvet.mail.ru/question/60036622
57. Кулиев Э. Коран. – Алматы: Албаракат, 2011. – 324 с.
58. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА 2006-2016 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН ГЕНДЕРЛІК ТЕҢДІК СТРАТЕГИЯСЫ (http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U050001677_)
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ОТБАСЫЛЫҚ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ МӘСЕЛЕСІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК
АСПЕКТІЛЕРІ (САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ)
6М050100 – Әлеуметтану
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚОҒАМДАҒЫ ОТБАСЫЛЫҚ ЗОРЛЫҚ–ЗОМБЫЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Отбасылық зорлық-зомбылықтың қалыптасуы мен оның ерекшеліктерінің
әлеуметтік
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
1.2 Әлемдік деңгейдегі зорлық-зомбылықтың отбасыға берген зардабының
әлеуметтік
сараптамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.3 Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық жағдайдың көбеюінің негізгі
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ТҰРМЫСТЫҚ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ-ҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
КЕСЕЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
1. Ислам дінінің қазақстандық отбасылық зорлық-зомбылыққа деген көзқарасы
мен қатынасының әлеуметтік мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Әйелдердің ерлерге тәуелділігінің өзекті проблемаларының
айқындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазіргі таңдағы Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық мәселенің алдын
алу шараларының әлеуметтік
талдаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Диссертациялық жұмыс қазіргі Қазақстандағы отбасылық зорлық-
зомбылық мәселесінің әлеуметтік аспектілері мәселесіне зерттеу үшін арналып
отыр.
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақстандағы отбасы және мемлекеттің отбасы саясаты мәселелері дамыған
елдерге тән жалпы әлемдік даму бағыты ретінде бүгінде республикамыз бастан
өткеріп отырған даму кезеңінің де басты ерекшелігі ретінде айқындалады.
Осыған байланысты, көптеген отбасыдағы проблемалар бүгін ғана туындап
отырған жоқ, толымсыз отбасы, ажырасу, ерлі-зайыптылар жанжалы, сондай-ақ,
жалғызбастылар проблемасы бұрын да болған, бірақ, оған жете мән берілмеген.
Оған қоса, адамның өзінің жеке өміріне, некеге, сүйіспеншілікті
мүдделерінің қанағаттандырылуына, рухани жақындыққа деген талабы да арта
түскен. Некелік-отбасылық қатынас бүгінгі таңдағы аса маңызды қоғамдық-
саяси мәселенің бірі. Отбасы – халықтың өсіп-өркендеуінде, өсіп келе жатқан
ұрпақтар тәрбиесінде, ата-бабаларымыз мұра еткен саяси-әлеуметтік тәрбие
мен мәдени құндылықтарды жеткізуде өте маңызды роль атқратын қоғамның
құрамдас бір бөлігі. Отбасының тіршілік әрекеті экономикада, саясатта және
мәдениетте жүретін процестермен байланысып, саяси-әлеуметтік шынайлықпен
астарласып жатыр [Назарбаев Н.Ә, 2012, 12 б.].
Қазіргі таңдағы өткір мәселелердің бірі отбасыдағы зорлық-
зомбылық. Өйткені қазіргі таңда отбасындағы зорлық-зомбылық проблемасы
күннен-күнге әлеуметтік ғылымдардың ғана емес, сонымен қатар қоғамның да
назарына ілігіп отыр. Әлеуметтану, криминалистика, денсаулық сақтау,
баспасөз ұйымдарының деректеріне сүйенсек Қазақстандағы отбасылардың едәуір
бөлігінде зорлық-зомбылық күнделікті, үйреншікті, ұрпақтан-ұрпаққа
берілетін өмір салтына айналып келіп отыр.
Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заңды қабылдау қажеттігі
туды. Зорлық-зомбылық дағдарыстан шығу және даму кезіндегі еліміздегі
адамзат әлеуетіне қажеттігі де туындап отырғандығын ескертеді.
Зорлық-зомбылыққа ұшыраған отбасы мүшелеріне психологиялық,
педагогикалық, құқықтық көмек көрсету мақсатында қалалық әйелдерге арналған
әлеуметтік оңалту және бейімдеу орталығы үздіксіз жұмыстанып келеді. Отан
отбасынан басталады десек, егер отбасында жайлы жағдай болмаса, ар жағын
бағамдаудың өзі қорқынышты.
Отбасындағы зорлық-зомбылық қоғам үшін қауіпті, әрі өзекті де өткір
мәселелердің бірі. Алайда осы мәселенің шешім табуы құқықтық, әлеуметтік
және экономикалық шараларды бір уақытта қабылдаған жағдайда ғана мүмкін
болмақ. Кейбір әйелдер үшін өзінің ошағы көшеден де қауіпті. – Осындай
келеңсіздік біздің өмірімізге көлеңке түсірмей, әрбір адамның қысымшылық
көрмей өмір сүруі үшін қоғам болып зорлық-зомбылықтың жолын болдырмауда
қандай алдын алу шаралары жүргізілуде, ондай жағдайға душар болғандарға
қандай көмектер көрсетілуде және назардан тыс қалған жайттар бар ма? –
деген сан сауалдың түйінін тарқатқан басқосуда әр сала өкілдері өздерін
толғандырған мәселелерді ортаға салды [7, С.77].
Адамзат өмірі тарихы зұлымдық, шеттету (дискриминация) және езгіге
толы және адам баласының көкейкесті арманы әділдік, азаттық пен кәмілдікке
жету болып табылады. Алайда қандайда бір езгі мен жаншу, әділетсіздікті
адамдар бір-біріне көрсетіп келеді. Мұндай шеттетудің табиғи және бастапқы
себебі әйел мен ер адамның жыныстық, психологиялық ерекшеліктер болып
есептелінеді. Бұл мәселе әйел мен еркектің құқықтарының арасындағы
айырмашылықтардың тууына себепкер болды. Әйел мен ердің табиғи және табиғи
жаратылысы айырмашылықтарының анық болмауы қоғамдағы әйелдер табына екі есе
зұлымдық көрсетілуіне, сонымен қатар адамзат қоғамындағы көптеген
тартыстар, дөрекі қарым-қатынастардың тууына, яғни отбасындағы зорлық -
зомбылық және әйелдің соққыға жығылуына басты себеп болады дейді.
Қазақстанның ІІМ мәліметтеріне сәйкес жасалынған қылмыстын 40%
отбасында жасалады; Сонымен қатар, жасалынған қылмыстың әр сегізіншісі аса
қатігездікпен, әрбір алтыншысы – жәбірленушіні жәбірлеумен жасалынады.
Зорлық-зомбылықтың басты құрбандары балалар, әйелдер, мүгедектер болып
табылады. Ата-аналары соққыға жыққан балалардың саны жыл сайын 2 млн,
жетеді; Соңғы он жыл ішінде өз-өзіне қол жұмсаған балалар саны 70% - ға
өсті. Бұл өзекті мәселеге қоғамның араласуы қажет, отбасыдағы зорлық-
зомбылықтың маңызды жағдай екендігін және бұл жағдайды шешу үшін жұмыстың
кешенді жүйесін талап ететіндігін қоғам ұғынуы қажет. 2010-шы жылдардың
ортасынан бастап ана мен баланы қорғау, ата-ананың қамқорлығынсыз қалған
балаларды қорғау және жағдайын жақсарту мақсатында мемлекет бірқатар
шараларды қолға алды. Алайда әзірге бұл саладағы теріс үдерісті түбегейлі
жою мүмкін емес: балалардың қадағалаусыз қалуы, балалардың өзіне өзі қол
жұмсауы, кәмелетке толмаған балалардың қылмысы және оларға қарсы жасалған
қылмыстар, соның ішінде - ата-аналарынан зәбір көрген жағдайлар күннен -
күнге өршіде. Отбасындағы зорлық-зомбылық мәселесі жаһандық сипатқа ие,
әсіресе бұл мәселені әлеуметтік проблема ретінде Батыстың дамыған бұл
мәселемен күрес жақсы жолға қойылған. Бірақ ол елдерде бұл мәселе құқықтық
нормалар мен азаматтық қоғам менталитеті, яғни, жасырын жағдайда
бақыланады. Сол мәселелердің бірі отбасылық зорлық-зомбылық проблемасы
болып табылады. Бұл құбылысты зерделеу, зерттеу қазіргі заманғы
Қазақстандағы әлеуметтік проблемаларды талдауды қажет етеді.
Қазақстанда отбасындағы зорлық - зомбылық проблемасы жас
болғанымен, оның едәуір библиографиясы бар. Сонымен қатар теоретика-
методологиялық негізіне қарамастан бұл мәселенің пікірталастық сипаты
едәуір орын алады.
Отбасылық зорлық - зомбылық туындауының түпкілікті әлеуметтік
негізі әлі де толық зерттелмеген. Әлеуметтік және статистикалық ақпарат
базасы өте аз: жүргізілген зерттеулердің саны (әсіресе - жергілікті
динамикасы); әр әдебиетте статистикалық деректер әртүрлі болып беріледі.
Осыған байланысты қазіргі заманғы Қазақстандағы отбасылық зорлық -
зомбылықты жаппай зерттеу, әртүрлі әлеуметтік топтардың бұл құбылысты
қабылдау деңгейін зерттеу, жақын адамдардың арасында кикілжің туындаған
кезде алдын-алу шараларын айқындау қажеттігі туындап тұр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақстанда отбасындағы зорлық-зомбылық проблемасы жас болғанымен,
оның едәуір библиографиясы бар. Сонымен қатар теоретика-методологиялық
негізіне қарамастан бұл мәселенің пікірталастық сипаты едәуір орын алады.
Отбасылық зорлық - зомбылық туындауының түпкілікті әлеуметтік негізі әлі де
толық зерттелмеген. Әлеуметтік және статистикалық ақпарат базасы өте аз:
жүргізілген зерттеулердің саны (әсіресе - жергілікті динамикасы); әр
әдебиетте статистикалық деректер әртүрлі болып беріледі. Осыған байланысты
қазіргі заманғы Қазақстандағы отбасылық зорлық - зомбылықты жаппай
зерттеу, әртүрлі әлеуметтік топтардың бұл құбылысты қабылдау деңгейін
зерттеу, жақын адамдардың арасында кикілжің туындаған кезде алдын-алу
шараларын айқындау қажеттігі туындап тұр.
Отбасылық зорлық-зомбылық әлеуметтану мәселені әлемде ХХ ғасырдың
екінші жартысынан бастап зерттеле бастады. Мұнда жетекші позицияда Америка
Құрама Штаттарының әлеуметтанушылары болып табылады. АҚШ әлеуметтанушылары
алғашқы болып осы мәселені ұлттық деңгейдегі теріс құбылыс ретінде таныған
және алдын алу үшін жеткілікті ғылыми-теориялық және практикалық
тәсілдерді талап ететіндігін дәлелдеген. Ең маңызды зерттеу жұмыстарын
жүргізген әлеуметтанушылар М.Страусом, Р.Джеллзом и С.Стейнметцом болып
табылады. Біздің ғалымдар өз зерттеулерінде Р.Геллес, Р.Берк, Э.Даглас,
К.Йолло, Л.Лерман, Д.Хайнс, Л.Шерман, Д.Финкельхор және тағы басқа
ғалымдардың еңбектерін негізге алады. Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылық
радикалды саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер келгеннен кейін
тереңірек зерттеле бастады. Олардың бірі тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі
болды.
Бұл құбылыстың зерттеуі анализді қажет етеді. Отбасылық зорлық-
зомбылық зерттеуде елеулі үлес қосқан криминология саласы болып табылады.
Ю.М.Антоняна, А.Н.Ильяшенко, A.В.Наумова, С.В.Максимова, В.П.Ревина,
О.В.Старкова, Л.В.Сердюка, Д.А.Шестакова және тағы басқа ғалымдардың
еңбектері ерекше назар аудартады. Бұл авторлар, отбасында зорлық-зомбылық
мәжбүрлі және заңсыз сипатқа ие басқа тұлғаның құқықтарын, бостандықтарын
бұзу екендігіне назар аударды. Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық
әлеуметтік және психологиялық аспектілерін зерттеу айтарлықтай еңбектер
жазылды. К.Лоренца, Л.Берковица, Б.Крейхи, Р.Бэрона, Д.Ричардсонның
еңбектеріне сүйенсек зорлық-зомбылық белгілі бір ұзақтығы бар,ұзындығы және
кезеңдері бар процесс ретінде қарастырылған. Отбасында зорлық-зомбылықтың
әлеуметтік зерттеу Л.С.Алексеев, Б.А.Базыров, И.Д.Горшков, Т.Ю.Забелина,
Е.В.Кошелев, И.В.Родина, Т.Я.Сафронова, Е.Р.Ярский және көптеген басқалар
да әллеуметтанушылардың еңбектерінде тереңінен қарастырылған. Осылайша,
тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі аз зерттелген проблемалардың бірі болса
да, айтарлықтай библиографиясы баршылық.
Зерттеудің обьектісі мен пәні.
Зерттеу объектісі қазіргі Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылықтың
әлеуметтің аспектілерін қарастырып, көкейтесті мәселелерін шешу.
Зерттеу пәні қазіргі Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық
жасаудың әлеуметтік жағдайлары мен отбасыдағы зорлықты жою болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Диссертацияның зерттеу мақсаты - зорлықтың отбасында пайда болу
факторларын айқындау, қазіргі Қазақстанда жақын адамдардың арасында пайда
болатын қарым-қатынасты айқындайтын жүйесін және профилактикасының
көрінісін айқындау. Ал зерттеу міндеттері:
- зорлық-зомбылық түрлерінің әлеуметтік теоретикалық-методологиялық
нысандарын айқындау;
- қазіргі заманғы қазақстандық отбасында зорлық-зомбылықты нығайтуға ықпал
ететін негізгі объективті және субъективті факторларды анықтау;
- Отбасыдағы ер және әйел зорлық-зомбылық ерекшеліктерін талдау;
- тәуекел факторлары және осы құбылыстардың әлеуметтік бақылаудың тиімділік
дәрежесін, сондай-ақ оларды болдырмау жолдары;
- Қазіргі Қазақстан отбасында бұл мәселені алдын - алу мақсатында
стратегиясының негізгі бағыттарын әзірлеу.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар: Зерттеуде ұсынылған мәліметтерді,
жасалған қорытындылар мен тұжырымдарды жоғары оқу орындарында әлеуметтік
саясаттану, оның арнайы курстары, әлеуметтану, деректану, саясаттану,
құқықтану, педагогика, психология пәндерi бойынша оқылатын дәрістер мен
семинарларда пайдалануға болады.
Сонымен бірге, бұл еңбек Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық
мәселесінің әлеуметтік аспектілерін, оның барысын, қазіргі таңдағы
өзектілігін білгісі келетіндерге де қажетті зерттеу жұмысы болып табылады.
Зерттеу қорытындыларының осы тақырыпты зерттеушілерге көп көмек
берері сөзсіз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- Отбасындағы зорлық-зомбылық басшылық және күш қолдану арқылы, отбасы
мүшесіне психикалық немесе физикалық зиян келтіре отырып, оның құқықтары
мен бостандықтарын бұзатын құбылыс екендігі анықталды ;
- Отбасындағы зорлық-зомбылық және қоғам тығыз байланысты, қоғам осы
жағдайдың өрши түсіне септігін тигізіп отырғандығы дәлелденді.
- Халықтың материалдық жағдайын жалпы нашарлауы, нарықтық экономика және
ескі моральдық реттеулердің жоюылуы, ерлі-зайыптылардың және ата-анасы мен
баласының, отбасы мүшелерінің арасындағы мәдениеттің сақталмауы зорлықтың
өршуіне әсерін тигіжіп жатқандығы анықталды;
- Эмпирикалық зерттеулер негізінде қауіп факторларын және тұрмыстық зорлық-
зомбылықты болдырмау бағытын көрсететін материалдар жинақталды; Бұл
Қазақстандағы қазіргі уақытта ешқандай гендерлік симметрия жоқ екенін
көрсетеді, себебі әйелдерге қарсы зорлық-зомбылықтың біртіндеп ұлғаюынан
еркектік ассиметрия сақталған;
- Мемлекеттік тұрмыстық зорлық-зомбылықты алдын алу бойынша мақсатты және
жүйелі жұмыстарымен айналыспайтындығы анықтады: заңнамалық және нормативтік-
құқықтық база, құқық қорғау органдары проблема бойынша нашар
мақсатандырылған, білім беру және оқыту мекемелері, қоғамдық азаматтық
қоғам институттары, қолданыстағы әлеуметтік қызмет тиімділігі әлі де төмен
деңгейде екендігі анықталды;
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы:
Тақырыпты зерттеуде өркениеттілік пен ұлттық тұрғыдан жаңаша
пайымдаудың әдістері қолданылды. Зерттеудің теориялық және тәжірибелік
маңыздылығы әр түрлі ғылымдардың қолданыстағы тәсілдердін жүйелендіру және
тұрмыстық зорлық-зомбылық күрделі мәселе ретінде түсіну болып табылады.
Бұл проблемаға негізінде жақын адамдардың арасында агрессия мен
қатыгездіктің өрбуінен макросоциологиялық зорлық-зомбылық үлгілерін құру
үшін қолданылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы әр түрлі
ғылымдардың қолданыстағы тәсілдерді жүйелендіру және тұрмыстық зорлық-
зомбылықты күрделі мәселе ретінде түсіну болып табылады. Қазақстанның
отбасылық зорлық-зомбылық мәселесінің әлеуметтік аспектілерінің
салдарларының әлеуметтік құбылыстар ретінде көпфакторлы әсерлердің өзара
байланысы тұрғысынан зерттелді. Ал, факторлар тарихи құбылыстарға тең
дәрежеде әсер ететін, сол құбылыстардың жемісі.
Зерттеу жұмысында басшылыққа алынған негізгі идеологиялық
тұжырымдама – гуманистік таным заңдылығы және өркениеттілік құндылықтар
тұрғысынан пайымдау болып табылады.
Проблеманы зерттеуде басты мәлімет халықаралық және Қазақстан
Республикасының отбасына, адам құқықтары мен тұрмыстық зорлық-зомбылық
қатысты құқықтық актілер мен құжаттарды болды. Жұмыс барысында біз
парламент тындауларындағы материалдар, диссертацияда қаралған мәселелер
бойынша брифингтер, федералдық және өңірлік деңгейдегі министрлердің
есептері, кәмелете толмағандардың ісі жоніндегі коммиссияның және әйелдер
қоғамдастықтарының есептерінен материалдар қолданылда.
Теориялық негізін ғылыми танымның тарихилылық, нақтылық, шынайылық
және құбылыстардың бағалылығы мен жүйелілігі принциптеріне негізделген
зерттеулердегі тұжырымдар құрайды. Мәселені зерттеуде салааралық, әртүрлі
ғылымдардың – тарихи, сатистикалық, көп өлшемді класстер-талдау,
салыстырмалы әлеуметтік талдау, интерполяция, қайта қалпына келтіру және
т.б. әдістерін үйлесімді түрде пайдалануға талпыныс жасалды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы мен жариялануы.
Магистрлік зерттеу Қ.А. Ясауи атындғы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің Қоғамдық ғылымдар кафедрасында қаралды. Университет
жанынан арнайы құрылған комиссия отырысында талқылануға ұсынылды.
Диссертацияның мазмұны, тұжырымдары мен негізгі нәтижелері төменде
көрсетілген халықаралық ғылыми басылымдарда жарық көрді:
Проблемы созависимости в семейных отношениях Экономика и социум № 2(15)
(апрель-июнь, 2015). 0,4 б.т.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық – Қазақстан қоғамының әлеуметтік
кеселі"Дүниежүзілік тарихтың өзекті мәселелері" атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдары 10.04.2015
Қазіргі Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық мәселесінің әлеуметтік
аспектілері Өзбекәлі Жәнібек оқулары 2015 атты VI республикалық ғылыми
тәжірибелік конференция 2015.
WOMEN AND THE PROBLEM OF DOMESTIC VIOLENCE IN KAZAKHSTAN Международное
издательство IDOSI (International Digital Organization for Scientific
Information) Дубаи (ОАЭ). журнал "Humanity & Social Sciences Journal,
desember 2015.
Домашнее насилие в отношении женщин в Казахстане Современное
инновационное общество: Динамика становления, приоритеты развития,
модернизация: материалы международной научно-практической конференции. 27
март 2015г., Новосибирск — Армавир — Саратов. 0,2 б.т.
Отношение Ислама к физическому насилию женщин. (Модернизация
современного общества: инновации, управлени, совершенствование:
экономические, социальные, философские, политические, правовые, общенаучные
закономерности и тенденции. (Материалы международной научно-практической
конференции. 29 июнь 2015 г., Новосибирск — Армавир — Саратов. 0,2 б.т.)
7. Қазіргі Қазақстандағы әйелдердің еркектерге қарсы зорлық зомбылық
мәселесінің айқындалуы (Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті
күніне арналған Астаналық әлеуметтанулық форум) Астана қ. 27 қараша
2015
Жұмыстың құрылымы.
Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдалынылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 92 бет.
1 ҚОҒАМДАҒЫ ОТБАСЫЛЫҚ ЗОРЛЫҚ–ЗОМБЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Отбасылық зорлық-зомбылықтың қалыптасуы мен оның ерекшеліктерінің
әлеуметтік негіздері
Отбасы - қоғамдық қатынастар мен процестердің алуан түрлі
формалары біртұтас болып ұштасатын кешенді әлеуметтік құбылыс болып
табылады. Сондықтан да әлеуметтік құбылыс бола отырып, ол адамзат өмір сүру
жағдайына қарай құрылып, оның дәстүрлері мен әдеттері ғасыр өткен сайын
жаңа сипатта көрініс береді. Отбасын әлеуметтану ғылымында былай деп
көрсетеді отбасы дегеніміз –тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ, оның
жалпы белгілері – бөтен адаммен жыныстық байланыс орнату, туысқандық
қатынастар жүйесі, адамның жеке-дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып
дамыту, белгілі бір экономикалық қызметті іске асыру. Яғни, адамзат
отбасын құра отырып, сол шағын мемлекетке әлеуметтенеді, отбасылық
құндылықтар қалыптастырады және әдет-ғұрып дәстүрлерін дамытады. Отбасының
жоғарыда келтірілген анықтамасы бойынша, ол - отбасындағы қатынастар,
отбасының құрылымы мен формасы тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ.
Зорлық-зомбылық - көнеден құрығын жимай келе жатқан көлеңкелі
құбылыс. Қай кезде де қоғамның мінсіз болмағаны белгілі. Біздің қоғам да
солай, әлімжеттіктен арыла алмай келеді. От басы, ошақ қасындағы
кикілжіңнің арты күш қолдануға ұласса, тұрмыстық зорлық-зомбылық деп
аталады. Өкініштісі, көп жағдайда зорлық-зомбылықтың құрбаны нәзікжандылар
мен балалар болып жатады. Өйткені әйел - әлсіз, бала - қорғансыз.
Әйелдерге қарсы жасалған қиянат жаһандық проблема болып табылады.
Әдетте, әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық және отбасындағы қысым негізінде
елдің экономикалық дамуы немесе білімі, кез келген әлеуметтік топтарға
байланысты емес. Олар әр түрлі нысанда қабылдайды және әр түрлі шешімдерді
талап етеді. Әйелдерге қатысты зорлық барлық адамға қатысты зорлық-
зомбылықтың бөлігі болып табылады және оның салдары тұтастай алғанда
қоғамға әсер етеді. Алайда, бұл мәселені әлеуметтік ортадан тыс және мәдени
тамырларынан бөлек қарастырылуы мүмкін емес. Отбасындағы зорлық-зомбылық
жаһандық мәселеге ие және көптеген елдерде әлеуметтік мәселе болып
табылады. Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық теңдік, даму және бейбітшілік
мақсаттарына қол жеткізуге кедергінің бірі болып саналады. Әйелдерге
қатысты озбырлық әйелдердің бостандығы мен адам құқықтарының бұзылуы,
сондай-ақ кедергілер немесе осы құқықтар мен бостандықты қолдануға
мүмкіншілік бермейді.
Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық жағдайында сол құқықтары мен
бостандықтарын қорғау және ілгерілету үшін ұзақ уақыт бойы қабілетсіздігі -
барлық мемлекеттерге алаңдаушылық туғызады және шешілуі тиіс мәселе болып
табылады [1].
Ізгілікті демократиялық қоғамда зорлық-зомбылықтың орны бар болуы тиіс
емес, Президент Н.Ә. Назарбаев өз сөзінде атап айтқандай: Мені әйелдер мен
отбасындағы балаларға қатысты тұрмыстық зорлық-зомбылықтың ұлғаю жағдайы
алаңдатып отыр. Әйелдерге қатысты құрметсіздік болмауы қажет. Мұндай
зорлық-зомбылыққа қатаң түрде жол берілмеу керек екенін айта кету керек
[2].
Қазақстандағы әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселесі қоғам мен
отбасындағы шешім қабылдау мәселелері мен биліктің сұрақтары оқшау
қарастырылмауы тиіс. Сондықтан қоғам әртүрлі табыс көзі негізінде
болғандықтан, бастаушы мүмкіндіктер, билікке қол жеткізу, экономикалық,
ақпараттық, мәдени ресурстар, бұл теңсіздік жалпы қысымның пайда болуына
және жыныстық бөлінісіндегі құбылыстың қоғамдағы өрбеуіне алып келеді.
Зорлық-зомбылық келесі түрге бөлінеді:
• Эмоциялық қысым (жәбірлеу, айыптау, сөгіс, менсінбей қарау, өзін-өзі
бағалауды жоғалту, қисынсыз қызғану, балалардың жеке өміріне араласу);
• Физикалық өктемдік (отбасындағы бір адам, әдетте ер кісі, мас немесе мас
емес күйінде болуы, отбасы мүшелерін ұруы);
• Экономикалық зорлық-зомбылық (күйеуі үйден тыс жұмыс істеуге тыйым салуы,
оларға ақша беруден бас тартуы немесе жеткіліксіз мөлшерде беруі, әйелінен
немесе баласынан ақшасын тартып алуы, табыстарын жасыруы);
• Жыныстық қысым (әйелдердің қалауларына қарсы жыныстық мәжбүрлеу, зорлау,
балаларды жыныстық қорлау);
• Қатерлер (күйеуі отбасын тастап кетуі жайында қорқыту, әйелін немесе
балаларын ұрып-соғу немесе өлтіру, өзін-өзі қол жұмсауға итермелеу, заңсыз
іс-әрекеттерге мәжбүрлеу);
• Анасына қарсы балаларды пайдалану (күйеуі әйеліне балаларын көрмейтіні
жайында хабардар ете отырып, анасының өз балаларын тастанды балаларға
қатысты кінәлі сезінетін болатыны жайында қорқыту фактілерін қолданады);
• Үрейлендіру (ыдыс-аяқ пен жиһазды сындыру, үй жануарларына қатігездікпен
қарау, үйде суық қарудың ұстауы);
• Өзгелерден оқшаулау (мінез-құлық еркіндігін шектеу, туыстарымен және
достарымен байланыс жасауға тиым салу).
Зерттеулердің пайымдауынша отбасындағы зорлық-зомбылықтың таралуы өте
жоғары екенін көрсетті: тәжірибеге жүгінетін болсақ әрбір үшінші адам
немесе басқа дерлік адам отбасы мүшелерінен қорлық көретіні белгілі. Осы
зорлықтың құрбандарын қорғайтын ұлттық заң жоқтығынан жағдайлар тереңдей
түсуде [3].
Мәселен, Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық мәселесінің талдануы
әлі күнге дейін өте жас көрінгенмен, қазірдің өзінде елеулі мәлімет қорына
ие.
Сонымен қатар, оның көптеген аспектілері теориялық және әдіснамалық
түсіністік негізіндегі ұғымдар пікірталас сипатына ие болып табылады.
Отбасылық қиянат әлеуметтік сипатында жеткіліксіз деңгейде зерттелген.
Социологиялық және ақпараттық-статистикалық базасы әлсіз: (әсіресе -
динамикасында) зерттеулер саны әлі де аз; статистикалық деректер түрлі
көздерден таралуда. Осыған орай, қазіргі заманғы орыс отбасындағы зорлық-
зомбылықтың кешенді социологиялық зерттелуінің қажет екендігі, түрлі
әлеуметтік топтардың қабылдау құбылыстың көлемі, туыстар арасындағы
қақтығыстардағы әр түрлі зорлық-зомбылыққа мәжбүрлеудің алдын алу
негізіндегі бағыттарын айқындау болып табылады.
Ресейде дамыған, халықаралық тəжірибені негізге алған, құқықтық базаны
ескерген, екі жақты отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастарды
орнатушы құқықтық заң жоқ. Сонымен қатар, отбасы мүшелерінің құқықтарын
сақтау және қалпына келтіру үшін құқық қорғау органдары мен арнайы
қызметкерлердің рөлдік құқықтары мен міндеттерін белгілейтін отбасындағы
зорлық-зомбылық туралы нақты заң жоқ. Алайда, ағымдағы заңдар негізінде тек
ішінара зорлық-зомбылық салдарынан зардап шеккен адамдардың мүдделерін
қорғай алады [4].
Қазіргі Қазақстан отбасындағы зорлық-зомбылық мәселесі қоғам және
әлеуметтік ғылым ретінде өз назарын аудартып отыр. Қылмыстық құқықтар,
денсаулық сақтау, әлеуметтану, БАҚ деректері бойынша, қазақстандық
отбасының үлкен бөлігі зорлық-зомбылықтың тұлғааралық қарым-қатынас бір
ұрпақтан келесі ұрпаққа өтіп, бірқалыпты деңгей болып отырғаны, өмір
салтына айналып, қалыптасып бара жатқаны алаңдатып отыр.
Қазіргі кезде әйелдердің көпшілік жағдайда өздеріне қарсы қиянатқа
төзіп, жүре беру себебі, олардың көбінесе, ақшасыз қалуы, ертеңгі күнге
деген сенімсіздік, қорқыныш, баспана мәселесі, отбасы және балаларын сақтау
мақсатында жұбайларына материалды тәуелді болғандықтан амалсыз шыдайды.
Зорлықтан зардап шегушілердің көбісі, әртүрлі себептерге байланысты ІІБ-ға
хабарласуға ұмтылмайды. Сөйтіп уақыт өте береді. Ал оның соңы кейде қайғылы
жайларға соқтыруы да әбден мүмкін.
Әйел адамдардың құқықтарын жүзеге асыруға және әйелдердің қоғамда ер
кісілермен тең құқықтарының болуының негізгі кедергілері мен әйелдерге
қатысты зорлық-зомбылық қаупі бар. Халықаралық құқықтардың негізінде,
әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық бойынша қоғамдағы немесе жеке өмірдегі
бас бостандығын мәжбүрлеу немесе айыру сияқты актілердің қауіпін қоса
алғанда кез келген себеп немесе қатерге итермелеу ықтимал жыныстық
негізінде жасалған акт, физикалық, психологиялық зиян келтіретін немесе
әйелдердің зардап шегуіне апаратын кез келген істер құқықтық заңмен
қорғалады. Күнделікті өмірде әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың нәтижесі
ажырасуларға үлкен себеп болып табылады. Күйеуінің маскүнем болуы, ұдайы
ұрып-соғуы, физикалық және моралдық зардап шегуінің салдарынан әйелдің
ажырасуға өтініш беруі себебіне мәжбүрлейді. Соның салдарынан - отбасында
бала тәрбиесі, отбасы үшін қамқорлық пен жауапкершілік әйелдердің иығына
түседі. Өтпелі кезеңдегі әйелдерге қатысты қарсы қысым әсер етуіне көптеген
факторлардың пайда болуымен сипатталады. Олар кедейліктің өсуі,
жұмыссыздық, әлеуметтік теңсіздік, шиеленіс, сонымен қатар өлім-жітім және
сыртқаттанулар жатады.
Жалғыз бірде-бір фактор бір адамның агрессивті болатынын немесе басқа
адамның ондай болмайтынын, немесе басқа ауданға қарағанда зорлық-
зомбылықтың жоғары деңгейде болатынын, немесе бір ауданға қарағанда
болмайтынын не себепті екенін түсіндіре алмайды. Зорлық-зомбылық - жеке,
топтық, әлеуметтік, мәдени және ортадағы факторлардың кешенді өзара іс-
қимылдың нәтижесі болып табылады. Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық - жаңа
мәселе емес [5].
Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық - жай ғана әйелдерге қатысты мәселе
емес. Бұл жеке құқықтардың қауіпсіздігінің бұзылғаны емес, ол бүкіл
қоғамның мәселесі болып табылады. Әйелдерге қатысты ер кісілердің қиянат
әлеуетінің артуының басты себебі, әйел кісілердің лауазымы ер кісіден төмен
деңгейде болуынан зардап шегуде. Әлеуметтік сауалнамалардың көрсетуінше,
зардап щеккен әйелдер бұл жағдайдан шығуға өздігінен жол іздейді, немесе
мән-жайға бағынуға көнеді, бірақ ешқашан сотқа бармайды.
Зорлық-зомбылық құрбаны - әдетте әйел кісі өзі кінәлі деген мәселе бар,
себебі отбасында зорлық-зомбылықтың фактілерінен зардап шегуімен қоса,
тіпті одан да көп құрбандары жарақат алуы мүмкін. Сот әдетте кінәсін зардап
шегушінің айналасындағы ұятқа қалдыратын масқара сұрақтармен, түртпектеу,
айналасындағы адамдардың сол құрбанның кінәлі етуіне итермелейді. Әйелдерге
қатысты қарсы қысым фактілерінің әділетті шешілуінің жетілмегендігі ерлерге
қатысты жазасыздық сезімін тудырады, сондықтан ерлер қылмыс жасаған жоқпын
деп санайды. Бірақ әйелдер әлі күнге дейін отбасын сақтауға тырысады және
олар әрдайым дерлік қылмыстық немесе әкімшілік іс қозғаудан бас тарту
туралы қарсы арыз жазады, сондықтан өте аз істер сотқа дейін жетпейді.
Неке құруда, әйел жиі отбасылық өмірдің қуанышымен бірге күйеуіне,
оның туыстары мен достарынан жанына қоярға жай таппай, эмоциялық шиеленіс
бар екенін байқайды. Некеде физикалық қысым көрсету әрқашан бір-біріне
өзара қанағаттанбау, психологиялық қысым, ауызша шайқас, шеттету, дұшпандық
және т.б. жатқызуға болады.
Әйелдер мен балалардың пайыздық үлесі бойынша басқа отбасы мүшелеріне
қарағанда әйелдер мен балалар әртүрлі өктемдіктің құрбанына айналады.
Алдымен психикалық зорлық-зомбылық танытады, әр түрлі ауыр физикалық
істермен толықтырылады, сонымен қатар өмірі мен денсаулығына зиян тиетіндей
зардаптар пайда болуы мүмкін.
Әлемдік тәжірибеде, үздік отбасылық зорлық-зомбылыққа қарсы күрестің
жауабы ретінде әкімшілік кінәлі кісіні ұстағаны жөн. Бұл озбырлықтың
қайталану ықтималдығын азайту үшін ең тиімді құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңнамаларына отбасылық зорлық-зомбылық және
некелік зорлау сияқты ұғымдарына заңнамалар енгізу қажет [6].
Отбасылық зорлық-зомбылық сипаты жаһандық мәселемен қоса әлеуметтік
мәселелермен және Батыстың дамыған елдерінде ерекше жағдайға душар болып
отыр. Бірақ, ол жерлерде бұл заң үстемдігімен және азаматтық қоғам
менталитеті арқылы басқарылады.
Отбасылық зорлық-зомбылық - бүкіл Қазақстан бойынша кең тараған
құбылыс. Мұндай қиянат нәтижесі – нашар отбасының өсуіне, ажырасуға, бала
құқығынан айыруға, кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың өсуіне, өзін-
өзі өлтіруге, жақын адамдар арасындағы өлімнің, денсаулығына зиян
тигізуіне алып келеді.
Зорлық-зомбылықтың әрбір екінші оқиғасы әйелдер үшін дене жарақатымен
аяқталады және көп жағдайда қылмыскер жазасыз қалады. Әдетте, статистикалық
мәліметтің берген мағлұматынан көрі, әйелдерге қатысты қиянаттың көптеген
түрлері жасырын қалады, шындығында әлдеқайда көп тіркелген. Әрбір
отбасындағы зорлық-зомбылықтың үшінші оқиғасы қаруды пайдаланамен жүзеге
асатына мәлім. Отбасылық зорлықтан зардап шеккендердің әрбір бесінші әйелі
немесе ұрып соққандардың ішінде – жүкті әйелдер болып табылады.
Отбасылық зорлық-зомбылық жүйесі - қауіп төндіруші, жәбірленуші және
күштеу сияқты үйдегі бақылауды толық қолға алуы болып саналады. Мұндай
мінез-құлық бер рет болатын оқиға емес, ол қайта-қайта қайталануы мүмкін
[7].
Бақылаушы құрылымына сәйкес, некенің екі негізгі функциялары бар:
бірінші, отбасының шешім қабылдауына қажетті икемділікті қамтамасыз етуі
және осылайша ішкі жағдайларға үйренісуге әсер етуі екінші, жетерліктей
қызғанушылық, әрбір адам жұбайының басқа адамнан қызғанушылығымен
қорғаштау.
Не себепті әйелдер үйде ұрып-соғуға мойынсынады және осындай
күйеуінен кете алмайды? Себептері: отбасындағы жақын адамдардан және
көршілерінен ұят болуы, тіпті одан да көп ұрып-соғудан қорқуы,
экономикалық тәуелділік, әкесіз өсуіне жол бергісі келмейтінін айтады.
Үйінде зорлық-зомбылықты көрсетудің себебі Әскери тәртіп тәрізді,
дәстүрлі түрде - әйел өз орын білуі тиіс, экономикалық жағдай, күйзеліс,
саясат пен отбасылық тәжірибелік зорлық-зомбылықтың алдын алу шараларының
жоқтығынан болып табылады.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: Отбасы мен неке институтын нығайту
керек, оның беделін көтеріп, ішкі құндылықтарын жандандыру керек. Отбасы,
бала және отбасының құндылықтары мен дәстүрлері әрқашан болған және біздің
қоғамымыз бен мәдениетіміздің басты негізгі көзі болып қала береді, –деп
атап көрсетті. Саясаттың осы бағыты тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын
алудағы негіз болып табылады.
Құқықтық қорғау жүйесі қоғамдағы зорлық-зомбылықтың азайту
факторлардың бірі болып саналады. Бұл заңдар құрбандарды қорғауға арналған
тиімді жүйесін құру арқылы іске асыруға болады. Мұндай жүйенің жоқтығынан
әйелдер осындай жағдайға тап болап отыр және әйелдер заңды жолмен өзін-өзі
қорғағысы келеді. Біріншіден, әйелдер зорлық-зомбылыққа ұшырағаннан кейін,
әйелдердің құқықтарын қорғау жөніндегі істер қолданылатын құрылымдарға тап
болған кезде өзінің құқығын қорғау үшін кедергіге тап болуы екі рет
виктимизация орын алады.
Осылайша, отбасы мен қоғамда әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың
алдын алу үшін гендерлік саясат пен арнайы зерттеулер жүргізу қажет.
Агрессияшылдық тек қана ерлердің табиғи гормональді өзгерісі ғана емес,
құқық қорғау органдары тарапынан әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық
актілеріне қоғамның жасырын келісімімен жазасыз қарауының әсіренен ұшырауы
болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясында былай делінген:
Ешкімді азаптауға немесе басқа да қатыгездік, адамгершілікке жатпайтын
немесе қадiр-қасиетiн қорлайтындай жәбiр көрсетуге не жазалауға болмайды
[8].
Отбасында тек әйелдер емес балаларға қарсы зорлық – зомбылық
жасалынады. Қазақстанда балалар, бүкіл әлемдегідей, үйінде, мектепте және
басқа да қоғамдық мекемелерде күнделікті қатыгездікпен және зорлық-
зомбылықпен ұшырасып отырады, алайда осы кезге дейін қоғам бұл проблемаға
зейін қойып көрген жоқ.
Балалар, ересектер сияқты, негіз қалаушы: сыйлау, қол тигізбеу және
адамзаттық абыройын сақтау құқықтарына ие, сондай-ақ Адам құқықтарының
жалпыға ортақ декларациясы мен Азаматтық және саяси, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пактіде көзделген заң
тарапынан да тең қорғау көрсетілуіне құқылы.
Бала үшін ата-анасының үйі әрқашан ең қауіпсіз жер бола бермейтінін
айғақтайтын фактілер жиі кездеседі. Балаларға қатысты зорлық-зомбылық
көрсету проблемасы бойынша мәліметтер мен жетік статистикалық деректердің
жетіспеу проблемасы бар елдердің қатарына Қазақстан да жатады: проблеманың
тереңдігі мен көлемі әлі де белгісіз, ал біздің қолымыздағы біркелкі емес
және үзінді зерделеу нәтижелері іс жүзіндегі жағдай туралы болжамдар
жасауға ғана мүмкіндік береді.
Қазақстанның қолдануында іс-әрекеттер жасаудың белгілі құқықтық
негізі – Балалар құқықтары туралы Конвенция бар, дегенмен, нақты
міндеттемелерге келер болсақ, жалпы алғанда мемлекет, әлеуметтік қызметтер,
құқық қорғау органдарының ресми тұлғалары, қоғам, БАҚ, отбасы тарапынан
күннен-күнге тиісті жауапкершілікпен қарауы байқалмай келеді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 137-бабы кәмелетке
толмаған баланы ата-анасының немесе осы міндет жүктелген басқа адам,
сонымен қатар педагог немесе оқыту, тәрбиелеу, емдеу не кәмелетке толмаған
баланы қадағалау міндеттелген басқа да мекеменің қызметкері тәрбиелеу
жөніндегі міндеттерін атқармағаны немесе жөнді атқармағандығы үшін шара
қолдануды қамтиды.
Балаларын бағып-қағу міндеттерін орындамаған, саны мыңнан асқан ата-
ана ата-аналар құқығынан айрылды, сонымен қатар, ата-аналар әкімшілік және
қылмыстық жауаптылыққа да тартылып жатыр.
Балаларға, әсіресе кішкентай балаларға зорлық-зомбылықтың үй, отбасы
ішінде көрсетілуі көзге түсе қоймағандықтан, көп жағдайда мойындалмайды.
Соңғы жылдары БАҚ-та балаларға қауіп-қатер сыртта жүргенде бөгде адамдар
тарапынан төнеді деген жалған пікір қалыптастыру үрдісі байқалуда.
Жағдайдың шатақ болуы проблеманың күрделілігіне байланысты, сондай-ақ
балалар жайлы пікірдің индивидум және отбасының басқа мүшелері сияқты
қорғалу құқығы бар құқық субъектісі болудан гөрі, ата-анасының меншігі
ретінде қалыптасудың салдары. Қазақстанда осы күнге дейін үй ішіндегі
немесе отбасындағы зорлық-зомбылық анықтамасы және ол үшін жауапкершілік
заңды түрде бекітілмеген. Осы тақырыптағы пікірталастар негізінен әйелдерге
көрсетілетін зорлық-зомбылыққа меңзейді, ал балаларға күш көрсетілуі заң
шығарушы назарынан мүлдем тыс қалып отыр.
Балаларға қатыгездік көрсету және адамзаттық абыройына нұқсан
келтіру, оларды ата-аналарының және өзге қамқоршыларының жазалауын қоғамдық
пікірдің қолдауы, балалар мүддесін қорғауға бағытталған, аталмыш қоғам
ішінде рұқсат етілетін тәрбиелеу мен жол берілмейтін қатыгездік
ұғымдарының ара-жігін ажыратуға мәжбүр қызметтер жұмысына айтарлықтай
кедергі келтіреді. Қоғамдағы пікір бойынша балаға қасақана зақым келтіру
немесе абыройына нұқсан келтіру қалыпты жағдай болып есептелсе, балаларды
қорғау және тәрбиелеудің оң нышандарының дамуына ықпал жасау қажеттілігін
көңілге қонымды етіп негіздеу мен жеткізу мүлде мүмкін емес.
Отбасында балаларға қатыгездікпен қарау көпшілік жағдайларда
мемлекеттік органдардың көзқарасынан тыс қалатындығына, балалар құқықтарын
бұзушылықтың осындай түрінің аса жасырындылығына қарай және отбасыларында
тұратын балалар құқықтарының сақталуын мемлекеттік билік органдарының әлсіз
байқайтынына назар аударған жөн.
Адам құқықтары жөніндегі қазіргі бар құқықтық құжаттар негізгі
мәні балалық проблемасы болып табылатын, осы проблемаларға қатысты
талқылануы мүмкін өзінің жиынтығында үлкендер қалай қорғалса, балаларды да
солай қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған. Мектеп арасындағы балалар
объектісі болатын дене жарақаттары мен басқа да адамгершілікке жат және
қадір-қасиетін қорлайтын қарым-қатынас ұзақ уақыт сақталып келеді және
белгілі бір шыдамды қоғамда осы күнге дейін сақталып келеді, олай болса,
БҰҰ Баланың құқықтары жөніндегі комитеті, атап айтқанда, балалар мектеп
табалдырығын аттай отырып, өздерінің адамдық құқықтарын жоғалтпайды деп
атап көрсетті.
Сондай-ақ зорлық-зомбылық, дәлірек айтқанда, зорлық-зомбылықтың әр
түрлі түрлері мұғалімоқушыларға қатысты оқу орнына, білім деңгейіне және
т.б. тән, мектепте қандай да бір ерекше феномен ретінде
қадағаланбайтындығын атап өткен жөн, ол қоршаған жағдайларға, атап
айтқанда, экономикалық, әлеуметтік, саяси факторларға, отбасындағы жағдайға
байланысты болмай отыр, зорлық-зомбылықтың (оның әр түрлі нысандарының)
пайда болуы ретінде де, оны ескерту ретінде де жәрдемдесуі мүмкін.
Сондықтан зорлықтың түрлі нысандарының пайда болу себептері туралы мәселеге
мектептің ерекше түпмәтіні ретінде қарауға болмайды, өйткені керісінше оны
талдау үшін интербелсенді, жүйелі көзқарас қажет. Мектеп
арасындағы шеңберден тыс зорлық-зомбылық проблематикасын қараған кезде
мектеп тыйым салған мектепте жүзеге асырылатын алдын алу немесе қуғын-
сүргін шаралары шығады деп түсінуді білдіреді және мұның зорлықты тудыратын
экономикалық, әлеуметтік, отбасылық және мәдени проблемалардың түпмәтінінен
толық үзіп алынуына қарай болмашы ғана қызығушылықты білдіруі мүмкін.
Зорлық-зомбылық актісі, әлеуметтік аномалия жағдайын, яғни ережелер
мен нормалардың жоқтығын, ақыр аяғында, олардың құндылықтарының негізінде
жатқан бағдарларды жоғалту мен естен шығаруда жиі көрініс табады.
Шындығында да, оқу орнында педагогикалық, моральдық, әлеуметтік немесе таза
реттеушілік шартының болмауынан кез келген зорлық-зомбылық актісі үшін аса
игілікті негіз бола алмайды. Осыған ұқсас ақтаңдақ тиісті құқықты,
бостандық пен бұрмалаушылықты анықтауға мүмкіндік бермейді. Моральдық
міндеттемелердің болмауы, санкциялар ретінде тең, тыйымдардың шегінен тыс
көкжиекке өзгеріссіз жылжытып тастайды, ол билік жүйесімен оның нақты емес
материалдық және символикалық түрде іске асыру жүйесімен аяқталмайтын
мүмкін болатын әлеует ойынына айналады.
Бұдан басқа, шарттың болмауынан санкция барынша әділетсіз өтеді және
кемітуге әкеледі. Ұсақ, болмашы іс-әрекеттен, дөрекіліктің пайда болуынан
зорлықтың елеулі актілеріне ақырындап бастайтын арқау тиімділігінің алдын
алған жөн. Мектеп ахуалына зорлық актілерінің катализаторы ретінде келген
жөн.
Мектепте оқитын балалардың да, мұғалімдердің де психикалық-
эмоциялық жай-күйіне жеткіліксіз бақылау жасау мұғалім мен оқушының бір-
біріне деген әдепсіз тәртіпке жол беру жағдайларына алып келетіндігі
бүгінде айқын болып отыр. Сондықтан, ата-аналардың қатысуымен жиі созылмалы
жанжалды жағдайлар, мұндай жанжалдар мектептегі қарым-қатынастарды
ушықтырып жібереді және баспасөз беттерінде көрініп қалады. Белгілі бір
уақыттан кейін жанжал жасаған тарап балалардың құқықтары туралы ұмытып
кетіп, өз проблемаларын шеше бастауы жиі кездеседі.
Қозғалған аспектілер мектептегі оқушылар тарапынан зорлық-зомбылық
актілерінің пайда болуына, әділетсіздіктің пайда болуына реакция ретінде
және сонымен бір мезгілде мектеппен арадағы үзіліс туралы, мектеп
сабақтарына қатыспау туралы мәселелерді қосымша қайта қарауға өзгеше келуге
мүмкіндік береді.
Бұл орайда, зорлықтың-зомбылықтың сирек жарияланатын жиі үнсіздік
тәрізді басқа да нысандары бар, сонымен бір мезгілде, атап айтқанда,
тәрбиешілердің тарапынан моральдық қудалауды немесе нәпсіқұмарлықты
назардан тыс қалдырмаған жөн. Осындай зорлық-зомбылық нысандарынан оқу
орындарының өздері құтылуға жиі ұмтылады. Олар сонымен бір мезгілде өзіне
өзі баға беруді төмендету туралы, мектеп ахуалына зиян келтіре отырып,
куәландыруы және кейбір нысандарды өзімен өзі үндеместен және шеттетіле
отырып, сондай-ақ оқушылар тарапынан кейбір белгілі бір зорлық-зомбылықтың
көрініс табуы туралы түсіндіруі мүмкін.
Тәртіп бұзу жағдайы (дөрекілік, бағдарларын жоғалту, әлеуметтік
қатынастардың нашарлауы және т.б.) сонымен бір мезгілде қауіптілік сезімі
мен зорлық-зомбылықтың дамуын және қылмысты тудырады, ол өз өзіне қол
жұмсауға алып келеді немесе бала тағдырын бұзады.
Интернат, қамқоршылық немесе түзету мекемелеріндегі балаларға
қатысты зорлықтың себебі көптеген факторлар болып табылады және мұндай
зорлық-зомбылық бірқатар нысандарды қабылдайды. Басқа балаға қатысты бір
баламен жасалған зорлық-зомбылықтың (оның ішінде өзіне-өзі зиян келтіру)
маңызы, осы мекемелердің қызметкерімен жасалған зорлықтан кем еместігі жиі
кездеседі.
Жағдайдың топтық сипаты және осындай мекемелердің жабылғандығы
жеке өмірдің болмауы, фрустрация, теріс пайдалануды биліктің ештеңемен
ұстамайтындығы, кемсітушілік, персоналдың жағдайды түзетуге және тиісті
дәрежедегі тәртіптік шаралар қолдануға қабілетсіздігі ретінде осындай
факторларды жүзеге асырудың салдарынан зорлық-зомбылық қатерін көбейтіп
отыр.
Бұл проблемалар барлық жерде бар, олар интернат мекемелеріндегі
балалардың едәуір санын қамтиды. Интернат мекемелеріндегі зорлық -зомбылық
ауқымдарын қысқартуға бағытталған күш-жігер шын мәніне қолданылады, бірақ
олар сирек құжатталады, осыған орай, олардың нәтижелерін бағалау
жүргізілмейді.
Балаларды интернат мекемелеріне бірқатар себептерге орай
орналастырады, оның ішінде мыналар:
ата-аналарының өлуіне байланысты ата-ана қамқорлығының болмауы, олардың
уақытша болмауы немесе олардың балалары туралы қамқорлық жасауға
қабілетсіздігі (аурулығы, абақтыда отыруы, экономикалық қиыншылығы), ата-
ана құқығынан бас тартуы немесе кедейлігі немесе арына дақ түскендік себебі
бойынша баласын қалдырып кету;
ата-аналардың қатігездік әрекетіне жауап шарасы ретінде оны қорғауды және
игілігін қамтамасыз ету мақсатында баланы тәрбиелеуден шеттетілуі, балаға
қатысты міндеттерін орындамауы немесе оны қанау;
қабілетсіз немесе аурулығы, психикалық ауруды қоса және көңіл бөлу
тапшылығының синдромыгипереактивтілік тәрізді мінез-құлқындағы елеулі
проблемалар, осы жағдайлар мамандандырылған күтімді немесе арнайы білім
беруді талап етеді;
мектеп интернатына немесе арнайы мектепке орналастыру;
болжанатын немесе дәлелденген құқық бұзушылық жасау;
иммигрант немесе пана іздеуші адам ретінде басқа елге қоныс аударуы.
Осындай себептердің өрісі балалар орналаса алатын мекемелердің
әртүрлілігіне негізделеді. Баланы қанда да бір интернат үлгісіндегі
мекемеге орналастыру себебіне және осы мекеменің сипатына қарамастан,
олардың барлығы үшін ортақ екі негізгі фактор болып табылады:
Кез келген ішінде балаға қатысты персонал тарапынан да, басқа балаға қатысы
бойынша біәр баланының тарапынан да зорлықтың аса жоғары тәуекелі бар
топтық жағдай.
Бұдан басқа, мекеме аса жабық болса да, зорлық-зомбылықтың
көрініс табу мүмкіндігі соншама көп және осындай фактілер жария етілмейді.
Осындай жағдайлардың барлығында мемлекет тиісті балаларға қарм-қатынасы
бойынша және олардың құқықтарын қорғау жөнінде міндеттемелерін толық
орындауды қамтамасыз ету үшін тікелей жауап береді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда осы екі тармақ бойынша: интернат
үлгісіндегі балалар мекемелеріндегі зорлық-зомбылықтың деңгейі және зорлық-
зомбылықты болдырмауға және тиісті дәрежеде мұндай зорлық-зомбылыққа жауап
ретінде шаралар қолдануға қатысты оның міндеттемелеріне қатысты мемлекеттің
жеткіліксіз ден қоюына алаңдаушылық білдіріп отыр.
Арнаулы мекемелердегі балалар үй-жайларының санын шынайы сипаттайтын
деректерді аймақтық деңгейде қорытындылау жүргізілмейді, сондай-ақ дұрыс
бағалауды жасауға мүмкіндік беретін ұлттық деңгейде қол жетімді
салыстырмалы деректерде жоқ.
Балаларға қатысты зорлық-зомбылық мәселелері 2005 жылғы шілдеде
Словенияның Любляна қаласында өткен Еуропа мен Орталық Азия елдерінде
балаларға қатысты зорлық-зомбылық көрсету мәселелері бойынша аймақтық-
консультативтік кеңесте талқыланған болатын. Осы кеңеске қатысқан Еуропа
мен Орталық Азия аймағының барлық елдерінің өкілдері балаларға қатысты
зорлық-зомбылыққа байланысты шұғыл іс-қимылдар жөнінде Любляна келісімін
қабылдады.
БҰҰ-ның Бас хатшысы Кофи Аннан балаларға қатысты зорлық-
зомбылықтың проблемалары бойынша ғаламдық зерттеудің жетекшісі болып
тәуелсіз сарапшы Пауло Серхио Пинейроны тағайындады. Зорлықтың барлық
нысандарынан балаларды қорғауға арналған құқықтарға сүйене отырып осы
зерттеудің мақсаты балаларға қатысты зорлықтың көріністерін халықаралық,
аймақтық, ұлттық және жергілікті деңгейлерде болдырмауға және жоюға
бағытталған қызметке жәрдемдесу болып табылады. Бұл зерттеу
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы бекіткен мандатқа сәйкес БҰҰ оларға басшылықты
жүзеге асыратын бірқатар ұйымдардың бірлескен жобасы болып табылады. Осы
жобаның шеңберінде балалар мен жастар (18 жасқа толмаған) тап болатын
зорлық-зомбылықтың нысандарына, себептері мен салдарларына қатысты қазіргі
бар ақпарат жинауды және қорытындылауды жоспарлау көзделіп отыр. Осы
тақырыпқа негізгі баяндаманы 2006 жылы жариялау жоспарланған, ал оның
тиісті ұсынымдары БҰҰ-ның Бас Ассамблеясына ұсынылатын болады.
Мемлекет қызметі мен отбасыларды мемлекеттік қолдау бала
отбасында және одан тыс тап болатын зорлық көру қаупін мұқият және жан-
жақты бағалау негізінде жүзеге асырылуға тиіс.
Қазақстанда балалардың құқықтарын сақтау жағдайын талдай отырып, құқық
қорғау органдары, негізінде учаскелік инспекторлардың қызметі әлеуметке
қарсы отбасыларын әлсіз бақылауды жүзеге асырып отыр. Оның нәтижесінде
балалар осындай отбасыларынан уақытында алынбайды, ал ата-аналары
жауапкершілікке тартылмайды. Мұндай жағдай панасыздық проблемасын
ушықтыруға, балаларды қоғамға қарсы іс-қимылдар жасауға тартуға, балалар
жезөкшелігінің өркендеуіне, балалардың өз өзіне қол жұмсау санының өсуіне
алып келеді. Әлеуметке қарсы өмір сүретін, балаларға қатыгездік көрсететін,
және оларды тәрбиелеу жөнінде өздерінің міндеттерін орындамайтын адамдар іс
жүзінде жауапқа тартылмай отыр [9].
1.2 Әлемдік деңгейдегі зорлық-зомбылықтың отбасыға берген зардабының
әлеуметтік сараптамалары
Зорлық-зомбылық әрқашан адамзат қоғамы үшін және әр елде адам
денсаулығына қауіп төндіретін бөлігі болып табылады. Жаһандық әлемде зорлық-
зомбылықтан және жарақаттан жыл сайын бес миллионнан астам адам (өлім-жітім
9%) қайтыс болады.
2004 жылы 143 мың қылмыс, соның ішінде әйелдерге қатысты 35 мыңнан
астам қылмыс тіркелген. Оның ішінде 551 кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана
ауыр нұқсан келтірудің 405 оқиғасы, 1,3 мың әйел зорлау, 1,1 мың ұрып-соғу
мен азаптау жайттары. Зинақорлық пен жеңгетайлық жасауға арналған орындарды
ұйымдастыру мен ұстауға байланысты 357 қылмыс жасалған.
Кейбір сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстанда барлық әйелдердің 60 %-
ынан астамы өмірінде ең болмағанда бір рет тәни немесе жыныстық зорлық-
зомбылыққа ұшыраған. Әйел зорлау оқиғаларының сотта қарауға дейін
жеткізілуі 10 %-дан төмен. Тұрмыстағы әйелдердің 28 %-ы өз жұбайлары
тарапынан болған зорлық-зомбылықтың құрбандары болып табылады. Қазақстан
бас прокуратурасының дерегінше, 2013 жылы әйелдерге көрсетілген зорлық-
зомбылық артып, мұндай 137 мың оқиға тіркелген, 54 әйел тұрмыстық жәбір
кесірінен өзіне қол жұмсаған.
БҰҰ-ның тұрғын халық саласындағы қорының (UNFPA) Қазақстанда
жүргізген зерттеуі бойынша, бұл елде әрбір сегізінші әйел тұрмыстық-зорлық
зомбылыққа (адамды ұрып-соғу, жезөкшелікпен айналыстыру, саудаға салу,
ақысыз жұмыс істету сияқты қылмыстарға) ұшыраған.
Қазақстандағы әйелдер ұйымының дерегінше, бір жылда елдегі дағдарыс
орталықтарына зорлық-зомбылыққа ұшыраған 12 мың әйел шағымданған.
Алматыдағы полиция басқармасы күніне он шақты әйел ерлер тарапынан зорлыққа
не қанауға ұшырағанын айтып хабарласатынын мәлімдейді. [10].
Зорлық-зомбылық деңгейінің басым бөлігі табысы төмен және орташа
елдердің, әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты жоғары
тәуекелдерде, жұмыссыздық және жұмыспен қамту, сондай-ақ қауіпті өмір сүру
және еңбек жағдайларының, зорлық-зомбылықтың алдын алу және насихаттау
шараларының жоқтығынан, жоғары сапалы емдеу іс-шарасының төмендігінен пайда
болады [11].
Тұрмыстық қиянаттың қаупі - дене жарақатына, денсаулығына зиян
келтіретіндей және құрбанын жиі өлімге апаратындай жағдайларға алып барады.
Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбандары психологиялық қамығып қалған күйде
болады. Бірте-бірте оларда үнемі өзін-өзі қорғау қабілетін жоғалтады,
әрдайым озбырлықтың құрбаны болудан қорқынышты үреймен өмір сүреді, өзін-
өзі құрметтеу қабілеті төмендейді, әлсіздік, мойынсыну, жабырқаулық және
тығырықтық күйде, үмітсіз келеді. Осындай жағдайларға душар болған
тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбандары өзінің тұтастылығына және тіпті өз
өміріне мән бермейді. Осы қасиеттерді көрген адам басқаларға қарсы өзінің
зорлық-зомбылық әрекеттерімен басқа құрбандарына қиянат көрсетуге
итермелейді. Әсіресе бұл жағдайлар кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың іс-
әрекетінде байқалады. Балалардың алдында өтіп жатқан тұрмыстық зорлық-
зомбылық әсері баланың үйлесімді дамуына моральдық залал тудырады. Балалар
тұрмыстық зорлық-зомбылықтан еріксіз сабақтар алып, тұрмыстық зорлықты
үйреніп, содан кейін олар өздері зорлық-зомбылық көрсетушіге айналады [12].
Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың зорлық-зомбылықтан айырмашылығы, яғни
жәбірленушіге шын мәнінде қолдау көрсетуші және қорғаушы болатын адамнан
немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АСПЕКТІЛЕРІ (САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ)
6М050100 – Әлеуметтану
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚОҒАМДАҒЫ ОТБАСЫЛЫҚ ЗОРЛЫҚ–ЗОМБЫЛЫҚ
МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Отбасылық зорлық-зомбылықтың қалыптасуы мен оның ерекшеліктерінің
әлеуметтік
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
1.2 Әлемдік деңгейдегі зорлық-зомбылықтың отбасыға берген зардабының
әлеуметтік
сараптамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
1.3 Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық жағдайдың көбеюінің негізгі
факторлары ... ... ... ... ... ... . ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ТҰРМЫСТЫҚ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ-ҚАЗАҚСТАН ҚОҒАМЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
КЕСЕЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
1. Ислам дінінің қазақстандық отбасылық зорлық-зомбылыққа деген көзқарасы
мен қатынасының әлеуметтік мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Әйелдердің ерлерге тәуелділігінің өзекті проблемаларының
айқындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қазіргі таңдағы Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық мәселенің алдын
алу шараларының әлеуметтік
талдаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Диссертациялық жұмыс қазіргі Қазақстандағы отбасылық зорлық-
зомбылық мәселесінің әлеуметтік аспектілері мәселесіне зерттеу үшін арналып
отыр.
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақстандағы отбасы және мемлекеттің отбасы саясаты мәселелері дамыған
елдерге тән жалпы әлемдік даму бағыты ретінде бүгінде республикамыз бастан
өткеріп отырған даму кезеңінің де басты ерекшелігі ретінде айқындалады.
Осыған байланысты, көптеген отбасыдағы проблемалар бүгін ғана туындап
отырған жоқ, толымсыз отбасы, ажырасу, ерлі-зайыптылар жанжалы, сондай-ақ,
жалғызбастылар проблемасы бұрын да болған, бірақ, оған жете мән берілмеген.
Оған қоса, адамның өзінің жеке өміріне, некеге, сүйіспеншілікті
мүдделерінің қанағаттандырылуына, рухани жақындыққа деген талабы да арта
түскен. Некелік-отбасылық қатынас бүгінгі таңдағы аса маңызды қоғамдық-
саяси мәселенің бірі. Отбасы – халықтың өсіп-өркендеуінде, өсіп келе жатқан
ұрпақтар тәрбиесінде, ата-бабаларымыз мұра еткен саяси-әлеуметтік тәрбие
мен мәдени құндылықтарды жеткізуде өте маңызды роль атқратын қоғамның
құрамдас бір бөлігі. Отбасының тіршілік әрекеті экономикада, саясатта және
мәдениетте жүретін процестермен байланысып, саяси-әлеуметтік шынайлықпен
астарласып жатыр [Назарбаев Н.Ә, 2012, 12 б.].
Қазіргі таңдағы өткір мәселелердің бірі отбасыдағы зорлық-
зомбылық. Өйткені қазіргі таңда отбасындағы зорлық-зомбылық проблемасы
күннен-күнге әлеуметтік ғылымдардың ғана емес, сонымен қатар қоғамның да
назарына ілігіп отыр. Әлеуметтану, криминалистика, денсаулық сақтау,
баспасөз ұйымдарының деректеріне сүйенсек Қазақстандағы отбасылардың едәуір
бөлігінде зорлық-зомбылық күнделікті, үйреншікті, ұрпақтан-ұрпаққа
берілетін өмір салтына айналып келіп отыр.
Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы заңды қабылдау қажеттігі
туды. Зорлық-зомбылық дағдарыстан шығу және даму кезіндегі еліміздегі
адамзат әлеуетіне қажеттігі де туындап отырғандығын ескертеді.
Зорлық-зомбылыққа ұшыраған отбасы мүшелеріне психологиялық,
педагогикалық, құқықтық көмек көрсету мақсатында қалалық әйелдерге арналған
әлеуметтік оңалту және бейімдеу орталығы үздіксіз жұмыстанып келеді. Отан
отбасынан басталады десек, егер отбасында жайлы жағдай болмаса, ар жағын
бағамдаудың өзі қорқынышты.
Отбасындағы зорлық-зомбылық қоғам үшін қауіпті, әрі өзекті де өткір
мәселелердің бірі. Алайда осы мәселенің шешім табуы құқықтық, әлеуметтік
және экономикалық шараларды бір уақытта қабылдаған жағдайда ғана мүмкін
болмақ. Кейбір әйелдер үшін өзінің ошағы көшеден де қауіпті. – Осындай
келеңсіздік біздің өмірімізге көлеңке түсірмей, әрбір адамның қысымшылық
көрмей өмір сүруі үшін қоғам болып зорлық-зомбылықтың жолын болдырмауда
қандай алдын алу шаралары жүргізілуде, ондай жағдайға душар болғандарға
қандай көмектер көрсетілуде және назардан тыс қалған жайттар бар ма? –
деген сан сауалдың түйінін тарқатқан басқосуда әр сала өкілдері өздерін
толғандырған мәселелерді ортаға салды [7, С.77].
Адамзат өмірі тарихы зұлымдық, шеттету (дискриминация) және езгіге
толы және адам баласының көкейкесті арманы әділдік, азаттық пен кәмілдікке
жету болып табылады. Алайда қандайда бір езгі мен жаншу, әділетсіздікті
адамдар бір-біріне көрсетіп келеді. Мұндай шеттетудің табиғи және бастапқы
себебі әйел мен ер адамның жыныстық, психологиялық ерекшеліктер болып
есептелінеді. Бұл мәселе әйел мен еркектің құқықтарының арасындағы
айырмашылықтардың тууына себепкер болды. Әйел мен ердің табиғи және табиғи
жаратылысы айырмашылықтарының анық болмауы қоғамдағы әйелдер табына екі есе
зұлымдық көрсетілуіне, сонымен қатар адамзат қоғамындағы көптеген
тартыстар, дөрекі қарым-қатынастардың тууына, яғни отбасындағы зорлық -
зомбылық және әйелдің соққыға жығылуына басты себеп болады дейді.
Қазақстанның ІІМ мәліметтеріне сәйкес жасалынған қылмыстын 40%
отбасында жасалады; Сонымен қатар, жасалынған қылмыстың әр сегізіншісі аса
қатігездікпен, әрбір алтыншысы – жәбірленушіні жәбірлеумен жасалынады.
Зорлық-зомбылықтың басты құрбандары балалар, әйелдер, мүгедектер болып
табылады. Ата-аналары соққыға жыққан балалардың саны жыл сайын 2 млн,
жетеді; Соңғы он жыл ішінде өз-өзіне қол жұмсаған балалар саны 70% - ға
өсті. Бұл өзекті мәселеге қоғамның араласуы қажет, отбасыдағы зорлық-
зомбылықтың маңызды жағдай екендігін және бұл жағдайды шешу үшін жұмыстың
кешенді жүйесін талап ететіндігін қоғам ұғынуы қажет. 2010-шы жылдардың
ортасынан бастап ана мен баланы қорғау, ата-ананың қамқорлығынсыз қалған
балаларды қорғау және жағдайын жақсарту мақсатында мемлекет бірқатар
шараларды қолға алды. Алайда әзірге бұл саладағы теріс үдерісті түбегейлі
жою мүмкін емес: балалардың қадағалаусыз қалуы, балалардың өзіне өзі қол
жұмсауы, кәмелетке толмаған балалардың қылмысы және оларға қарсы жасалған
қылмыстар, соның ішінде - ата-аналарынан зәбір көрген жағдайлар күннен -
күнге өршіде. Отбасындағы зорлық-зомбылық мәселесі жаһандық сипатқа ие,
әсіресе бұл мәселені әлеуметтік проблема ретінде Батыстың дамыған бұл
мәселемен күрес жақсы жолға қойылған. Бірақ ол елдерде бұл мәселе құқықтық
нормалар мен азаматтық қоғам менталитеті, яғни, жасырын жағдайда
бақыланады. Сол мәселелердің бірі отбасылық зорлық-зомбылық проблемасы
болып табылады. Бұл құбылысты зерделеу, зерттеу қазіргі заманғы
Қазақстандағы әлеуметтік проблемаларды талдауды қажет етеді.
Қазақстанда отбасындағы зорлық - зомбылық проблемасы жас
болғанымен, оның едәуір библиографиясы бар. Сонымен қатар теоретика-
методологиялық негізіне қарамастан бұл мәселенің пікірталастық сипаты
едәуір орын алады.
Отбасылық зорлық - зомбылық туындауының түпкілікті әлеуметтік
негізі әлі де толық зерттелмеген. Әлеуметтік және статистикалық ақпарат
базасы өте аз: жүргізілген зерттеулердің саны (әсіресе - жергілікті
динамикасы); әр әдебиетте статистикалық деректер әртүрлі болып беріледі.
Осыған байланысты қазіргі заманғы Қазақстандағы отбасылық зорлық -
зомбылықты жаппай зерттеу, әртүрлі әлеуметтік топтардың бұл құбылысты
қабылдау деңгейін зерттеу, жақын адамдардың арасында кикілжің туындаған
кезде алдын-алу шараларын айқындау қажеттігі туындап тұр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақстанда отбасындағы зорлық-зомбылық проблемасы жас болғанымен,
оның едәуір библиографиясы бар. Сонымен қатар теоретика-методологиялық
негізіне қарамастан бұл мәселенің пікірталастық сипаты едәуір орын алады.
Отбасылық зорлық - зомбылық туындауының түпкілікті әлеуметтік негізі әлі де
толық зерттелмеген. Әлеуметтік және статистикалық ақпарат базасы өте аз:
жүргізілген зерттеулердің саны (әсіресе - жергілікті динамикасы); әр
әдебиетте статистикалық деректер әртүрлі болып беріледі. Осыған байланысты
қазіргі заманғы Қазақстандағы отбасылық зорлық - зомбылықты жаппай
зерттеу, әртүрлі әлеуметтік топтардың бұл құбылысты қабылдау деңгейін
зерттеу, жақын адамдардың арасында кикілжің туындаған кезде алдын-алу
шараларын айқындау қажеттігі туындап тұр.
Отбасылық зорлық-зомбылық әлеуметтану мәселені әлемде ХХ ғасырдың
екінші жартысынан бастап зерттеле бастады. Мұнда жетекші позицияда Америка
Құрама Штаттарының әлеуметтанушылары болып табылады. АҚШ әлеуметтанушылары
алғашқы болып осы мәселені ұлттық деңгейдегі теріс құбылыс ретінде таныған
және алдын алу үшін жеткілікті ғылыми-теориялық және практикалық
тәсілдерді талап ететіндігін дәлелдеген. Ең маңызды зерттеу жұмыстарын
жүргізген әлеуметтанушылар М.Страусом, Р.Джеллзом и С.Стейнметцом болып
табылады. Біздің ғалымдар өз зерттеулерінде Р.Геллес, Р.Берк, Э.Даглас,
К.Йолло, Л.Лерман, Д.Хайнс, Л.Шерман, Д.Финкельхор және тағы басқа
ғалымдардың еңбектерін негізге алады. Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылық
радикалды саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер келгеннен кейін
тереңірек зерттеле бастады. Олардың бірі тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі
болды.
Бұл құбылыстың зерттеуі анализді қажет етеді. Отбасылық зорлық-
зомбылық зерттеуде елеулі үлес қосқан криминология саласы болып табылады.
Ю.М.Антоняна, А.Н.Ильяшенко, A.В.Наумова, С.В.Максимова, В.П.Ревина,
О.В.Старкова, Л.В.Сердюка, Д.А.Шестакова және тағы басқа ғалымдардың
еңбектері ерекше назар аудартады. Бұл авторлар, отбасында зорлық-зомбылық
мәжбүрлі және заңсыз сипатқа ие басқа тұлғаның құқықтарын, бостандықтарын
бұзу екендігіне назар аударды. Қазақстандағы тұрмыстық зорлық-зомбылық
әлеуметтік және психологиялық аспектілерін зерттеу айтарлықтай еңбектер
жазылды. К.Лоренца, Л.Берковица, Б.Крейхи, Р.Бэрона, Д.Ричардсонның
еңбектеріне сүйенсек зорлық-зомбылық белгілі бір ұзақтығы бар,ұзындығы және
кезеңдері бар процесс ретінде қарастырылған. Отбасында зорлық-зомбылықтың
әлеуметтік зерттеу Л.С.Алексеев, Б.А.Базыров, И.Д.Горшков, Т.Ю.Забелина,
Е.В.Кошелев, И.В.Родина, Т.Я.Сафронова, Е.Р.Ярский және көптеген басқалар
да әллеуметтанушылардың еңбектерінде тереңінен қарастырылған. Осылайша,
тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесі аз зерттелген проблемалардың бірі болса
да, айтарлықтай библиографиясы баршылық.
Зерттеудің обьектісі мен пәні.
Зерттеу объектісі қазіргі Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылықтың
әлеуметтің аспектілерін қарастырып, көкейтесті мәселелерін шешу.
Зерттеу пәні қазіргі Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық
жасаудың әлеуметтік жағдайлары мен отбасыдағы зорлықты жою болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Диссертацияның зерттеу мақсаты - зорлықтың отбасында пайда болу
факторларын айқындау, қазіргі Қазақстанда жақын адамдардың арасында пайда
болатын қарым-қатынасты айқындайтын жүйесін және профилактикасының
көрінісін айқындау. Ал зерттеу міндеттері:
- зорлық-зомбылық түрлерінің әлеуметтік теоретикалық-методологиялық
нысандарын айқындау;
- қазіргі заманғы қазақстандық отбасында зорлық-зомбылықты нығайтуға ықпал
ететін негізгі объективті және субъективті факторларды анықтау;
- Отбасыдағы ер және әйел зорлық-зомбылық ерекшеліктерін талдау;
- тәуекел факторлары және осы құбылыстардың әлеуметтік бақылаудың тиімділік
дәрежесін, сондай-ақ оларды болдырмау жолдары;
- Қазіргі Қазақстан отбасында бұл мәселені алдын - алу мақсатында
стратегиясының негізгі бағыттарын әзірлеу.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар: Зерттеуде ұсынылған мәліметтерді,
жасалған қорытындылар мен тұжырымдарды жоғары оқу орындарында әлеуметтік
саясаттану, оның арнайы курстары, әлеуметтану, деректану, саясаттану,
құқықтану, педагогика, психология пәндерi бойынша оқылатын дәрістер мен
семинарларда пайдалануға болады.
Сонымен бірге, бұл еңбек Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық
мәселесінің әлеуметтік аспектілерін, оның барысын, қазіргі таңдағы
өзектілігін білгісі келетіндерге де қажетті зерттеу жұмысы болып табылады.
Зерттеу қорытындыларының осы тақырыпты зерттеушілерге көп көмек
берері сөзсіз.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
- Отбасындағы зорлық-зомбылық басшылық және күш қолдану арқылы, отбасы
мүшесіне психикалық немесе физикалық зиян келтіре отырып, оның құқықтары
мен бостандықтарын бұзатын құбылыс екендігі анықталды ;
- Отбасындағы зорлық-зомбылық және қоғам тығыз байланысты, қоғам осы
жағдайдың өрши түсіне септігін тигізіп отырғандығы дәлелденді.
- Халықтың материалдық жағдайын жалпы нашарлауы, нарықтық экономика және
ескі моральдық реттеулердің жоюылуы, ерлі-зайыптылардың және ата-анасы мен
баласының, отбасы мүшелерінің арасындағы мәдениеттің сақталмауы зорлықтың
өршуіне әсерін тигіжіп жатқандығы анықталды;
- Эмпирикалық зерттеулер негізінде қауіп факторларын және тұрмыстық зорлық-
зомбылықты болдырмау бағытын көрсететін материалдар жинақталды; Бұл
Қазақстандағы қазіргі уақытта ешқандай гендерлік симметрия жоқ екенін
көрсетеді, себебі әйелдерге қарсы зорлық-зомбылықтың біртіндеп ұлғаюынан
еркектік ассиметрия сақталған;
- Мемлекеттік тұрмыстық зорлық-зомбылықты алдын алу бойынша мақсатты және
жүйелі жұмыстарымен айналыспайтындығы анықтады: заңнамалық және нормативтік-
құқықтық база, құқық қорғау органдары проблема бойынша нашар
мақсатандырылған, білім беру және оқыту мекемелері, қоғамдық азаматтық
қоғам институттары, қолданыстағы әлеуметтік қызмет тиімділігі әлі де төмен
деңгейде екендігі анықталды;
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы:
Тақырыпты зерттеуде өркениеттілік пен ұлттық тұрғыдан жаңаша
пайымдаудың әдістері қолданылды. Зерттеудің теориялық және тәжірибелік
маңыздылығы әр түрлі ғылымдардың қолданыстағы тәсілдердін жүйелендіру және
тұрмыстық зорлық-зомбылық күрделі мәселе ретінде түсіну болып табылады.
Бұл проблемаға негізінде жақын адамдардың арасында агрессия мен
қатыгездіктің өрбуінен макросоциологиялық зорлық-зомбылық үлгілерін құру
үшін қолданылады.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы әр түрлі
ғылымдардың қолданыстағы тәсілдерді жүйелендіру және тұрмыстық зорлық-
зомбылықты күрделі мәселе ретінде түсіну болып табылады. Қазақстанның
отбасылық зорлық-зомбылық мәселесінің әлеуметтік аспектілерінің
салдарларының әлеуметтік құбылыстар ретінде көпфакторлы әсерлердің өзара
байланысы тұрғысынан зерттелді. Ал, факторлар тарихи құбылыстарға тең
дәрежеде әсер ететін, сол құбылыстардың жемісі.
Зерттеу жұмысында басшылыққа алынған негізгі идеологиялық
тұжырымдама – гуманистік таным заңдылығы және өркениеттілік құндылықтар
тұрғысынан пайымдау болып табылады.
Проблеманы зерттеуде басты мәлімет халықаралық және Қазақстан
Республикасының отбасына, адам құқықтары мен тұрмыстық зорлық-зомбылық
қатысты құқықтық актілер мен құжаттарды болды. Жұмыс барысында біз
парламент тындауларындағы материалдар, диссертацияда қаралған мәселелер
бойынша брифингтер, федералдық және өңірлік деңгейдегі министрлердің
есептері, кәмелете толмағандардың ісі жоніндегі коммиссияның және әйелдер
қоғамдастықтарының есептерінен материалдар қолданылда.
Теориялық негізін ғылыми танымның тарихилылық, нақтылық, шынайылық
және құбылыстардың бағалылығы мен жүйелілігі принциптеріне негізделген
зерттеулердегі тұжырымдар құрайды. Мәселені зерттеуде салааралық, әртүрлі
ғылымдардың – тарихи, сатистикалық, көп өлшемді класстер-талдау,
салыстырмалы әлеуметтік талдау, интерполяция, қайта қалпына келтіру және
т.б. әдістерін үйлесімді түрде пайдалануға талпыныс жасалды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы мен жариялануы.
Магистрлік зерттеу Қ.А. Ясауи атындғы Халықаралық қазақ-түрік
университетінің Қоғамдық ғылымдар кафедрасында қаралды. Университет
жанынан арнайы құрылған комиссия отырысында талқылануға ұсынылды.
Диссертацияның мазмұны, тұжырымдары мен негізгі нәтижелері төменде
көрсетілген халықаралық ғылыми басылымдарда жарық көрді:
Проблемы созависимости в семейных отношениях Экономика и социум № 2(15)
(апрель-июнь, 2015). 0,4 б.т.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық – Қазақстан қоғамының әлеуметтік
кеселі"Дүниежүзілік тарихтың өзекті мәселелері" атты халықаралық ғылыми-
практикалық конференция материалдары 10.04.2015
Қазіргі Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық мәселесінің әлеуметтік
аспектілері Өзбекәлі Жәнібек оқулары 2015 атты VI республикалық ғылыми
тәжірибелік конференция 2015.
WOMEN AND THE PROBLEM OF DOMESTIC VIOLENCE IN KAZAKHSTAN Международное
издательство IDOSI (International Digital Organization for Scientific
Information) Дубаи (ОАЭ). журнал "Humanity & Social Sciences Journal,
desember 2015.
Домашнее насилие в отношении женщин в Казахстане Современное
инновационное общество: Динамика становления, приоритеты развития,
модернизация: материалы международной научно-практической конференции. 27
март 2015г., Новосибирск — Армавир — Саратов. 0,2 б.т.
Отношение Ислама к физическому насилию женщин. (Модернизация
современного общества: инновации, управлени, совершенствование:
экономические, социальные, философские, политические, правовые, общенаучные
закономерности и тенденции. (Материалы международной научно-практической
конференции. 29 июнь 2015 г., Новосибирск — Армавир — Саратов. 0,2 б.т.)
7. Қазіргі Қазақстандағы әйелдердің еркектерге қарсы зорлық зомбылық
мәселесінің айқындалуы (Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті
күніне арналған Астаналық әлеуметтанулық форум) Астана қ. 27 қараша
2015
Жұмыстың құрылымы.
Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдалынылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың көлемі 92 бет.
1 ҚОҒАМДАҒЫ ОТБАСЫЛЫҚ ЗОРЛЫҚ–ЗОМБЫЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Отбасылық зорлық-зомбылықтың қалыптасуы мен оның ерекшеліктерінің
әлеуметтік негіздері
Отбасы - қоғамдық қатынастар мен процестердің алуан түрлі
формалары біртұтас болып ұштасатын кешенді әлеуметтік құбылыс болып
табылады. Сондықтан да әлеуметтік құбылыс бола отырып, ол адамзат өмір сүру
жағдайына қарай құрылып, оның дәстүрлері мен әдеттері ғасыр өткен сайын
жаңа сипатта көрініс береді. Отбасын әлеуметтану ғылымында былай деп
көрсетеді отбасы дегеніміз –тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ, оның
жалпы белгілері – бөтен адаммен жыныстық байланыс орнату, туысқандық
қатынастар жүйесі, адамның жеке-дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып
дамыту, белгілі бір экономикалық қызметті іске асыру. Яғни, адамзат
отбасын құра отырып, сол шағын мемлекетке әлеуметтенеді, отбасылық
құндылықтар қалыптастырады және әдет-ғұрып дәстүрлерін дамытады. Отбасының
жоғарыда келтірілген анықтамасы бойынша, ол - отбасындағы қатынастар,
отбасының құрылымы мен формасы тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ.
Зорлық-зомбылық - көнеден құрығын жимай келе жатқан көлеңкелі
құбылыс. Қай кезде де қоғамның мінсіз болмағаны белгілі. Біздің қоғам да
солай, әлімжеттіктен арыла алмай келеді. От басы, ошақ қасындағы
кикілжіңнің арты күш қолдануға ұласса, тұрмыстық зорлық-зомбылық деп
аталады. Өкініштісі, көп жағдайда зорлық-зомбылықтың құрбаны нәзікжандылар
мен балалар болып жатады. Өйткені әйел - әлсіз, бала - қорғансыз.
Әйелдерге қарсы жасалған қиянат жаһандық проблема болып табылады.
Әдетте, әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық және отбасындағы қысым негізінде
елдің экономикалық дамуы немесе білімі, кез келген әлеуметтік топтарға
байланысты емес. Олар әр түрлі нысанда қабылдайды және әр түрлі шешімдерді
талап етеді. Әйелдерге қатысты зорлық барлық адамға қатысты зорлық-
зомбылықтың бөлігі болып табылады және оның салдары тұтастай алғанда
қоғамға әсер етеді. Алайда, бұл мәселені әлеуметтік ортадан тыс және мәдени
тамырларынан бөлек қарастырылуы мүмкін емес. Отбасындағы зорлық-зомбылық
жаһандық мәселеге ие және көптеген елдерде әлеуметтік мәселе болып
табылады. Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық теңдік, даму және бейбітшілік
мақсаттарына қол жеткізуге кедергінің бірі болып саналады. Әйелдерге
қатысты озбырлық әйелдердің бостандығы мен адам құқықтарының бұзылуы,
сондай-ақ кедергілер немесе осы құқықтар мен бостандықты қолдануға
мүмкіншілік бермейді.
Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық жағдайында сол құқықтары мен
бостандықтарын қорғау және ілгерілету үшін ұзақ уақыт бойы қабілетсіздігі -
барлық мемлекеттерге алаңдаушылық туғызады және шешілуі тиіс мәселе болып
табылады [1].
Ізгілікті демократиялық қоғамда зорлық-зомбылықтың орны бар болуы тиіс
емес, Президент Н.Ә. Назарбаев өз сөзінде атап айтқандай: Мені әйелдер мен
отбасындағы балаларға қатысты тұрмыстық зорлық-зомбылықтың ұлғаю жағдайы
алаңдатып отыр. Әйелдерге қатысты құрметсіздік болмауы қажет. Мұндай
зорлық-зомбылыққа қатаң түрде жол берілмеу керек екенін айта кету керек
[2].
Қазақстандағы әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселесі қоғам мен
отбасындағы шешім қабылдау мәселелері мен биліктің сұрақтары оқшау
қарастырылмауы тиіс. Сондықтан қоғам әртүрлі табыс көзі негізінде
болғандықтан, бастаушы мүмкіндіктер, билікке қол жеткізу, экономикалық,
ақпараттық, мәдени ресурстар, бұл теңсіздік жалпы қысымның пайда болуына
және жыныстық бөлінісіндегі құбылыстың қоғамдағы өрбеуіне алып келеді.
Зорлық-зомбылық келесі түрге бөлінеді:
• Эмоциялық қысым (жәбірлеу, айыптау, сөгіс, менсінбей қарау, өзін-өзі
бағалауды жоғалту, қисынсыз қызғану, балалардың жеке өміріне араласу);
• Физикалық өктемдік (отбасындағы бір адам, әдетте ер кісі, мас немесе мас
емес күйінде болуы, отбасы мүшелерін ұруы);
• Экономикалық зорлық-зомбылық (күйеуі үйден тыс жұмыс істеуге тыйым салуы,
оларға ақша беруден бас тартуы немесе жеткіліксіз мөлшерде беруі, әйелінен
немесе баласынан ақшасын тартып алуы, табыстарын жасыруы);
• Жыныстық қысым (әйелдердің қалауларына қарсы жыныстық мәжбүрлеу, зорлау,
балаларды жыныстық қорлау);
• Қатерлер (күйеуі отбасын тастап кетуі жайында қорқыту, әйелін немесе
балаларын ұрып-соғу немесе өлтіру, өзін-өзі қол жұмсауға итермелеу, заңсыз
іс-әрекеттерге мәжбүрлеу);
• Анасына қарсы балаларды пайдалану (күйеуі әйеліне балаларын көрмейтіні
жайында хабардар ете отырып, анасының өз балаларын тастанды балаларға
қатысты кінәлі сезінетін болатыны жайында қорқыту фактілерін қолданады);
• Үрейлендіру (ыдыс-аяқ пен жиһазды сындыру, үй жануарларына қатігездікпен
қарау, үйде суық қарудың ұстауы);
• Өзгелерден оқшаулау (мінез-құлық еркіндігін шектеу, туыстарымен және
достарымен байланыс жасауға тиым салу).
Зерттеулердің пайымдауынша отбасындағы зорлық-зомбылықтың таралуы өте
жоғары екенін көрсетті: тәжірибеге жүгінетін болсақ әрбір үшінші адам
немесе басқа дерлік адам отбасы мүшелерінен қорлық көретіні белгілі. Осы
зорлықтың құрбандарын қорғайтын ұлттық заң жоқтығынан жағдайлар тереңдей
түсуде [3].
Мәселен, Қазақстандағы отбасылық зорлық-зомбылық мәселесінің талдануы
әлі күнге дейін өте жас көрінгенмен, қазірдің өзінде елеулі мәлімет қорына
ие.
Сонымен қатар, оның көптеген аспектілері теориялық және әдіснамалық
түсіністік негізіндегі ұғымдар пікірталас сипатына ие болып табылады.
Отбасылық қиянат әлеуметтік сипатында жеткіліксіз деңгейде зерттелген.
Социологиялық және ақпараттық-статистикалық базасы әлсіз: (әсіресе -
динамикасында) зерттеулер саны әлі де аз; статистикалық деректер түрлі
көздерден таралуда. Осыған орай, қазіргі заманғы орыс отбасындағы зорлық-
зомбылықтың кешенді социологиялық зерттелуінің қажет екендігі, түрлі
әлеуметтік топтардың қабылдау құбылыстың көлемі, туыстар арасындағы
қақтығыстардағы әр түрлі зорлық-зомбылыққа мәжбүрлеудің алдын алу
негізіндегі бағыттарын айқындау болып табылады.
Ресейде дамыған, халықаралық тəжірибені негізге алған, құқықтық базаны
ескерген, екі жақты отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынастарды
орнатушы құқықтық заң жоқ. Сонымен қатар, отбасы мүшелерінің құқықтарын
сақтау және қалпына келтіру үшін құқық қорғау органдары мен арнайы
қызметкерлердің рөлдік құқықтары мен міндеттерін белгілейтін отбасындағы
зорлық-зомбылық туралы нақты заң жоқ. Алайда, ағымдағы заңдар негізінде тек
ішінара зорлық-зомбылық салдарынан зардап шеккен адамдардың мүдделерін
қорғай алады [4].
Қазіргі Қазақстан отбасындағы зорлық-зомбылық мәселесі қоғам және
әлеуметтік ғылым ретінде өз назарын аудартып отыр. Қылмыстық құқықтар,
денсаулық сақтау, әлеуметтану, БАҚ деректері бойынша, қазақстандық
отбасының үлкен бөлігі зорлық-зомбылықтың тұлғааралық қарым-қатынас бір
ұрпақтан келесі ұрпаққа өтіп, бірқалыпты деңгей болып отырғаны, өмір
салтына айналып, қалыптасып бара жатқаны алаңдатып отыр.
Қазіргі кезде әйелдердің көпшілік жағдайда өздеріне қарсы қиянатқа
төзіп, жүре беру себебі, олардың көбінесе, ақшасыз қалуы, ертеңгі күнге
деген сенімсіздік, қорқыныш, баспана мәселесі, отбасы және балаларын сақтау
мақсатында жұбайларына материалды тәуелді болғандықтан амалсыз шыдайды.
Зорлықтан зардап шегушілердің көбісі, әртүрлі себептерге байланысты ІІБ-ға
хабарласуға ұмтылмайды. Сөйтіп уақыт өте береді. Ал оның соңы кейде қайғылы
жайларға соқтыруы да әбден мүмкін.
Әйел адамдардың құқықтарын жүзеге асыруға және әйелдердің қоғамда ер
кісілермен тең құқықтарының болуының негізгі кедергілері мен әйелдерге
қатысты зорлық-зомбылық қаупі бар. Халықаралық құқықтардың негізінде,
әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық бойынша қоғамдағы немесе жеке өмірдегі
бас бостандығын мәжбүрлеу немесе айыру сияқты актілердің қауіпін қоса
алғанда кез келген себеп немесе қатерге итермелеу ықтимал жыныстық
негізінде жасалған акт, физикалық, психологиялық зиян келтіретін немесе
әйелдердің зардап шегуіне апаратын кез келген істер құқықтық заңмен
қорғалады. Күнделікті өмірде әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың нәтижесі
ажырасуларға үлкен себеп болып табылады. Күйеуінің маскүнем болуы, ұдайы
ұрып-соғуы, физикалық және моралдық зардап шегуінің салдарынан әйелдің
ажырасуға өтініш беруі себебіне мәжбүрлейді. Соның салдарынан - отбасында
бала тәрбиесі, отбасы үшін қамқорлық пен жауапкершілік әйелдердің иығына
түседі. Өтпелі кезеңдегі әйелдерге қатысты қарсы қысым әсер етуіне көптеген
факторлардың пайда болуымен сипатталады. Олар кедейліктің өсуі,
жұмыссыздық, әлеуметтік теңсіздік, шиеленіс, сонымен қатар өлім-жітім және
сыртқаттанулар жатады.
Жалғыз бірде-бір фактор бір адамның агрессивті болатынын немесе басқа
адамның ондай болмайтынын, немесе басқа ауданға қарағанда зорлық-
зомбылықтың жоғары деңгейде болатынын, немесе бір ауданға қарағанда
болмайтынын не себепті екенін түсіндіре алмайды. Зорлық-зомбылық - жеке,
топтық, әлеуметтік, мәдени және ортадағы факторлардың кешенді өзара іс-
қимылдың нәтижесі болып табылады. Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық - жаңа
мәселе емес [5].
Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық - жай ғана әйелдерге қатысты мәселе
емес. Бұл жеке құқықтардың қауіпсіздігінің бұзылғаны емес, ол бүкіл
қоғамның мәселесі болып табылады. Әйелдерге қатысты ер кісілердің қиянат
әлеуетінің артуының басты себебі, әйел кісілердің лауазымы ер кісіден төмен
деңгейде болуынан зардап шегуде. Әлеуметтік сауалнамалардың көрсетуінше,
зардап щеккен әйелдер бұл жағдайдан шығуға өздігінен жол іздейді, немесе
мән-жайға бағынуға көнеді, бірақ ешқашан сотқа бармайды.
Зорлық-зомбылық құрбаны - әдетте әйел кісі өзі кінәлі деген мәселе бар,
себебі отбасында зорлық-зомбылықтың фактілерінен зардап шегуімен қоса,
тіпті одан да көп құрбандары жарақат алуы мүмкін. Сот әдетте кінәсін зардап
шегушінің айналасындағы ұятқа қалдыратын масқара сұрақтармен, түртпектеу,
айналасындағы адамдардың сол құрбанның кінәлі етуіне итермелейді. Әйелдерге
қатысты қарсы қысым фактілерінің әділетті шешілуінің жетілмегендігі ерлерге
қатысты жазасыздық сезімін тудырады, сондықтан ерлер қылмыс жасаған жоқпын
деп санайды. Бірақ әйелдер әлі күнге дейін отбасын сақтауға тырысады және
олар әрдайым дерлік қылмыстық немесе әкімшілік іс қозғаудан бас тарту
туралы қарсы арыз жазады, сондықтан өте аз істер сотқа дейін жетпейді.
Неке құруда, әйел жиі отбасылық өмірдің қуанышымен бірге күйеуіне,
оның туыстары мен достарынан жанына қоярға жай таппай, эмоциялық шиеленіс
бар екенін байқайды. Некеде физикалық қысым көрсету әрқашан бір-біріне
өзара қанағаттанбау, психологиялық қысым, ауызша шайқас, шеттету, дұшпандық
және т.б. жатқызуға болады.
Әйелдер мен балалардың пайыздық үлесі бойынша басқа отбасы мүшелеріне
қарағанда әйелдер мен балалар әртүрлі өктемдіктің құрбанына айналады.
Алдымен психикалық зорлық-зомбылық танытады, әр түрлі ауыр физикалық
істермен толықтырылады, сонымен қатар өмірі мен денсаулығына зиян тиетіндей
зардаптар пайда болуы мүмкін.
Әлемдік тәжірибеде, үздік отбасылық зорлық-зомбылыққа қарсы күрестің
жауабы ретінде әкімшілік кінәлі кісіні ұстағаны жөн. Бұл озбырлықтың
қайталану ықтималдығын азайту үшін ең тиімді құралы болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңнамаларына отбасылық зорлық-зомбылық және
некелік зорлау сияқты ұғымдарына заңнамалар енгізу қажет [6].
Отбасылық зорлық-зомбылық сипаты жаһандық мәселемен қоса әлеуметтік
мәселелермен және Батыстың дамыған елдерінде ерекше жағдайға душар болып
отыр. Бірақ, ол жерлерде бұл заң үстемдігімен және азаматтық қоғам
менталитеті арқылы басқарылады.
Отбасылық зорлық-зомбылық - бүкіл Қазақстан бойынша кең тараған
құбылыс. Мұндай қиянат нәтижесі – нашар отбасының өсуіне, ажырасуға, бала
құқығынан айыруға, кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың өсуіне, өзін-
өзі өлтіруге, жақын адамдар арасындағы өлімнің, денсаулығына зиян
тигізуіне алып келеді.
Зорлық-зомбылықтың әрбір екінші оқиғасы әйелдер үшін дене жарақатымен
аяқталады және көп жағдайда қылмыскер жазасыз қалады. Әдетте, статистикалық
мәліметтің берген мағлұматынан көрі, әйелдерге қатысты қиянаттың көптеген
түрлері жасырын қалады, шындығында әлдеқайда көп тіркелген. Әрбір
отбасындағы зорлық-зомбылықтың үшінші оқиғасы қаруды пайдаланамен жүзеге
асатына мәлім. Отбасылық зорлықтан зардап шеккендердің әрбір бесінші әйелі
немесе ұрып соққандардың ішінде – жүкті әйелдер болып табылады.
Отбасылық зорлық-зомбылық жүйесі - қауіп төндіруші, жәбірленуші және
күштеу сияқты үйдегі бақылауды толық қолға алуы болып саналады. Мұндай
мінез-құлық бер рет болатын оқиға емес, ол қайта-қайта қайталануы мүмкін
[7].
Бақылаушы құрылымына сәйкес, некенің екі негізгі функциялары бар:
бірінші, отбасының шешім қабылдауына қажетті икемділікті қамтамасыз етуі
және осылайша ішкі жағдайларға үйренісуге әсер етуі екінші, жетерліктей
қызғанушылық, әрбір адам жұбайының басқа адамнан қызғанушылығымен
қорғаштау.
Не себепті әйелдер үйде ұрып-соғуға мойынсынады және осындай
күйеуінен кете алмайды? Себептері: отбасындағы жақын адамдардан және
көршілерінен ұят болуы, тіпті одан да көп ұрып-соғудан қорқуы,
экономикалық тәуелділік, әкесіз өсуіне жол бергісі келмейтінін айтады.
Үйінде зорлық-зомбылықты көрсетудің себебі Әскери тәртіп тәрізді,
дәстүрлі түрде - әйел өз орын білуі тиіс, экономикалық жағдай, күйзеліс,
саясат пен отбасылық тәжірибелік зорлық-зомбылықтың алдын алу шараларының
жоқтығынан болып табылады.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: Отбасы мен неке институтын нығайту
керек, оның беделін көтеріп, ішкі құндылықтарын жандандыру керек. Отбасы,
бала және отбасының құндылықтары мен дәстүрлері әрқашан болған және біздің
қоғамымыз бен мәдениетіміздің басты негізгі көзі болып қала береді, –деп
атап көрсетті. Саясаттың осы бағыты тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын
алудағы негіз болып табылады.
Құқықтық қорғау жүйесі қоғамдағы зорлық-зомбылықтың азайту
факторлардың бірі болып саналады. Бұл заңдар құрбандарды қорғауға арналған
тиімді жүйесін құру арқылы іске асыруға болады. Мұндай жүйенің жоқтығынан
әйелдер осындай жағдайға тап болап отыр және әйелдер заңды жолмен өзін-өзі
қорғағысы келеді. Біріншіден, әйелдер зорлық-зомбылыққа ұшырағаннан кейін,
әйелдердің құқықтарын қорғау жөніндегі істер қолданылатын құрылымдарға тап
болған кезде өзінің құқығын қорғау үшін кедергіге тап болуы екі рет
виктимизация орын алады.
Осылайша, отбасы мен қоғамда әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтың
алдын алу үшін гендерлік саясат пен арнайы зерттеулер жүргізу қажет.
Агрессияшылдық тек қана ерлердің табиғи гормональді өзгерісі ғана емес,
құқық қорғау органдары тарапынан әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық
актілеріне қоғамның жасырын келісімімен жазасыз қарауының әсіренен ұшырауы
болып табылады. Қазақстан Республикасының Конституциясында былай делінген:
Ешкімді азаптауға немесе басқа да қатыгездік, адамгершілікке жатпайтын
немесе қадiр-қасиетiн қорлайтындай жәбiр көрсетуге не жазалауға болмайды
[8].
Отбасында тек әйелдер емес балаларға қарсы зорлық – зомбылық
жасалынады. Қазақстанда балалар, бүкіл әлемдегідей, үйінде, мектепте және
басқа да қоғамдық мекемелерде күнделікті қатыгездікпен және зорлық-
зомбылықпен ұшырасып отырады, алайда осы кезге дейін қоғам бұл проблемаға
зейін қойып көрген жоқ.
Балалар, ересектер сияқты, негіз қалаушы: сыйлау, қол тигізбеу және
адамзаттық абыройын сақтау құқықтарына ие, сондай-ақ Адам құқықтарының
жалпыға ортақ декларациясы мен Азаматтық және саяси, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пактіде көзделген заң
тарапынан да тең қорғау көрсетілуіне құқылы.
Бала үшін ата-анасының үйі әрқашан ең қауіпсіз жер бола бермейтінін
айғақтайтын фактілер жиі кездеседі. Балаларға қатысты зорлық-зомбылық
көрсету проблемасы бойынша мәліметтер мен жетік статистикалық деректердің
жетіспеу проблемасы бар елдердің қатарына Қазақстан да жатады: проблеманың
тереңдігі мен көлемі әлі де белгісіз, ал біздің қолымыздағы біркелкі емес
және үзінді зерделеу нәтижелері іс жүзіндегі жағдай туралы болжамдар
жасауға ғана мүмкіндік береді.
Қазақстанның қолдануында іс-әрекеттер жасаудың белгілі құқықтық
негізі – Балалар құқықтары туралы Конвенция бар, дегенмен, нақты
міндеттемелерге келер болсақ, жалпы алғанда мемлекет, әлеуметтік қызметтер,
құқық қорғау органдарының ресми тұлғалары, қоғам, БАҚ, отбасы тарапынан
күннен-күнге тиісті жауапкершілікпен қарауы байқалмай келеді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 137-бабы кәмелетке
толмаған баланы ата-анасының немесе осы міндет жүктелген басқа адам,
сонымен қатар педагог немесе оқыту, тәрбиелеу, емдеу не кәмелетке толмаған
баланы қадағалау міндеттелген басқа да мекеменің қызметкері тәрбиелеу
жөніндегі міндеттерін атқармағаны немесе жөнді атқармағандығы үшін шара
қолдануды қамтиды.
Балаларын бағып-қағу міндеттерін орындамаған, саны мыңнан асқан ата-
ана ата-аналар құқығынан айрылды, сонымен қатар, ата-аналар әкімшілік және
қылмыстық жауаптылыққа да тартылып жатыр.
Балаларға, әсіресе кішкентай балаларға зорлық-зомбылықтың үй, отбасы
ішінде көрсетілуі көзге түсе қоймағандықтан, көп жағдайда мойындалмайды.
Соңғы жылдары БАҚ-та балаларға қауіп-қатер сыртта жүргенде бөгде адамдар
тарапынан төнеді деген жалған пікір қалыптастыру үрдісі байқалуда.
Жағдайдың шатақ болуы проблеманың күрделілігіне байланысты, сондай-ақ
балалар жайлы пікірдің индивидум және отбасының басқа мүшелері сияқты
қорғалу құқығы бар құқық субъектісі болудан гөрі, ата-анасының меншігі
ретінде қалыптасудың салдары. Қазақстанда осы күнге дейін үй ішіндегі
немесе отбасындағы зорлық-зомбылық анықтамасы және ол үшін жауапкершілік
заңды түрде бекітілмеген. Осы тақырыптағы пікірталастар негізінен әйелдерге
көрсетілетін зорлық-зомбылыққа меңзейді, ал балаларға күш көрсетілуі заң
шығарушы назарынан мүлдем тыс қалып отыр.
Балаларға қатыгездік көрсету және адамзаттық абыройына нұқсан
келтіру, оларды ата-аналарының және өзге қамқоршыларының жазалауын қоғамдық
пікірдің қолдауы, балалар мүддесін қорғауға бағытталған, аталмыш қоғам
ішінде рұқсат етілетін тәрбиелеу мен жол берілмейтін қатыгездік
ұғымдарының ара-жігін ажыратуға мәжбүр қызметтер жұмысына айтарлықтай
кедергі келтіреді. Қоғамдағы пікір бойынша балаға қасақана зақым келтіру
немесе абыройына нұқсан келтіру қалыпты жағдай болып есептелсе, балаларды
қорғау және тәрбиелеудің оң нышандарының дамуына ықпал жасау қажеттілігін
көңілге қонымды етіп негіздеу мен жеткізу мүлде мүмкін емес.
Отбасында балаларға қатыгездікпен қарау көпшілік жағдайларда
мемлекеттік органдардың көзқарасынан тыс қалатындығына, балалар құқықтарын
бұзушылықтың осындай түрінің аса жасырындылығына қарай және отбасыларында
тұратын балалар құқықтарының сақталуын мемлекеттік билік органдарының әлсіз
байқайтынына назар аударған жөн.
Адам құқықтары жөніндегі қазіргі бар құқықтық құжаттар негізгі
мәні балалық проблемасы болып табылатын, осы проблемаларға қатысты
талқылануы мүмкін өзінің жиынтығында үлкендер қалай қорғалса, балаларды да
солай қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған. Мектеп арасындағы балалар
объектісі болатын дене жарақаттары мен басқа да адамгершілікке жат және
қадір-қасиетін қорлайтын қарым-қатынас ұзақ уақыт сақталып келеді және
белгілі бір шыдамды қоғамда осы күнге дейін сақталып келеді, олай болса,
БҰҰ Баланың құқықтары жөніндегі комитеті, атап айтқанда, балалар мектеп
табалдырығын аттай отырып, өздерінің адамдық құқықтарын жоғалтпайды деп
атап көрсетті.
Сондай-ақ зорлық-зомбылық, дәлірек айтқанда, зорлық-зомбылықтың әр
түрлі түрлері мұғалімоқушыларға қатысты оқу орнына, білім деңгейіне және
т.б. тән, мектепте қандай да бір ерекше феномен ретінде
қадағаланбайтындығын атап өткен жөн, ол қоршаған жағдайларға, атап
айтқанда, экономикалық, әлеуметтік, саяси факторларға, отбасындағы жағдайға
байланысты болмай отыр, зорлық-зомбылықтың (оның әр түрлі нысандарының)
пайда болуы ретінде де, оны ескерту ретінде де жәрдемдесуі мүмкін.
Сондықтан зорлықтың түрлі нысандарының пайда болу себептері туралы мәселеге
мектептің ерекше түпмәтіні ретінде қарауға болмайды, өйткені керісінше оны
талдау үшін интербелсенді, жүйелі көзқарас қажет. Мектеп
арасындағы шеңберден тыс зорлық-зомбылық проблематикасын қараған кезде
мектеп тыйым салған мектепте жүзеге асырылатын алдын алу немесе қуғын-
сүргін шаралары шығады деп түсінуді білдіреді және мұның зорлықты тудыратын
экономикалық, әлеуметтік, отбасылық және мәдени проблемалардың түпмәтінінен
толық үзіп алынуына қарай болмашы ғана қызығушылықты білдіруі мүмкін.
Зорлық-зомбылық актісі, әлеуметтік аномалия жағдайын, яғни ережелер
мен нормалардың жоқтығын, ақыр аяғында, олардың құндылықтарының негізінде
жатқан бағдарларды жоғалту мен естен шығаруда жиі көрініс табады.
Шындығында да, оқу орнында педагогикалық, моральдық, әлеуметтік немесе таза
реттеушілік шартының болмауынан кез келген зорлық-зомбылық актісі үшін аса
игілікті негіз бола алмайды. Осыған ұқсас ақтаңдақ тиісті құқықты,
бостандық пен бұрмалаушылықты анықтауға мүмкіндік бермейді. Моральдық
міндеттемелердің болмауы, санкциялар ретінде тең, тыйымдардың шегінен тыс
көкжиекке өзгеріссіз жылжытып тастайды, ол билік жүйесімен оның нақты емес
материалдық және символикалық түрде іске асыру жүйесімен аяқталмайтын
мүмкін болатын әлеует ойынына айналады.
Бұдан басқа, шарттың болмауынан санкция барынша әділетсіз өтеді және
кемітуге әкеледі. Ұсақ, болмашы іс-әрекеттен, дөрекіліктің пайда болуынан
зорлықтың елеулі актілеріне ақырындап бастайтын арқау тиімділігінің алдын
алған жөн. Мектеп ахуалына зорлық актілерінің катализаторы ретінде келген
жөн.
Мектепте оқитын балалардың да, мұғалімдердің де психикалық-
эмоциялық жай-күйіне жеткіліксіз бақылау жасау мұғалім мен оқушының бір-
біріне деген әдепсіз тәртіпке жол беру жағдайларына алып келетіндігі
бүгінде айқын болып отыр. Сондықтан, ата-аналардың қатысуымен жиі созылмалы
жанжалды жағдайлар, мұндай жанжалдар мектептегі қарым-қатынастарды
ушықтырып жібереді және баспасөз беттерінде көрініп қалады. Белгілі бір
уақыттан кейін жанжал жасаған тарап балалардың құқықтары туралы ұмытып
кетіп, өз проблемаларын шеше бастауы жиі кездеседі.
Қозғалған аспектілер мектептегі оқушылар тарапынан зорлық-зомбылық
актілерінің пайда болуына, әділетсіздіктің пайда болуына реакция ретінде
және сонымен бір мезгілде мектеппен арадағы үзіліс туралы, мектеп
сабақтарына қатыспау туралы мәселелерді қосымша қайта қарауға өзгеше келуге
мүмкіндік береді.
Бұл орайда, зорлықтың-зомбылықтың сирек жарияланатын жиі үнсіздік
тәрізді басқа да нысандары бар, сонымен бір мезгілде, атап айтқанда,
тәрбиешілердің тарапынан моральдық қудалауды немесе нәпсіқұмарлықты
назардан тыс қалдырмаған жөн. Осындай зорлық-зомбылық нысандарынан оқу
орындарының өздері құтылуға жиі ұмтылады. Олар сонымен бір мезгілде өзіне
өзі баға беруді төмендету туралы, мектеп ахуалына зиян келтіре отырып,
куәландыруы және кейбір нысандарды өзімен өзі үндеместен және шеттетіле
отырып, сондай-ақ оқушылар тарапынан кейбір белгілі бір зорлық-зомбылықтың
көрініс табуы туралы түсіндіруі мүмкін.
Тәртіп бұзу жағдайы (дөрекілік, бағдарларын жоғалту, әлеуметтік
қатынастардың нашарлауы және т.б.) сонымен бір мезгілде қауіптілік сезімі
мен зорлық-зомбылықтың дамуын және қылмысты тудырады, ол өз өзіне қол
жұмсауға алып келеді немесе бала тағдырын бұзады.
Интернат, қамқоршылық немесе түзету мекемелеріндегі балаларға
қатысты зорлықтың себебі көптеген факторлар болып табылады және мұндай
зорлық-зомбылық бірқатар нысандарды қабылдайды. Басқа балаға қатысты бір
баламен жасалған зорлық-зомбылықтың (оның ішінде өзіне-өзі зиян келтіру)
маңызы, осы мекемелердің қызметкерімен жасалған зорлықтан кем еместігі жиі
кездеседі.
Жағдайдың топтық сипаты және осындай мекемелердің жабылғандығы
жеке өмірдің болмауы, фрустрация, теріс пайдалануды биліктің ештеңемен
ұстамайтындығы, кемсітушілік, персоналдың жағдайды түзетуге және тиісті
дәрежедегі тәртіптік шаралар қолдануға қабілетсіздігі ретінде осындай
факторларды жүзеге асырудың салдарынан зорлық-зомбылық қатерін көбейтіп
отыр.
Бұл проблемалар барлық жерде бар, олар интернат мекемелеріндегі
балалардың едәуір санын қамтиды. Интернат мекемелеріндегі зорлық -зомбылық
ауқымдарын қысқартуға бағытталған күш-жігер шын мәніне қолданылады, бірақ
олар сирек құжатталады, осыған орай, олардың нәтижелерін бағалау
жүргізілмейді.
Балаларды интернат мекемелеріне бірқатар себептерге орай
орналастырады, оның ішінде мыналар:
ата-аналарының өлуіне байланысты ата-ана қамқорлығының болмауы, олардың
уақытша болмауы немесе олардың балалары туралы қамқорлық жасауға
қабілетсіздігі (аурулығы, абақтыда отыруы, экономикалық қиыншылығы), ата-
ана құқығынан бас тартуы немесе кедейлігі немесе арына дақ түскендік себебі
бойынша баласын қалдырып кету;
ата-аналардың қатігездік әрекетіне жауап шарасы ретінде оны қорғауды және
игілігін қамтамасыз ету мақсатында баланы тәрбиелеуден шеттетілуі, балаға
қатысты міндеттерін орындамауы немесе оны қанау;
қабілетсіз немесе аурулығы, психикалық ауруды қоса және көңіл бөлу
тапшылығының синдромыгипереактивтілік тәрізді мінез-құлқындағы елеулі
проблемалар, осы жағдайлар мамандандырылған күтімді немесе арнайы білім
беруді талап етеді;
мектеп интернатына немесе арнайы мектепке орналастыру;
болжанатын немесе дәлелденген құқық бұзушылық жасау;
иммигрант немесе пана іздеуші адам ретінде басқа елге қоныс аударуы.
Осындай себептердің өрісі балалар орналаса алатын мекемелердің
әртүрлілігіне негізделеді. Баланы қанда да бір интернат үлгісіндегі
мекемеге орналастыру себебіне және осы мекеменің сипатына қарамастан,
олардың барлығы үшін ортақ екі негізгі фактор болып табылады:
Кез келген ішінде балаға қатысты персонал тарапынан да, басқа балаға қатысы
бойынша біәр баланының тарапынан да зорлықтың аса жоғары тәуекелі бар
топтық жағдай.
Бұдан басқа, мекеме аса жабық болса да, зорлық-зомбылықтың
көрініс табу мүмкіндігі соншама көп және осындай фактілер жария етілмейді.
Осындай жағдайлардың барлығында мемлекет тиісті балаларға қарм-қатынасы
бойынша және олардың құқықтарын қорғау жөнінде міндеттемелерін толық
орындауды қамтамасыз ету үшін тікелей жауап береді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда осы екі тармақ бойынша: интернат
үлгісіндегі балалар мекемелеріндегі зорлық-зомбылықтың деңгейі және зорлық-
зомбылықты болдырмауға және тиісті дәрежеде мұндай зорлық-зомбылыққа жауап
ретінде шаралар қолдануға қатысты оның міндеттемелеріне қатысты мемлекеттің
жеткіліксіз ден қоюына алаңдаушылық білдіріп отыр.
Арнаулы мекемелердегі балалар үй-жайларының санын шынайы сипаттайтын
деректерді аймақтық деңгейде қорытындылау жүргізілмейді, сондай-ақ дұрыс
бағалауды жасауға мүмкіндік беретін ұлттық деңгейде қол жетімді
салыстырмалы деректерде жоқ.
Балаларға қатысты зорлық-зомбылық мәселелері 2005 жылғы шілдеде
Словенияның Любляна қаласында өткен Еуропа мен Орталық Азия елдерінде
балаларға қатысты зорлық-зомбылық көрсету мәселелері бойынша аймақтық-
консультативтік кеңесте талқыланған болатын. Осы кеңеске қатысқан Еуропа
мен Орталық Азия аймағының барлық елдерінің өкілдері балаларға қатысты
зорлық-зомбылыққа байланысты шұғыл іс-қимылдар жөнінде Любляна келісімін
қабылдады.
БҰҰ-ның Бас хатшысы Кофи Аннан балаларға қатысты зорлық-
зомбылықтың проблемалары бойынша ғаламдық зерттеудің жетекшісі болып
тәуелсіз сарапшы Пауло Серхио Пинейроны тағайындады. Зорлықтың барлық
нысандарынан балаларды қорғауға арналған құқықтарға сүйене отырып осы
зерттеудің мақсаты балаларға қатысты зорлықтың көріністерін халықаралық,
аймақтық, ұлттық және жергілікті деңгейлерде болдырмауға және жоюға
бағытталған қызметке жәрдемдесу болып табылады. Бұл зерттеу
БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы бекіткен мандатқа сәйкес БҰҰ оларға басшылықты
жүзеге асыратын бірқатар ұйымдардың бірлескен жобасы болып табылады. Осы
жобаның шеңберінде балалар мен жастар (18 жасқа толмаған) тап болатын
зорлық-зомбылықтың нысандарына, себептері мен салдарларына қатысты қазіргі
бар ақпарат жинауды және қорытындылауды жоспарлау көзделіп отыр. Осы
тақырыпқа негізгі баяндаманы 2006 жылы жариялау жоспарланған, ал оның
тиісті ұсынымдары БҰҰ-ның Бас Ассамблеясына ұсынылатын болады.
Мемлекет қызметі мен отбасыларды мемлекеттік қолдау бала
отбасында және одан тыс тап болатын зорлық көру қаупін мұқият және жан-
жақты бағалау негізінде жүзеге асырылуға тиіс.
Қазақстанда балалардың құқықтарын сақтау жағдайын талдай отырып, құқық
қорғау органдары, негізінде учаскелік инспекторлардың қызметі әлеуметке
қарсы отбасыларын әлсіз бақылауды жүзеге асырып отыр. Оның нәтижесінде
балалар осындай отбасыларынан уақытында алынбайды, ал ата-аналары
жауапкершілікке тартылмайды. Мұндай жағдай панасыздық проблемасын
ушықтыруға, балаларды қоғамға қарсы іс-қимылдар жасауға тартуға, балалар
жезөкшелігінің өркендеуіне, балалардың өз өзіне қол жұмсау санының өсуіне
алып келеді. Әлеуметке қарсы өмір сүретін, балаларға қатыгездік көрсететін,
және оларды тәрбиелеу жөнінде өздерінің міндеттерін орындамайтын адамдар іс
жүзінде жауапқа тартылмай отыр [9].
1.2 Әлемдік деңгейдегі зорлық-зомбылықтың отбасыға берген зардабының
әлеуметтік сараптамалары
Зорлық-зомбылық әрқашан адамзат қоғамы үшін және әр елде адам
денсаулығына қауіп төндіретін бөлігі болып табылады. Жаһандық әлемде зорлық-
зомбылықтан және жарақаттан жыл сайын бес миллионнан астам адам (өлім-жітім
9%) қайтыс болады.
2004 жылы 143 мың қылмыс, соның ішінде әйелдерге қатысты 35 мыңнан
астам қылмыс тіркелген. Оның ішінде 551 кісі өлтіру, денсаулыққа қасақана
ауыр нұқсан келтірудің 405 оқиғасы, 1,3 мың әйел зорлау, 1,1 мың ұрып-соғу
мен азаптау жайттары. Зинақорлық пен жеңгетайлық жасауға арналған орындарды
ұйымдастыру мен ұстауға байланысты 357 қылмыс жасалған.
Кейбір сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстанда барлық әйелдердің 60 %-
ынан астамы өмірінде ең болмағанда бір рет тәни немесе жыныстық зорлық-
зомбылыққа ұшыраған. Әйел зорлау оқиғаларының сотта қарауға дейін
жеткізілуі 10 %-дан төмен. Тұрмыстағы әйелдердің 28 %-ы өз жұбайлары
тарапынан болған зорлық-зомбылықтың құрбандары болып табылады. Қазақстан
бас прокуратурасының дерегінше, 2013 жылы әйелдерге көрсетілген зорлық-
зомбылық артып, мұндай 137 мың оқиға тіркелген, 54 әйел тұрмыстық жәбір
кесірінен өзіне қол жұмсаған.
БҰҰ-ның тұрғын халық саласындағы қорының (UNFPA) Қазақстанда
жүргізген зерттеуі бойынша, бұл елде әрбір сегізінші әйел тұрмыстық-зорлық
зомбылыққа (адамды ұрып-соғу, жезөкшелікпен айналыстыру, саудаға салу,
ақысыз жұмыс істету сияқты қылмыстарға) ұшыраған.
Қазақстандағы әйелдер ұйымының дерегінше, бір жылда елдегі дағдарыс
орталықтарына зорлық-зомбылыққа ұшыраған 12 мың әйел шағымданған.
Алматыдағы полиция басқармасы күніне он шақты әйел ерлер тарапынан зорлыққа
не қанауға ұшырағанын айтып хабарласатынын мәлімдейді. [10].
Зорлық-зомбылық деңгейінің басым бөлігі табысы төмен және орташа
елдердің, әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты жоғары
тәуекелдерде, жұмыссыздық және жұмыспен қамту, сондай-ақ қауіпті өмір сүру
және еңбек жағдайларының, зорлық-зомбылықтың алдын алу және насихаттау
шараларының жоқтығынан, жоғары сапалы емдеу іс-шарасының төмендігінен пайда
болады [11].
Тұрмыстық қиянаттың қаупі - дене жарақатына, денсаулығына зиян
келтіретіндей және құрбанын жиі өлімге апаратындай жағдайларға алып барады.
Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбандары психологиялық қамығып қалған күйде
болады. Бірте-бірте оларда үнемі өзін-өзі қорғау қабілетін жоғалтады,
әрдайым озбырлықтың құрбаны болудан қорқынышты үреймен өмір сүреді, өзін-
өзі құрметтеу қабілеті төмендейді, әлсіздік, мойынсыну, жабырқаулық және
тығырықтық күйде, үмітсіз келеді. Осындай жағдайларға душар болған
тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбандары өзінің тұтастылығына және тіпті өз
өміріне мән бермейді. Осы қасиеттерді көрген адам басқаларға қарсы өзінің
зорлық-зомбылық әрекеттерімен басқа құрбандарына қиянат көрсетуге
итермелейді. Әсіресе бұл жағдайлар кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың іс-
әрекетінде байқалады. Балалардың алдында өтіп жатқан тұрмыстық зорлық-
зомбылық әсері баланың үйлесімді дамуына моральдық залал тудырады. Балалар
тұрмыстық зорлық-зомбылықтан еріксіз сабақтар алып, тұрмыстық зорлықты
үйреніп, содан кейін олар өздері зорлық-зомбылық көрсетушіге айналады [12].
Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың зорлық-зомбылықтан айырмашылығы, яғни
жәбірленушіге шын мәнінде қолдау көрсетуші және қорғаушы болатын адамнан
немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz