Ұлтаралық қатынас мәдениеті
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... .3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ МӘСЕЛЕСІН МӘДЕНИ.ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ
1.1 Ұлтаралық қатынас мәдениетінің мәні және көрініс беру формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2 Әлемдегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының өлшемдері мен үдерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1.3 Еуразиялық кеңістіктегі ұлтаралық қатынастар динамикасы және оның мәдени.әлеуметтік детерминанттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2 ҚАЗІРГІ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МӘДЕНИЕТІ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Елдегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті қалыптасуы мен дамуының тарихи.мәдени алғышарттары ... ... ... ...75
2.2 Тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының кезеңдері қозғаушы күштері, өзіндік ерекшеліктері ... ... ... 94
2.3 Қазақстан Республикасындағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... 117
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ...137
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... 140
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ..4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ МӘСЕЛЕСІН МӘДЕНИ.ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ
1.1 Ұлтаралық қатынас мәдениетінің мәні және көрініс беру формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2 Әлемдегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының өлшемдері мен үдерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1.3 Еуразиялық кеңістіктегі ұлтаралық қатынастар динамикасы және оның мәдени.әлеуметтік детерминанттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
2 ҚАЗІРГІ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МӘДЕНИЕТІ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Елдегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті қалыптасуы мен дамуының тарихи.мәдени алғышарттары ... ... ... ...75
2.2 Тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының кезеңдері қозғаушы күштері, өзіндік ерекшеліктері ... ... ... 94
2.3 Қазақстан Республикасындағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... 117
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ...137
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... 140
Диссертациялық еңбекте теориялық тұрғыда Қазақстандық әлеуметтік кеңістіктегі ұлтаралық қатынастардың күрделі сипаты зерделенеді және еліміздегі әртүрлі этникалық мәдениеттер арасындағы өзара сұхбаттастық пен әрекеттестік мәдени-философиялық негізде сараптаудан өткізіледі. Қазіргі жаһандану дәуіріндегі қоғамдағы этносаралық қатынастар мәдениетінің қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшеліктері зерттеу жұмысында нақты айқындалып, оларға заманауи гуманитарлық саладағы ғылыми талдаудың әдіснамасы мен тәсілдері арқылы сипаттамалар беріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Адамзаттың қазіргі заманға дейінгі ғасырлар белесінен тұратын тарихында өзіндік орны бар құбылысқа этносаралық қатынастар мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы жатады. Жалпы ұлт мәселесі, этностың басқа әлеуметтік субъектілермен байланысы, қатынасы, өзара сұхбаты сияқты мәселелерді терең зерделеу ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың парыздарының бірі болып табылады. Зерттеудің өзектілігін ғылыми негізде дәйектеу барысында төмендегідей бірнеше тұжырымдарды келтіруге болады. Біріншіден, еліміздің сан түрлі қиындықтардан өткен тарихында орын алған этнотарихи құбылыстарды мәдени-философиялық талдаудан өткізу – Қазақстан халқының тұтастанған, жүйеленген сипаттағы рухани байлығына, оның инновациялық дамуға бет бұрған зияткерлік әлеміне өзіндік қомақты үлесін қосады. Екіншіден, әрбір тарихи кезеңдерде еліміздің этноәлеуметтік кеңістігінде пайда болған дүниетанымдық әмбебаптар мен түсініктердің эволюциясының мәні мен мағынасын сапалы сараптау арқылы қайшылықтар мен проблемаларды анықтауға мүмкіндіктер береді, қоғамдағы әртүрлі бағыттағы саяси ілімдерді өзара салыстырудан өткізуге жағдай жасайды. Үшіншіден, өткен мен қазіргі заманды зерделеу ұрпақтардың өзара байланысын нығайтып, қоғамдағы белгілі бір рухани сабақтастықтың болғанын дәлелдеуге негіздер қалайды, практикалық мағынада әлеуметтік дүниедегі оңтайлы, орнықты мәдениетаралық, ұлтаралық сұхбаттастықтың, ықпалдасудың өркен жаюына көмектеседі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Адамзаттың қазіргі заманға дейінгі ғасырлар белесінен тұратын тарихында өзіндік орны бар құбылысқа этносаралық қатынастар мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы жатады. Жалпы ұлт мәселесі, этностың басқа әлеуметтік субъектілермен байланысы, қатынасы, өзара сұхбаты сияқты мәселелерді терең зерделеу ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың парыздарының бірі болып табылады. Зерттеудің өзектілігін ғылыми негізде дәйектеу барысында төмендегідей бірнеше тұжырымдарды келтіруге болады. Біріншіден, еліміздің сан түрлі қиындықтардан өткен тарихында орын алған этнотарихи құбылыстарды мәдени-философиялық талдаудан өткізу – Қазақстан халқының тұтастанған, жүйеленген сипаттағы рухани байлығына, оның инновациялық дамуға бет бұрған зияткерлік әлеміне өзіндік қомақты үлесін қосады. Екіншіден, әрбір тарихи кезеңдерде еліміздің этноәлеуметтік кеңістігінде пайда болған дүниетанымдық әмбебаптар мен түсініктердің эволюциясының мәні мен мағынасын сапалы сараптау арқылы қайшылықтар мен проблемаларды анықтауға мүмкіндіктер береді, қоғамдағы әртүрлі бағыттағы саяси ілімдерді өзара салыстырудан өткізуге жағдай жасайды. Үшіншіден, өткен мен қазіргі заманды зерделеу ұрпақтардың өзара байланысын нығайтып, қоғамдағы белгілі бір рухани сабақтастықтың болғанын дәлелдеуге негіздер қалайды, практикалық мағынада әлеуметтік дүниедегі оңтайлы, орнықты мәдениетаралық, ұлтаралық сұхбаттастықтың, ықпалдасудың өркен жаюына көмектеседі.
1 Назарбаев Ә.Н. Қалың елім, қазағым. – Алматы: Өнер, 1998. – 306 б.
2 Малинин Г.В., Дунаев В.Ю., Курганская В.Д., Нысанбаев А.Н. Теория и практика межэтнического и межкультурного взаимодействия в современном Казахстане. – Алматы: Институт философии и политологии МОН РК, 2002. – 305 с.
3 Нысанбаев А., Малинин Г. Нурсултан Назарбаев: Казахстан-территория мира и согласия. – Алматы, 2005. - 261 с.
4 Назарбаев Н.А. Евразийский Союз: идея, практика, перспективы. 1994-1997. – М.: Фонд содействия развитию социальных и политических наук, 1997. – 480 с.
5 Әбсаттаров Р.Б. Ұлттық қатынастардың дамуы. – Алматы: Қазақстан, 1982. – 238 б.
6 Абсаттаров Р.Б. Национальные процессы: особенности и проблемы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 248 с.
7 Gellner E. Nationalism. – London, 1960 / пер. с англ. Геллнер Э. Нации и национализм. – М.: Правда, 1991. – 320 с.
8 Kohn H. The Idea of Nationalism. - New York, 1944.
9 Kedourie E. Nationalism. – London, 1960. - P. 1.
10 Hobsbawm E. Nations and Nationalism Since 1780: Programme. Myth and Reality.- New York, 1990. – 199 p.
11 Alter P. Nationalism. – London, 1994.– 254 p.
12 Smith A.D.Nationalism. Theory, Ideology, History.- Polity, 2001.– 182 p.
13 Giuliano E. Constructing Grivance: Ethnic Nationalism in Russias Republics // Comparative Political Studies. – 2012. - Vol.45, №6. - P. 804-808.
14 Нуржанов Б.Г. Национальная идея и теории национализма. Гражданское общество и социальный прогресс в XXI веке // Материалы П конгресса социологов тюркоязычных стран. - Алматы, 2008. - С. 195-199.
15 Нуржанов Б.Г. Национальный вопрос и современные теории национализма // Вестник КазНУ. Серия Политология. Серия Философия. Серия Культурология. – 2007. - №3. - С. 70-74.
16 Rau J. Berg – Karabach in der Geschichte Aserbaidschans and die Aggression Armeniens gegen Aserbaidshan: Geschichtliche Studien and Betrachtungen. - Berlin: Verlag Dr. Koster, 2009. – 423 р.
17 Rau J. Gefahrliche Mutation. Yslamisus and scine weltweiten Aktivitaten: Ein Handbuch. – Berlin: Verlag fur wissenschaft and Forschung, 2002. – 155 p.
18 Актуальные проблемы межэтнических отношений в современном Казахстане. – Алматы: Центрально-азиатский центр развития, 2008. – 260 с.
19 Шайкемелов М.С. Казахская идентичность в контексте межкультурных взаимодействий: автореф. ... докт. филос. наук. – Алматы, 2010. – 46 с.
20 Мүтәліпов Ж. Мәдени диалог және өркениеттер тоғысы. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ; Ұлағат баспасы, 2012. – 240 б.
21 Современный Казахстан: общественное мнение / отв. ред. К.К.Султанов. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2011. – 156 с.
22 Абсаттаров Р.Б., Мен Д.В., Мукажанова А.Ж. Культура межэтнического общения: казахстанский опыт. – Алматы: ИП Уатханов А.Ф, 2012. – 240 с.
23 Бахтин М. Эстетика словесного творчества. – М.: Мысль, 1980. – 356 с.
24 Бромлей Ю.В. Национальные процессы в СССР: в поисках новых подходов. – М.: Мысль, 1988. – 234 с.
25 Бромлей Ю.В. Современные проблемы этнографии. Очерк теории и истории. – М.: Мысль, 1981. – 263 с.
26 Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. - Спб.: ОО Издательский Дом Кристалл, 2003. – 576 с.
27 Гумилев Л.Н. Конец и начало вновь. – М.: Мысль, 1994. – 541 с.
28 Қазіргі заманғы руханилық мәселесі. – Алматы: Сага, 2007. – 560 б.
29 Нурманбетова Д.Н. Проблемы философии истории в творчестве Л.Н. Гумилева. Евразийство и Казахстан. – Астана, 2003. - С. 55-62.
30 Тайсаев Д.М. Движущие факторы этногенеза // Наука. Философия. Общество: Материалы V Российского философского конгресса. – Новосибирск: Параллель, 2009. - Т. 2. – 544 с.
31 Құнанбаев А. Қара сөздер. Поэмалар. – Алматы: Ел, 1993. – 154 б.
32 Население мира. Демографический справочник / сост. В.А.Борисов. – М.: Мысль, 1989. – 477 с.
33 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 263 б.
34 Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. – М.: Наука,1983. – 232 с.
35 Бородай Ю.М. Эротика – смерть – табу: трагедия человеческого сознания. – М.: Гнозис, 1996. – 413 с.
36 Нуржанов Б.Г., Ержанова А.М. Культурология в новом ключе: учеб. пособие для ун-тов. – Алматы, 2011. – 372 б.
37 Парсонс Т. Понятие общества: компоненты и их взаимоотношения. Альманах. – М., 1993. – 135 с.
38 Власть как ценность и власть ценностей: метаморфозы свободы. –Алматы: КИЦ ИФиП, 2010. – 351 с.
39 Сабит М. Национальная идея и казахстанская действительность. Содержание и мобилизующий потенциал общенациональной идеи. – Алматы: Ин-т философии и политологии МОН РК; Центр гуманит. исслед., 2008. – С.42-49.
40 Сәбит М. Тәуелсіздігіміз қазақтың абыройын асқақтатқанда ғана шынайы // Қазақстан-Заман. - 2011, желтоқсан – 15. - №51 (870).
41 Божбанбаев Б.М. О культурном смысле цивилизации // Адам әлемі. –Мир человека. – 2005. – № 4. – С. 43-49.
42 Сабит М. Философия языка и анализ языковой ситуации в Казахстане. Язык – духовная ценность. – Алматы: Кие лингвоелтану инновациялық орталығы, 2008. – С. 4-9.
43 Лебон Г. Психология народов. – СПб., 1896. – 73 с.
44 Мүтәліпов Ж. Шығыс пен Батыс өркениеттері сұхбатындағы қазақ мәдениеті: мәдениеттанулық талдау. – Алматы, 2004. – 243 б.
45 Бауэр О. Национальный вопрос и социал-демократия. – М.: Серп, 1909. – С. 47.
46 Сталин И. // Собр.соч. 1907-1913 – М., 1946. - Т. 2. – 365 с.
47 Абсаттаров Р.Б. Историческое значение казахстанского опыта культуры межнационального общения // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия: социологические и политические науки. – 2011. – №4. – С. 6-17.
48 Мен Д.В. Культура отдельного народа Казахстана как общечеловеческая ценность // Актуальные проблемы политологии, экономики и права в условиях модернизации Казахстана: Материалы научной конференции. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2011. – С.52-58.
49 Мұқажанова А.Ж. Қазақстан Республикасының ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттық. - Алматы: Ғылым, 2010. – 280 б.
50 Мұқажанова А.Ж. Қазақстан Республикасы: ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттық (саяси талдау): саяси ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2010. – 54 б.
51 Айталы А. Ұлттану. - Алматы: Арыс, 2003. – Басылым 2. – 223 б.
52 Сатершинов Б.М. Тарихи сана – тәуелсіздіктің рухани тұғыры. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК ФжСИ, 2011. – 291 б.
53 Центральная Азия: диалог культур в процессе глобализации. – Алматы: Институт философии и политологии МОН РК, 2005. – 373 с.
54 Гаипов З.С. Политическое развитие Республики Казахстан и глобализация (политический анализ): автореф. ... докт. полит. наук. – Алматы, 2010. – 48 с.
55 Бурова Е.Е. Демократическая идентичность как предпосылка глобализации // Глобализация и диалог конфессий в странах Центральной Азии. - Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2002. – 304 с.
56 Федорова В.Г. Единство и многообразие культур в условиях глоболизации // Вопросы философии. - 2011. - №9. – С. 45-53.
57 Аймбетова Ұ.Ө. Қазақстандағы этносаралық қатынастарды жетілдірудегі диалогтың маңызы // ҚР ҰҒА Хабаршысы. - 2012. - №1. – Б. 69-73.
58 Библер В.С. От наукоучения к логике культуры. Два философских введения в двадцать первый век. – М., 1991.- 413 с.
59 Межуев В.М. Диалог как способ межкультурного общения в современном мире // Вопросы философии. - 2011. – №9. – С. 65-73.
60 Сарыков Т.К., Сарыков А.Т. Ошский межнациональный конфликт: причины, последствия, поиски путей решения (историко-социологический очерк). – М., 1993. – 93 с.
61 Сааданбеков Ж. Авторитаризм и демократия на Востоке. Общественно-политическое издание. – Астана, 2003. – 445 с.
62 Галиев А.Г. Қырғызстанның оңтүстігіндегі қырғыз және өзбек этностары дамуының заманауи әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері // Қайнар университетінің Хабаршысы. – 2011. – Б. 5-10.
63 Малинин Г.В. Межнациональное согласие в Казахстане: проблемы, противоречия, перспективы. – Алматы, 1997. – 228 с.
64 Aimbetova U., Mombek A, Mussabekov M., Rau J., Bulshekbayeva A. Die national «Frage» im denken und den taten Heidar Alijews zur ideologie des Aserbaidschanismus. World Academy of Science, Engineering and Technology. - 2013, january. - Issue 73. – P. 686-692 .
65 Кожамжарова Ж.Ж. Казахстан и Узбекистан: эволюция сотрудничества (1991-2010 гг.) // Отан тарихы. Отечественная история. History of the homeland. – 2011. - №4. – С. 24-31.
66 Сужиков М.М., Сапаргалиев Г.С. Некоторые философско-правовые проблемы совершенствования культуры межнациональных отношений. – Алматы, 1989. – 126 с.; Сужиков М.М. Социально-экономические проблемы национальной консолидации. – Алма-Ата: Наука, 1968. – С. 19.; Сужиков М.М. Рост многонациональности советских республик и сближения национальных культур. – Алма-Ата: Казахстан, 1975; Напряженность или гармонизация (развитие межнациональных отношений в Казахстане / в соавт. с А. Касимовым. – Алма-Ата: Казахстан, 1991.
67 Черников В.Е. Диалог культур в условиях мультикультурализма // Наука. Философия. Общество: Материалы V Российского философского конгресса. – Новосибирск: Параллель, 2009. - Т. 2. – 544 с.
68 Назарбаев Н. Этносаралық және конфессия аралық келісімнің қазақстандық үлгісінің негізін қалаушы / жалпы редакциясын басқарған Ж.Ә.Әлиев. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 212 б.
69 Котошева Г.К. Теория становления казахского этноса // Қазақ өркениеті. Казахская цивилизация. – 2011. - №3. – Б. 29-42.
70 Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период. – Ленинград: Наука, 1990. – 234 с.
71 Молдабеков Ж.Ж. Қазақтану. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 459 б.
72 Сағиқызы А. Гуманистік дүниетаным: әлеуметтік-мәдени негіздері. ҚР БҒМ ҒК философия, саясаттану және дінтану институты. - Алматы, 2013.– 292 б.
73 Орынбеков М.С. Онтологические корни евразийства // Евразийское сообщество. – 1997. - № 3. – С. 3-17.
74 Аймбетова Ұ.Ө. Еуразиялық кеңестіктегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті хақында // әл-Фараби. - 2011. -№ 4 (36). – Б. 93-100.
75 Савицкий П.Н., Трубецкой Н. Евразийство как исторический замысел. Наследие Чингисхана. – М.: Эксмо, 2007. – 736 с.
76 Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии: Эпоха и цивилизации. - М.: АСТ: САТ Москва, 2005. – 606 с.
77 Гумилев Л.Н. Заметки последнего евразийца. Ритмы Евразии: Эпоха и цивилизации. - М.: АСТ: САТ МОСКВА, 2005. – 606 с.
78 Панарин А.С. Россия в Евразии: вызовы и ответы // Вестник Московского университета. Социально-политические исследования. – 1994. - Серия 12, №5. - С.25-35.; Панарин А.С. Западники и евразийцы // Общественные науки и современность. – 1993. - №6. – С.68-69.
79 Орлова И.Б. Евразийская цивилизация: социально-историческая ретроспектива и перспектива. – М.: Норма, 1998. – 280 с.
80 Котошева К. Теория этногенеза и евразийские идеи Л.Н. Гумилева // Евразийское сообщество. – 2004. - №1 (45). – С.162-165.
81 Кошкари А.Б. Проблема языка и культуры в трудах основоположников теории евразийства. Евразийство и Казахстан. – Астана, 2003.– С.67-71.
82 Бралина С.Ж. «Восточная теория» как феномен евразийства. Евразийство и Казахстан. – Астана, 2003. – С.30-34.
83 Назарбаев Н.А. Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы. 1994-1997. – М.: Фонд содействия развитию социальных и политических наук, 1997. – 480 с.
84 Гумилев Л.Н. Происхождение казахского этноса. Евразийство и Казахстан // Труды Евразийского научного форума «Гумилевские чтения».– Астана: ЕНУ, 2003. - Т.1. - С.11-18.
85 Нурманбетова Д.Н. Проблемы философии истории в творчестве Л.Н. Гумилева. Евразийство и Казахстан. – Астана, 2003. – С. 55-62.
86 Каиржанов А.К. Евразийская модель мироздания. Евразийство и Казахстан. – Астана, 2003. – С. 50-54.
87 Бердяев Н.А. Русская идея // Вопросы философии. – 1990. - №1. – С.12-38.
88 Сиземская И.Н. Русская философия и лирическая поэзия: “согласие ума и сердца”. Поэзия как жанр русской философии. – М.: ИФРАН, 2007. –340 с.
89 Франк С.Л. Русское мировоззрение. – Спб., 1996. – С.157-176.
90 Трубецкой Н.С. Наследие Чингисхана. – М.: Эксмо, 2007. – 736 с.
91 Удалова И.В. Русские Югры в межэтнических отношениях (по материалам социологических исследований) // Наука. Философия. Общество. Материалы V Российского философского конгресса. – Новосибирск: Параллель, 2009. – Т. 2. – 544 с.
92 Шалабаева Г.К. Евразийство сквозь призму изобразительного искусства Казахстана. – Алматы, 2010. – 251с.
93 Нысанбаев А.Н. Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару.– Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 263 б.
94 Еуразиялық интеграция және қазақ диаспорасы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 245 б.
95 Бердяев Н. Судьба России. – М.: Мысль, 1990. – 234 б.
96 Давыдов А. Диалог культур: как развернуть его на евразийском пространстве? // Доклад на Шестом Евразийском Телефоруме. – М., 2003, октябрь – 27.
97 Дугин А.Г. Основы геополитики. Геополитическое будущее России: Мыслить пространством. - М.: Арктогея-центр, 2000. - Издание 4. – 928 с.
98 Айталы А. Ұлт саясаты: басымдықтар мен мақсаттар. Ұлт саясатының мәні // Егемен Қазақстан. – 2008, қыркүйек – 3. – Б. 4.
99 Таджибаев Э.А. Концепция евразийства как геополитическая парадигма // Адам әлемі – Мир человека. – 2005. - № 4. - С. 63-69.
100 Карсавин Л.П. Восток, Запад и русская идея // Русская идея: сборник произведений русских мыслителей / сост. Е.А.Васильев. Предисловие А.В.Гулыги. – М.: Айрис-пресс, 2002. – С. 318-351.
101 Кондратова О.М. Деструкция этнической идентичности русских как результат информационной политики России // Credo new Теоретический журнал. – 2010. - №2 (62). – С. 82-96.
102 Вдовин А.И. Русские в ХХ веке. Факты. События. Люди. – М.: Мысль, 2004. – 423 с.
103 Евразийская доктрина Нурсултана Назарбаева / сост. А.Н.Нысанбаев, В.Ю. Дунаев. – Алматы, 2010. – 404 с.
104 Рау И., Аймбетова У., Мусабеков М. Козаки, батыры, курения и орды в евразийских пространствах // Шулембаевские чтения: Материалы международной научно-теоретической конференции, посвященной 75-летию профессора К.Ш.Шулембаева. – Алматы: КазНПУ, 2012, март - 2. – С. 371 - 374.
105 Сулейменов О. Язык письма. Взгляд в доисторию. О происхождении письменности и языка малого человечества. – Алматы; Рим: RIAL, 1998. – 234 с.
106 Нұрмұратов С.Е. Қазақстан тәуелсіздігінің мәдени-тарихи алғышарттары. Тәуелсіз Қазақстан философиясы // Жиырма томдық. – Алматы: Аударма, 2006. – 544 б.
107 Уәлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы // 5 томдық. – Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1961. – Т. 1. – Б. 420.
108 Марғұлан Ә. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен қызметі. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985. – Басылым – 2. – 560 б.
109 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары / құрастырған Б.С.Сүлейменов. – Алматы, 1955. – 385 б.
110 Нұрмұратов С.Е. Ашылмай жүрген қазақ көп // Қазақ әдебиеті. – 2011, тамыз 19-25. – №33.
111 Шоқай М. Таңдамалы. - Алматы: Қайнар, 1998. – Т. 1. – 512 б.
112 Содержание и мобилизующий потенциал общенациональной идеи. – Алматы: Ин-т философии и политологии МОН РК: Центр гуманит. исслед., 2008. – 402 с.
113 Байтенова Н.Ж. Межэтническая интеграция (социально-экономический анализ). – Алматы: Санат, 1998. – 208 с.
114 Нұрмұратов С.Е., Нұрланова Қ.Ш., Әлжан Қ.Ұ., Сатершинов Б.М. және т.б. Ұлттық идея және қазақ философиясы. – Алматы: КИЦ ИФиП, 2010. – 235 б.
115 Нысанбаев А.Н. Введение // Религия в политике и культуре современного Казахстана. – Астана: Елорда, 2004. – С. 3-9.
116 Сатершинов Б.М. Тіл мен этностың өзара қатынасы. Тіл – рухани құндылық. – Алматы: Кие, 2008. – Б. 168-171.
117 Общечеловеческие и национальные ценности в изменяющемся обществе. – Алматы: Ақыл кітабы, 1997. – 220 с.
118 Курганская В.Д. Казахстанская модель межэтнического согласия. Н.А.Назарбаев – основоположник казахстанской модели межэтнического и межконфессионального согласия / сост. А.Н.Нысанбаев, А.Г.Косиченко. – Алматы, 2010. – 365 с.
119 Нысанбаев Ә.Н. Егемендікке ие болу мен нығаюы жағдайындағы қоғамдық сананың эволюциясы және жаңа құндылықтар жүйесінің қалыптасуы. Тәуелсіз Қазақстан философиясы. «Мәдени мұра» бағдарламасы. – Астана: Аударма, 2006. – 544 б.
120 Формирование толерантного сознания в современном казахстанском обществе. – Алматы: Институт философии и политологии КН МОН РК, 2009. – 327 с.
121 Хома О. Философские культуры: терпимость, толерантность и признание // Вопросы философии. - 2011. - №9. – С. 54-64.
122 Быстрицкий Е.К. Конфликт культур и методология толерантности // Вопросы философии. - 2011. - №9. - С. 74-86.
123 Общенациональная идея Казахстана: Опыт философско-политического анализа. – Алматы: ИФиП МОН РК, 2006. – 287 с.
124 Социально-гуманитарные науки Казахстана в годы независимости (1991-2011 гг.). – Алматы: Ұлағат, 2011. – 216 с.
125 Курганская В.Д. К вопросу о межэтнической интеграции в Казахстане. Германия – Центральная Азия – диалог культур: история, современность, перспективы. – Алматы, 2002. – С. 95-115.
126 Библер В.С. Культура. Диалог культур (опыт определения) // Вопросы философии. – 1989. - №6. – С. 31-42.
127 Жұмабайұлы Ж. Педагогика. – Алматы, 1992. – 115 б.
128 Казахстан в условиях глобализации: философско-политологический анализ. – Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2006. – 363 с
129 Хайдеггер М. Время и бытие. – М.: Мысль,1993. – 425 с.
130 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты (ҚР Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы) // Егемен Қазақстан.– 2012. – № 828-831.– Б. 1-8.
131 Фазылжанова А. Мультимәдени қоғамдағы тілдік бірегейлік (лат. Identikus) мемлекеттік тілді лингвомәдени - семиотикалық жүйелер негізінде меңгертудің лингвистикалық аспектісі. Мемлекеттік тіл – ұлттық бірегейліктің негізі. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 120 б.
132 Горелов А.А. История мировых религий. – М.: Астрель, 2005. - 382 с.
133 Безертинов Р.Н. Тенгрианство – древнейшая религия тюрков // World Discouery Kazakhstan. –2008. - №1(18). – C.15-27.
134 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 263 б.
135 Құрылтай: кім не күтеді? // Жас қазақ. – 2009, маусым - 26.
136 Нұрғалиева М. Қазақстандағы діни экстремизмнің сын-қатері: қарсы тұруға дайын болу // Экстремизм мен терроризмге қарсы әрекет етудегі дәстүрлі діндердің рөлі: Әдістемелік материалдар жинағы. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК Философия және саясаттану институты, 2011. – 151 б.
137 Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің II съезі. Фотоальбом. – Алматы: Өнер, 2006. – 136 б.
138 Абжалов Н. Ханафи мазҺабының діни-философиялық негіздері: филос. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2008.
139 Каипов А. Казахстан благославленный. Интервью с Верховным муфтием РК Абсаттаром хаджи Дербисали // Наш Мир.– 2002. - № 13.
140 Гүлен Ф. Очерктер – мақалалар – пікірлер / ауд. және құрастырған А.Фролов, С. Қоңырбаев. – Алматы: Көкжиек-Б, 2008. – 212 б.
141 Ислам философиясы // Жиырма томдық / құрастырушылар Ә.Нысанбаев, Д.Кенжетай. – Астана: Аударма, 2005. – Т. 4. – 534 б.
142 Артемьев А.И., Цепкова И.Б., Колчигин С.Ю. Религии в Казахстан: Хрестоматия. – 2-е изд., испр.доп. – Алматы, 2011. - Ч.1. – 380 с.
143 Артемьев А.И., Цепкова И.Б., Колчигин С.Ю. Қазақстандағы діндер: Хрестоматия. Қазақ тілінде бірінші басылуы. – Алматы: Бастау, 2011. – Бөлім 1. – 384 б.
144 Малерб М. Религии человечества. – М.; Санкт-Петербург: Рудомино; Университетская книга, 1997. – 600 с.
145 Құлсариева А.Т. Модернизация жолындағы ұлт және идентификация мәселесі // Қазақ елі – жерұйық: Қазақстан Республикасының 20 жылдық Тәуелсіздігіне арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – Б. 11-14.
146 Габитов Т.Х. Тюркская культура концепт национальной идеи казахов // Қазақ өркениеті. Казахская цивилизация. The Kazakh civilization. – 2011. - №1-2 (42-43).– С. 92-96.
147 Абсаттаров Р.Б. Формирование казахстанского народа как гражданской и этнополитической общности // Вестник РУДН. Серия социология. – 2008 - №4. – С.19-25.; Әбсаттаров Р.Б. Саясаттану және оның проблемалары: оқу құралы. – Алматы: Толғанай Т, 2007. – 464 б.
148 Наурызбаев Ж., Примин В. Путь к межнациональной гармонии // Мысль. – 1994. - №12. – С.17-23.
149 Казахстанский патриотизм: проблемы становления // Материалы научно-практической конференции. – Алматы, 1997. – 143 с.
150 Билялова Г.Н. Феномен этнической памяти: культур-философский анализ: автореф. ... докт. филос. наук. – Алматы, 2010. – 36 с.
151 Тасмагамбетов И.Н. Сохранение национальных культур в процессе глобализации // Культурное наследие Казахстана: открытия, проблемы, перспективы: Материалы международной научной конференции. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2005, октябрь - 19. – C. 331-338.
152 Косиченко А.Г., Хамидов А.А., Колчигин С.Ю., Фидирко В.А. Философия в духовном развитии человека. – Алматы, 2003. – 184 с.
153 Байтұрсынов А. Жазу әдебиет. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2003. – Б. 143-180.
154 Байтұрсынұлы А. Тіл туралы // Қазақ газеті. - 1998, ақпан - 10. – Б. 14-15.
155 Бурбаев Т.Қ. Қазақ менталитетінің даму ерекшеліктері. – Астана, 2005. – 287 б.
156 Ел еркі өзінде // Қазақ газеті. – 1998. – Б. 379-380.
157 Қазақстанның ел бірлігі доктринасы. Талқылауға арналған жоба // Егемен Қазақстан. –2009, қараша - 6.
158 Әуелғазина Т.Қ. Полиэтникалық Қазақстандағы саяси әлеуметтену // Әл-Фараби. – 2005. - № 3. – Б.73-82.
159 Қазақстан Республикасы Президенті 1995 жылғы 1 наурызындағы №2066 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан халықтарының ассамблеясы туралы» Ереже // Қазақстан Республикасы Президентінің мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы. – 1995. - №8. – Б. 3-7.
160 Кульжанова Г.К. Национальная модель межэтнического согласия в Республики Казахстан: вопросы и проблемы // Әл-Фараби. – 2005. - №3. – С.82-87.
161 Алияров Е.К. Единство народа Казахстана – залог успешного развития страны в постиндустриальном мире ХХI // http: //www. ipr. kz.
162 Кшибеков Д. Национальная идея. От этнических чувст до идеологии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 340 с.
163 Сәбит М. Қазақи ой - толғам // Әлемдік және қазақ философиясындағы антропологиялық дискурс: Профессор Ж. Алтаевтың 60 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – Б. 108-112.
164 Нурмуратов С.Е. Этнические аспекты национальной идеи // Содержание и мобилизующий потенциал общенациональной идеи. – Алматы: Ин-т философии и политологии МОН РК; Центр гуманит. исслед., 2008. – С.166-173.
165 Закон Республики Казахстан «О свободе вероисповедания и религиозных организациях». – Алматы, 1992, январь – 15. – 23 с.
166 Закон Республики Казахстан «О религиозной деятельности и религиозных объединениях» // Казахстанская правда. – 2011, октябрь - 11.
167 Байтенова Н.Ж., Борбасова К.Ж. Казахстанский опыт межконфессионального диалога // Перспективные направления социально-культурного развития Казахстана. – Алматы, 2011. – С.45-52.
168 Huntington S. The West and the World. Foreign Affairs 75. - 1997, november-december. – Р. 37.
169 Кадыржанов Р.К. Национальная идентичность и внешняя политика государства // Мировая политика и Казахстан: проблемы и перспективы. - Алматы: КазУМОиМЯ им. Абылай хана, 2011.– С.33-39.
170 Изотов М.З. Интегративная миссия казахстанского патриотизма в формировании национальной идеи // Содержание и мобилизующий потенциал общенациональной идеи. – Алматы: Ин-т философии и политологии МОН РК; Центр гуманит. исслед., 2008.– С. 222-226.
171 Айткожин К.К. Вопросы взаимодействия международного права и действующего права Республики Казахстан в сфере обеспечения прав национальных меньшинств. Германия – Центральная Азия – Диалог культур: история, современность, перспективы. – Алматы, 2002.– С.81-89.
172 Дедерер А.Ф. Современное состояние, перспективы развития немецкой этнической группы в Казахстане и ее роль во взаимоотношениях с Германией. Германия – Центральная Азия – Диалог культур: история, современность, перспективы. – Алматы, 2002. – С. 8-21.
173 Арутюнян Ю.В., Дробижева Л.М. Социокультурное развитие и сближение наций в СССР на современном этапе. – М.: Мысль, 1987. – 303 с.
174 Малинин Г.В. Межэтнические взаимодействия в Казахстане: проблемы, противоречия, перспективы // Мониторинг межэтнических отношений в Казахстане: опыт, эффективность и перспективы: Материалы международного научно-практ.семинара.– Алматы; Астана: ЗАО Акмолинская полиграфия, 2001, май 23-24. – С.111-119.
175 Кишибеков Д.К. Философия истории и современность. – Алматы: Атамұра, 2002. – 232 с.
176 Овлякулиев Е. Формирование национального самосознания: социально-философский анализ: автореф. ... докт. филос. наук. – М., 1993. – 41 с.
177 Аймбетова У.У. О единстве национальной и общечеловеческие культуры (на примере Республики Казахстан) // Адам әлемі. - 2011. - №2 (48). – С. 21-26.
2 Малинин Г.В., Дунаев В.Ю., Курганская В.Д., Нысанбаев А.Н. Теория и практика межэтнического и межкультурного взаимодействия в современном Казахстане. – Алматы: Институт философии и политологии МОН РК, 2002. – 305 с.
3 Нысанбаев А., Малинин Г. Нурсултан Назарбаев: Казахстан-территория мира и согласия. – Алматы, 2005. - 261 с.
4 Назарбаев Н.А. Евразийский Союз: идея, практика, перспективы. 1994-1997. – М.: Фонд содействия развитию социальных и политических наук, 1997. – 480 с.
5 Әбсаттаров Р.Б. Ұлттық қатынастардың дамуы. – Алматы: Қазақстан, 1982. – 238 б.
6 Абсаттаров Р.Б. Национальные процессы: особенности и проблемы. – Алматы: Ғылым, 1995. – 248 с.
7 Gellner E. Nationalism. – London, 1960 / пер. с англ. Геллнер Э. Нации и национализм. – М.: Правда, 1991. – 320 с.
8 Kohn H. The Idea of Nationalism. - New York, 1944.
9 Kedourie E. Nationalism. – London, 1960. - P. 1.
10 Hobsbawm E. Nations and Nationalism Since 1780: Programme. Myth and Reality.- New York, 1990. – 199 p.
11 Alter P. Nationalism. – London, 1994.– 254 p.
12 Smith A.D.Nationalism. Theory, Ideology, History.- Polity, 2001.– 182 p.
13 Giuliano E. Constructing Grivance: Ethnic Nationalism in Russias Republics // Comparative Political Studies. – 2012. - Vol.45, №6. - P. 804-808.
14 Нуржанов Б.Г. Национальная идея и теории национализма. Гражданское общество и социальный прогресс в XXI веке // Материалы П конгресса социологов тюркоязычных стран. - Алматы, 2008. - С. 195-199.
15 Нуржанов Б.Г. Национальный вопрос и современные теории национализма // Вестник КазНУ. Серия Политология. Серия Философия. Серия Культурология. – 2007. - №3. - С. 70-74.
16 Rau J. Berg – Karabach in der Geschichte Aserbaidschans and die Aggression Armeniens gegen Aserbaidshan: Geschichtliche Studien and Betrachtungen. - Berlin: Verlag Dr. Koster, 2009. – 423 р.
17 Rau J. Gefahrliche Mutation. Yslamisus and scine weltweiten Aktivitaten: Ein Handbuch. – Berlin: Verlag fur wissenschaft and Forschung, 2002. – 155 p.
18 Актуальные проблемы межэтнических отношений в современном Казахстане. – Алматы: Центрально-азиатский центр развития, 2008. – 260 с.
19 Шайкемелов М.С. Казахская идентичность в контексте межкультурных взаимодействий: автореф. ... докт. филос. наук. – Алматы, 2010. – 46 с.
20 Мүтәліпов Ж. Мәдени диалог және өркениеттер тоғысы. – Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ; Ұлағат баспасы, 2012. – 240 б.
21 Современный Казахстан: общественное мнение / отв. ред. К.К.Султанов. – Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2011. – 156 с.
22 Абсаттаров Р.Б., Мен Д.В., Мукажанова А.Ж. Культура межэтнического общения: казахстанский опыт. – Алматы: ИП Уатханов А.Ф, 2012. – 240 с.
23 Бахтин М. Эстетика словесного творчества. – М.: Мысль, 1980. – 356 с.
24 Бромлей Ю.В. Национальные процессы в СССР: в поисках новых подходов. – М.: Мысль, 1988. – 234 с.
25 Бромлей Ю.В. Современные проблемы этнографии. Очерк теории и истории. – М.: Мысль, 1981. – 263 с.
26 Гумилев Л.Н. Этносфера: история людей и история природы. - Спб.: ОО Издательский Дом Кристалл, 2003. – 576 с.
27 Гумилев Л.Н. Конец и начало вновь. – М.: Мысль, 1994. – 541 с.
28 Қазіргі заманғы руханилық мәселесі. – Алматы: Сага, 2007. – 560 б.
29 Нурманбетова Д.Н. Проблемы философии истории в творчестве Л.Н. Гумилева. Евразийство и Казахстан. – Астана, 2003. - С. 55-62.
30 Тайсаев Д.М. Движущие факторы этногенеза // Наука. Философия. Общество: Материалы V Российского философского конгресса. – Новосибирск: Параллель, 2009. - Т. 2. – 544 с.
31 Құнанбаев А. Қара сөздер. Поэмалар. – Алматы: Ел, 1993. – 154 б.
32 Население мира. Демографический справочник / сост. В.А.Борисов. – М.: Мысль, 1989. – 477 с.
33 Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 263 б.
34 Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. – М.: Наука,1983. – 232 с.
35 Бородай Ю.М. Эротика – смерть – табу: трагедия человеческого сознания. – М.: Гнозис, 1996. – 413 с.
36 Нуржанов Б.Г., Ержанова А.М. Культурология в новом ключе: учеб. пособие для ун-тов. – Алматы, 2011. – 372 б.
37 Парсонс Т. Понятие общества: компоненты и их взаимоотношения. Альманах. – М., 1993. – 135 с.
38 Власть как ценность и власть ценностей: метаморфозы свободы. –Алматы: КИЦ ИФиП, 2010. – 351 с.
39 Сабит М. Национальная идея и казахстанская действительность. Содержание и мобилизующий потенциал общенациональной идеи. – Алматы: Ин-т философии и политологии МОН РК; Центр гуманит. исслед., 2008. – С.42-49.
40 Сәбит М. Тәуелсіздігіміз қазақтың абыройын асқақтатқанда ғана шынайы // Қазақстан-Заман. - 2011, желтоқсан – 15. - №51 (870).
41 Божбанбаев Б.М. О культурном смысле цивилизации // Адам әлемі. –Мир человека. – 2005. – № 4. – С. 43-49.
42 Сабит М. Философия языка и анализ языковой ситуации в Казахстане. Язык – духовная ценность. – Алматы: Кие лингвоелтану инновациялық орталығы, 2008. – С. 4-9.
43 Лебон Г. Психология народов. – СПб., 1896. – 73 с.
44 Мүтәліпов Ж. Шығыс пен Батыс өркениеттері сұхбатындағы қазақ мәдениеті: мәдениеттанулық талдау. – Алматы, 2004. – 243 б.
45 Бауэр О. Национальный вопрос и социал-демократия. – М.: Серп, 1909. – С. 47.
46 Сталин И. // Собр.соч. 1907-1913 – М., 1946. - Т. 2. – 365 с.
47 Абсаттаров Р.Б. Историческое значение казахстанского опыта культуры межнационального общения // Вестник КазНПУ им. Абая. Серия: социологические и политические науки. – 2011. – №4. – С. 6-17.
48 Мен Д.В. Культура отдельного народа Казахстана как общечеловеческая ценность // Актуальные проблемы политологии, экономики и права в условиях модернизации Казахстана: Материалы научной конференции. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2011. – С.52-58.
49 Мұқажанова А.Ж. Қазақстан Республикасының ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттық. - Алматы: Ғылым, 2010. – 280 б.
50 Мұқажанова А.Ж. Қазақстан Республикасы: ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетіндегі ұлттық және жалпыадамзаттық (саяси талдау): саяси ғыл. докт. ... автореф. – Алматы, 2010. – 54 б.
51 Айталы А. Ұлттану. - Алматы: Арыс, 2003. – Басылым 2. – 223 б.
52 Сатершинов Б.М. Тарихи сана – тәуелсіздіктің рухани тұғыры. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК ФжСИ, 2011. – 291 б.
53 Центральная Азия: диалог культур в процессе глобализации. – Алматы: Институт философии и политологии МОН РК, 2005. – 373 с.
54 Гаипов З.С. Политическое развитие Республики Казахстан и глобализация (политический анализ): автореф. ... докт. полит. наук. – Алматы, 2010. – 48 с.
55 Бурова Е.Е. Демократическая идентичность как предпосылка глобализации // Глобализация и диалог конфессий в странах Центральной Азии. - Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2002. – 304 с.
56 Федорова В.Г. Единство и многообразие культур в условиях глоболизации // Вопросы философии. - 2011. - №9. – С. 45-53.
57 Аймбетова Ұ.Ө. Қазақстандағы этносаралық қатынастарды жетілдірудегі диалогтың маңызы // ҚР ҰҒА Хабаршысы. - 2012. - №1. – Б. 69-73.
58 Библер В.С. От наукоучения к логике культуры. Два философских введения в двадцать первый век. – М., 1991.- 413 с.
59 Межуев В.М. Диалог как способ межкультурного общения в современном мире // Вопросы философии. - 2011. – №9. – С. 65-73.
60 Сарыков Т.К., Сарыков А.Т. Ошский межнациональный конфликт: причины, последствия, поиски путей решения (историко-социологический очерк). – М., 1993. – 93 с.
61 Сааданбеков Ж. Авторитаризм и демократия на Востоке. Общественно-политическое издание. – Астана, 2003. – 445 с.
62 Галиев А.Г. Қырғызстанның оңтүстігіндегі қырғыз және өзбек этностары дамуының заманауи әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері // Қайнар университетінің Хабаршысы. – 2011. – Б. 5-10.
63 Малинин Г.В. Межнациональное согласие в Казахстане: проблемы, противоречия, перспективы. – Алматы, 1997. – 228 с.
64 Aimbetova U., Mombek A, Mussabekov M., Rau J., Bulshekbayeva A. Die national «Frage» im denken und den taten Heidar Alijews zur ideologie des Aserbaidschanismus. World Academy of Science, Engineering and Technology. - 2013, january. - Issue 73. – P. 686-692 .
65 Кожамжарова Ж.Ж. Казахстан и Узбекистан: эволюция сотрудничества (1991-2010 гг.) // Отан тарихы. Отечественная история. History of the homeland. – 2011. - №4. – С. 24-31.
66 Сужиков М.М., Сапаргалиев Г.С. Некоторые философско-правовые проблемы совершенствования культуры межнациональных отношений. – Алматы, 1989. – 126 с.; Сужиков М.М. Социально-экономические проблемы национальной консолидации. – Алма-Ата: Наука, 1968. – С. 19.; Сужиков М.М. Рост многонациональности советских республик и сближения национальных культур. – Алма-Ата: Казахстан, 1975; Напряженность или гармонизация (развитие межнациональных отношений в Казахстане / в соавт. с А. Касимовым. – Алма-Ата: Казахстан, 1991.
67 Черников В.Е. Диалог культур в условиях мультикультурализма // Наука. Философия. Общество: Материалы V Российского философского конгресса. – Новосибирск: Параллель, 2009. - Т. 2. – 544 с.
68 Назарбаев Н. Этносаралық және конфессия аралық келісімнің қазақстандық үлгісінің негізін қалаушы / жалпы редакциясын басқарған Ж.Ә.Әлиев. – Алматы: Жеті жарғы, 2006. – 212 б.
69 Котошева Г.К. Теория становления казахского этноса // Қазақ өркениеті. Казахская цивилизация. – 2011. - №3. – Б. 29-42.
70 Гумилев Л.Н. География этноса в исторический период. – Ленинград: Наука, 1990. – 234 с.
71 Молдабеков Ж.Ж. Қазақтану. – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 459 б.
72 Сағиқызы А. Гуманистік дүниетаным: әлеуметтік-мәдени негіздері. ҚР БҒМ ҒК философия, саясаттану және дінтану институты. - Алматы, 2013.– 292 б.
73 Орынбеков М.С. Онтологические корни евразийства // Евразийское сообщество. – 1997. - № 3. – С. 3-17.
74 Аймбетова Ұ.Ө. Еуразиялық кеңестіктегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті хақында // әл-Фараби. - 2011. -№ 4 (36). – Б. 93-100.
75 Савицкий П.Н., Трубецкой Н. Евразийство как исторический замысел. Наследие Чингисхана. – М.: Эксмо, 2007. – 736 с.
76 Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии: Эпоха и цивилизации. - М.: АСТ: САТ Москва, 2005. – 606 с.
77 Гумилев Л.Н. Заметки последнего евразийца. Ритмы Евразии: Эпоха и цивилизации. - М.: АСТ: САТ МОСКВА, 2005. – 606 с.
78 Панарин А.С. Россия в Евразии: вызовы и ответы // Вестник Московского университета. Социально-политические исследования. – 1994. - Серия 12, №5. - С.25-35.; Панарин А.С. Западники и евразийцы // Общественные науки и современность. – 1993. - №6. – С.68-69.
79 Орлова И.Б. Евразийская цивилизация: социально-историческая ретроспектива и перспектива. – М.: Норма, 1998. – 280 с.
80 Котошева К. Теория этногенеза и евразийские идеи Л.Н. Гумилева // Евразийское сообщество. – 2004. - №1 (45). – С.162-165.
81 Кошкари А.Б. Проблема языка и культуры в трудах основоположников теории евразийства. Евразийство и Казахстан. – Астана, 2003.– С.67-71.
82 Бралина С.Ж. «Восточная теория» как феномен евразийства. Евразийство и Казахстан. – Астана, 2003. – С.30-34.
83 Назарбаев Н.А. Евразийский Союз: идеи, практика, перспективы. 1994-1997. – М.: Фонд содействия развитию социальных и политических наук, 1997. – 480 с.
84 Гумилев Л.Н. Происхождение казахского этноса. Евразийство и Казахстан // Труды Евразийского научного форума «Гумилевские чтения».– Астана: ЕНУ, 2003. - Т.1. - С.11-18.
85 Нурманбетова Д.Н. Проблемы философии истории в творчестве Л.Н. Гумилева. Евразийство и Казахстан. – Астана, 2003. – С. 55-62.
86 Каиржанов А.К. Евразийская модель мироздания. Евразийство и Казахстан. – Астана, 2003. – С. 50-54.
87 Бердяев Н.А. Русская идея // Вопросы философии. – 1990. - №1. – С.12-38.
88 Сиземская И.Н. Русская философия и лирическая поэзия: “согласие ума и сердца”. Поэзия как жанр русской философии. – М.: ИФРАН, 2007. –340 с.
89 Франк С.Л. Русское мировоззрение. – Спб., 1996. – С.157-176.
90 Трубецкой Н.С. Наследие Чингисхана. – М.: Эксмо, 2007. – 736 с.
91 Удалова И.В. Русские Югры в межэтнических отношениях (по материалам социологических исследований) // Наука. Философия. Общество. Материалы V Российского философского конгресса. – Новосибирск: Параллель, 2009. – Т. 2. – 544 с.
92 Шалабаева Г.К. Евразийство сквозь призму изобразительного искусства Казахстана. – Алматы, 2010. – 251с.
93 Нысанбаев А.Н. Қазақстан. Демократия. Рухани жаңару.– Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1999. – 263 б.
94 Еуразиялық интеграция және қазақ диаспорасы. – Алматы: Жеті жарғы, 2007. – 245 б.
95 Бердяев Н. Судьба России. – М.: Мысль, 1990. – 234 б.
96 Давыдов А. Диалог культур: как развернуть его на евразийском пространстве? // Доклад на Шестом Евразийском Телефоруме. – М., 2003, октябрь – 27.
97 Дугин А.Г. Основы геополитики. Геополитическое будущее России: Мыслить пространством. - М.: Арктогея-центр, 2000. - Издание 4. – 928 с.
98 Айталы А. Ұлт саясаты: басымдықтар мен мақсаттар. Ұлт саясатының мәні // Егемен Қазақстан. – 2008, қыркүйек – 3. – Б. 4.
99 Таджибаев Э.А. Концепция евразийства как геополитическая парадигма // Адам әлемі – Мир человека. – 2005. - № 4. - С. 63-69.
100 Карсавин Л.П. Восток, Запад и русская идея // Русская идея: сборник произведений русских мыслителей / сост. Е.А.Васильев. Предисловие А.В.Гулыги. – М.: Айрис-пресс, 2002. – С. 318-351.
101 Кондратова О.М. Деструкция этнической идентичности русских как результат информационной политики России // Credo new Теоретический журнал. – 2010. - №2 (62). – С. 82-96.
102 Вдовин А.И. Русские в ХХ веке. Факты. События. Люди. – М.: Мысль, 2004. – 423 с.
103 Евразийская доктрина Нурсултана Назарбаева / сост. А.Н.Нысанбаев, В.Ю. Дунаев. – Алматы, 2010. – 404 с.
104 Рау И., Аймбетова У., Мусабеков М. Козаки, батыры, курения и орды в евразийских пространствах // Шулембаевские чтения: Материалы международной научно-теоретической конференции, посвященной 75-летию профессора К.Ш.Шулембаева. – Алматы: КазНПУ, 2012, март - 2. – С. 371 - 374.
105 Сулейменов О. Язык письма. Взгляд в доисторию. О происхождении письменности и языка малого человечества. – Алматы; Рим: RIAL, 1998. – 234 с.
106 Нұрмұратов С.Е. Қазақстан тәуелсіздігінің мәдени-тарихи алғышарттары. Тәуелсіз Қазақстан философиясы // Жиырма томдық. – Алматы: Аударма, 2006. – 544 б.
107 Уәлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы // 5 томдық. – Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1961. – Т. 1. – Б. 420.
108 Марғұлан Ә. Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың өмірі мен қызметі. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985. – Басылым – 2. – 560 б.
109 Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары / құрастырған Б.С.Сүлейменов. – Алматы, 1955. – 385 б.
110 Нұрмұратов С.Е. Ашылмай жүрген қазақ көп // Қазақ әдебиеті. – 2011, тамыз 19-25. – №33.
111 Шоқай М. Таңдамалы. - Алматы: Қайнар, 1998. – Т. 1. – 512 б.
112 Содержание и мобилизующий потенциал общенациональной идеи. – Алматы: Ин-т философии и политологии МОН РК: Центр гуманит. исслед., 2008. – 402 с.
113 Байтенова Н.Ж. Межэтническая интеграция (социально-экономический анализ). – Алматы: Санат, 1998. – 208 с.
114 Нұрмұратов С.Е., Нұрланова Қ.Ш., Әлжан Қ.Ұ., Сатершинов Б.М. және т.б. Ұлттық идея және қазақ философиясы. – Алматы: КИЦ ИФиП, 2010. – 235 б.
115 Нысанбаев А.Н. Введение // Религия в политике и культуре современного Казахстана. – Астана: Елорда, 2004. – С. 3-9.
116 Сатершинов Б.М. Тіл мен этностың өзара қатынасы. Тіл – рухани құндылық. – Алматы: Кие, 2008. – Б. 168-171.
117 Общечеловеческие и национальные ценности в изменяющемся обществе. – Алматы: Ақыл кітабы, 1997. – 220 с.
118 Курганская В.Д. Казахстанская модель межэтнического согласия. Н.А.Назарбаев – основоположник казахстанской модели межэтнического и межконфессионального согласия / сост. А.Н.Нысанбаев, А.Г.Косиченко. – Алматы, 2010. – 365 с.
119 Нысанбаев Ә.Н. Егемендікке ие болу мен нығаюы жағдайындағы қоғамдық сананың эволюциясы және жаңа құндылықтар жүйесінің қалыптасуы. Тәуелсіз Қазақстан философиясы. «Мәдени мұра» бағдарламасы. – Астана: Аударма, 2006. – 544 б.
120 Формирование толерантного сознания в современном казахстанском обществе. – Алматы: Институт философии и политологии КН МОН РК, 2009. – 327 с.
121 Хома О. Философские культуры: терпимость, толерантность и признание // Вопросы философии. - 2011. - №9. – С. 54-64.
122 Быстрицкий Е.К. Конфликт культур и методология толерантности // Вопросы философии. - 2011. - №9. - С. 74-86.
123 Общенациональная идея Казахстана: Опыт философско-политического анализа. – Алматы: ИФиП МОН РК, 2006. – 287 с.
124 Социально-гуманитарные науки Казахстана в годы независимости (1991-2011 гг.). – Алматы: Ұлағат, 2011. – 216 с.
125 Курганская В.Д. К вопросу о межэтнической интеграции в Казахстане. Германия – Центральная Азия – диалог культур: история, современность, перспективы. – Алматы, 2002. – С. 95-115.
126 Библер В.С. Культура. Диалог культур (опыт определения) // Вопросы философии. – 1989. - №6. – С. 31-42.
127 Жұмабайұлы Ж. Педагогика. – Алматы, 1992. – 115 б.
128 Казахстан в условиях глобализации: философско-политологический анализ. – Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2006. – 363 с
129 Хайдеггер М. Время и бытие. – М.: Мысль,1993. – 425 с.
130 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан – 2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты (ҚР Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы) // Егемен Қазақстан.– 2012. – № 828-831.– Б. 1-8.
131 Фазылжанова А. Мультимәдени қоғамдағы тілдік бірегейлік (лат. Identikus) мемлекеттік тілді лингвомәдени - семиотикалық жүйелер негізінде меңгертудің лингвистикалық аспектісі. Мемлекеттік тіл – ұлттық бірегейліктің негізі. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 120 б.
132 Горелов А.А. История мировых религий. – М.: Астрель, 2005. - 382 с.
133 Безертинов Р.Н. Тенгрианство – древнейшая религия тюрков // World Discouery Kazakhstan. –2008. - №1(18). – C.15-27.
134 Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында. – Алматы: Атамұра, 1999. – 263 б.
135 Құрылтай: кім не күтеді? // Жас қазақ. – 2009, маусым - 26.
136 Нұрғалиева М. Қазақстандағы діни экстремизмнің сын-қатері: қарсы тұруға дайын болу // Экстремизм мен терроризмге қарсы әрекет етудегі дәстүрлі діндердің рөлі: Әдістемелік материалдар жинағы. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК Философия және саясаттану институты, 2011. – 151 б.
137 Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің II съезі. Фотоальбом. – Алматы: Өнер, 2006. – 136 б.
138 Абжалов Н. Ханафи мазҺабының діни-философиялық негіздері: филос. ғыл. канд. ... автореф. – Алматы, 2008.
139 Каипов А. Казахстан благославленный. Интервью с Верховным муфтием РК Абсаттаром хаджи Дербисали // Наш Мир.– 2002. - № 13.
140 Гүлен Ф. Очерктер – мақалалар – пікірлер / ауд. және құрастырған А.Фролов, С. Қоңырбаев. – Алматы: Көкжиек-Б, 2008. – 212 б.
141 Ислам философиясы // Жиырма томдық / құрастырушылар Ә.Нысанбаев, Д.Кенжетай. – Астана: Аударма, 2005. – Т. 4. – 534 б.
142 Артемьев А.И., Цепкова И.Б., Колчигин С.Ю. Религии в Казахстан: Хрестоматия. – 2-е изд., испр.доп. – Алматы, 2011. - Ч.1. – 380 с.
143 Артемьев А.И., Цепкова И.Б., Колчигин С.Ю. Қазақстандағы діндер: Хрестоматия. Қазақ тілінде бірінші басылуы. – Алматы: Бастау, 2011. – Бөлім 1. – 384 б.
144 Малерб М. Религии человечества. – М.; Санкт-Петербург: Рудомино; Университетская книга, 1997. – 600 с.
145 Құлсариева А.Т. Модернизация жолындағы ұлт және идентификация мәселесі // Қазақ елі – жерұйық: Қазақстан Республикасының 20 жылдық Тәуелсіздігіне арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2011. – Б. 11-14.
146 Габитов Т.Х. Тюркская культура концепт национальной идеи казахов // Қазақ өркениеті. Казахская цивилизация. The Kazakh civilization. – 2011. - №1-2 (42-43).– С. 92-96.
147 Абсаттаров Р.Б. Формирование казахстанского народа как гражданской и этнополитической общности // Вестник РУДН. Серия социология. – 2008 - №4. – С.19-25.; Әбсаттаров Р.Б. Саясаттану және оның проблемалары: оқу құралы. – Алматы: Толғанай Т, 2007. – 464 б.
148 Наурызбаев Ж., Примин В. Путь к межнациональной гармонии // Мысль. – 1994. - №12. – С.17-23.
149 Казахстанский патриотизм: проблемы становления // Материалы научно-практической конференции. – Алматы, 1997. – 143 с.
150 Билялова Г.Н. Феномен этнической памяти: культур-философский анализ: автореф. ... докт. филос. наук. – Алматы, 2010. – 36 с.
151 Тасмагамбетов И.Н. Сохранение национальных культур в процессе глобализации // Культурное наследие Казахстана: открытия, проблемы, перспективы: Материалы международной научной конференции. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2005, октябрь - 19. – C. 331-338.
152 Косиченко А.Г., Хамидов А.А., Колчигин С.Ю., Фидирко В.А. Философия в духовном развитии человека. – Алматы, 2003. – 184 с.
153 Байтұрсынов А. Жазу әдебиет. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. – Алматы: Атамұра, 2003. – Б. 143-180.
154 Байтұрсынұлы А. Тіл туралы // Қазақ газеті. - 1998, ақпан - 10. – Б. 14-15.
155 Бурбаев Т.Қ. Қазақ менталитетінің даму ерекшеліктері. – Астана, 2005. – 287 б.
156 Ел еркі өзінде // Қазақ газеті. – 1998. – Б. 379-380.
157 Қазақстанның ел бірлігі доктринасы. Талқылауға арналған жоба // Егемен Қазақстан. –2009, қараша - 6.
158 Әуелғазина Т.Қ. Полиэтникалық Қазақстандағы саяси әлеуметтену // Әл-Фараби. – 2005. - № 3. – Б.73-82.
159 Қазақстан Республикасы Президенті 1995 жылғы 1 наурызындағы №2066 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан халықтарының ассамблеясы туралы» Ереже // Қазақстан Республикасы Президентінің мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы. – 1995. - №8. – Б. 3-7.
160 Кульжанова Г.К. Национальная модель межэтнического согласия в Республики Казахстан: вопросы и проблемы // Әл-Фараби. – 2005. - №3. – С.82-87.
161 Алияров Е.К. Единство народа Казахстана – залог успешного развития страны в постиндустриальном мире ХХI // http: //www. ipr. kz.
162 Кшибеков Д. Национальная идея. От этнических чувст до идеологии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 340 с.
163 Сәбит М. Қазақи ой - толғам // Әлемдік және қазақ философиясындағы антропологиялық дискурс: Профессор Ж. Алтаевтың 60 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – Б. 108-112.
164 Нурмуратов С.Е. Этнические аспекты национальной идеи // Содержание и мобилизующий потенциал общенациональной идеи. – Алматы: Ин-т философии и политологии МОН РК; Центр гуманит. исслед., 2008. – С.166-173.
165 Закон Республики Казахстан «О свободе вероисповедания и религиозных организациях». – Алматы, 1992, январь – 15. – 23 с.
166 Закон Республики Казахстан «О религиозной деятельности и религиозных объединениях» // Казахстанская правда. – 2011, октябрь - 11.
167 Байтенова Н.Ж., Борбасова К.Ж. Казахстанский опыт межконфессионального диалога // Перспективные направления социально-культурного развития Казахстана. – Алматы, 2011. – С.45-52.
168 Huntington S. The West and the World. Foreign Affairs 75. - 1997, november-december. – Р. 37.
169 Кадыржанов Р.К. Национальная идентичность и внешняя политика государства // Мировая политика и Казахстан: проблемы и перспективы. - Алматы: КазУМОиМЯ им. Абылай хана, 2011.– С.33-39.
170 Изотов М.З. Интегративная миссия казахстанского патриотизма в формировании национальной идеи // Содержание и мобилизующий потенциал общенациональной идеи. – Алматы: Ин-т философии и политологии МОН РК; Центр гуманит. исслед., 2008.– С. 222-226.
171 Айткожин К.К. Вопросы взаимодействия международного права и действующего права Республики Казахстан в сфере обеспечения прав национальных меньшинств. Германия – Центральная Азия – Диалог культур: история, современность, перспективы. – Алматы, 2002.– С.81-89.
172 Дедерер А.Ф. Современное состояние, перспективы развития немецкой этнической группы в Казахстане и ее роль во взаимоотношениях с Германией. Германия – Центральная Азия – Диалог культур: история, современность, перспективы. – Алматы, 2002. – С. 8-21.
173 Арутюнян Ю.В., Дробижева Л.М. Социокультурное развитие и сближение наций в СССР на современном этапе. – М.: Мысль, 1987. – 303 с.
174 Малинин Г.В. Межэтнические взаимодействия в Казахстане: проблемы, противоречия, перспективы // Мониторинг межэтнических отношений в Казахстане: опыт, эффективность и перспективы: Материалы международного научно-практ.семинара.– Алматы; Астана: ЗАО Акмолинская полиграфия, 2001, май 23-24. – С.111-119.
175 Кишибеков Д.К. Философия истории и современность. – Алматы: Атамұра, 2002. – 232 с.
176 Овлякулиев Е. Формирование национального самосознания: социально-философский анализ: автореф. ... докт. филос. наук. – М., 1993. – 41 с.
177 Аймбетова У.У. О единстве национальной и общечеловеческие культуры (на примере Республики Казахстан) // Адам әлемі. - 2011. - №2 (48). – С. 21-26.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:
Ұлтаралық қатынас мәдениеті
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ МӘСЕЛЕСІН МӘДЕНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ
1.1 Ұлтаралық қатынас мәдениетінің мәні және көрініс беру
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2 Әлемдегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының өлшемдері мен
үдерістері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1.3 Еуразиялық кеңістіктегі ұлтаралық қатынастар динамикасы және оның
мәдени-әлеуметтік
детерминанттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .50
2 ҚАЗІРГІ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МӘДЕНИЕТІ ҚАЛЫПТАСУЫ
МЕН ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Елдегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті қалыптасуы мен дамуының тарихи-
мәдени
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...75
2.2 Тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының
кезеңдері қозғаушы күштері, өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 94
2.3 Қазақстан Республикасындағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...117
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 137
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .140
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер
көрсетілген:
Закон Республики Казахстан “О свободе вероисповедания и религиозных
организациях” от 1992 года.
Закон Республики Казахстан О религиозной деятельности и религиозных
объединениях от 2011 года.
ҚР Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
Қазақстан – 2050 Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
2012 жылғы.
Қазақстан Республикасы Президенті 1995 жылғы 1 наурызындағы №2066
Жарлығымен бекітілген Қазақстан халықтарының ассамблеясы туралы Ереже
Қазақстан Республикасы Президентінің мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
актілер жинағы №8.
Общенациональная идея Казахстана: Опыт философско-политического анализа
2006 года.
Социально-гуманитарные науки Казахстана в годы независимости (1991-2011
гг.).
Казахстан в условиях глобализации: философско-политологический анализ
2006 года.
Қазақстанның ел бірлігі доктринасы. Талқылауға арналған жоба – 2009.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖОО – жоғарғы оқу орны
Т.Б. – тағы басқа
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ЕҚЫҰ – Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық еңбекте теориялық тұрғыда
Қазақстандық әлеуметтік кеңістіктегі ұлтаралық қатынастардың күрделі сипаты
зерделенеді және еліміздегі әртүрлі этникалық мәдениеттер арасындағы өзара
сұхбаттастық пен әрекеттестік мәдени-философиялық негізде сараптаудан
өткізіледі. Қазіргі жаһандану дәуіріндегі қоғамдағы этносаралық қатынастар
мәдениетінің қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшеліктері зерттеу
жұмысында нақты айқындалып, оларға заманауи гуманитарлық саладағы ғылыми
талдаудың әдіснамасы мен тәсілдері арқылы сипаттамалар беріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Адамзаттың қазіргі заманға дейінгі
ғасырлар белесінен тұратын тарихында өзіндік орны бар құбылысқа этносаралық
қатынастар мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы жатады. Жалпы ұлт мәселесі,
этностың басқа әлеуметтік субъектілермен байланысы, қатынасы, өзара сұхбаты
сияқты мәселелерді терең зерделеу ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың
парыздарының бірі болып табылады. Зерттеудің өзектілігін ғылыми негізде
дәйектеу барысында төмендегідей бірнеше тұжырымдарды келтіруге болады.
Біріншіден, еліміздің сан түрлі қиындықтардан өткен тарихында орын алған
этнотарихи құбылыстарды мәдени-философиялық талдаудан өткізу – Қазақстан
халқының тұтастанған, жүйеленген сипаттағы рухани байлығына, оның
инновациялық дамуға бет бұрған зияткерлік әлеміне өзіндік қомақты үлесін
қосады. Екіншіден, әрбір тарихи кезеңдерде еліміздің этноәлеуметтік
кеңістігінде пайда болған дүниетанымдық әмбебаптар мен түсініктердің
эволюциясының мәні мен мағынасын сапалы сараптау арқылы қайшылықтар мен
проблемаларды анықтауға мүмкіндіктер береді, қоғамдағы әртүрлі бағыттағы
саяси ілімдерді өзара салыстырудан өткізуге жағдай жасайды. Үшіншіден,
өткен мен қазіргі заманды зерделеу ұрпақтардың өзара байланысын нығайтып,
қоғамдағы белгілі бір рухани сабақтастықтың болғанын дәлелдеуге негіздер
қалайды, практикалық мағынада әлеуметтік дүниедегі оңтайлы, орнықты
мәдениетаралық, ұлтаралық сұхбаттастықтың, ықпалдасудың өркен жаюына
көмектеседі.
Өйткені, жан-жақты мәдени-философиялық талдаудан өткізу, қазіргі
кезеңдегі басымдылық танытатын құндылықтарды айқындау, мұндағы теориялық
және әдіснамалық мәселелерді нақтылай түсуге, қоғамымыздың болашағын
қалыптастыруға, демократиялық және өркениетті жолмен дамуға өзінің тиімді
ықпалын тигізе алады. Міне, осыған байланысты мемлекетіміз соңғы кезеңде
рухани саланың сабақтастығын анықтайтын, еліміздегі рухани кеңістікті
үйлесімдендіруге үлес қосатын Мәдени мұра атты үлкен бағдарламаны жүзеге
асыруды қолға алды. Бұл бағытта мамандар тарапынан біршама қомақты жұмыстар
да атқарылды. Осы игілікті және маңызды іске және қоғамымыздағы рухани
келісімге ұлтаралық қатынастар мәселесін теориялық тұрғыдан зерттеу өз
үлесін қосады деген үміттеміз.
... Өткенді зерделеп, жақсы мен жаманды, ақ пен қараны айырып, оны
бүгінгі күннің кәдесіне жарату – қоғам алдында тұрған ең өзекті
мәселелердің бірі. Тәуелсіздігіміз, егемендігіміз осы тарихты тануға
тікелей байланысты: өткенді білмей, болашақты анықтау мүмкін емес, – дейді
Елбасымыз өзінің қазақ этносының тарихы мен болашағына арналған еңбегінде
[1]. Кез-келген полиэтникалық кеңістіктегі ұлтаралық қатынастар мәдениетін
айқындау мен оның қырларын зерделеудің алдын алатын мәселе тарихи сананы
байыптау болып келеді.
Қазақ халқы еліміздегі негізгі мемлекет қалыптастырушы этноәлеуметтік
субъект болғандықтан, оның этникалық әлеміне қатысты мәдени-философиялық
проблемалардың үнемі ғылыми сарапталып отырылғаны жөн. Осыған орай,
жоғарыдағы нәзік мәселенің кейбір заманауи өткір қырларын теориялық
тұрғыдан талдап салыстырмалы сараптаудан өткіземіз.
Демек, диссертациялық ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбы өзінің
бағыты мен маңыздылығы бойынша еліміздегі мемлекеттік бағдарламалармен да
сәйкес келеді және сонымен қатар мәдениет философиясы ауқымында ұлтымыздың
қазіргі жағдайын жан-жақты зерделеуге негіз болады. Жалпы жұмыстың
өзектілігі халқымыздың ғасырлар бойы қордаланған рухани байлығын жүйелеуге
негізделіп, ұлтаралық қатынас бойынша мәдени-философиялық тұжырымдарды
сұрыптаудан өткізуге арналуында.
Ұлтымыздың қазіргі жаһандану заманында рухани құндылықтарымыздан
айрылып қалмауына демеу болатын рухани және әлеуметтік құрылымдар мен
жүйелерді сұрыптауға арналған ізденістердің қисыны бар деген ойды білдіруге
болады. Бүгінгі күні Еуразия ауқымындағы Кеңестік үкіметтің ыдырағаны
белгілі, ал Қазақстан мемлекеті сияқты басқа да егеменді елдердің
құрылғанына жиырма жыл толды. Олардың барлығының ұлт мәселесінде өзіндік
қайшылықтары бар екені белгілі. Енді осы елдердегі этносаралық
қатынастардың теориясы мен практикасын, тарихи сипаты мен құндылықтық
болмысы қандай екенін анықтау өте маңызды гуманитарлық проблемалардың
қатарына қосылады [2-3].
Соңғы кезде Еуразия аумағындағы мемлекеттердің жаңа деңгейде бірігуі,
барлық салалар бойынша өзара жақындасуы, тәуелсіздікке нұқсан келтірмей
мәдени және саяси ықпалдасуы туралы пікірлер белең алуда. Әсіресе Ресей
басшылары осы тақырыпты барлық мәселелердің ішінде басты орынға көтеруге
күш салуда. Қазіргі Қазақстан мемлекетінің Президенті Н.Ә.Назарбаев та
өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап осы мәселеге үлкен мән беріп, көрші
елдермен өзара қатынастарды барлық бағыттарда нығайтушы еуразиялық Одақ
идеясын ұсынып келеді [4] және ол кедендік деңгейде қазіргі кезеңде үш
елдің арасында (Ресей, Беларусь, Қазақстан) 2011 жылдың 1 шілдесінен бастап
жүзеге асуда екенін атап өтуге болады. Бұл Одақтың экономикалық тұрғыдан
ғана емес, сонымен қатар осы геосаяси кеңістікте оның тұрғындарына
әлеуметтік-мәдени, әлеуметтік-психологиялық мағынада болашағы зор екені
анық. Сондықтан оның құрамына көршілес Қырғызстан Республикасы да болашақта
енгісі келетіндігін білдіріп отыр.
Адамзат тіршілігі аясындағы мәдени-әлеуметтік әлемнің көптүрлілігі бұл
бүгінгі күннің ақиқаты. Олардың өзара сіңісуі мен ықпалдасуы замана талабы,
ал қоғам өміріндегі этностың мәдени кеңістігін кеңейту барысындағы
қадамдар белгілі бір деңгейде ұлтаралық қатынастар мәдениетін
қалыптастыруға итермелейді. Мәдени-әлеуметтік және өркениеттік әлемнің әр
түрлілігі – бұл бүгінгі таңдағы аксиома, ал олардың өзара етенелесуі жеке
адам мен қауымдастықтардың өмірлік кеңістігін кеңейте отырып, заманауи
сипаттағы қоғамның өміршеңдік тұстарын анықтайды. Өткен ХХ ғасырда мәдениет
адамзат болмысының эпицентріне ауысып, осыған сәйкес түрлі өркениет пен
мәдениеттің әр қилы формалары белсенді қозғалысқа түсіп, бір-бірімен
түйіседі, үйлеседі, өзара қатынасып, дамып, бәсекелесе бастайды. Сондықтан
да өркениеттердің, елдердің, халықтардың, азаматтардың мәдени диалогының,
үйлесімді өзара қатынастарының негізгі талаптары осы күнгі өзекті және
маңызды мәселелерге айнала бастайды.
Диссертациялық жұмыс ұлтаралық қатынастар мәселесінің мәндік негіздерін
анықтауға арналған. Өзара рухани сұхбаттасу мен этносаралық қатынастар
мәдениетінің дамуы қазіргі заманда өмір қажеттілігінен туындап отырғаны
белгілі. Сондықтан қоғамдағы этносаралық қатынастарды ғылыми зерттеу пәніне
айналдыру, оның мәдени-әлеуметтік деңгейін анықтау ғылыми-теориялық
нәтижелілігі мен практикалық маңыздылығы жағынан алғанда Қазақстан
Республикасына қызмет ететін саяси-әлеуметтік, рухани және мәдени парығы
мол өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеудің нысаны Қазақстан Республикасындағы ұлтаралық қатынастардың
мәдениетін этносаралық қатынастардың жетілу мен дамуы саласындағы әлемдік
тәжірибені ескере отырып философиялық-методологиялық зерттеу.
Зерттеудің пәні – Полиэтникалық Қазақстан жағдайындағы ұлтаралық
қатынас мәдениетінің ерекшеліктері мен қозғаушы күштері, қазіргі ахуалы мен
болашағы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Еліміздің Президенті де осы мәселеге баса
көңіл бөлгендіктен оның еңбектері де зерттеу тақырыбының нысанына айналды.
Жалпы ұлтаралық қатынас және мәдениетаралық сұхбат мәселесіне қатысты
әдебиеттер ауқымы кең екенін де атап өтуге болады. Сондықтан жұмыста
негізінен еліміздегі этносаралық қатынастар тұрақтылығын қамтамасыз етуге
және ұлттық бірлік идеясына жақын сипатта тұжырымдалған еңбектер қамтылды.
Сонымен қатар философия тарихындағы, қазақ және түркілік философиялық
руханияттағы басымдылық танытқан идеялар мен мұраттарды, діни құндылықтар
мен адамгершілік принциптерін анықтауда, шығыстың және батыстың мәдениет
философиясындағы экзистенциалдық түсініктерді айшықтауда және аталмыш
тақырыптың тарихи негіздерін жан-жақты зерттеуде бағыт-бағдар болған
еңбектердің қатарына А.А.Айталының, Ж.А.Алтаевтың, Н.Г.Аюповтың,
Г.Қ.Әбдіғалиеваның, Р.Б.Әбсаттаровтың, Н.Ж.Байтенованың, Т.Қ.Бурбаевтың,
Т.Х.Ғабитовтың, Н.Елікбаевтың, Ғарифолла Есімнің, Н.Д.Жанділдиннің,
А.Х.Касымжановтың, В.Д.Курганскаяның, Ж.Ж.Молдабековтың, Б.Ғ.Нұржановтың,
Қ.Ш.Нұрланованың, С.Е.Нұрмұратовтың, М.С.Орынбековтің, Д.С.Раевтың
Н.С.Сәрсенбаевтың, Т.С.Сәрсенбаевтың, О.А.Сегізбаевтың,
Н.Л.Сейтахметованың, М.М.Сужиковтың және т.б. отандық ғалымдардың ғылыми-
философиялық зерттеулері жатады.
Мәдениетаралық сұхбат мәселесіне байланысты әлеуметтік философиялық
мәселелерді құндылықтық деңгейде пайымдауға өзіндік өзгеше сипаттағы
пікірлер білдірген еңбектердің қатарына Қ.А.Затовтың, Р.Қ.Қадыржановтың,
З.Н.Сәрсенбаеваның, В.Д.Курганскаяның, В.Ю.Дунаевтың, С.Ю.Колчигиннің,
Г.В.Малининнің, М.С.Шайкемелевтің, басқа да отандық зерттеушілердің ғылыми
шығармаларын жатқызуға болады. Дегенмен, жоғарыда аталған авторлар
ұлтаралық қатынас мәселесін пайымдау барысында әрқилы, бір-біріне кейде
қайшы келетін ұстанымдарды басшылыққа алғандарын байқауға болады.
Жоғарыдағы авторлардың кейбір тұжырымдарына қатысты біршама таласты
пікірлер диссертация мәтінінде келтірілді. Мәселен, В.Д.Курганская мен
Г.В.Малининнің мемлекеттік тіл мәселесі бойынша тұжырымдары сыни
зерделеуден өткізілді. Жоғарыда аталған авторлардың бір жерге топтасқанының
себебі – олардың барлығы өз зерттеулерінде қоғамдағы мәдениетаралық
сұхбаттың маңыздылығын атап көрсетеді және ұлтаралық қатынас дискурсында
орны зор екеніне меңзейді. Олардың кейбір теориялық позициялары автордың
тарапынан талдаудан өткізіліп, ұлтаралық қатынастар мәдениетін жетілдіру
тұрғысынан дамытылады.
Өркениет пен мәдениеттің жаһандану жағдайындағы өзара арақатынасын және
олардың еуразиялық кеңістіктегі эволюциясын, оның Қазақстанның тәуелсіздігі
дәуіріндегі әлеуметтік, мәдени және саяси көріністерін сараптаған
зерттеушілер Р.Б.Әбсаттаров, Т.Қ.Әуелғазина, З.С.Гаипов, Д.М.Жазыбаев,
Н.Ж.Байтенова, А.Т.Құлсариева, Ж.М.Мүтәліпов, А.Ж.Мұқажанова, Д.В.Мен,
А.Г.Косиченко, К.К.Котошева, А.М.Масалимова, А.Н.Нысанбаев, Қ.Ж.Нұғманова,
Н.В.Романова, М.С.Сәбит, Қ.М.Марданов, Г.Т.Телебаев және т.б. қоғамтанушы
ғалымдар болып табылады. Р.Б.Әбсаттаров ұлтаралық қатынастар мәдениетін
зерделеу мәселесімен елімізде алғашқылардың бірі болып білікті маман
ретінде ғылыми тұрғыда айналысып келеді [5-6]. Еліміздегі ұлтаралық
қатынастар мәдениетінің теориясын айқындау, жіктемелеу барысында жоғарыдағы
автордың еңбектеріндегі негізгі идеялар мен тұжырымдар диссертация мәтінін
қалыптастыру барысында кеңінен пайдаланылды.
Шетелдік мамандардың ішінен көршілес ресейлік, украиндік және
өзбекстандық ғалымдармен қатар қырғыздың мамандарын және т.б. елдердің
зерттеушілерін атауға болады. Олардың барлығында ұлт мәселесін қарастырудың
әрқилы әдістемесі байқалады. Мәселен, ресейлік мамандар Ю.В.Арутюнян.,
Ю.В.Бромлей, Л.Н.Гумилев, Л.М.Дробижева, В.А.Тишков, Т.Ю.Бурмистрова,
О.А.Дмитриев, Т.К.Смирнова, С.И.Плотников, украиндық зерттеушілер
В.Н.Аверьянов, С.Б.Бычко, С.П.Горовский, И.П.Соловьев, өзбекстандық
ғалымдар Т.У.Абдуллаев, З.А.Абетова, С.Ш.Шермухамедов, қырғыздық
зерттеушілер Ж.А.Елюбаева, Э.А.Тажибаев және т.б. көптеген ұлтаралық
қатынастар мәселесін зерттеушілердің еңбектерін атауға болады.
Алыс шетелдерден Э.Геллнердің еңбектерінде [7], келтірілген ұлтшылдық
құбылысының жаңаша түсіндірмесі көптеген мәселелерде кеңестік кезеңдегі
дәстүрлерден басқаша пайымдаулар болып келетіндігін байқауға болады.
Мәселен, ұлтшылдық құбылысы кеңес дәуіріндегі түсініктердей тек теріс
мағынадағы іс-әрекеттер жиынтығы ретінде танылмайды, ол қоғамдағы ұлт
болмысында тарихи қалыптасқан әрқилы проблемалар жүйесі ретінде
қабылданады. Осы ұлтшылдық мәселесіне деген оң көзқарас батыстық
зерттеушілер еңбектерінде көптен айтылып, жан-жақты зерттеліп келе жатқанын
баса көрсету орынды [8-13]. Бұл туралы белгі қазақ философы Б.Ғ.Нұржановтың
еңбектерін ерекше атап өткен жөн [14-15]. Германиялық маман И.А.Рау өзінің
этносаралық қатынастарға арналған зерттеулерінде [16-17], түркі әлемінің
ерекшеліктеріне, дін мен демократияның байланысына және Еуразиялық
кеңістіктегі ділдік ерекшеліктерге үлкен мән береді. Оның зерттеулерінде
Қазақстандағы әлеуметтік дамудың үдерістері этносаралық қатынастардың
сапалы болуына біршама ықпал ететіндігі дәйектеледі. Еліміздің мамандары да
түркі әлемінің өзіндік тарихи және мәдени ерекшеліктерін әлеуметтік
ғылымдар тарапынан жан-жақты зерттеу қажеттігіне үнемі назар аударуда.
Қазақстандық философтар мен әлеуметтанушы ғалымдар ұлтаралық
қатынастардың әрқилы қырларын зерттеумен айналысып жатқаны белгілі.
Әсіресе, қоғамдағы мәдениетаралық сұхбат мәселесі де соңғы уақытта
мамандардың тікелей назарында екенін атап өту керек [18-20]. Қазіргі
Қазақстанның этноәлеуметтік кеңістігіндегі ұлтаралық қатынастар мен
конфессияаралық қатынастар ауқымы соңғы уақытта мамандардың тарапынан
іргелі және қолданбалы зерттеулердің нысанына айналуда [21-22]. Сондықтан
жалпы Еуразиялық кеңістіктегі, еліміздегі мәдениетаралық, этносаралық өзара
түсінісудің негізін мәдениет философиясы тұрғысынан талдаудан өткізу
өзектілігі мен маңыздылығы іргелі тақырып болып қала береді. Оның негізгі
себебі – еліміздің біртұтас құрылымы әртүрлі этностың өкілдерінің
бірліктегі, өзара ынтымақтастықтағы халық, ел-жұрт ретіндегі қауымдастық
болуға тырысу әрекеттерімен астасып жататындығына байланысты.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Диссертациялық еңбектің негізгі
мақсаты – ұлтаралық қатынастар мәдениеті феноменін философиялық-
мәдениеттанулық талдау, оның қалыптасуы мен дамуының онтологиялық
негіздемелерін, мәндік сипаттарын және Қазақстандағы этносаралық қатынастар
эволюциясының қазіргі ахуалы мен перспективаларын бағалауға мұрсат беретін
критерийлерін анықтау болып табылады. Осы ғылыми зерттеу мақсатына сәйкес
диссертацияда төмендегідей міндеттер алға қойылады:
– тарих сахнасындағы ерекше феномен ретінде ұлтаралық қатынастар
мәдениетінің мәні анықталып, оның қалыптасуы мен дамуына өзіндік
онтологиялық, сонымен қатар аксиологиялық негіздемелер болатын рухани-
әлеуметтік, мәдени-тарихи бастауларды анықтау;
– тарихи процесте өзіндік орны бар мәдениетаралық сұхбат мәселесіне
мәдени-философиялық талдау жасау және қоғамдағы мәдени өзара әрекеттесулер
туындатқан рухани құндылықтардың гуманистік мән-мағынасын ашу;
– этносаралық қатынастар ауқымында көрініс берген қоғамдық санадағы
тұғырнамаларға мәдени-философиялық түсініктемелер беріліп, әлемдік
өркениеттілік кеңістіктердегі әрқилы ерекшеліктерді сипаттауға байланысты
негіздемелерді салыстырмалы талдаулардан өткізу;
– қазіргі тарихи кезеңдегі тәуелсіз Қазақстанның ұлттық дүниетанымдық
жүйелерінде орын алған құндылықтық-мағыналық құрылымдарға, дүниетанымдық
бағдарларға мәдени-философиялық сараптамалар жасау;
– еліміздегі әртүрлі этнос қауымдастықтарының мәдени әлемінде және
халықтық мұрасында қордаланған тұлғалар мен әлеуметтік топтарды өзара
диалогқа шақырушы түсініктер мен қалыптарға философиялық тұжырымдамалар
жасау, олардың қайшылықты қырларын анықтау;
– қазіргі заманның жаңғыру жағдайындағы азаматтық және этникалық
бірегейленудің еліміздің әлеуметтік болмысындағы орны мен рөлін анықтау
және жаһандану дәуіріндегі ұлттық идеяның, ұлттық мүдделердің қоғамдағы
мәдени қатынастарға ықпалын тұжырымдау;
– этностың ішкі тұтастығын қамтамасыз ететін рухани қайнар көздерін
байыптап, оған кедергі болатын келеңсіз факторлардың сипатын мәдени-
антропологиялық тұрғыдан талқылаудан өткізу.
Зерттеу тәсілдеріне антропологиялық, герменевтикалық,
компаративистикалық талдау және де мәдени-әлеуметтік реалдылықты
социологиялық талдаудың амалдары жатады.
Диссертациялық еңбектің ғылыми жаңалығы: Жұмыстың ең басты ғылыми
жаңалығы – қазіргі Қазақстандық қоғамдағы ұлтаралық қатынас мәдениетінің
қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшеліктерін мәдени-философиялық деңгейде
зерделеу болып табылады. Қазақстандық және әлемдік философиялық білім
ауқымында, мәдениеттану, саясаттану және әлеуметтану саласында өрбіген
әртүрлі дүниетанымдық және мәдени-философиялық ізденістердің тәсілдері мен
бағдарларына сүйене отырып, біз төмендегідей негізгі ғылыми нәтижелерге
қол жеткіздік:
– ұлтаралық қатынастар мәдениетінің қалыптасуы мен өрбуі өзіндік терең
дүниетанымдық, мәдени және тарихи негіздері бар құбылыс екендігі
дәлелденіп, оның әлеуметте кездейсоқ тарихи дерек емес екендігі
дәйектелінген, оның рухани және мазмұндық қайнар көздері анықталып, тарихи
және мәдени-философиялық мәні мен мағынасы жан-жақты зерделенді;
– еуразияшылдық идеясының тарихи маңыздылығы бағамдалып, оның
Қазақстанда көрініс беру заңдылықтары сараптаудан өткізілді, сонымен қатар
әлем халықтарын өзара жақындататын мәдени сұхбат мәселесіне мәдени-
әлеуметтік философиялық талдау жасалынды;
– тарихи субъект ретіндегі кез-келген этнос ерекшеліктерінің этникалық
санасында басымдық танытатын дүниетанымдық бағдарлармен және этика-
аксиологиялық ұстанымдармен астасып жататындығы туралы қағида ұсынылып,
құндылықтық-мағыналық негіздері анықталды;
– ұлтаралық қатынастардың үйлесімді дамуына кедергі келтіретін
факторлар жүйесі сыни тұрғыда талданып, оның жасампаздық мағынадағы
пәрменді қозғалысын анықтайтын қырлары бағамдалды, қазіргі тарихи кезеңдегі
ұлтаралық қатынастарға әсер ететін мәдени және рухани процестердің шешуші
жақтары анықталды;
– тәуелсіздік кезеңіндегі этностардың әлеуметтік және рухани
құндылықтарының жүйесі мәдениет философиясы тұрғысынан сараптаудан
өткізіліп, мәдени сұхбатқа жетелейтін негізгі тетіктер ретінде
толеранттылық ұстанымның, ұлттық пен жалпыадамзаттықтың үйлесімділігі,
руханилық пен адамгершілік принциптерінің басымдылық танытуы екендігі
дәлелденді;
– этнотарихи субъектілердің диалогқа, өзара түсінісуге, қоғамдағы
әлеуметтік қатынастардың үйлесімденуіне бейімділігі көрсетіліп, оның ұлт
мәселесіндегі жасампаз рөлі мен орны анықталды, әртүрлі құндылықтық
тармақтарындағы пайымдаулардың еліміздегі этникалық бірегейленуі мен
ынтымақтасуына әсері айқындалды;
– Қазақ халқының жаһандану заманында басымдық танытқан рухани-
адамгершіліктік қасиеттерінің (сұхбатқа ашықтығы, қонақжайлылық,
толеранттылық, басқа ұлттар мен ұлыстар өкілдерінің мәдениеті мен дәстүріне
сыйластық қатынас, инновацияларға деген қабілеттілік және т.б.) этнотарих
аясындағы өміршеңдігі мен маңыздылығы дәлелденді, қазақ ұлттық мәдениетінің
Қазақстанда тұратын барлық басқа ұлттар мен ұлыстар өкілдері
мәдениеттерінің гармониялық дамуының мағыналық орталығы екендігі
көрсетілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар
1. Ұлтаралық қатынастар мәдениетінің өзіндік сипатта әлеуметтік
кеңістікте қалыптасуы мен дамуы қазіргі Қазақстан жағдайында жаһандық
үрдістермен астасқан заманауи ерекше түсініктер мен құндылықтық бағдарлар
құрылымын туындатты. Адам-Әлем қатынасын сипаттаудағы этностық дүниені
түсінудің нақты көріністері қоғамдағы азаматтардың дүниетанымына тәуелді
болғандықтан, жалпы қоғамдық ой-сана мен ондағы идеялық тұжырымдардың өзара
кірігуі мен ықпалдасуы, ішкі қызметтік байланысы қарастырылып, мәдени-
философиялық пайымдаулар негізінде оның шығу тегі, ішкі мәні, қоғамдағы
даму жолдары анықталды.
2. Жалпы тарихи процестің сынағынан табысты өту үшін кез-келген ұлттық
идея қазіргі ұрпақтың құндылықтар жүйесінен біршама орын алып, айрықша
біртұтас дүниетанымдық маңыздылыққа ие болуы шарт болып табылады. Осындай
мағынадағы қазіргі Еуразиялық кеңістіктегі мәдени-өркениеттік тұрғыдағы
ықпалдасу қатынастарының өрбуі әлеуметтегі көптеген құндылықтық
бағалаулардың қайта қаралуымен, жаңғыруымен және мәдениетаралық
қатынастардың жаңа деңгейге көтерілуімен астасып жатады. Осы заңды
тұрғыдағы тарихи және мәдени құбылыста мәдени сұхбаттың, мәдениеттердің бір-
бірімен тоғысуының, бірін-бірі танып-білуінің, жақындаса өзара әрекеттесуі
арқасында ықпалдасуының мәні ашылды.
3. Қоғамдағы кез-келген әлеуметтік ортада, тарихи кезеңдерде адамның
жеке басының дүниетанымдық тұрғыдан жетілуі мен төзімділік мәмілеге
келуінің маңызы артуда, ал ұлтаралық қатынас мәдениеті солармен байланысты
екендігі айқын. Этнос әлеміндегі көптеген қайшылықтар мен жаңылысулардың
түпкі астары мәдениеттің даму деңгейіне қатысты екендігін ескерген жөн. Осы
орайда, бірлікке шақыру идеясының өзіндік құндылықтық маңыздылығы
аңғарылады және оның жаңа тарихи кезеңдегі ұстанымдық ерекшеліктері
байқалады. Бұл құндылықтық жүйедегі иерархияда адамның, әлеуметтік
қауымдастықтың, мәдениеттің диалогқа, өзара әрекеттесуге, өзара түсінісуге,
мәмілеге келуге деген ұмтылысы қоғамдағы бұртұтастықты, жүйелілікті сақтау
үшін, ұлтаралық қатынастар мәдениетін ілгерілету үшін жоғары деңгейде
маңызды екендігінің айғағы болып табылады.
4. Қазақстанда этникалық қауымдастықтарды гуманистік принциптерге
сүйене отырып бірлесе өмір сүруге шақыру түбінде адамдардың парасаттылық
пен даналықты қадірлеуіне итермелейтін тарихи маңыздылығы биік жасампаз
идея болып табылады. Адам болмысының табиғи және рационалдық негіздері
шығармашылықты өркендететін руханилық құрылымдармен тікелей астасқанда ғана
біз көксеген әрекеттік гуманизмнің терең мазмұны ұлтаралық қатынастар
саласында ашыла түседі. Осы мәдени-рухани үрдіске кері әсерін тигізетін
факторлар, сыңаржақ көзқарастар (батысорталықтық не шығысорталықтық
менменділік, нигилистік кертартпалық, асқан өзімшілдік, шовинизм,
космополитизм, рушылдық бөлісу және т.б.) анықталып, сыни тұрғыдан оларды
жеңудің әдістері сараланады.
5. Әдетте қоғамдағы мәдени өзара диалог этноәлеуметтік кеңістікте
пәрменді жүзеге асып жатқанда ғана ондағы әртүрлі халықтардың, діндердің
өзара жақындасуы, түсінісуі жүзеге аса бастайды, олар бір-бірін өзара
мәдени байытуы мүмкін, ал өзімшілдікке, тұтынушылыққа негізделген
қатынастар өз кезегінде бұл әлемді құлдыратады, субъектілердің өзара
қатынастарын алыстатады. Тарихи және әлеуметтік субъектілердің мәдени
сұхбаттың өрбуі жолындағы жеке жауапкершілігі маңызды мәселе болып табылады
және ол қоғамдағы саяси мәдениеттің даму деңгейімен де тікелей байланысты.
Сондықтан бұл мәселенің шешімін табу арқылы өркениеттік даму тұрғысынан
қарағанда тиісті нәтижелерге қол жеткізуге болады және ол өз құндылығын
болашақта таныта түседі.
6. Қазіргі заманда қазақ ұлтының рухани өмірі мен тарихи қалыптасу
жолын ғылыми сараптау тұрғысынан қарастырып, біз қоғамдағы ұлтаралық
қатынастарды үйлесімдендіруші құндылықтар жүйесін анықтай аламыз: қазақ
халқының мемлекет құрушы ретіндегі мәртебесін, мәдениеті мен салт-
дәстүрлерін, тілін, дінін құрметтеу, отанды сүю, ұлттық рухтың болуы, басқа
ұлттардың мәдениетін, тілін сыйлау, ел қамын азаматтық деңгейде басты
орынға қою, өз күшіне сеніп болашаққа ашық көзбен қарау және де оны
қабылдай білу, әрдайым әлемдік өркениет деңгейінде ойлау және қызмет ету.
Осындай рухани-адамгершіліктік негізде, толеранттылық пен төзімділік таныта
отырып қана ел бірлігін барған сайын арттыру мүмкін.
7. Қазақстан халқы ерекше қауымдастық ретінде өзінің тарихи болмысын
көпэтникалық әлеуметтік кеңістікте терең астарлы сипатта танытуда және оның
біртұтастығы қазақ халқының мемлекет қалыптастырушы қызметін табысты
атқаруымен қатар оның руханият саласындағы жан-жақты дамуымен де тікелей
байланысты. Заманауи үрдістердің жасампаз қырларын өркениеттік тұрғыда
орнықтыру арқылы елімізде әмбебаптанған, үйлесімді саяси-мәдени жүйе
қалыптастыруға болады, сондықтан мамандар тарапынан барлық этникалық
топтардың құндылықтық әлемі сараптаудан өткізіліп отырылуы тиіс. Сонда ғана
қоғамдағы субъектаралық қатынастардағы руханият пен саяси-әлеуметтік
құндылықтардың ықпалы өсіп, этносаралық қатынастар жасампаздық сипат алып,
дүниетанымдық ұстанымға айналады.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері ретінде
объективтілік, даму, нақтылық, қайшылық, тарихилық пен логикалықтың бірлігі
принциптері алынған. Абстрактылықтан нақтылыққа өрлеу әдісі сияқты
философиялық-методологиялық принциптер мен әдістерге сүйенеді. Жұмыста
сонымен бірге мәдениет дамуының тарихи субъектілерінің өзара сұхбаттастығы,
мәдениеттер және өркениеттер сұхбаты принципі басымды рөл атқарып, жүйелі
қолданылады. Ғылыми зерттеуде қазіргі Қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың
даму жағдайлары зерделеніп, толеранттылық ұстанымының өзектілігі жіті
зерттелген.
Біз, зерттеуімізде антропологиялық, аксиологиялық және герменевтикалық
талдаудың және де өзара сұхбаттасу мен ынтымақтасудың мәдени кеңістігін
айқара ашуға көмектесетін компаративистикалық қарастырудың мүмкіндіктерін
кеңінен пайдаланамыз. Диссертациялық зерттеудің теориялық негіздерін
ұлтаралық қатынастар мәдениеті мәселелерінің топтамасын жан-жақты ашқан
Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың, философтардың,
мәдениеттанушылардың, саясаттанушылардың, әлеуметтанушылардың, тарихшы-
этнографтардың және т.б., іргелі еңбектері құрайды. Мұнда әлеуметтік-
гуманитарлық танымның адамгершілік, гуманизм, жалпы адамзаттық
құндылықтардың басымдылығы, еркіндік және жауапкершілік сияқты теориялық-
методологиялық ұстанымдары негіздемелік рөл атқарады.
Диссертациялық зерттеу жұмысының теориялық және практикалық
маңыздылығы: Диссертацияның қағидалары мен қорытындыларының теориялық және
практикалық маңызы олардың ұлтаралық қатынастар мәдениеті мәселесінің
бірқатар принципиалды тұстарын мәдениет философиясының, тарих
философиясының, әлеуметтік философияның өзара байланысындағы әлеуеті
тұрғысынан шешілуінде. Бұлар этносаралық қатынастармен, тұтас алғанда
ұлттық проблематикамен және соның ішінде ұлтаралық қатынастар мәдениетімен
байланысты мәселелерді болашақ зерттеулердің философиялық-методологиялық
негіздері есебінде қолданыла және дамытыла алады. Олардың практикалық
маңыздылығы бүкіл әлемде дерлік орын алып жатқан маңызды жағдаяттар мен
жағдайларға, турасын айтқанда, этностар, ұлттар, этностық топтар мен
құрамалардың өзара қатынастарының ХХІ ғ. басында мәдени, діни, ұлттық-
этникалық, мемлекеттік бірегейлік туралы сұрақтарды, тіл, діл, наным-сенім,
этногенез сияқты мәселелерді шешу қажеттілігіне байланысты ерекше
өрістенуімен шарттыланған. Сонымен қатар Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасын ары қарай жалғастыруда, еліміздің жоғары оқу орындарында
ұлтаралық қатынастар мәдениетін қалыптастыру және дамыту мәселесі бойынша
дәріс беруде теориялық және практикалық көмегін тигізеді деген үміттеміз.
Жұмыста келтірілген кейбір тұжырымдарды, философиялық және мәдениеттанулық
пайымдауларды, түсіндірмелерді, салыстырмалық талдау нәтижелерін философия
тарихы, тарих және мәдениет философиясы, мәдениеттану, этика, әдебиеттану
және т.б. пәндерді оқытуда, жастарды руханилыққа, отаншылдыққа тәрбиелеуде
пайдалануға болады. Диссертацияның ғылыми нәтижелері гуманитарлық саладағы
пәнаралық байланысты нығайта түседі және олар еліміздегі этносаралық
қатынасқа тиімді қызмет етеді деген ойдамыз.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру: Зерттеу
жұмысының ғылыми нәтижелері Республикалық, Халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда, Skopus журналдарында, ЖАК тізіміндегі мерзімді
басылымдарда және жинақтарда көрініс тапты: Камералық музыка: жанрдың
тарихы, орындаушылық ерекшеліктері, интерпретациялары (Алматы, 2010);
Шулембаев оқулары (Алматы, 2012); Қазақ қоғамының даму тенденциялары:
әлеуметтік-саяси, инновациялық аспектілері (Қызылорда, 2011); Қазіргі
кезеңдегі Қазақстанның инновациялық саясатының басымдық бағыттары мен
технологиялары (Алматы, 2012); Астаналар Мәдени әлемдер орталықтары
ретінде (Астана, 2012); Naukowa mysl informacyjnej powieki – 2012
(Польша, 2012);
Lernprogramm. – Peter Lang CmbH International Verlag der Wissenschaften
(Germany. Frankfurt am Main, 2012.) www.peterlang.de. World Academy of
Science Engineering and Technology. (Zurich, 2013) www.waset.org. Сонымен
қатар, зерттеу нәтижелері: Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінде, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде, Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Магистратура және PhD докторантура
институты, Саясаттану және әлеуметтік-философиялық пәндер кафедра
мәжілістерінде талданып, оқу үдерісіне мамандарды даярлау практикасына
ендірілді.
Диссертациялық еңбектің құрылымы: Мақсаты мен міндеттеріне сәйкес
диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ МӘСЕЛЕСІН МӘДЕНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ
1.1 Ұлтаралық қатынас мәдениетінің мәні және көрініс беру формалары
Кез-келген қоғам да, жеке адам да, этникалық қауымдастықтар да
әлеуметтік үдерістерден, мәдени дамудан оқшау өмір сүре алмайды, олар әр
уақытта әлеуметтік ортада басқа әлеуметтік субъектілермен қарым-қатынас
жасауға, өзара байланыста болуға ұмтылады. Бұл қатынастар олардың
әлеуметтік болмысының сипатын анықтап, қоғамдағы орнын бекіте түседі, ал
енді оның түп негізінде көптеген қатынастардың кейде бейсаналық деңгейде
өрбитіндігі соншалық, олардың адам үшін қандай нәтижелер беретінін болжап
білу қиын. Осындай адамның әлеуметтік ортадағы адамаралық сұхбатқа, өзара
әлеуметтік қатынастарға деген ұмтылысын М.Бахтин кезінде былай байыптаған
болатын: Адамның өзіндік болмысы (ішкі және сыртқы) түгелдей дерлік қарым-
қатынастан тұрады. Болу дегеніміз – қатынаста болу дегенді түсіндіреді –
[23]. Демек, кез-келген қоғамдық ортадағы әрқилы қатынастар жүйесінің
барлығы да адамның әлеуметтік болмысын белгілі бір деңгейде қалыптастыруға,
дамытуға үлес қосатынын байқаймыз.
ХІХ ғ. белгілі неміс ғалымы, экономисі, философы К.Маркстың кезінде
адамның мәнін қоғамдық қатынастардың жиынтығы немесе оның өзіндік ансамблі
ретінде қарастыруы да негізсіз емес сияқты, өйткені кез-келген адам
қоғамдық ортада өзінің тұлғалық сипатын қалыптастырады, саяси қатынастарға
араласады. Олай болмаған жағдайда табиғаттың ауқымынан аса алмайды, сол
деңгейдегі қарапайым қатынастар аясында қалады. (Жалпы таптық күресті
абсолюттегендікке байланысты марксизмге деген сыни көзқарас қазіргі заманда
гуманитарлық салада негізінен басымдық танытып отырғанымен, оның
капитализмнің қайшылықтарын ашып көрсеткен кейбір тұжырымдарын қоғамдық
ғылымдағы теория мен методологияда қолдануға тырысатын мамандар кездеседі).
Себебі адам кез-келген ұлттың өкілі бола тұра, ол әлеуметтік қатынастар
ауқымында, іс-әрекеттердің арқасында ғана тарихи субъект ретінде қалыптасу
мен даму жолында болады, өзінің әлеуетін, дарынын осы қатынастар ауқымында
әлемге паш ете алады. Сондықтан қоғамдағы әр түрлі векторлы, әрқилы
сипаттағы барлық қатынастардың бірлігі қоғамдық организмнің жалпы мазмұнын,
күрделі құрылымын білдіреді, оның кемелдену немесе құлдырау деңгейлері
жөнінде біршама мағлұмат береді. Әрине, марксизмнің пролетариат
диктатурасына, социалистік революцияға, атеистік қоғамға басымдылық беруі
тарих сынағына шыдамады, өркениеттік тұрғыда жаңылысу деп танылады. Оның
орнына эволюциялық, реформалық, гуманистік даму жолының адамзат үшін
тиімдірек екенін өмірдің өзі көрсетіп берді. Жалпы капитализмнің түпкі мән-
мағынасын ашып беруде марксизмнің атқарған еңбегі зор. Өйткені, сол
қоғамдық қайшылықтардың біршама көріністері қазіргі нарықтық экономиканың
да болмысын айқындап отыр.
2 ҚАЗІРГІ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МӘДЕНИЕТІ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Елдегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті қалыптасуы мен дамуының
тарихи-мәдени алғышарттары
Көшпенділердің мәдениеті мен дәстүрі табиғатпен үйлесімді үндестікті
қолдауға, ғарыштық ырғақтарды бағындыруға бағытталып және экогенді сипатқа
ие болды. Бастапқыда көшпенділер өркениетін жеткізуші әрі тасымалдаушы
болған түріктер өз ұрпақтарына мирас етіп, қазіргі біздер үшін өте маңызды
артықшылықтар – қоршаған кеңістікке деген экологиялық қатынастың
мәдениетін, табиғат, ғарыш және оның заңдарын, табиғат, қоғам және
адамзаттың сәйкес келетін идеяларын сыйлау дәстүрін қалдырды. Қоршаған
ортамен жаңадан мәдени үйлесімді өзара қатынасты қалыптастыру адамзаттың
алдындағы жаһандық мәселе.
Тарихи-мәдени тұрғыдан алғанда қазіргі заман адамының көшпенділер
ділінен үйренетін нәрсесі осы экологиялық мәдениет екені анық. Ал оның
ұлтаралық қатынастарға да әсері бар екені белгілі. Себебі табиғат, табиғи
ресурстар, барлық халықтар үшін ортақ құндылық, өркениеттік байлық болып
табылады. Оны тиімді пайдалану халықтарды жақындата түседі.
Мәдени-тарихи терең сипаты бойынша, өзінің әлемді рухтандыру ауқымы
бойынша, түрік өркениетінің иегері ретінде түрлі дәстүрлерді өзара
сыйластық принципіне, патриоттық рухқа, басқа мәдени жетістіктер мен
идеяларға ашықтыққа негізделген қазақ мәдениетін сараптай отырып, оның
болмысында жасампаз дүниеліктерді айқындау қоғамдағы этносаралық
қатынастарды жетілдіруге негіз болатынын атап өту қажет.
Жалпы дәстүрлі мәдениет адамгершілік ұстанымдарды сөзсіз орындауды,
қиындықтарға физикалық және моральдық шыдамдылық білдіруді насихаттады,
сөйтіп ол ұжымдық сабырлылықты талап етті. Әлеуметтегі қарым – қатынас
жүйесінде көшпенділерде адам - қоғам байланысында туыстық, ұжымдық бастау
сөзсіз басымдылыққа, артықшылыққа ие болды.
Әрбір халықтың шығу тегі, яғни этногенезі болады. Ал енді қазақтардың
этногенезі туралы пікірлер ғылыми әдебиетте көптеп кездеседі. Мәселен,
Л.Н.Гумилев төмендегідей ерекше кейіпте тұжырымдады: Жаңа этнос
ландшафттардың тоғысынан туындайды. Дәл осылай қазақ этносы далалық,
жазықтық және тау ландшафттарының қиылысынан туылды. Алтай, Тарбағатай,
Тянь-Шань және оның айналасындағы жазықтарымен – бұл әрқилы ландшафт қазақ
этносының туындау орны [84, 17 б.].
Оның тарихи түптамырының моңғолдар мен түріктер руларының негізінде
ұйымдасқанын айта келіп, тайпалар одағынан сақталып қалған жүздер
принципінде көшпенділердің бейбіт өмірін қамтамасыз ету үшін, саяси және
мәдени өзара байланыстарымен біріккенін алға тартады. Л.Н.Гумилев
Еуразиядағы көшпенділердің жалпы тарихта атқарған рөлін объективті бағалау
қажеттілігін бағамдай отырып, көшпенділердің отырықшылық аймақтарға әскери
шапқыншылығы Еуразияда басып алынған мәдениеттерге, мемлекет пен халықтарға
апатты жағдайларды тудырмағанын алға тартады.
2.2 Тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының
кезеңдері, қозғаушы күштері өзіндік ерекшеліктері
Қазіргі Қазақстан жағдайында этносаралық қатынастарды үйлесімді
мағынада өрбіту қажеттілігі бар екені даусыз. Тек оны басқа этникалық
мәдениет үлгілерінен Қазақстанның негізгі бірегей ұлты – қазақтардың
этникалық құндылықтар әлемін жасанды оқшаулауға болмайды. Тек қана
еліміздегі басқа этнос қауымдастықтарды этномәдени кеңістігіне барынша
жақындату арқылы ұлт саясатын жүргізу керек екенін ескертуге болады.
Сонымен қатар қазақ тілді мәдени кеңістікке басқа халықтардың мәдени
жетістіктері мен ерекшеліктері туралы да толыққанды мағлұматтар қажет.
Қазақстандық СТВ каналы Ұлт және ұрпақ рубрикалы хабары арқылы елімізде
өмір сүретін әр қилы этникалық топтар жайлы ақпарат таратумен айналысады,
бұл хабарда негізінен өнер саласы жайлы мәліметтер болғанымен, жалпы әр
түрлі этнос өкілдерінің өмір салты, қарапайым тіршілігі туралы
дүниетанымдық ақпарлар айтылады.
Біздің пайымдауымызша, еліміздегі бұқаралық ақпарат құралдары осылай
мәдениеттер арасындағы жақын болудың өзіндік үлгілерін насихаттаумен
айналысуы тиіс. Жалпы кез-келген әлемдегі ұлттық мәдениетте жалпыадамзаттық
құндылықтардың тасымалдаушысы, хабаршысы болатындай қасиеттер табылады,
себебі әрбір қауымдастықта өзіндік төлтумалық ерекшеліктермен бірге
басқалармен өзара біріктіруші нағыз мәдени антропологиялық ортақ
сипаттамалар да кездеседі, олар имманентті түрде көптеген этникалық
мағыналарда түзілген.
Қазақ халқы өзінің тарихи қордалаған мәдени құндылықтарын түсініп игеру
арқылы жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесіне барынша қомақты үлес қосады.
Осындай әрекеттер өзара түсіністікке негіз болатын әрекеттерді туындатады.
Өзара дүниетанымдық бағдарлар мен құндылықтар әлемі сәйкес келген жағдайда
ғана жалпы еліміздің мәдени кеңістігінде этносаралық мәдени синтезге, өзара
сиысушылыққа, өзара ықпалдасуға негіздер қаланатыны кейбір ғылыми
зерттеулерде атап өтіледі [117].
ҚОРЫТЫНДЫ
Кез-келген қоғамдағы ұлтаралық қатынастар жалпы әлеуметтік саладағы
адами қатынастардың ішінде ең маңыздыларының қатарына жатады.
Диссертациялық еңбекте жалпы Қазақстандағы этносаралық қатынастардың түпкі
негіздері айқындалып, оның заңдылықтары мен мәдени-философиялық және саяси-
философиялық қырларына мән беріледі. Біртұтас мемлекеттің халқын
біріктіруші, топтастырушы факторлардың сипаттамасын беру үшін алдымен
қоғамдағы осы үдеріске қатысты құбылыстардың өзіндік ерекшеліктерін анықтап
алуымыз қажет екені пайымдалды, сонымен қатар қандай құбылыстар болса да,
ондағы қайшылықтардың шешілуі арқылы дамитындығы ескеріліп, жалпы қоғамдағы
адамаралық қатынастардың ұлттық негіздерін пайымдаудың ғылыми маңыздылығы
мен өзектілігі әлеуметтік кеңістікте арта түсуде екендігі ескерілді.
Қазақстан қоғамында ұлтаралық қатынастар мәдениетінің заманауи сипаты
көпэтносты халқымыздың ынтымақта өмір сүруімен, еліміздегі рухани және
әлеуметтік кеңістіктің жаңғыруымен, демократиялық ұстанымдардың ұлт
мәселесі кеңістігіне біршама тарала бастауымен астасып жататындығы
дәйектелді.
Теориялық және практикалық сипатта жүргізілген талдаулар негізінде және
қазақстандық қоғамдағы полиэтникалық кеңістіктің ерекшеліктерін ескере
отырып, оның біртұтастылығын нығайта түсу мақсатындағы ізденістерді одан
ары жалғастыру жолында диссертациялық жұмыста төмендегідей ғылыми-
практикалық ұсыныстар келтірілді:
1) Қазақстан Республикасындағы гуманитарлық зерттеулер аясында
ұлтаралық қатынастар мәдениетінің ерекшеліктерін әлемдік тәжірибедегі
осындай құбылыстармен салыстыра отырып талдаулар жасауды ары қарай
жалғастырудың қажеттілігі мол, еуразиялық тұтастықтың еліміздің
тәуелсіздігі негіздеріне нұқсан келтірмейтін түрін дамыту тиімді.
2) Қоғамдағы ұлт мәселесі саласындағы реформаларды жаһандану
талаптарына сәйкес жалғастыра отырып, елдің жергілікті, ұлттық, әлеуметтік,
мәдени ерекшеліктері кешенді түрде ескеріліп, жаһандық үдерістерді тек
көшірме жасамай ұлттық төлтумалық келбеттің сақталуы үнемі қадағалануы
тиіс.
3) Бұқараға танымал және базалық негіздер болып келетін демократиялық
құндылықтарға сүйеніп, қоғамдық тұрақтылықты қамтамасыз етуге тиісті нақты
саяси-әлеуметтік өзара қатынастардың тұрақты жүйесін құру қажет және оларды
мәдени-сұхбат негізінде үнемі өрбіту орынды.
4) Қазақстандық этноәлеуметтік кеңістіктегі азаматтық қоғамның пісіп
жетілуіне негіз болатын алғышарттарды қалыптастыра отырып, ұлтаралық
қатынастардағы өзара келісімді, азаматтардың саяси үдеріске белсенді
қатысуын арттыру тарапындағы рухани-адамгершілік сипаттағы шараларды
насихаттау қоғамның шынайы демократиялана түсуі үшін тиімді болып келеді.
5) Еліміздегі ұлттық бірегейліктің, ұлтаралық қатынастар мәдениетінің
құндылықтық негіздерін дамытуда руханилық ұстанымның, тәуелсіздік
идеясының, бостандық, қажырлы еңбек, ар-намыс, ұлтжандылық сияқты
ұғымдардың маңыздылығы барған сайын арта түсетінін ескерген ләзім.
6) Еліміздегі қазақ халқының мемлекет құрастырушы ұлт есебіндегі
өзіндік жетекшілік әрі топтастырушылық рөлін мойындап қана қоймай, оған
мейлінше қолдау көрсету, өркениеттіліктің сара жолынан тасақтамай алға
басуына жан-жақты жағдай жасау мемлекетіміздің басты міндеті болуы тиіс.
Мұндай талап Қазақстандағы ұлтаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ МӘСЕЛЕСІН МӘДЕНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ
1.1 Ұлтаралық қатынас мәдениетінің мәні және көрініс беру
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.2 Әлемдегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының өлшемдері мен
үдерістері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1.3 Еуразиялық кеңістіктегі ұлтаралық қатынастар динамикасы және оның
мәдени-әлеуметтік
детерминанттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .50
2 ҚАЗІРГІ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МӘДЕНИЕТІ ҚАЛЫПТАСУЫ
МЕН ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Елдегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті қалыптасуы мен дамуының тарихи-
мәдени
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...75
2.2 Тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының
кезеңдері қозғаушы күштері, өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 94
2.3 Қазақстан Республикасындағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...117
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 137
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .140
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер
көрсетілген:
Закон Республики Казахстан “О свободе вероисповедания и религиозных
организациях” от 1992 года.
Закон Республики Казахстан О религиозной деятельности и религиозных
объединениях от 2011 года.
ҚР Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.
Қазақстан – 2050 Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты
2012 жылғы.
Қазақстан Республикасы Президенті 1995 жылғы 1 наурызындағы №2066
Жарлығымен бекітілген Қазақстан халықтарының ассамблеясы туралы Ереже
Қазақстан Республикасы Президентінің мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің
актілер жинағы №8.
Общенациональная идея Казахстана: Опыт философско-политического анализа
2006 года.
Социально-гуманитарные науки Казахстана в годы независимости (1991-2011
гг.).
Казахстан в условиях глобализации: философско-политологический анализ
2006 года.
Қазақстанның ел бірлігі доктринасы. Талқылауға арналған жоба – 2009.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР – Қазақстан Республикасы
ЖОО – жоғарғы оқу орны
Т.Б. – тағы басқа
ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ЕҚЫҰ – Европадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық еңбекте теориялық тұрғыда
Қазақстандық әлеуметтік кеңістіктегі ұлтаралық қатынастардың күрделі сипаты
зерделенеді және еліміздегі әртүрлі этникалық мәдениеттер арасындағы өзара
сұхбаттастық пен әрекеттестік мәдени-философиялық негізде сараптаудан
өткізіледі. Қазіргі жаһандану дәуіріндегі қоғамдағы этносаралық қатынастар
мәдениетінің қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшеліктері зерттеу
жұмысында нақты айқындалып, оларға заманауи гуманитарлық саладағы ғылыми
талдаудың әдіснамасы мен тәсілдері арқылы сипаттамалар беріледі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Адамзаттың қазіргі заманға дейінгі
ғасырлар белесінен тұратын тарихында өзіндік орны бар құбылысқа этносаралық
қатынастар мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы жатады. Жалпы ұлт мәселесі,
этностың басқа әлеуметтік субъектілермен байланысы, қатынасы, өзара сұхбаты
сияқты мәселелерді терең зерделеу ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың
парыздарының бірі болып табылады. Зерттеудің өзектілігін ғылыми негізде
дәйектеу барысында төмендегідей бірнеше тұжырымдарды келтіруге болады.
Біріншіден, еліміздің сан түрлі қиындықтардан өткен тарихында орын алған
этнотарихи құбылыстарды мәдени-философиялық талдаудан өткізу – Қазақстан
халқының тұтастанған, жүйеленген сипаттағы рухани байлығына, оның
инновациялық дамуға бет бұрған зияткерлік әлеміне өзіндік қомақты үлесін
қосады. Екіншіден, әрбір тарихи кезеңдерде еліміздің этноәлеуметтік
кеңістігінде пайда болған дүниетанымдық әмбебаптар мен түсініктердің
эволюциясының мәні мен мағынасын сапалы сараптау арқылы қайшылықтар мен
проблемаларды анықтауға мүмкіндіктер береді, қоғамдағы әртүрлі бағыттағы
саяси ілімдерді өзара салыстырудан өткізуге жағдай жасайды. Үшіншіден,
өткен мен қазіргі заманды зерделеу ұрпақтардың өзара байланысын нығайтып,
қоғамдағы белгілі бір рухани сабақтастықтың болғанын дәлелдеуге негіздер
қалайды, практикалық мағынада әлеуметтік дүниедегі оңтайлы, орнықты
мәдениетаралық, ұлтаралық сұхбаттастықтың, ықпалдасудың өркен жаюына
көмектеседі.
Өйткені, жан-жақты мәдени-философиялық талдаудан өткізу, қазіргі
кезеңдегі басымдылық танытатын құндылықтарды айқындау, мұндағы теориялық
және әдіснамалық мәселелерді нақтылай түсуге, қоғамымыздың болашағын
қалыптастыруға, демократиялық және өркениетті жолмен дамуға өзінің тиімді
ықпалын тигізе алады. Міне, осыған байланысты мемлекетіміз соңғы кезеңде
рухани саланың сабақтастығын анықтайтын, еліміздегі рухани кеңістікті
үйлесімдендіруге үлес қосатын Мәдени мұра атты үлкен бағдарламаны жүзеге
асыруды қолға алды. Бұл бағытта мамандар тарапынан біршама қомақты жұмыстар
да атқарылды. Осы игілікті және маңызды іске және қоғамымыздағы рухани
келісімге ұлтаралық қатынастар мәселесін теориялық тұрғыдан зерттеу өз
үлесін қосады деген үміттеміз.
... Өткенді зерделеп, жақсы мен жаманды, ақ пен қараны айырып, оны
бүгінгі күннің кәдесіне жарату – қоғам алдында тұрған ең өзекті
мәселелердің бірі. Тәуелсіздігіміз, егемендігіміз осы тарихты тануға
тікелей байланысты: өткенді білмей, болашақты анықтау мүмкін емес, – дейді
Елбасымыз өзінің қазақ этносының тарихы мен болашағына арналған еңбегінде
[1]. Кез-келген полиэтникалық кеңістіктегі ұлтаралық қатынастар мәдениетін
айқындау мен оның қырларын зерделеудің алдын алатын мәселе тарихи сананы
байыптау болып келеді.
Қазақ халқы еліміздегі негізгі мемлекет қалыптастырушы этноәлеуметтік
субъект болғандықтан, оның этникалық әлеміне қатысты мәдени-философиялық
проблемалардың үнемі ғылыми сарапталып отырылғаны жөн. Осыған орай,
жоғарыдағы нәзік мәселенің кейбір заманауи өткір қырларын теориялық
тұрғыдан талдап салыстырмалы сараптаудан өткіземіз.
Демек, диссертациялық ғылыми-зерттеу жұмысымыздың тақырыбы өзінің
бағыты мен маңыздылығы бойынша еліміздегі мемлекеттік бағдарламалармен да
сәйкес келеді және сонымен қатар мәдениет философиясы ауқымында ұлтымыздың
қазіргі жағдайын жан-жақты зерделеуге негіз болады. Жалпы жұмыстың
өзектілігі халқымыздың ғасырлар бойы қордаланған рухани байлығын жүйелеуге
негізделіп, ұлтаралық қатынас бойынша мәдени-философиялық тұжырымдарды
сұрыптаудан өткізуге арналуында.
Ұлтымыздың қазіргі жаһандану заманында рухани құндылықтарымыздан
айрылып қалмауына демеу болатын рухани және әлеуметтік құрылымдар мен
жүйелерді сұрыптауға арналған ізденістердің қисыны бар деген ойды білдіруге
болады. Бүгінгі күні Еуразия ауқымындағы Кеңестік үкіметтің ыдырағаны
белгілі, ал Қазақстан мемлекеті сияқты басқа да егеменді елдердің
құрылғанына жиырма жыл толды. Олардың барлығының ұлт мәселесінде өзіндік
қайшылықтары бар екені белгілі. Енді осы елдердегі этносаралық
қатынастардың теориясы мен практикасын, тарихи сипаты мен құндылықтық
болмысы қандай екенін анықтау өте маңызды гуманитарлық проблемалардың
қатарына қосылады [2-3].
Соңғы кезде Еуразия аумағындағы мемлекеттердің жаңа деңгейде бірігуі,
барлық салалар бойынша өзара жақындасуы, тәуелсіздікке нұқсан келтірмей
мәдени және саяси ықпалдасуы туралы пікірлер белең алуда. Әсіресе Ресей
басшылары осы тақырыпты барлық мәселелердің ішінде басты орынға көтеруге
күш салуда. Қазіргі Қазақстан мемлекетінің Президенті Н.Ә.Назарбаев та
өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап осы мәселеге үлкен мән беріп, көрші
елдермен өзара қатынастарды барлық бағыттарда нығайтушы еуразиялық Одақ
идеясын ұсынып келеді [4] және ол кедендік деңгейде қазіргі кезеңде үш
елдің арасында (Ресей, Беларусь, Қазақстан) 2011 жылдың 1 шілдесінен бастап
жүзеге асуда екенін атап өтуге болады. Бұл Одақтың экономикалық тұрғыдан
ғана емес, сонымен қатар осы геосаяси кеңістікте оның тұрғындарына
әлеуметтік-мәдени, әлеуметтік-психологиялық мағынада болашағы зор екені
анық. Сондықтан оның құрамына көршілес Қырғызстан Республикасы да болашақта
енгісі келетіндігін білдіріп отыр.
Адамзат тіршілігі аясындағы мәдени-әлеуметтік әлемнің көптүрлілігі бұл
бүгінгі күннің ақиқаты. Олардың өзара сіңісуі мен ықпалдасуы замана талабы,
ал қоғам өміріндегі этностың мәдени кеңістігін кеңейту барысындағы
қадамдар белгілі бір деңгейде ұлтаралық қатынастар мәдениетін
қалыптастыруға итермелейді. Мәдени-әлеуметтік және өркениеттік әлемнің әр
түрлілігі – бұл бүгінгі таңдағы аксиома, ал олардың өзара етенелесуі жеке
адам мен қауымдастықтардың өмірлік кеңістігін кеңейте отырып, заманауи
сипаттағы қоғамның өміршеңдік тұстарын анықтайды. Өткен ХХ ғасырда мәдениет
адамзат болмысының эпицентріне ауысып, осыған сәйкес түрлі өркениет пен
мәдениеттің әр қилы формалары белсенді қозғалысқа түсіп, бір-бірімен
түйіседі, үйлеседі, өзара қатынасып, дамып, бәсекелесе бастайды. Сондықтан
да өркениеттердің, елдердің, халықтардың, азаматтардың мәдени диалогының,
үйлесімді өзара қатынастарының негізгі талаптары осы күнгі өзекті және
маңызды мәселелерге айнала бастайды.
Диссертациялық жұмыс ұлтаралық қатынастар мәселесінің мәндік негіздерін
анықтауға арналған. Өзара рухани сұхбаттасу мен этносаралық қатынастар
мәдениетінің дамуы қазіргі заманда өмір қажеттілігінен туындап отырғаны
белгілі. Сондықтан қоғамдағы этносаралық қатынастарды ғылыми зерттеу пәніне
айналдыру, оның мәдени-әлеуметтік деңгейін анықтау ғылыми-теориялық
нәтижелілігі мен практикалық маңыздылығы жағынан алғанда Қазақстан
Республикасына қызмет ететін саяси-әлеуметтік, рухани және мәдени парығы
мол өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеудің нысаны Қазақстан Республикасындағы ұлтаралық қатынастардың
мәдениетін этносаралық қатынастардың жетілу мен дамуы саласындағы әлемдік
тәжірибені ескере отырып философиялық-методологиялық зерттеу.
Зерттеудің пәні – Полиэтникалық Қазақстан жағдайындағы ұлтаралық
қатынас мәдениетінің ерекшеліктері мен қозғаушы күштері, қазіргі ахуалы мен
болашағы.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Еліміздің Президенті де осы мәселеге баса
көңіл бөлгендіктен оның еңбектері де зерттеу тақырыбының нысанына айналды.
Жалпы ұлтаралық қатынас және мәдениетаралық сұхбат мәселесіне қатысты
әдебиеттер ауқымы кең екенін де атап өтуге болады. Сондықтан жұмыста
негізінен еліміздегі этносаралық қатынастар тұрақтылығын қамтамасыз етуге
және ұлттық бірлік идеясына жақын сипатта тұжырымдалған еңбектер қамтылды.
Сонымен қатар философия тарихындағы, қазақ және түркілік философиялық
руханияттағы басымдылық танытқан идеялар мен мұраттарды, діни құндылықтар
мен адамгершілік принциптерін анықтауда, шығыстың және батыстың мәдениет
философиясындағы экзистенциалдық түсініктерді айшықтауда және аталмыш
тақырыптың тарихи негіздерін жан-жақты зерттеуде бағыт-бағдар болған
еңбектердің қатарына А.А.Айталының, Ж.А.Алтаевтың, Н.Г.Аюповтың,
Г.Қ.Әбдіғалиеваның, Р.Б.Әбсаттаровтың, Н.Ж.Байтенованың, Т.Қ.Бурбаевтың,
Т.Х.Ғабитовтың, Н.Елікбаевтың, Ғарифолла Есімнің, Н.Д.Жанділдиннің,
А.Х.Касымжановтың, В.Д.Курганскаяның, Ж.Ж.Молдабековтың, Б.Ғ.Нұржановтың,
Қ.Ш.Нұрланованың, С.Е.Нұрмұратовтың, М.С.Орынбековтің, Д.С.Раевтың
Н.С.Сәрсенбаевтың, Т.С.Сәрсенбаевтың, О.А.Сегізбаевтың,
Н.Л.Сейтахметованың, М.М.Сужиковтың және т.б. отандық ғалымдардың ғылыми-
философиялық зерттеулері жатады.
Мәдениетаралық сұхбат мәселесіне байланысты әлеуметтік философиялық
мәселелерді құндылықтық деңгейде пайымдауға өзіндік өзгеше сипаттағы
пікірлер білдірген еңбектердің қатарына Қ.А.Затовтың, Р.Қ.Қадыржановтың,
З.Н.Сәрсенбаеваның, В.Д.Курганскаяның, В.Ю.Дунаевтың, С.Ю.Колчигиннің,
Г.В.Малининнің, М.С.Шайкемелевтің, басқа да отандық зерттеушілердің ғылыми
шығармаларын жатқызуға болады. Дегенмен, жоғарыда аталған авторлар
ұлтаралық қатынас мәселесін пайымдау барысында әрқилы, бір-біріне кейде
қайшы келетін ұстанымдарды басшылыққа алғандарын байқауға болады.
Жоғарыдағы авторлардың кейбір тұжырымдарына қатысты біршама таласты
пікірлер диссертация мәтінінде келтірілді. Мәселен, В.Д.Курганская мен
Г.В.Малининнің мемлекеттік тіл мәселесі бойынша тұжырымдары сыни
зерделеуден өткізілді. Жоғарыда аталған авторлардың бір жерге топтасқанының
себебі – олардың барлығы өз зерттеулерінде қоғамдағы мәдениетаралық
сұхбаттың маңыздылығын атап көрсетеді және ұлтаралық қатынас дискурсында
орны зор екеніне меңзейді. Олардың кейбір теориялық позициялары автордың
тарапынан талдаудан өткізіліп, ұлтаралық қатынастар мәдениетін жетілдіру
тұрғысынан дамытылады.
Өркениет пен мәдениеттің жаһандану жағдайындағы өзара арақатынасын және
олардың еуразиялық кеңістіктегі эволюциясын, оның Қазақстанның тәуелсіздігі
дәуіріндегі әлеуметтік, мәдени және саяси көріністерін сараптаған
зерттеушілер Р.Б.Әбсаттаров, Т.Қ.Әуелғазина, З.С.Гаипов, Д.М.Жазыбаев,
Н.Ж.Байтенова, А.Т.Құлсариева, Ж.М.Мүтәліпов, А.Ж.Мұқажанова, Д.В.Мен,
А.Г.Косиченко, К.К.Котошева, А.М.Масалимова, А.Н.Нысанбаев, Қ.Ж.Нұғманова,
Н.В.Романова, М.С.Сәбит, Қ.М.Марданов, Г.Т.Телебаев және т.б. қоғамтанушы
ғалымдар болып табылады. Р.Б.Әбсаттаров ұлтаралық қатынастар мәдениетін
зерделеу мәселесімен елімізде алғашқылардың бірі болып білікті маман
ретінде ғылыми тұрғыда айналысып келеді [5-6]. Еліміздегі ұлтаралық
қатынастар мәдениетінің теориясын айқындау, жіктемелеу барысында жоғарыдағы
автордың еңбектеріндегі негізгі идеялар мен тұжырымдар диссертация мәтінін
қалыптастыру барысында кеңінен пайдаланылды.
Шетелдік мамандардың ішінен көршілес ресейлік, украиндік және
өзбекстандық ғалымдармен қатар қырғыздың мамандарын және т.б. елдердің
зерттеушілерін атауға болады. Олардың барлығында ұлт мәселесін қарастырудың
әрқилы әдістемесі байқалады. Мәселен, ресейлік мамандар Ю.В.Арутюнян.,
Ю.В.Бромлей, Л.Н.Гумилев, Л.М.Дробижева, В.А.Тишков, Т.Ю.Бурмистрова,
О.А.Дмитриев, Т.К.Смирнова, С.И.Плотников, украиндық зерттеушілер
В.Н.Аверьянов, С.Б.Бычко, С.П.Горовский, И.П.Соловьев, өзбекстандық
ғалымдар Т.У.Абдуллаев, З.А.Абетова, С.Ш.Шермухамедов, қырғыздық
зерттеушілер Ж.А.Елюбаева, Э.А.Тажибаев және т.б. көптеген ұлтаралық
қатынастар мәселесін зерттеушілердің еңбектерін атауға болады.
Алыс шетелдерден Э.Геллнердің еңбектерінде [7], келтірілген ұлтшылдық
құбылысының жаңаша түсіндірмесі көптеген мәселелерде кеңестік кезеңдегі
дәстүрлерден басқаша пайымдаулар болып келетіндігін байқауға болады.
Мәселен, ұлтшылдық құбылысы кеңес дәуіріндегі түсініктердей тек теріс
мағынадағы іс-әрекеттер жиынтығы ретінде танылмайды, ол қоғамдағы ұлт
болмысында тарихи қалыптасқан әрқилы проблемалар жүйесі ретінде
қабылданады. Осы ұлтшылдық мәселесіне деген оң көзқарас батыстық
зерттеушілер еңбектерінде көптен айтылып, жан-жақты зерттеліп келе жатқанын
баса көрсету орынды [8-13]. Бұл туралы белгі қазақ философы Б.Ғ.Нұржановтың
еңбектерін ерекше атап өткен жөн [14-15]. Германиялық маман И.А.Рау өзінің
этносаралық қатынастарға арналған зерттеулерінде [16-17], түркі әлемінің
ерекшеліктеріне, дін мен демократияның байланысына және Еуразиялық
кеңістіктегі ділдік ерекшеліктерге үлкен мән береді. Оның зерттеулерінде
Қазақстандағы әлеуметтік дамудың үдерістері этносаралық қатынастардың
сапалы болуына біршама ықпал ететіндігі дәйектеледі. Еліміздің мамандары да
түркі әлемінің өзіндік тарихи және мәдени ерекшеліктерін әлеуметтік
ғылымдар тарапынан жан-жақты зерттеу қажеттігіне үнемі назар аударуда.
Қазақстандық философтар мен әлеуметтанушы ғалымдар ұлтаралық
қатынастардың әрқилы қырларын зерттеумен айналысып жатқаны белгілі.
Әсіресе, қоғамдағы мәдениетаралық сұхбат мәселесі де соңғы уақытта
мамандардың тікелей назарында екенін атап өту керек [18-20]. Қазіргі
Қазақстанның этноәлеуметтік кеңістігіндегі ұлтаралық қатынастар мен
конфессияаралық қатынастар ауқымы соңғы уақытта мамандардың тарапынан
іргелі және қолданбалы зерттеулердің нысанына айналуда [21-22]. Сондықтан
жалпы Еуразиялық кеңістіктегі, еліміздегі мәдениетаралық, этносаралық өзара
түсінісудің негізін мәдениет философиясы тұрғысынан талдаудан өткізу
өзектілігі мен маңыздылығы іргелі тақырып болып қала береді. Оның негізгі
себебі – еліміздің біртұтас құрылымы әртүрлі этностың өкілдерінің
бірліктегі, өзара ынтымақтастықтағы халық, ел-жұрт ретіндегі қауымдастық
болуға тырысу әрекеттерімен астасып жататындығына байланысты.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Диссертациялық еңбектің негізгі
мақсаты – ұлтаралық қатынастар мәдениеті феноменін философиялық-
мәдениеттанулық талдау, оның қалыптасуы мен дамуының онтологиялық
негіздемелерін, мәндік сипаттарын және Қазақстандағы этносаралық қатынастар
эволюциясының қазіргі ахуалы мен перспективаларын бағалауға мұрсат беретін
критерийлерін анықтау болып табылады. Осы ғылыми зерттеу мақсатына сәйкес
диссертацияда төмендегідей міндеттер алға қойылады:
– тарих сахнасындағы ерекше феномен ретінде ұлтаралық қатынастар
мәдениетінің мәні анықталып, оның қалыптасуы мен дамуына өзіндік
онтологиялық, сонымен қатар аксиологиялық негіздемелер болатын рухани-
әлеуметтік, мәдени-тарихи бастауларды анықтау;
– тарихи процесте өзіндік орны бар мәдениетаралық сұхбат мәселесіне
мәдени-философиялық талдау жасау және қоғамдағы мәдени өзара әрекеттесулер
туындатқан рухани құндылықтардың гуманистік мән-мағынасын ашу;
– этносаралық қатынастар ауқымында көрініс берген қоғамдық санадағы
тұғырнамаларға мәдени-философиялық түсініктемелер беріліп, әлемдік
өркениеттілік кеңістіктердегі әрқилы ерекшеліктерді сипаттауға байланысты
негіздемелерді салыстырмалы талдаулардан өткізу;
– қазіргі тарихи кезеңдегі тәуелсіз Қазақстанның ұлттық дүниетанымдық
жүйелерінде орын алған құндылықтық-мағыналық құрылымдарға, дүниетанымдық
бағдарларға мәдени-философиялық сараптамалар жасау;
– еліміздегі әртүрлі этнос қауымдастықтарының мәдени әлемінде және
халықтық мұрасында қордаланған тұлғалар мен әлеуметтік топтарды өзара
диалогқа шақырушы түсініктер мен қалыптарға философиялық тұжырымдамалар
жасау, олардың қайшылықты қырларын анықтау;
– қазіргі заманның жаңғыру жағдайындағы азаматтық және этникалық
бірегейленудің еліміздің әлеуметтік болмысындағы орны мен рөлін анықтау
және жаһандану дәуіріндегі ұлттық идеяның, ұлттық мүдделердің қоғамдағы
мәдени қатынастарға ықпалын тұжырымдау;
– этностың ішкі тұтастығын қамтамасыз ететін рухани қайнар көздерін
байыптап, оған кедергі болатын келеңсіз факторлардың сипатын мәдени-
антропологиялық тұрғыдан талқылаудан өткізу.
Зерттеу тәсілдеріне антропологиялық, герменевтикалық,
компаративистикалық талдау және де мәдени-әлеуметтік реалдылықты
социологиялық талдаудың амалдары жатады.
Диссертациялық еңбектің ғылыми жаңалығы: Жұмыстың ең басты ғылыми
жаңалығы – қазіргі Қазақстандық қоғамдағы ұлтаралық қатынас мәдениетінің
қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшеліктерін мәдени-философиялық деңгейде
зерделеу болып табылады. Қазақстандық және әлемдік философиялық білім
ауқымында, мәдениеттану, саясаттану және әлеуметтану саласында өрбіген
әртүрлі дүниетанымдық және мәдени-философиялық ізденістердің тәсілдері мен
бағдарларына сүйене отырып, біз төмендегідей негізгі ғылыми нәтижелерге
қол жеткіздік:
– ұлтаралық қатынастар мәдениетінің қалыптасуы мен өрбуі өзіндік терең
дүниетанымдық, мәдени және тарихи негіздері бар құбылыс екендігі
дәлелденіп, оның әлеуметте кездейсоқ тарихи дерек емес екендігі
дәйектелінген, оның рухани және мазмұндық қайнар көздері анықталып, тарихи
және мәдени-философиялық мәні мен мағынасы жан-жақты зерделенді;
– еуразияшылдық идеясының тарихи маңыздылығы бағамдалып, оның
Қазақстанда көрініс беру заңдылықтары сараптаудан өткізілді, сонымен қатар
әлем халықтарын өзара жақындататын мәдени сұхбат мәселесіне мәдени-
әлеуметтік философиялық талдау жасалынды;
– тарихи субъект ретіндегі кез-келген этнос ерекшеліктерінің этникалық
санасында басымдық танытатын дүниетанымдық бағдарлармен және этика-
аксиологиялық ұстанымдармен астасып жататындығы туралы қағида ұсынылып,
құндылықтық-мағыналық негіздері анықталды;
– ұлтаралық қатынастардың үйлесімді дамуына кедергі келтіретін
факторлар жүйесі сыни тұрғыда талданып, оның жасампаздық мағынадағы
пәрменді қозғалысын анықтайтын қырлары бағамдалды, қазіргі тарихи кезеңдегі
ұлтаралық қатынастарға әсер ететін мәдени және рухани процестердің шешуші
жақтары анықталды;
– тәуелсіздік кезеңіндегі этностардың әлеуметтік және рухани
құндылықтарының жүйесі мәдениет философиясы тұрғысынан сараптаудан
өткізіліп, мәдени сұхбатқа жетелейтін негізгі тетіктер ретінде
толеранттылық ұстанымның, ұлттық пен жалпыадамзаттықтың үйлесімділігі,
руханилық пен адамгершілік принциптерінің басымдылық танытуы екендігі
дәлелденді;
– этнотарихи субъектілердің диалогқа, өзара түсінісуге, қоғамдағы
әлеуметтік қатынастардың үйлесімденуіне бейімділігі көрсетіліп, оның ұлт
мәселесіндегі жасампаз рөлі мен орны анықталды, әртүрлі құндылықтық
тармақтарындағы пайымдаулардың еліміздегі этникалық бірегейленуі мен
ынтымақтасуына әсері айқындалды;
– Қазақ халқының жаһандану заманында басымдық танытқан рухани-
адамгершіліктік қасиеттерінің (сұхбатқа ашықтығы, қонақжайлылық,
толеранттылық, басқа ұлттар мен ұлыстар өкілдерінің мәдениеті мен дәстүріне
сыйластық қатынас, инновацияларға деген қабілеттілік және т.б.) этнотарих
аясындағы өміршеңдігі мен маңыздылығы дәлелденді, қазақ ұлттық мәдениетінің
Қазақстанда тұратын барлық басқа ұлттар мен ұлыстар өкілдері
мәдениеттерінің гармониялық дамуының мағыналық орталығы екендігі
көрсетілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар
1. Ұлтаралық қатынастар мәдениетінің өзіндік сипатта әлеуметтік
кеңістікте қалыптасуы мен дамуы қазіргі Қазақстан жағдайында жаһандық
үрдістермен астасқан заманауи ерекше түсініктер мен құндылықтық бағдарлар
құрылымын туындатты. Адам-Әлем қатынасын сипаттаудағы этностық дүниені
түсінудің нақты көріністері қоғамдағы азаматтардың дүниетанымына тәуелді
болғандықтан, жалпы қоғамдық ой-сана мен ондағы идеялық тұжырымдардың өзара
кірігуі мен ықпалдасуы, ішкі қызметтік байланысы қарастырылып, мәдени-
философиялық пайымдаулар негізінде оның шығу тегі, ішкі мәні, қоғамдағы
даму жолдары анықталды.
2. Жалпы тарихи процестің сынағынан табысты өту үшін кез-келген ұлттық
идея қазіргі ұрпақтың құндылықтар жүйесінен біршама орын алып, айрықша
біртұтас дүниетанымдық маңыздылыққа ие болуы шарт болып табылады. Осындай
мағынадағы қазіргі Еуразиялық кеңістіктегі мәдени-өркениеттік тұрғыдағы
ықпалдасу қатынастарының өрбуі әлеуметтегі көптеген құндылықтық
бағалаулардың қайта қаралуымен, жаңғыруымен және мәдениетаралық
қатынастардың жаңа деңгейге көтерілуімен астасып жатады. Осы заңды
тұрғыдағы тарихи және мәдени құбылыста мәдени сұхбаттың, мәдениеттердің бір-
бірімен тоғысуының, бірін-бірі танып-білуінің, жақындаса өзара әрекеттесуі
арқасында ықпалдасуының мәні ашылды.
3. Қоғамдағы кез-келген әлеуметтік ортада, тарихи кезеңдерде адамның
жеке басының дүниетанымдық тұрғыдан жетілуі мен төзімділік мәмілеге
келуінің маңызы артуда, ал ұлтаралық қатынас мәдениеті солармен байланысты
екендігі айқын. Этнос әлеміндегі көптеген қайшылықтар мен жаңылысулардың
түпкі астары мәдениеттің даму деңгейіне қатысты екендігін ескерген жөн. Осы
орайда, бірлікке шақыру идеясының өзіндік құндылықтық маңыздылығы
аңғарылады және оның жаңа тарихи кезеңдегі ұстанымдық ерекшеліктері
байқалады. Бұл құндылықтық жүйедегі иерархияда адамның, әлеуметтік
қауымдастықтың, мәдениеттің диалогқа, өзара әрекеттесуге, өзара түсінісуге,
мәмілеге келуге деген ұмтылысы қоғамдағы бұртұтастықты, жүйелілікті сақтау
үшін, ұлтаралық қатынастар мәдениетін ілгерілету үшін жоғары деңгейде
маңызды екендігінің айғағы болып табылады.
4. Қазақстанда этникалық қауымдастықтарды гуманистік принциптерге
сүйене отырып бірлесе өмір сүруге шақыру түбінде адамдардың парасаттылық
пен даналықты қадірлеуіне итермелейтін тарихи маңыздылығы биік жасампаз
идея болып табылады. Адам болмысының табиғи және рационалдық негіздері
шығармашылықты өркендететін руханилық құрылымдармен тікелей астасқанда ғана
біз көксеген әрекеттік гуманизмнің терең мазмұны ұлтаралық қатынастар
саласында ашыла түседі. Осы мәдени-рухани үрдіске кері әсерін тигізетін
факторлар, сыңаржақ көзқарастар (батысорталықтық не шығысорталықтық
менменділік, нигилистік кертартпалық, асқан өзімшілдік, шовинизм,
космополитизм, рушылдық бөлісу және т.б.) анықталып, сыни тұрғыдан оларды
жеңудің әдістері сараланады.
5. Әдетте қоғамдағы мәдени өзара диалог этноәлеуметтік кеңістікте
пәрменді жүзеге асып жатқанда ғана ондағы әртүрлі халықтардың, діндердің
өзара жақындасуы, түсінісуі жүзеге аса бастайды, олар бір-бірін өзара
мәдени байытуы мүмкін, ал өзімшілдікке, тұтынушылыққа негізделген
қатынастар өз кезегінде бұл әлемді құлдыратады, субъектілердің өзара
қатынастарын алыстатады. Тарихи және әлеуметтік субъектілердің мәдени
сұхбаттың өрбуі жолындағы жеке жауапкершілігі маңызды мәселе болып табылады
және ол қоғамдағы саяси мәдениеттің даму деңгейімен де тікелей байланысты.
Сондықтан бұл мәселенің шешімін табу арқылы өркениеттік даму тұрғысынан
қарағанда тиісті нәтижелерге қол жеткізуге болады және ол өз құндылығын
болашақта таныта түседі.
6. Қазіргі заманда қазақ ұлтының рухани өмірі мен тарихи қалыптасу
жолын ғылыми сараптау тұрғысынан қарастырып, біз қоғамдағы ұлтаралық
қатынастарды үйлесімдендіруші құндылықтар жүйесін анықтай аламыз: қазақ
халқының мемлекет құрушы ретіндегі мәртебесін, мәдениеті мен салт-
дәстүрлерін, тілін, дінін құрметтеу, отанды сүю, ұлттық рухтың болуы, басқа
ұлттардың мәдениетін, тілін сыйлау, ел қамын азаматтық деңгейде басты
орынға қою, өз күшіне сеніп болашаққа ашық көзбен қарау және де оны
қабылдай білу, әрдайым әлемдік өркениет деңгейінде ойлау және қызмет ету.
Осындай рухани-адамгершіліктік негізде, толеранттылық пен төзімділік таныта
отырып қана ел бірлігін барған сайын арттыру мүмкін.
7. Қазақстан халқы ерекше қауымдастық ретінде өзінің тарихи болмысын
көпэтникалық әлеуметтік кеңістікте терең астарлы сипатта танытуда және оның
біртұтастығы қазақ халқының мемлекет қалыптастырушы қызметін табысты
атқаруымен қатар оның руханият саласындағы жан-жақты дамуымен де тікелей
байланысты. Заманауи үрдістердің жасампаз қырларын өркениеттік тұрғыда
орнықтыру арқылы елімізде әмбебаптанған, үйлесімді саяси-мәдени жүйе
қалыптастыруға болады, сондықтан мамандар тарапынан барлық этникалық
топтардың құндылықтық әлемі сараптаудан өткізіліп отырылуы тиіс. Сонда ғана
қоғамдағы субъектаралық қатынастардағы руханият пен саяси-әлеуметтік
құндылықтардың ықпалы өсіп, этносаралық қатынастар жасампаздық сипат алып,
дүниетанымдық ұстанымға айналады.
Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері ретінде
объективтілік, даму, нақтылық, қайшылық, тарихилық пен логикалықтың бірлігі
принциптері алынған. Абстрактылықтан нақтылыққа өрлеу әдісі сияқты
философиялық-методологиялық принциптер мен әдістерге сүйенеді. Жұмыста
сонымен бірге мәдениет дамуының тарихи субъектілерінің өзара сұхбаттастығы,
мәдениеттер және өркениеттер сұхбаты принципі басымды рөл атқарып, жүйелі
қолданылады. Ғылыми зерттеуде қазіргі Қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың
даму жағдайлары зерделеніп, толеранттылық ұстанымының өзектілігі жіті
зерттелген.
Біз, зерттеуімізде антропологиялық, аксиологиялық және герменевтикалық
талдаудың және де өзара сұхбаттасу мен ынтымақтасудың мәдени кеңістігін
айқара ашуға көмектесетін компаративистикалық қарастырудың мүмкіндіктерін
кеңінен пайдаланамыз. Диссертациялық зерттеудің теориялық негіздерін
ұлтаралық қатынастар мәдениеті мәселелерінің топтамасын жан-жақты ашқан
Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың, философтардың,
мәдениеттанушылардың, саясаттанушылардың, әлеуметтанушылардың, тарихшы-
этнографтардың және т.б., іргелі еңбектері құрайды. Мұнда әлеуметтік-
гуманитарлық танымның адамгершілік, гуманизм, жалпы адамзаттық
құндылықтардың басымдылығы, еркіндік және жауапкершілік сияқты теориялық-
методологиялық ұстанымдары негіздемелік рөл атқарады.
Диссертациялық зерттеу жұмысының теориялық және практикалық
маңыздылығы: Диссертацияның қағидалары мен қорытындыларының теориялық және
практикалық маңызы олардың ұлтаралық қатынастар мәдениеті мәселесінің
бірқатар принципиалды тұстарын мәдениет философиясының, тарих
философиясының, әлеуметтік философияның өзара байланысындағы әлеуеті
тұрғысынан шешілуінде. Бұлар этносаралық қатынастармен, тұтас алғанда
ұлттық проблематикамен және соның ішінде ұлтаралық қатынастар мәдениетімен
байланысты мәселелерді болашақ зерттеулердің философиялық-методологиялық
негіздері есебінде қолданыла және дамытыла алады. Олардың практикалық
маңыздылығы бүкіл әлемде дерлік орын алып жатқан маңызды жағдаяттар мен
жағдайларға, турасын айтқанда, этностар, ұлттар, этностық топтар мен
құрамалардың өзара қатынастарының ХХІ ғ. басында мәдени, діни, ұлттық-
этникалық, мемлекеттік бірегейлік туралы сұрақтарды, тіл, діл, наным-сенім,
этногенез сияқты мәселелерді шешу қажеттілігіне байланысты ерекше
өрістенуімен шарттыланған. Сонымен қатар Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасын ары қарай жалғастыруда, еліміздің жоғары оқу орындарында
ұлтаралық қатынастар мәдениетін қалыптастыру және дамыту мәселесі бойынша
дәріс беруде теориялық және практикалық көмегін тигізеді деген үміттеміз.
Жұмыста келтірілген кейбір тұжырымдарды, философиялық және мәдениеттанулық
пайымдауларды, түсіндірмелерді, салыстырмалық талдау нәтижелерін философия
тарихы, тарих және мәдениет философиясы, мәдениеттану, этика, әдебиеттану
және т.б. пәндерді оқытуда, жастарды руханилыққа, отаншылдыққа тәрбиелеуде
пайдалануға болады. Диссертацияның ғылыми нәтижелері гуманитарлық саладағы
пәнаралық байланысты нығайта түседі және олар еліміздегі этносаралық
қатынасқа тиімді қызмет етеді деген ойдамыз.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру: Зерттеу
жұмысының ғылыми нәтижелері Республикалық, Халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда, Skopus журналдарында, ЖАК тізіміндегі мерзімді
басылымдарда және жинақтарда көрініс тапты: Камералық музыка: жанрдың
тарихы, орындаушылық ерекшеліктері, интерпретациялары (Алматы, 2010);
Шулембаев оқулары (Алматы, 2012); Қазақ қоғамының даму тенденциялары:
әлеуметтік-саяси, инновациялық аспектілері (Қызылорда, 2011); Қазіргі
кезеңдегі Қазақстанның инновациялық саясатының басымдық бағыттары мен
технологиялары (Алматы, 2012); Астаналар Мәдени әлемдер орталықтары
ретінде (Астана, 2012); Naukowa mysl informacyjnej powieki – 2012
(Польша, 2012);
Lernprogramm. – Peter Lang CmbH International Verlag der Wissenschaften
(Germany. Frankfurt am Main, 2012.) www.peterlang.de. World Academy of
Science Engineering and Technology. (Zurich, 2013) www.waset.org. Сонымен
қатар, зерттеу нәтижелері: Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық
университетінде, Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында,
Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінде, Абай атындағы
Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Магистратура және PhD докторантура
институты, Саясаттану және әлеуметтік-философиялық пәндер кафедра
мәжілістерінде талданып, оқу үдерісіне мамандарды даярлау практикасына
ендірілді.
Диссертациялық еңбектің құрылымы: Мақсаты мен міндеттеріне сәйкес
диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ МӘСЕЛЕСІН МӘДЕНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ
1.1 Ұлтаралық қатынас мәдениетінің мәні және көрініс беру формалары
Кез-келген қоғам да, жеке адам да, этникалық қауымдастықтар да
әлеуметтік үдерістерден, мәдени дамудан оқшау өмір сүре алмайды, олар әр
уақытта әлеуметтік ортада басқа әлеуметтік субъектілермен қарым-қатынас
жасауға, өзара байланыста болуға ұмтылады. Бұл қатынастар олардың
әлеуметтік болмысының сипатын анықтап, қоғамдағы орнын бекіте түседі, ал
енді оның түп негізінде көптеген қатынастардың кейде бейсаналық деңгейде
өрбитіндігі соншалық, олардың адам үшін қандай нәтижелер беретінін болжап
білу қиын. Осындай адамның әлеуметтік ортадағы адамаралық сұхбатқа, өзара
әлеуметтік қатынастарға деген ұмтылысын М.Бахтин кезінде былай байыптаған
болатын: Адамның өзіндік болмысы (ішкі және сыртқы) түгелдей дерлік қарым-
қатынастан тұрады. Болу дегеніміз – қатынаста болу дегенді түсіндіреді –
[23]. Демек, кез-келген қоғамдық ортадағы әрқилы қатынастар жүйесінің
барлығы да адамның әлеуметтік болмысын белгілі бір деңгейде қалыптастыруға,
дамытуға үлес қосатынын байқаймыз.
ХІХ ғ. белгілі неміс ғалымы, экономисі, философы К.Маркстың кезінде
адамның мәнін қоғамдық қатынастардың жиынтығы немесе оның өзіндік ансамблі
ретінде қарастыруы да негізсіз емес сияқты, өйткені кез-келген адам
қоғамдық ортада өзінің тұлғалық сипатын қалыптастырады, саяси қатынастарға
араласады. Олай болмаған жағдайда табиғаттың ауқымынан аса алмайды, сол
деңгейдегі қарапайым қатынастар аясында қалады. (Жалпы таптық күресті
абсолюттегендікке байланысты марксизмге деген сыни көзқарас қазіргі заманда
гуманитарлық салада негізінен басымдық танытып отырғанымен, оның
капитализмнің қайшылықтарын ашып көрсеткен кейбір тұжырымдарын қоғамдық
ғылымдағы теория мен методологияда қолдануға тырысатын мамандар кездеседі).
Себебі адам кез-келген ұлттың өкілі бола тұра, ол әлеуметтік қатынастар
ауқымында, іс-әрекеттердің арқасында ғана тарихи субъект ретінде қалыптасу
мен даму жолында болады, өзінің әлеуетін, дарынын осы қатынастар ауқымында
әлемге паш ете алады. Сондықтан қоғамдағы әр түрлі векторлы, әрқилы
сипаттағы барлық қатынастардың бірлігі қоғамдық организмнің жалпы мазмұнын,
күрделі құрылымын білдіреді, оның кемелдену немесе құлдырау деңгейлері
жөнінде біршама мағлұмат береді. Әрине, марксизмнің пролетариат
диктатурасына, социалистік революцияға, атеистік қоғамға басымдылық беруі
тарих сынағына шыдамады, өркениеттік тұрғыда жаңылысу деп танылады. Оның
орнына эволюциялық, реформалық, гуманистік даму жолының адамзат үшін
тиімдірек екенін өмірдің өзі көрсетіп берді. Жалпы капитализмнің түпкі мән-
мағынасын ашып беруде марксизмнің атқарған еңбегі зор. Өйткені, сол
қоғамдық қайшылықтардың біршама көріністері қазіргі нарықтық экономиканың
да болмысын айқындап отыр.
2 ҚАЗІРГІ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҰЛТАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР МӘДЕНИЕТІ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Елдегі ұлтаралық қатынастар мәдениеті қалыптасуы мен дамуының
тарихи-мәдени алғышарттары
Көшпенділердің мәдениеті мен дәстүрі табиғатпен үйлесімді үндестікті
қолдауға, ғарыштық ырғақтарды бағындыруға бағытталып және экогенді сипатқа
ие болды. Бастапқыда көшпенділер өркениетін жеткізуші әрі тасымалдаушы
болған түріктер өз ұрпақтарына мирас етіп, қазіргі біздер үшін өте маңызды
артықшылықтар – қоршаған кеңістікке деген экологиялық қатынастың
мәдениетін, табиғат, ғарыш және оның заңдарын, табиғат, қоғам және
адамзаттың сәйкес келетін идеяларын сыйлау дәстүрін қалдырды. Қоршаған
ортамен жаңадан мәдени үйлесімді өзара қатынасты қалыптастыру адамзаттың
алдындағы жаһандық мәселе.
Тарихи-мәдени тұрғыдан алғанда қазіргі заман адамының көшпенділер
ділінен үйренетін нәрсесі осы экологиялық мәдениет екені анық. Ал оның
ұлтаралық қатынастарға да әсері бар екені белгілі. Себебі табиғат, табиғи
ресурстар, барлық халықтар үшін ортақ құндылық, өркениеттік байлық болып
табылады. Оны тиімді пайдалану халықтарды жақындата түседі.
Мәдени-тарихи терең сипаты бойынша, өзінің әлемді рухтандыру ауқымы
бойынша, түрік өркениетінің иегері ретінде түрлі дәстүрлерді өзара
сыйластық принципіне, патриоттық рухқа, басқа мәдени жетістіктер мен
идеяларға ашықтыққа негізделген қазақ мәдениетін сараптай отырып, оның
болмысында жасампаз дүниеліктерді айқындау қоғамдағы этносаралық
қатынастарды жетілдіруге негіз болатынын атап өту қажет.
Жалпы дәстүрлі мәдениет адамгершілік ұстанымдарды сөзсіз орындауды,
қиындықтарға физикалық және моральдық шыдамдылық білдіруді насихаттады,
сөйтіп ол ұжымдық сабырлылықты талап етті. Әлеуметтегі қарым – қатынас
жүйесінде көшпенділерде адам - қоғам байланысында туыстық, ұжымдық бастау
сөзсіз басымдылыққа, артықшылыққа ие болды.
Әрбір халықтың шығу тегі, яғни этногенезі болады. Ал енді қазақтардың
этногенезі туралы пікірлер ғылыми әдебиетте көптеп кездеседі. Мәселен,
Л.Н.Гумилев төмендегідей ерекше кейіпте тұжырымдады: Жаңа этнос
ландшафттардың тоғысынан туындайды. Дәл осылай қазақ этносы далалық,
жазықтық және тау ландшафттарының қиылысынан туылды. Алтай, Тарбағатай,
Тянь-Шань және оның айналасындағы жазықтарымен – бұл әрқилы ландшафт қазақ
этносының туындау орны [84, 17 б.].
Оның тарихи түптамырының моңғолдар мен түріктер руларының негізінде
ұйымдасқанын айта келіп, тайпалар одағынан сақталып қалған жүздер
принципінде көшпенділердің бейбіт өмірін қамтамасыз ету үшін, саяси және
мәдени өзара байланыстарымен біріккенін алға тартады. Л.Н.Гумилев
Еуразиядағы көшпенділердің жалпы тарихта атқарған рөлін объективті бағалау
қажеттілігін бағамдай отырып, көшпенділердің отырықшылық аймақтарға әскери
шапқыншылығы Еуразияда басып алынған мәдениеттерге, мемлекет пен халықтарға
апатты жағдайларды тудырмағанын алға тартады.
2.2 Тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәдениеті дамуының
кезеңдері, қозғаушы күштері өзіндік ерекшеліктері
Қазіргі Қазақстан жағдайында этносаралық қатынастарды үйлесімді
мағынада өрбіту қажеттілігі бар екені даусыз. Тек оны басқа этникалық
мәдениет үлгілерінен Қазақстанның негізгі бірегей ұлты – қазақтардың
этникалық құндылықтар әлемін жасанды оқшаулауға болмайды. Тек қана
еліміздегі басқа этнос қауымдастықтарды этномәдени кеңістігіне барынша
жақындату арқылы ұлт саясатын жүргізу керек екенін ескертуге болады.
Сонымен қатар қазақ тілді мәдени кеңістікке басқа халықтардың мәдени
жетістіктері мен ерекшеліктері туралы да толыққанды мағлұматтар қажет.
Қазақстандық СТВ каналы Ұлт және ұрпақ рубрикалы хабары арқылы елімізде
өмір сүретін әр қилы этникалық топтар жайлы ақпарат таратумен айналысады,
бұл хабарда негізінен өнер саласы жайлы мәліметтер болғанымен, жалпы әр
түрлі этнос өкілдерінің өмір салты, қарапайым тіршілігі туралы
дүниетанымдық ақпарлар айтылады.
Біздің пайымдауымызша, еліміздегі бұқаралық ақпарат құралдары осылай
мәдениеттер арасындағы жақын болудың өзіндік үлгілерін насихаттаумен
айналысуы тиіс. Жалпы кез-келген әлемдегі ұлттық мәдениетте жалпыадамзаттық
құндылықтардың тасымалдаушысы, хабаршысы болатындай қасиеттер табылады,
себебі әрбір қауымдастықта өзіндік төлтумалық ерекшеліктермен бірге
басқалармен өзара біріктіруші нағыз мәдени антропологиялық ортақ
сипаттамалар да кездеседі, олар имманентті түрде көптеген этникалық
мағыналарда түзілген.
Қазақ халқы өзінің тарихи қордалаған мәдени құндылықтарын түсініп игеру
арқылы жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесіне барынша қомақты үлес қосады.
Осындай әрекеттер өзара түсіністікке негіз болатын әрекеттерді туындатады.
Өзара дүниетанымдық бағдарлар мен құндылықтар әлемі сәйкес келген жағдайда
ғана жалпы еліміздің мәдени кеңістігінде этносаралық мәдени синтезге, өзара
сиысушылыққа, өзара ықпалдасуға негіздер қаланатыны кейбір ғылыми
зерттеулерде атап өтіледі [117].
ҚОРЫТЫНДЫ
Кез-келген қоғамдағы ұлтаралық қатынастар жалпы әлеуметтік саладағы
адами қатынастардың ішінде ең маңыздыларының қатарына жатады.
Диссертациялық еңбекте жалпы Қазақстандағы этносаралық қатынастардың түпкі
негіздері айқындалып, оның заңдылықтары мен мәдени-философиялық және саяси-
философиялық қырларына мән беріледі. Біртұтас мемлекеттің халқын
біріктіруші, топтастырушы факторлардың сипаттамасын беру үшін алдымен
қоғамдағы осы үдеріске қатысты құбылыстардың өзіндік ерекшеліктерін анықтап
алуымыз қажет екені пайымдалды, сонымен қатар қандай құбылыстар болса да,
ондағы қайшылықтардың шешілуі арқылы дамитындығы ескеріліп, жалпы қоғамдағы
адамаралық қатынастардың ұлттық негіздерін пайымдаудың ғылыми маңыздылығы
мен өзектілігі әлеуметтік кеңістікте арта түсуде екендігі ескерілді.
Қазақстан қоғамында ұлтаралық қатынастар мәдениетінің заманауи сипаты
көпэтносты халқымыздың ынтымақта өмір сүруімен, еліміздегі рухани және
әлеуметтік кеңістіктің жаңғыруымен, демократиялық ұстанымдардың ұлт
мәселесі кеңістігіне біршама тарала бастауымен астасып жататындығы
дәйектелді.
Теориялық және практикалық сипатта жүргізілген талдаулар негізінде және
қазақстандық қоғамдағы полиэтникалық кеңістіктің ерекшеліктерін ескере
отырып, оның біртұтастылығын нығайта түсу мақсатындағы ізденістерді одан
ары жалғастыру жолында диссертациялық жұмыста төмендегідей ғылыми-
практикалық ұсыныстар келтірілді:
1) Қазақстан Республикасындағы гуманитарлық зерттеулер аясында
ұлтаралық қатынастар мәдениетінің ерекшеліктерін әлемдік тәжірибедегі
осындай құбылыстармен салыстыра отырып талдаулар жасауды ары қарай
жалғастырудың қажеттілігі мол, еуразиялық тұтастықтың еліміздің
тәуелсіздігі негіздеріне нұқсан келтірмейтін түрін дамыту тиімді.
2) Қоғамдағы ұлт мәселесі саласындағы реформаларды жаһандану
талаптарына сәйкес жалғастыра отырып, елдің жергілікті, ұлттық, әлеуметтік,
мәдени ерекшеліктері кешенді түрде ескеріліп, жаһандық үдерістерді тек
көшірме жасамай ұлттық төлтумалық келбеттің сақталуы үнемі қадағалануы
тиіс.
3) Бұқараға танымал және базалық негіздер болып келетін демократиялық
құндылықтарға сүйеніп, қоғамдық тұрақтылықты қамтамасыз етуге тиісті нақты
саяси-әлеуметтік өзара қатынастардың тұрақты жүйесін құру қажет және оларды
мәдени-сұхбат негізінде үнемі өрбіту орынды.
4) Қазақстандық этноәлеуметтік кеңістіктегі азаматтық қоғамның пісіп
жетілуіне негіз болатын алғышарттарды қалыптастыра отырып, ұлтаралық
қатынастардағы өзара келісімді, азаматтардың саяси үдеріске белсенді
қатысуын арттыру тарапындағы рухани-адамгершілік сипаттағы шараларды
насихаттау қоғамның шынайы демократиялана түсуі үшін тиімді болып келеді.
5) Еліміздегі ұлттық бірегейліктің, ұлтаралық қатынастар мәдениетінің
құндылықтық негіздерін дамытуда руханилық ұстанымның, тәуелсіздік
идеясының, бостандық, қажырлы еңбек, ар-намыс, ұлтжандылық сияқты
ұғымдардың маңыздылығы барған сайын арта түсетінін ескерген ләзім.
6) Еліміздегі қазақ халқының мемлекет құрастырушы ұлт есебіндегі
өзіндік жетекшілік әрі топтастырушылық рөлін мойындап қана қоймай, оған
мейлінше қолдау көрсету, өркениеттіліктің сара жолынан тасақтамай алға
басуына жан-жақты жағдай жасау мемлекетіміздің басты міндеті болуы тиіс.
Мұндай талап Қазақстандағы ұлтаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz