Газет стилі ұғымын, жалпы сипаттамасын және оның функциясын қарастыру
Кіріспе 5
1 Газет стилінің жалпы сипаттамасы
1.1 Публицистикалық стиль және оның функциясы 8
1.2 Газет тарихы, қалыптасуы 11
1.3 Газет стилінің ерекшеліктері 15
1.4 Тақырып газет стилінің элементі ретінде 18
2 Газет стилінің грамматикалық ерекшеліктері
2.1Тақырыптың грамматикалық ерекшеліктері 26
2.2Газет хабарламасы мен мақаласының ерекшеліктері 33
2.3Ағылшын газеттерінің грамматикалық параметрлері 37
2.4Газет тіліндегі сөзжасам 40
2.5Газет мәтінінде төл сөз бен төлеу сөздің берілуі 47
2.6 Газет мәтінінің құрылымы мен синтаксистік ерекшеліктері 51
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
1 Газет стилінің жалпы сипаттамасы
1.1 Публицистикалық стиль және оның функциясы 8
1.2 Газет тарихы, қалыптасуы 11
1.3 Газет стилінің ерекшеліктері 15
1.4 Тақырып газет стилінің элементі ретінде 18
2 Газет стилінің грамматикалық ерекшеліктері
2.1Тақырыптың грамматикалық ерекшеліктері 26
2.2Газет хабарламасы мен мақаласының ерекшеліктері 33
2.3Ағылшын газеттерінің грамматикалық параметрлері 37
2.4Газет тіліндегі сөзжасам 40
2.5Газет мәтінінде төл сөз бен төлеу сөздің берілуі 47
2.6 Газет мәтінінің құрылымы мен синтаксистік ерекшеліктері 51
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Қазіргі таңда қоғамды бұқаралық ақпарат құралдарынсыз елестету қиын. Олардың рөлінің басымдығы сондай, «төртінші билік» деп те атайды.
Қоғам өмірі үнемі өзгерісте болып отырады. Қоғамға қызмет ететін тіл де осы өзгерістерге сай өзгереді. Қоғамдық өзгерістер сол тілден көрініс табады. Соның ішінде, қоғамда болып жатқан оқиғалар басқа стильдерге қарағанда публицистика стилінде айқын көрінеді. Публицистика стилі түсінігі кең ауқымды тақырып болғандықтан, бұл жұмыста соның бір тармағы, газет стилін қарастыратын боламыз.
Бұқаралық ақпарат құралдарының ескі түрі баспа болып табылады. Ол жеке дара күш ретінде өз алдына тәуелсіз. Баспалық ақпарат құралдары елдің мәдени және саяси өмірінде маңызды орын алады, адамдарға айналасында болып жатқан оқиғаларға қанық болуына, бағытталуына септігін тигізеді.
Газет публицистикасынжаңа тарихты, қоғамның күнделікті қарбалас тіршілігі, саяси, әлеуметтік, тұрмыстық тағы басқа мәселелердің толықтай көрінісін беретін заманауи жазба деп атайды. Газет стилінің тақырып шектеусіздігі оның лексикасының ерекше ауқымдылығы мен әртүрлілігін көрсетеді. Газет сөзінің принципиалдық ерекшелігі ондағы газет стилі ауқымында бағалаушылық қасиетіне ие болатын эмоционалдық рөлінен көрініс табады.
Телевидение, радио бұқаралық ақпарат құралдарының қуатты дамығанына қарамастан газеттің қоғам өмірінде маңызды рөл атқаруының жалғасын табуы газет тілінің лингвистикалық зерттелуінің маңыздылығын көрсетеді.
Тасқа қашалып жазылған дүниенің ешқашан құны жоғалмайды. Ол біздің тарихымыздан белгілі. Егер оның құны мәңгілік болмаса, сонау Тоныкөк, Күлтегін ескерткіштеріндегі жазулары соншама ғасыр сақталып қалмас еді. Газет пен журнал да сондай. Мәңгілік. Сарғайған парақтардағы сарғайған жазуларды кез келген сәтте тауып алуымызға мүмкіндік бар. Сонау 1870 жылы шыққан «Түркістан уәлаяты» газеті, «Дала уәлаяты» газеттері немесе революциядан кейін Алаш азаматтары шығарған «Қазақ», «Айқап» сияқты басылымдар осының дәлелі. Алаш арыстары жазып қалдырған рухани дүниелеріміздің бәрі «тасқа қашалып жазылғандай» күні бүгінге дейін сақталып қалды. Бұл да газет пен журналдың құдіретінің арқасы. Замана көшіне ілесіп, өркениетті қоғамда ақпараттық кеңістік адам ілесе алмайтын шапшаңдықпен қарыштап дамып келеді. Бүгінде газет пен журналдың орнын көбіне интернет-ресурстар басып келеді.
Газетті біз жалпы публицистикалық стильге жатқызамыз. Бірақ И.П.Гальперин публицистика стилін бөлек те, газет стилін бөлек алып қарастырады [5:315]. Бірақ мұнда газет стилін публицистикалық стиль деп те, газет стилі деп те қарастыратын боламыз.
Қоғам өмірі үнемі өзгерісте болып отырады. Қоғамға қызмет ететін тіл де осы өзгерістерге сай өзгереді. Қоғамдық өзгерістер сол тілден көрініс табады. Соның ішінде, қоғамда болып жатқан оқиғалар басқа стильдерге қарағанда публицистика стилінде айқын көрінеді. Публицистика стилі түсінігі кең ауқымды тақырып болғандықтан, бұл жұмыста соның бір тармағы, газет стилін қарастыратын боламыз.
Бұқаралық ақпарат құралдарының ескі түрі баспа болып табылады. Ол жеке дара күш ретінде өз алдына тәуелсіз. Баспалық ақпарат құралдары елдің мәдени және саяси өмірінде маңызды орын алады, адамдарға айналасында болып жатқан оқиғаларға қанық болуына, бағытталуына септігін тигізеді.
Газет публицистикасынжаңа тарихты, қоғамның күнделікті қарбалас тіршілігі, саяси, әлеуметтік, тұрмыстық тағы басқа мәселелердің толықтай көрінісін беретін заманауи жазба деп атайды. Газет стилінің тақырып шектеусіздігі оның лексикасының ерекше ауқымдылығы мен әртүрлілігін көрсетеді. Газет сөзінің принципиалдық ерекшелігі ондағы газет стилі ауқымында бағалаушылық қасиетіне ие болатын эмоционалдық рөлінен көрініс табады.
Телевидение, радио бұқаралық ақпарат құралдарының қуатты дамығанына қарамастан газеттің қоғам өмірінде маңызды рөл атқаруының жалғасын табуы газет тілінің лингвистикалық зерттелуінің маңыздылығын көрсетеді.
Тасқа қашалып жазылған дүниенің ешқашан құны жоғалмайды. Ол біздің тарихымыздан белгілі. Егер оның құны мәңгілік болмаса, сонау Тоныкөк, Күлтегін ескерткіштеріндегі жазулары соншама ғасыр сақталып қалмас еді. Газет пен журнал да сондай. Мәңгілік. Сарғайған парақтардағы сарғайған жазуларды кез келген сәтте тауып алуымызға мүмкіндік бар. Сонау 1870 жылы шыққан «Түркістан уәлаяты» газеті, «Дала уәлаяты» газеттері немесе революциядан кейін Алаш азаматтары шығарған «Қазақ», «Айқап» сияқты басылымдар осының дәлелі. Алаш арыстары жазып қалдырған рухани дүниелеріміздің бәрі «тасқа қашалып жазылғандай» күні бүгінге дейін сақталып қалды. Бұл да газет пен журналдың құдіретінің арқасы. Замана көшіне ілесіп, өркениетті қоғамда ақпараттық кеңістік адам ілесе алмайтын шапшаңдықпен қарыштап дамып келеді. Бүгінде газет пен журналдың орнын көбіне интернет-ресурстар басып келеді.
Газетті біз жалпы публицистикалық стильге жатқызамыз. Бірақ И.П.Гальперин публицистика стилін бөлек те, газет стилін бөлек алып қарастырады [5:315]. Бірақ мұнда газет стилін публицистикалық стиль деп те, газет стилі деп те қарастыратын боламыз.
1 Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы Алматы 2005, -256б
2 Васильева А.Н. Газетно-публицистический стиль речи М., 1982.
3Амандосов.Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары. – Алматы: Мектеп,
1968.
4 Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Павлодар 2006 жыл.
- 430 б.
5Гальперин И.Р. Стилистика английского языка, Москва, 1981, -316 б
6 Матвеева Т.В., Функциональные стили в аспекте текстовых категорий: Синхронно-сопоставительный очерк, Свердловск, -172б
7 Кожина М.Н., Стилистика русского языка, Москва, 1983, -234б
8 Пельт В.Д.,Дифференциация жанров газетной публицистики
9Гальперин И. Р. Очерки по стилистике английского языка
10 Солганик Г.Я. Лексика газеты: Учебное пособие для вузов по спец. «Журналистика».-М.,1981.-112 с.
11 Солганик Г.Я. Стилистика газетных жанров.-М.,1981.-230 с
12 Майданова Л.М. Стилистические особенности газетных жанров.
Свердловск, 1987. - 287 с.
13 Кривенко Б.В. Язык массовой коммуникации: лексико-семиотический аспект.-Воронеж,1993. 74 с.
14Кожин А.Н., Крылова О.А., Одинцов В.В. Функциональные типы русской речи. М., 1982. 205 с
15 Информационные жанры газетной публицистики. - М.,1986.-241 с
16 Майданова Л.М. Структура и композиция газетного текста. Средства выразительного письма. - Красноярск, 1987.-199 с
17 Костомаров В.Г. Русский язык на газетной полосе. - М., 1971. - 199 с
18 Журбина Е.И. Теория и практика художественно-публицистических
жанров. Очерк. Фельетон. М., 1969.172 с
19Батырханова Р.С. Заголовок как объект лингвистического исследования ғылымимақалаhttp://www.rusnauka.com/28_NII_2012/Philologia/1_117490.doc.htm
20 Санников В.З. Русский язык в зеркале языковой игры, М.: 2002
21 Кулаков А.Н. Заголовок и его оформление в газете., Л.: 2005 – 132 с.
22Назайкин А.Н. Рекламный текст в современном СМИ., М.: 2007
23 Солганик Г.Я. Язык и стиль средств массовой информации., М.: 1997
24 Адмони В.Г. Грамматический строй как система построения и общая теория грамматики, М.: 2003
25 Подчасов А.С. Дезориентирующие заголовки в современных газетах, М. 2001
26 Лекант П.А. Синтаксис простого предложения в современном русском языке., М.: 1998
27 Коробова Л.А. Заглавие как компонент текста, М.: 1994
28 Кнорина Л.В. Грамматика, семантика, стилистика, М.: 1996
29 Груднева Е.В. Избыточность текста, редукция и эллипсис. СПб., 2008
30 Маркелова Т.В. Семантика оценки и средства ее выражения в русском языке, М.: 2009
31 Качаев Д.А. Социокультурный и интертекстуальный компоненты в газетных заголовках, Ростов-на-Дону: 2007
32 Винокур Г.О. Культура языка. – М.: Федерация, 1929.- С.229
33 Қожабекова Р.Т. Баспасөз бетіндегі тақырыптардың фразеологиялану ерекшелігі. Филология ғылымд. кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. – Алматы, 2002. – 140б.
34 Лазарева Э. А. Заголовок в газете: Учеб. Пособие, Екатеринбург, 2004
35 Белова А. С. Лексико-грамматические особенности заголовков англоязычной прессы, «Научное сообщество студентов XXI столетия. Гуманитарные науки» Новосибирск, 2015
36 Лувицкий Ю.А. Лингвистика текста, М.: 2006 – 248 с.
37 Химунина Н.А. Стилистический прием аллюзии в англоязычной печатной рекламе, СПб.: 1998 – 368 с.
38 Нощенка И. Грамматические особенности английских газетных заголовков и их передача при переводе. https://inoschenko.wordpress.com/2014/02/11/grammatical-features-english-newspaper-headlines/
39 Allan Metcalf The Grammar of (Newspaper) Headlines http://chronicle.com/blogs/linguafranca/2013/02/18/the-grammar-of-newspaper-headlines/
40 Наер В.Л. Конспект лекций по стилистике английского языка.- М., 1976
41 Кузнецова О. В. Reading American Papers: Учебное пособие, 22б
42 Акимова Г.Н. Экспрессивные свойства синтаксических структур // Предложение и текст: семантика, прагматика и синтаксис - Л.: Изд-во Лен. Унив, 2008.
43 Амосова Н.Н. Слово и контекст. - В кн.: Очерки по лексикологии, фразеологии и стилистике.Л., 2008, Учен. зап. ЛГУ им. Жданова, № 243, вып.42.
44 В.П. Балахова, Полипредикативное сложное предложение – абзац в публицистических текстах, Историческая и социально-образовательная мысль, 2011, №3 (8).
45 I В. Позднышева, Полипредикативное сложное предложение, его структура и вариативность Филологические исследования : междунар. сб. науч. тр./отв. ред. В.Ф.Прохоров. Белгород; Запорожье, 2003. Вып.2.
46 Валгина Н. С. Теория текста М.: Логос, 2003. — 280 с
47 Саурбаев К. Ж. “Функции полупредикативных конструкции в газетном стиле в рамках прадигматического синтаксиса (на материале английского и татарского языков” ғылыми мақала Мир Науки, Культуры, Образования №5, 2011;
48 Медиа-мәтін және адресант пен адресаттың коммуникативтік тұлға http://massaget.kz/forum/viewtopic.php?f=248&t=13043
2 Васильева А.Н. Газетно-публицистический стиль речи М., 1982.
3Амандосов.Т. Қазақ совет баспасөзінің жанрлары. – Алматы: Мектеп,
1968.
4 Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Павлодар 2006 жыл.
- 430 б.
5Гальперин И.Р. Стилистика английского языка, Москва, 1981, -316 б
6 Матвеева Т.В., Функциональные стили в аспекте текстовых категорий: Синхронно-сопоставительный очерк, Свердловск, -172б
7 Кожина М.Н., Стилистика русского языка, Москва, 1983, -234б
8 Пельт В.Д.,Дифференциация жанров газетной публицистики
9Гальперин И. Р. Очерки по стилистике английского языка
10 Солганик Г.Я. Лексика газеты: Учебное пособие для вузов по спец. «Журналистика».-М.,1981.-112 с.
11 Солганик Г.Я. Стилистика газетных жанров.-М.,1981.-230 с
12 Майданова Л.М. Стилистические особенности газетных жанров.
Свердловск, 1987. - 287 с.
13 Кривенко Б.В. Язык массовой коммуникации: лексико-семиотический аспект.-Воронеж,1993. 74 с.
14Кожин А.Н., Крылова О.А., Одинцов В.В. Функциональные типы русской речи. М., 1982. 205 с
15 Информационные жанры газетной публицистики. - М.,1986.-241 с
16 Майданова Л.М. Структура и композиция газетного текста. Средства выразительного письма. - Красноярск, 1987.-199 с
17 Костомаров В.Г. Русский язык на газетной полосе. - М., 1971. - 199 с
18 Журбина Е.И. Теория и практика художественно-публицистических
жанров. Очерк. Фельетон. М., 1969.172 с
19Батырханова Р.С. Заголовок как объект лингвистического исследования ғылымимақалаhttp://www.rusnauka.com/28_NII_2012/Philologia/1_117490.doc.htm
20 Санников В.З. Русский язык в зеркале языковой игры, М.: 2002
21 Кулаков А.Н. Заголовок и его оформление в газете., Л.: 2005 – 132 с.
22Назайкин А.Н. Рекламный текст в современном СМИ., М.: 2007
23 Солганик Г.Я. Язык и стиль средств массовой информации., М.: 1997
24 Адмони В.Г. Грамматический строй как система построения и общая теория грамматики, М.: 2003
25 Подчасов А.С. Дезориентирующие заголовки в современных газетах, М. 2001
26 Лекант П.А. Синтаксис простого предложения в современном русском языке., М.: 1998
27 Коробова Л.А. Заглавие как компонент текста, М.: 1994
28 Кнорина Л.В. Грамматика, семантика, стилистика, М.: 1996
29 Груднева Е.В. Избыточность текста, редукция и эллипсис. СПб., 2008
30 Маркелова Т.В. Семантика оценки и средства ее выражения в русском языке, М.: 2009
31 Качаев Д.А. Социокультурный и интертекстуальный компоненты в газетных заголовках, Ростов-на-Дону: 2007
32 Винокур Г.О. Культура языка. – М.: Федерация, 1929.- С.229
33 Қожабекова Р.Т. Баспасөз бетіндегі тақырыптардың фразеологиялану ерекшелігі. Филология ғылымд. кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. – Алматы, 2002. – 140б.
34 Лазарева Э. А. Заголовок в газете: Учеб. Пособие, Екатеринбург, 2004
35 Белова А. С. Лексико-грамматические особенности заголовков англоязычной прессы, «Научное сообщество студентов XXI столетия. Гуманитарные науки» Новосибирск, 2015
36 Лувицкий Ю.А. Лингвистика текста, М.: 2006 – 248 с.
37 Химунина Н.А. Стилистический прием аллюзии в англоязычной печатной рекламе, СПб.: 1998 – 368 с.
38 Нощенка И. Грамматические особенности английских газетных заголовков и их передача при переводе. https://inoschenko.wordpress.com/2014/02/11/grammatical-features-english-newspaper-headlines/
39 Allan Metcalf The Grammar of (Newspaper) Headlines http://chronicle.com/blogs/linguafranca/2013/02/18/the-grammar-of-newspaper-headlines/
40 Наер В.Л. Конспект лекций по стилистике английского языка.- М., 1976
41 Кузнецова О. В. Reading American Papers: Учебное пособие, 22б
42 Акимова Г.Н. Экспрессивные свойства синтаксических структур // Предложение и текст: семантика, прагматика и синтаксис - Л.: Изд-во Лен. Унив, 2008.
43 Амосова Н.Н. Слово и контекст. - В кн.: Очерки по лексикологии, фразеологии и стилистике.Л., 2008, Учен. зап. ЛГУ им. Жданова, № 243, вып.42.
44 В.П. Балахова, Полипредикативное сложное предложение – абзац в публицистических текстах, Историческая и социально-образовательная мысль, 2011, №3 (8).
45 I В. Позднышева, Полипредикативное сложное предложение, его структура и вариативность Филологические исследования : междунар. сб. науч. тр./отв. ред. В.Ф.Прохоров. Белгород; Запорожье, 2003. Вып.2.
46 Валгина Н. С. Теория текста М.: Логос, 2003. — 280 с
47 Саурбаев К. Ж. “Функции полупредикативных конструкции в газетном стиле в рамках прадигматического синтаксиса (на материале английского и татарского языков” ғылыми мақала Мир Науки, Культуры, Образования №5, 2011;
48 Медиа-мәтін және адресант пен адресаттың коммуникативтік тұлға http://massaget.kz/forum/viewtopic.php?f=248&t=13043
Жоспары
Кіріспе 5
1 Газет стилінің жалпы сипаттамасы
0.1 Публицистикалық стиль және оның функциясы 8
0.2 Газет тарихы, қалыптасуы 11
0.3 Газет стилінің ерекшеліктері 15
0.4 Тақырып газет стилінің элементі ретінде 18
2 Газет стилінің грамматикалық ерекшеліктері
2.1Тақырыптың грамматикалық ерекшеліктері 26
2.2Газет хабарламасы мен мақаласының ерекшеліктері 33
2.3Ағылшын газеттерінің грамматикалық параметрлері 37
2.4Газет тіліндегі сөзжасам 40
2.5Газет мәтінінде төл сөз бен төлеу сөздің берілуі 47
2.6 Газет мәтінінің құрылымы мен синтаксистік ерекшеліктері 51
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Кіріспе
Қазіргі таңда қоғамды бұқаралық ақпарат құралдарынсыз елестету қиын. Олардың рөлінің басымдығы сондай, төртінші билік деп те атайды.
Қоғам өмірі үнемі өзгерісте болып отырады. Қоғамға қызмет ететін тіл де осы өзгерістерге сай өзгереді. Қоғамдық өзгерістер сол тілден көрініс табады. Соның ішінде, қоғамда болып жатқан оқиғалар басқа стильдерге қарағанда публицистика стилінде айқын көрінеді. Публицистика стилі түсінігі кең ауқымды тақырып болғандықтан, бұл жұмыста соның бір тармағы, газет стилін қарастыратын боламыз.
Бұқаралық ақпарат құралдарының ескі түрі баспа болып табылады. Ол жеке дара күш ретінде өз алдына тәуелсіз. Баспалық ақпарат құралдары елдің мәдени және саяси өмірінде маңызды орын алады, адамдарға айналасында болып жатқан оқиғаларға қанық болуына, бағытталуына септігін тигізеді.
Газет публицистикасын жаңа тарихты, қоғамның күнделікті қарбалас тіршілігі, саяси, әлеуметтік, тұрмыстық тағы басқа мәселелердің толықтай көрінісін беретін заманауи жазба деп атайды. Газет стилінің тақырып шектеусіздігі оның лексикасының ерекше ауқымдылығы мен әртүрлілігін көрсетеді. Газет сөзінің принципиалдық ерекшелігі ондағы газет стилі ауқымында бағалаушылық қасиетіне ие болатын эмоционалдық рөлінен көрініс табады.
Телевидение, радио бұқаралық ақпарат құралдарының қуатты дамығанына қарамастан газеттің қоғам өмірінде маңызды рөл атқаруының жалғасын табуы газет тілінің лингвистикалық зерттелуінің маңыздылығын көрсетеді.
Тасқа қашалып жазылған дүниенің ешқашан құны жоғалмайды. Ол біздің тарихымыздан белгілі. Егер оның құны мәңгілік болмаса, сонау Тоныкөк, Күлтегін ескерткіштеріндегі жазулары соншама ғасыр сақталып қалмас еді. Газет пен журнал да сондай. Мәңгілік. Сарғайған парақтардағы сарғайған жазуларды кез келген сәтте тауып алуымызға мүмкіндік бар. Сонау 1870 жылы шыққан Түркістан уәлаяты газеті, Дала уәлаяты газеттері немесе революциядан кейін Алаш азаматтары шығарған Қазақ, Айқап сияқты басылымдар осының дәлелі. Алаш арыстары жазып қалдырған рухани дүниелеріміздің бәрі тасқа қашалып жазылғандай күні бүгінге дейін сақталып қалды. Бұл да газет пен журналдың құдіретінің арқасы. Замана көшіне ілесіп, өркениетті қоғамда ақпараттық кеңістік адам ілесе алмайтын шапшаңдықпен қарыштап дамып келеді. Бүгінде газет пен журналдың орнын көбіне интернет-ресурстар басып келеді.
Газетті біз жалпы публицистикалық стильге жатқызамыз. Бірақ И.П.Гальперин публицистика стилін бөлек те, газет стилін бөлек алып қарастырады [5:315]. Бірақ мұнда газет стилін публицистикалық стиль деп те, газет стилі деп те қарастыратын боламыз.
Газет тілі көп стильді: газет жолдарында әдеби тілдің барлық стильдері өз орындарын тапқан: хроникалық ақпараттық жазбалар мен оған жақын жанрлар іс-қағаздары стилінде беріледі; газетке жарияланатын үкіметтік қаулылар, дипломатиялық актілер және т.б. ресми іс-қағаздармен байланысты; экономикалық шолу, статистикалық анализдер, ғылыми-техникалық прогрестің кейбір аспектілерін жария ететін мақалалар ғылыми стиль нормасымен беріледі; кейбір жанрлар публицистикалық (мысалы, үгіттеуші-насихаттаушы мақалалар), кейбіреулері публицистикалыққа да, көркем-әдеби стиліне де келмейді (очерк, фельетон, памфлет), үшінші біреулері ауызекі ақпараттық (сауалнама, репортаж), келесісі беллетристикалық (әңгіме, өлеңдер).
Газет негізін құрайтын - мақала. Ал мақала негізі - оның тақырыбы. Мақала тақырыбы оқырман назарын өзіне аудартатын немесе оны оқымай кейінге қоя салуға ықпал ететін нағыз құрал. Тақырып газет шығармасының мазмұны туралы белгілі бір ақпарат береді. Сонымен қатар, газет нөмірінің, газет бетінің атауы оқырманның оқуға деген ынтасын тудыратын, назарын өзіне аудартатын эмоционалдық бояуға қанық болады.
Газет тілі функционалдық стильдердің бірі ретінде лингвист зерттеушілер назарын өзіне тартады. Бір жағынан, бұл тақырыпқа арналған көптеген жұмыстардың теориялық жағы басым келетінін атап өткен жөн.
Тақырып өзектілігі газет-публицистика мәтінінің грамматикалық аспектілерінің жеткілікті зерттелмегендігіне негізделген. Газет мәтінінің, тақырыбының әсер ету ерекшелігі мен қабылдануы осы тұрғыдан зерттеушілер назарында болып келгені де зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Ғылыми жаңалығы: газет стилінің ағылшын және қазақ баспаларындағы грамматикалық ерекшеліктері қарастырылады.
Дипломдық зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы ағылшын тілінің сабақтарында талдау жұмысын қолдануға болады және де ағылшын тілді және қазақ тілді баспа тілдерін зерттеу жобаларына, курстық зерттеу жұмыстарына негіз бола алады.
Қарастырылып отырған зерттеу жұмысының қазіргі уақытта зерттелуіне баға: газет стилі қанща кең ауқымды болғанымен, оның грамматикалық ерекшеліктеріне арналған зерттеу жұмыстары жоқтың қасы, есесіне стильдің лексикалық және стилистикалық ерекшеліктеріне зерттеу жұмыстары көп кездеседі.
Жұмыс мақсаты:
Газет стилі ұғымын, жалпы сипаттамасын және оның функциясын қарастыру;
Ағылшын тілді және қазақ тіліндегі баспасөздер стилінің грамматикалық ерекшеліктерін айқындау;
Газет мақаласының құрылымы мен синтаксистік ерекшеліктерін зерттеу;
Жұмыс міндеті:
Газет стилінің грамматикалық ерекшеліктерін талдап, зерттеу;
Газеттегі мақала тақырыптарының грамматикалық ерекшеліктерін көрсету;
Газет мақалаларының синтаксистік-структуралық құрылымын зерттеу;
Жұмыс барысындағы зерттеу нысаны болған қазақ тілді басылымдар мен ағылшын тілді басылымдардың мақалалары мен тақырыптары.
Диплом жұмысының теориялық-әдіснамалық негізіне И.Р. Гальперин, М.Н. Кожина, Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б., Т. Амандосов, Солганик Г.Я, Чжао Вэньцзэ, Коробова Л.А., Кнорина Л.В., Кулаков А.Н., Журбина Е.И., т.б. сынды ғалымдардың стилистика, грамматика, лингвистика саласындағы еңбектері арқау болды.
Зерттеу жұмысының практикалық негізі ретінде The New York Times, The Telegraph, The Daily Mail, The Sun, The Denver Post, The Guardian, The Business Insider және т.б. ағылшын тілді басылымдар мен Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Ана тілі сынды қазақ тілді басылымдар қолданылды.
1 Газет стилінің жалпы сипаттамасы
1 Публицистикалық стиль және оның функциясы.
Публицистика (латынша: көпшілік, әлеумет) -- қоғам өмірі үшін маңызды мәселелерді талқылау деген ұғымда жұмсалады.
Публицистикалық стиль қоғамдық талапқа сай жазылған шығармалардың негізінде қалыптасады. Белгілі бір тілде публицистиканың өз алдына бөлек стиль болып қалыптасуы қоғамдық сананың өскенін, артқанын көрсетеді. Тілдің басқа стильдері сияқты публицистикалық стиль де бірыңғай болып келмейді. Бірқатар лингвистер публицистикалық стильдің жазбаша түріне саяси тақырыпқа жазылған газет, журналдардағы мақалалар, памфлет, очерк т. б. шығармаларды, шешендік сөздер публицистикалық стильдің ауызша түріне жатқызып жүр.
Публицистикалық стиль жұртқа үндеу, үгіт айтуда пайдаланылады. Мұндай үндеуге, үгітке қоғам үшін және дәл сол кезеңде зор мәні бар мәселелер негізі, арқауы болады. Мәселен, саяси, экономикалық, экологиялық, мәдени, моральдық мәселелер. Үндеудің, үгіттеудің мақсаты - жұртшылықты қоғамдық мәні бар іске қатыстыру, жұртшылықтың санасына ықпал ету. Тіл деңгейлеріне байланысты публицистикалық стильдің ерекшеліктері болады. Лексикада - қоғамдық-саяси терминдер мен сөздердің (митинг, ереуіл, демократия, парламент), эмоциялық баға беруші сөздердің (еңбек озаты, көшбасшы, еңбеккер, дем беруші), экспрессивтік бояуы бар сөздердің (қоян-қолтық, нық қадаммен), фразеологияда - перифразалардың (ақалтын - мақта, күріш; қара алтын - көмір, мұнай; екінші тың - қой шаруашылығы, көгілдір тың - құс шаруашылығы); морфологияда қос сөздердің (қоғамдық-әлеуметтік, бұқаралық-саяси, үгіт-насихаттық); бұйрық рай тұлғасының (орындайық, табысқа жетеміз), синтаксисте - сөйлемдегі сөздердің инверсиялық орын тәртібінің, қаратпа сөздердің, риторикалық сұрақтардың, жай сөйлем бөліктерінің, сан алуан қайталамаларының т.б. жиі қолданысқа түсуі публицистикалық стильдің басқа стильдерден өзгешеліктерін көрсетеді.
Публицистикалық стильді шағын стильдерге (подстиль) бөлу жөнінде бірізділік байқалмайды [1:34]. Дегенмен кейбір зерттеушілердің, Мысалы
А. Н.Васильеваның дәлелдеуінше, мынандай шағын стильдерге жіктеледі: 1) ресми-ақпараттық публицистикалық стиль; 2) ақпараттық-іс публицистикалық стилі; 3) ақпараттық-аналитикалық публицистикалық стиль; 4) ақпараттық-экспрессивтік публицистикалық стиль; 5) бейресми-ақпараттық публицистикалық стиль; 6) жалпы публицистикалық стиль директивалық публицистикалық стиль; 7) салтанатты-декларативтік публицистикалық стиль; 8) таза публицистикалық стиль; 9) экспрессивтік публицистикалық стиль; 10) репортаж публицистикалық стилі; 11) фельетон публицистикалық стилі [2:25]. Публицистикалық стильдің жанрлары туралы ғылыми концепция жасағандардың бірі Т.Амандосов: " Публицистика жанрыныңда пайда болу, қалыптасу, даму тарихы бар. Осы ұзақ жолда жанрлардың сипаты, өз ерекшеліктері пайда болып отырған. Дамудың осы барысында жанрлар туады, өседі, өзгереді, жолығады, жаңадан пайда болады.Баспасөз арқашанда идеялық-саяси күрестің алаңы екені мәлім.Жанрлардың мазмұны мен формасы да осы идеялық-саяси күрестерге байланысты өзгеріп, дамып отырған. Осы дамудың барысында, журналистиканың шағын жанры заметка, одан кейін барып публицистиканың талдамалы жанрларының бірі - корреспонденция пайда болғаны белгілі. Жанрлар өзара бөлінгенде, олар ерекшелене, екшеле түскенде, біз олардың сыртқы формасын ғана қарап қоймаймыз. Атқаратын қызметін негізге аламыз, өйткені оларға атқаратын қызметіне қарай сипаттама беруге болады. Публицистің алдына қойған осы мақсаттарына байланысты публицистика хабар, талдамалы және көркем публицистика болып жүйеленеді де, олар өзара іштей жанрларға бөлінеді. Әрбір жанрдың өзіне тән заңдылығы, өз ерекшеліктері, өмір шындығын көрсетуде өз әдістері бар. Публицистиканыңүлкенді-кішілі жанрлары, оның түрлері бар. Сөйтіп, публицистикалық шығармалар мынадай үш түрлі жүйеге бөлінеді: публицистикалық хабар, талдамалы және көркем публицистикалық жанрлар" деп тұжырым жасаған болатын [3:69].
Жалпы газет дегеніміз не? Орысша-қазақша түсіндірме сөздікте газетке мынадай анықтама және жалпы қысқаша тарихын береді: газет - мерзімді, уақытша не бір рет қана шығатын басылым. Ежелгі Шығыс қалаларында көпшілік орындарға ілінетін хан жарлықтарынан бастау алады. XVI ғасырда Венецияда жаңалық жазушылар орталығы құрылып, арнаулы ақпараттарын газета (италиянша gazzetta - базар нарқы туралы ақпарат сатып алуға арналған ұсақ ақша) деп аталатын тиынға сатты. 1631 ж. француздық La gazzette мерзімді басылымының шығуына байланысты газета термині осы заманғы мағынасына ие болды. Қазақ тіліндегі тұңғыш басылымдар Түркістан уәлаятының газеті (1870 - 82) мен Дала уәлаятының газеті (1888 - 1902). 20 ғасырдың басында қазақ зиялылары ұлттық мүддені көздеп, бұқаралық сананы оятуға ұмтылған Қазақ газеті (1906), Серке (1907) басылымдарын шығаруды қолға алды. Қазіргі кезде қазақ тілінде 100-ге тарта газеттер шығарылады ("Егемен Қазақстан", "Жас Алаш", "Қазақ әдебиеті", "Ана тілі", "Алматы ақшамы" т.б). Олар шартты түрде: ресми, тәуелсіз, партиялық, т.б., сондай-ақ орталық (республикалық), облыстық, қалалық, аудандық газеттерге бөлінеді. Газеттің шығармашылық-шаруашылық жұмыстарына бас редактор басшылық жасайды. [4:72] Газетті біз жалпы публицистикалық стильге жатқызамыз. Бірақ И.П. Гальперин публицистика стилін бөлек те, газет стилін бөлек алып қарастырады. Басылымда кездесетін барлық материал бірдей газет стиліне жатпайды. Оған берілген ақпаратқа баға беретін және оқырманға ақпаратты жеткізу функциясын атқаратын материалдар жата алады. Ағылшын газет стиліне оқырманды ақпаратқа қанық ету мақсатында қызмет ететін лингвистикалық бірлік ретінде қабылданған лексикалық, грамматикалық, фразеологиялық құралдардың өзара байланысты жүйесі деген анықтама беруге болады. Ағылшын газетінде ақпарат төмендегілер арқылы беріледі:
oo қысқаша жаңалық жазбалары (заметки);
oo репортаж;
oo таза ақпарат сипатындағы мақалалар;
oo жарнамалар мен хабарландырулар;
Газет қоғам пікіріне саяси және басқа да сауалдар арқылы әсер етуге тырысады. Оның бағалаушылық элементі жаңалықтарды жинау мен ұсынуда байқалады; яғни, спецификалық лексиканың қолданылуы; күмән-күдіктердің фактілер арқылы берілуі; репортердің ұсынған ақпаратында сенімсіздікті немесе жауапкершіліктен бас тартушылығын көрсететін синтаксистік конструкцияда. Негізгі интерпретация және бағалаушы құралдар - газеттік мақалалар, атап айтқанда, редакциялық мақала. Редакциялық мақала деп отырғанымыз фактілерді субъективті түрде ұсынатын алдаңғы қатарлы мақала. Бұл мақсатта эмоционалды бояуға қанық тілдік элементтердің таңдалуы көзделеді. Газет стилінің өзіне тән спецификалық лексикалық ерекшеліктері болады және ол төмендегі сөздердің кең қолданысымен айқындалады.
oo арнайы саяси және экономикалық терминдер
oo терминологиялық емес саяси лексика
oo газеттік клише
oo қысқартулар
oo неологизмдер [5:274]
Күнделікті газет жаңа ақпарат әкеледі, олардың функциясы оқырманға ақпаратты тез, нақты, түсінікті әрі көркем шағын түрде жеткізу болып табылады, сондықтан да оның тілі тілдік инновацияларға тез бейімделгіштігімен ерекшеленеді. Газет тілінің өзіндік заңдылықтары бар. Газетке тән үш жанр тобы болады: ақпараттық (хроника, заметка, есеп, репортаж, сұхбат); аналитикалық (мақала, корреспонденция, шолу) және көркем-публицистикалық (очерк, фельетон, памфлет), сонымен қатар басқа да функционалдық стильдер болуы мүмкін.
Газеттің функциясы. Публицистика стилінің арнайы функционалдық-стилистикалық зерттелуіне көп болған жоқ. Газеттің маңызды функциясы ақпараттық деп танылады, алайда, газеттің алғашқы бұл функциясын үгіт-насихаттық қызметі екінші орынға ығыстырады. Газетке ашық және айқын көрінетін экспрессивті әсер берушілік тән. Газет тілінде бұл екі функция бөлініп қарастырылмайды. Газет қоғамды ақпараттандыру қызметін атқарады, яғни, жаңа ғылыми ашылулар, техникадағы жаңа өнімдер туралы, мәдени өмір жаңалықтарын оқырманға жеткізіп, дәріптеу қызметін атқарады. Осыған байланысты газет ғылыми тіл құралдарына сүйенеді. Оған саяси, әлеуметтік-экономикалық және басқа да мәселелерді жалпылау мен оларға талдау жасау тән [6:84].
Газетші теорик те болуы керек. Газет мазмұнының теориялық бағыты ғылыми тілдің лексикалық синтаксистік ерекшеліктеріндегі тіл құралдарының әр түрлілігінен көрініс табады. Газет функциясын бірнешеуге бөледі: ақпараттық, танымдық, тәрбиелік, ұйымдастырушылық, ойын-сауықтық [7:343]. Алайда, оның басты қызметі үгіт-насихаттық, ақпараттық болып қала береді. Басқа функционалдық стильдермен салыстырғанда экспрессивті әсер ету құралдары мен жолдары публицистикалық стильде өте көп қолданылады. Газет тілінің экспрессиясы әр түрлі формада жүзеге асады. Бірақ ұстамды, бір қалыпты дәлелдің формасы мәнерлі, яғни, экспрессивті болатынын білген жөн [8:28].
Жазушының стилистикалық шеберлігі оқырманға әсер ете алатын тіл құралдарын таңдай білу болып табылады. Газет тілінің спецификасы оның ерекше әрі экспрессивті мәнерлі түрде жеткізілуінде. Публицистика стилінің экспрессивтілікке байланысты бір белгісі стандартының, яғни, газет штампының болуы.
1.2 Газет тарихы, қалыптасуы
Публицистикалық стильдің жазба түрінің ең алғаш қалыптаса бастауы халықтың жалпы мәдениеті мен экономикасына байланысты. Мәдениеті ерте дамыған елдерде публицистикалық жанр ерте қалыптасады. Оған орыс тілі мысал бола алады. Ресейде XVIII ғасырда ең бірінші газет жарық көрді; сықақ журналдар шыға бастайды. Радищевтің "Санкт-Петербургтен Москваға саяхаты" сол кезде жалынды публицистикалық шығарма болып есептелген.
XIX ғасырдың екінші жартысы публицистикаға үлкен өзгерістер енген кез болды. Бұл кезде революцияшыл-демократтар публицистиканы царизмге қарсы күрес құралы етіп жұмсады. В. Г. Белинский, Н. А. Добролюбов, Н. Г. Черны-шевский сияқты сыншы-публицистер өздерінің сын мақалаларында қоғамдық құрылысты қатты сынға алып, революциялық идеяны қуаттады. Революциялық публицистиканың ең жоғарғы үлгісі марксистік-лениндік классикалық еңбектер болып саналады. [1:35]
Қазақ баспасөзі XIX- ғасырдың екінші жартысында, яғни Қазақстанның Ресейге қосылуының нәтижесінде пайда болды. Оның даму тарихы әлі толық зерттеліп, бір жүйеге келтірілген жоқ.
Бұл саладағы ең алғашқы сөз, бізге белгілі дерек бойынша 1925 жылы айтылған екен. Сол жылы жазғы тұрым Ташкентте Ақжол газетінің ұйымдастырумен жалпы қазақстандық баспасөз тілшілерінің съезі өткізілген. Съезде Байтасұлы Қазақ баспасөзінің тарихы туралы деген тақырыпта баяндама жасаған.
С. Сейфуллиннің айтуына қарағанда, ол Баяндамасында алғашқы революция кезінде шыққан газеттердің қандай болғанын өзінше бұза, шала-пұла айтқан көрінеді (Тар жол тайғақ кешу 1960 жыл). Баспасөздің маңызы, атқарар рөлі, ондағы жаңа леп, бағыт-бағдарлар жайлы сөз жөнінен Рысқұловтың Баспасөз мәнісі (1926) атты еңбегінің мәні зор деп есептейміз.
Қазақ баспасөзінің бағыт-бағдарына алғаш баға бергендердің бірі жазушы-академик С. Мұқанов. Ол өзінің 1932 жылғы XX ғасырдағы қазақ әдебиеті деген кітабында қазақ баспасөзіне біраз талдау жасайды. Сол сияқты профессор Қ. Жұмалиев пен профессор Е. Исмайыловтың 1941 жылғы Қазақ әдебиеті деген оқу құралында, Қазақ ССР тарихында., Қ.Бисембиевтің 1961 жылғы Қазақсанда XIX ғасырдың аяқ шенінде және XX ғасырдың басында болған саяси-идеялық ағымдар деген кітабында қазақ баспасөзі туралы сөз болды. Қазақ баспасөзінің кешегі-бүгінгісін бірыңғай зерттеп, мол мұра қалдырған Х. Беккожиннің есімі ерекше аталуға тиіс. Аталған авторлардың еңбектері кезінде өз міндеттерін атқарады, өз қызметтерін көрсетті.
Революциядан бұрынғы баспасөз бетінде басылған мәліметтерді ғылыми маңыздылығы жағынан архив қазынасымен бір дәрежеге қоюға болады. Әрине осы газет-журналдарда басылған шығармалардың кез келгенін пайдаланарда оған сын көзімен қараған дұрыс.
Қазақстан жерінде шыққан газет-журналдардың басым көпшілігі орыс тілінде басылғанымен қазақ тіліндегілер де аз болған жоқ. Солай дегенмен де орыс тіліндегі газет- журналдардың көпшілігі реттеліп, библиографиясы жасалып, материалдары ғылыми айналымға түскенімен қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздер күні бүгінге дейін реттелмеді, олардың толық библиографиялық көрсеткіштері жоқ. Осыдан барып көптеген ғылымдарға, әсіресе шығыс халықтарының әдеби, мәдени мұраларын, тарихын, экономикасын, тілін зерттейтін ғалымдарға осы бай мұра бүтіндей белгісіз болып келді. Ал, бұл газет журналдарға көз жіберіп , сырын ашып, ақтарып көретін болсақ, олар революцияға дейінгі Қазақстанның тарихынан, әдебиетінен, мәдениетінен, шаруашылық жайларынан толып жатқан соны деректер бергені даусыз. Тағы бір айта кететін жай Қазақстанның тарихын, экономикасын, әдебиетін, мәдениетін зерттейтін ғалымдар қазақ тілінде ертеректе шыққан газет-журналдарын тауып пайдалану үшін көптеген уақыттарын жоғалтады. Оның қиындықпен түсетін бір себебі мынада: бұл газет-журналдар кітапхана қорымен архивтерде түгел сақталмаған.
Патшалық Ресейдің қол астындағы ұлттар тіліндегі шыққан газет-журналдарда басылған мақалалардың түгелге жуығы библиографияға түсірілмегенін ескерсек, қазақ тіліндегі библиография тіпті болмаған. Бұл жұмыс тек кейінгі кезде ғана қолға алынып, қазақ халқының мәдени өмірін, тарихи даму жолындағы өзгерістерді талдап, зерттеуде жұмыстар атқарылып, түрлі энциклопедиялар мен библиографиялармен жинақтар шығарылды.
Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеуде елеулі қателіктер, үлкен кемшіліктер болды.
Кейінгі жылдары қазақ баспасөзін зерттеудегі қателіктерді түзеу жөнінде бірқатар жұмыстар істелді. Б. Кенжебаев өзінің алғашқы кітабын түзетіп, 1956 жылы Қазақ баспасөзі тарихынан деген атпен қайта бастырып шығарды. Осы кітаптың авторы да бұрынғы жіберілген қателіктерін ескере отырып , қазақ баспасөзі тарихына байланысты бірқатар мақала жариялады, осыған орай басқа авторлардың да мақала, кітапшалары жарық көрді.
Қазақ баспасөзін зерттеуге бұрын-соңды басылып шыққан библиографиялық көрсеткіштер көп жеңілдік келтіреді. Бұл жөнінде Алянтровтың, Седельниковтың, Сабитовтың, сондай-ақ академик Ә. Марғұлан мен профессор Е. Исмайыловтың басшылығымен Ү. Субханбердина құрастырған библиографиялық көрсеткіштерді атап көрсетуге болады.
Осылардың бәрі қазақтың мерзімді баспасөзінің тарихы туралы жинағы кітап жазу қажеттігін туғызды. Бұл жөнінде Х. Беккожин көптен бері зерттеу жүргізді, бірақ бұдан 1830 - 1960 жылдар арасында шыққан қазақ газеттерімен журналдарын түгелдей егжей-тегжейлі зерттеген екен деген ұғым тумауы керек. Бұл, біріншіден, тек бір кісінің қолынан келетін іс емес. Бұл кітапты (Қазақ баспасөзінің даму жылдары) автор өзінің және басқалардың зерттеулері негізінде жазды.
Екіншіден, бір кітаптың ішінде қазақтың мерзімді баспасөзінің барлық жағдайын қамту да мүмкін емес болатын.
Әрине, қазақ баспасөзінің тарихын Ресейдегі жұмысшы баспасөзінің тарихымен теңестіруге болмайды.
Жоғарыда қазақ баспасөзінің тарихы әр кезеңдегі тарихи оқиғаларға байланысты зерттелуі тиіс делінген. Бұл қазақ халқының әлеуметтік өміріне, экономикалық жағдайына тығыз байланысты зерттелуі тиіс деген сөз. Осылай зерттелгенде ғана баспасөздің қоғам дамуында атқаратын рөлі айқындала түседі.
Сол кездегі өркендеген орыс халқының озат мәдениеті қазақ мәдениетінің өркендеуіне елеулі әсерін тигізді. Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев сияқты демократ-ағартушылар шықты, олардың ізінше ұлт қаймақтары, интелегенциясы қалыптаса бастады. Орысша және қазақ тілінде оқытатын мектептер ашылды. 1862 - 1900 жылдар арсында қазақ тілінде 70 шамалы кітап басылып шығып, қазақтың жазба әдебиеті мен мерзімді баспасөзі пайда болды.
Қазақстанның қалаларында патшаның жергілікті әкімшілік орындарының ресми органдары болып табылатын газеттер шыға бастады. Облыстық ведомоствалармен қатар қазақ тіліне аударылып Орынборда Торғай газеті, Омбыда Дала уалаяты, Ауыл шаруашылық листогі сияқты газеттер жарық көрді. Ташкентте қазақ тілінде шығарылған Түркістан уалаяты газеті, сондай-ақ Оралда, Астраханьда және кейбір қалаларда шығарылған газеттер де Қазақстан сол кездегі өмірімен тығыз байланысты болды.
Бұл газеттер қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік шаруашылық және мәдени-ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша өкіметінің отаршылдық саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз орындату сондай-ақ оның ресми көзқарастарын халық арасында кең таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау мақсатымен шығарылды.
Алайда патша үкіметі тарапынан көзделген мақсатқа қарамастан Қазақстан да мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда болуы елеулі әсер еттті. Патша өкіметінің заңдарын, жарлықтарын жариялай отырып, оның реакцияшыл, отаршылдық саясатын уағыздай отырып, бұл органдар сонымен қатар өз беттерінде өнеркәсіп пен ауылшаруашылығы өндірісін дамыту мәселелерін көрсетеді. Бұл газеттер де мал шаруашылығы мәселелері, жаңадан ашылған мектептер туралы кең жазылып отырды, қазақ халқының тарихына, тіліне, ауыз әдебиетіне, этнографиясына, Қазақстанның археологиясы мен пайдалы кен байлықтарына арналған мақалалар басылып тұрды.
Әсіресе, әуел баста аударма болса да, бірте-бірте дербес газет дәрежесіне дейін жетіп, қазақ тілінде шығарылған Түркістан уалаяты (1870-1882), Дала уалаяты (1888-1902) қазақ баспасөзі тарихынан алғашқы беташары болып табылады. [1:37]
Ағылшын газетінің тарихы XVII ғ-дан бастау алады. XVIғ. аяғында-ақ қысқаша хабарламалар тарататын парақшалар пайда болды. Кез келген мұндай баспа немесе жаңалықтар тек бір жаңалық көзіне не бір субъектіге ғана қатысты болды.
Ескі үнпарақтардың атауларына назар аударсақ: "Newe newes, containing a short rehearsal of Stukely's and Morice's Rebellion" (1579), "Newes from Spain and Holland" (1593), "Wonderful and strange newes out of Suffolke and Essex, where it rayned wheat ,the space of six or seven miles" (1583). Хабар тарататын мұндай парақшалар тек уақыт өте келе шығып тұрды, олардың шығарылатын нақты уақыты болған жоқ және газет санатына жатқызылмады да, бірақ бұл парақшалардың британдық баспасөздің түпкі атасы екені даусыз.
Ағылшын баспасөзінің мезгілімен шыққан алғашқы газеті 1622 жылы 23 мамырда жарық көрген Weekly News газеті болып табылады және оның қызметі 1641 жылы жұмысын тоқтатқанға дейін 20 жылға ұласты. XVII ғ-да басқа да бірде табыс шыңынан көрінген, бірде шектеу қойылған көптеген үнпарақтар жарық көрді. Үкімет тарапынан қатаң лицензиялау жүйесі енгізілуімен үнпарақтардың көбісі өз қызметін тоқтатты. Үкімет өз кезегінде 1666 жылы 5 ақпанда өзінің The London Gazette деген үнпарағын жарыққа шығарды. Күн ара шығарылған бұл үнпарақта ресми ақпараттар, корольдің жарлықтары, шетел жаңалықтары және жарнама басылды.[5:273]
1692 жылы Англияда 26 түрлі газет шығарылып жатты және олардың саны уақыт өткен сайын өсе түсті. Бұл газеттердің барлығы дерлік күнделікті шығарылған жоқ, сондықтан да, көбісі газет пен журнал арасындағы басылым іспетті болды. 1724 жылы Англияда 3 күнделікті шығатын газет, 5 апта сайынғы газет, аптасына үш рет басылып шығатын 7 газет болды. Осы кезден-ақ күнделікті газет пен журналдардың ара жігін ажырататын айырмашылық пайда болды: аптасына бір рет немесе одан да сирек басылатын газеттерге Magazine (The London Magazine, The Universal Magazine, the European Magazine) сөзі қатар қолданылды, ал күнделікті газеттердің көпшілігінің атауында "News" қолданылды.
"London Gazette" газетінің алғашқы нөмірлері әрқайсысы екі колонкадан болатын екі беттен тұрды. Мұнда мұхитқа шыққан кемелер жайлы, кейбір шетел жаңалықтары, кейінгі жылдары ағылшын газетінің дамуына ықпал еткен хабарландырулар басылды. Стилистикалық құрылымы жағынан өзіндік ерекшелігі болған ертеректегі (XVII ғ.) хабарландырулардың бірі қаланың жартысын дерлік жойған Лондондағы өртке байланысты болды. Ол хабарламада былай делінеді:
"Such as have settled in new habitations since the late fire, and desire for the
convenience of their correspondence to publish the place of their present abode,
or to give notice of goods lost or found, may repair to the corner house in
Bloomsbury, or on the east side of the great square, before the house of the Right
Honorable the Lord Treasurer where there is care taken for the receipt and publication of such advertisements."
1648 жылғы газеттерде шыққан, мәселен, жоғалып кеткен екі атты тауып әкелушіге сыйақы беретіні туралы хабарлама сияқты хабарламалар да өз алдына қызық.
Алайда, газет шығарушылар газет бетіне хабарландыру шығаруды кіріс көзіне айналдыру мүмкіндігін жете түсіне қойған. Тек 1657 жылы әлдебіреу Newcome газетіне шай сату туралы хабарландыруды орналастырып, газетті жарнама құралы ретінде пайдалану негізін қалады.
"That Excellent, and by all Physicians approved China Drink, called by the
Chineans, Tcha, by other Nations Tay, alias, Tee, is sold at the Sultaness' Head
Cophee House, in Sweeting's Rents, by the Royal Exchange, London."
Күнделікті шығатын алғашқы ағылшын газеті the Daily Courant 1702 жылы 11 наурызда жарық көрді. Онда көбіне шетел жаңалықтары басылды. Алғашқы басылымда көрсетілген баспаның принципіне қарама қайшы келетініне қарамастан мұнда пікірлер жазылмады. Осылайша, ертеректегі ағылшын газеттері ақпарат таратушы басты құрал болды. Пікірлер тұрақты элемент ретінде кейінгі газеттерде пайда болды. XVIII ғ-дың орта кезінде-ақ британдық газет қазіргі нұсқасына көбірек ұқсады: парақ бетінде пікір жазылған отандық және шетелдік жаңалықтар, жарнама, хабарландырулар мен мақалалар басылды.
Американдық басылымның өрлеуі XVII ғ-дың аяқ кезі мен XVIII ғ-дың басында америка топырағына британдық қоныс аударушылардың аяқ басуымен сай келеді.
Ағылшын газетінің өзіндік стандарты мен стилін қалыптастыруға ғасырдан астам уақыт кетті. Тек XIX ғ-да ағылшын газеті бөлек функционалдық стиль ретінде тіл құралдарының жүйесіне айналды деуге болады. [9:387]
1.3 Газет стилінің ерекшеліктері
1889 жылы А.П. Чехов жазушы В.А. Тихоновқа жазған хатында: ...мен сіздің газет тілін жақсы меңгергеніңізді білмеппін. Соншалықты ұқыпты, бірқалыпты, көңілге қонымды. Мен тіпті қызғанып та қалдым, себебі газет тілін мен меңгере алмадым дейді. [10:87]. Осыдан газет стилінің өзіндік ерекшелігін, басқа стильдерден өзгеше екендігін байқауға болады.
Басты ерекшелігі деп газет тілінің әлеуметтік баға берушілігін атауға болады. Бұқаралық ақпарат құралдары оқырмандардың ойлауы мен сезіміне әсер ету мақсатында тілдің барлық ресурстары мен мүмкіншіліктерін жұмылдырады. Әдеби тілдің басқа стильдеріне қарағанда газет-публицистика стилінде сендіру тілдің басты функциясы ретінде қызмет атқарады, және ол айқын үгіт-насихаттық сипатта болады. Бұл, біріншіден, тілдік құралдарды таңдауда көрінеді. Публицистикада қарастырылатын сұрақтар саяси мазмұнда және саяси бояуға қанық болатындықтан ондағы тілдік құралдар да саналы, мақсатты сипатта болады.
Сөздердің, әсіресе, идеологиялық түсінікті жеткізуіне байланысты сөздердің қолданылуы, бір сөзге түрлі баға, әртүрлі мазмұн беретін әлеуметтік топтардың, класстардың әсерін сезінбеуі мүмкін емес. Сөздерді ұқсас жағдайларда және ұқсас контекстте жиі қолданудың нәтижесінде сөзде белгілі бір әлеуметтік бояу, мағынасының саяси реңкі қалыптасады. Мәселен, тарихтан мысал алатын болсақ, азамат (citoyen) сөзі революциялық көзқарастағы француздар үшін қазіргі уақыттағы француз тіліндегідей нейтралды мағынада болған жоқ; ол жоғары стилистикалық бояуға қанық болды және оның өзіндік әлеуметтік-бағалаушылық элементі болды. [11:41].
Газет-публицистикасы стилінде бағалаушылық категориясы ерекше рөл ойнайды. Публицистикада бағалаушылық тіпті жалқы есімдер сияқты спецификалық облысты да қамтиды.
Айта кету керек, бағалаушылық принципі индивидуалдық емес, нақты әлеуметтік сипатта болады. Газеттегі сөз тек авторға емес, редакцияға да, және де ұжымдық насихаттаушы, агитаторы және ұйымдастырушысы ретінде пікірін, саясатын білдіретін қоғамдық топқа, ұйымға, одаққа, партияға, классқа тиесілі. Газет сөзінің салмағы мен күштілігінің себептерінің бірі осы. [10:41].
Газет-публицистика тілі бәрінен бұрын халыққа ықпал етуге арналған, сондықтан да ол оқырмандар қызығушылығын ең бірінші ескереді. Журналистік шығармашылық процесінде нақты бір форма, құралдар, бағалау әдістері, әр түрлі жағдайларға, нысандарға, тұлғаларға, әлеуметтік-саяси өмірге деген қатынас қалыптасады. Және бұл формалар мен бағалау әдістері жалпы таралымға ие болады, әлеуметтік тұрақты, дәстүрлі газеттік сипатқа ие болады.
Жалпыға бірдей қолжетімділігі, коммуникативтік маңыздылығы газет тілінің маңызды ерекшелігі болып табылады. Газет тілінің ерекшелігі - оның бәріне де, барлығына да арналғандығында, -- деп жазады белгілі советтік журналист Д. Заславский, -- Газетті академик те, қатардағы жұмысшы да, қарттар мен жастар да, мұғалімдер мен инженерлер, дәрігерлер де оқиды... Газетті халық оқиды. Газет арқылы партия бұқара халықпен күнделікті маңызды, бірінші орында тұратын саяси, шаруашылық, мәдени мәселелер туралы, сонымен қатар, көркем әдебиет жайында сөйлеседі. Сондықтан да газет сөзі қарапайым, бірақ та күрделі түсініктерді анық әрі өте нақты жеткізе алатын болу керек [12:51].
Газет сөзінің жалпыға бірдей, саны мен құрамы сансыз аудиторияға бағытталғаны түрлі сөйлеу құралдарын таңдау принциптерін анықтайды. Мұндағы ең бастысы -- қолжетімдік сапасына ие болмайтын және қолданыстан шеттетілген сөздерді алып тастау үрдісі. Газет тіліне қолданыс аясы шектеулі сөздер мен сөз тіркестері, диалектизмдер, архаизмдер, поэтизмдер, варваризмдер, жекелеген неологизмдер және т.б. тән емес, бірақ кейде мүмкін. Хабарды түсінуде қиындық туғызуы мүмкін сөздердің барлығы да алып тасталынады. Жекелеген сөз қолданудағы құралдардың пайда болуы газеттің өмірде өткір қажетті экспрессивті мағынасының қажеттілігінен туындайтын кері үрдісін айта кету керек. [13:31]
Газет-публицистика стиліне экспрессивтік ерекше сипат тән. Егер көркем әдебиет стилінде образдылық оның негізгі принципін, негізін құрайтын болса, басқа стильдерде ол міндетті емес болуы мүмкін. Әдеби шығарма жазуда жазушы публицистикалық ауытқуларды (отступления) жиі қолданады. Публицистикаға әдеби тілдің әр түрлі элементтерін алуан түрлі қолдану тән, бірақ олар басқа стильдің публицистикалық функция атқаратын таңбасы ретінде қабылданады. Публицистиканың экспрессивтілігі, мәнері образдылыққа келіп тірелмейді және онымен шектелмейді. Бұл тек газет-публицистика стилінің өрнек құралдарыны, мүмкін компоненттерінің бірі.
Публицистика эмоционалды, мәнерлі, бірақ бұл мәнерліліктің табиғаты көркем әдебиетке қарағанда өзгеше. Шындыққа әкелетін тәсіл публицистика стилі мен көркем әдебиетте принципиалды түрде өзгешеленеді. Жазушының мақсаты - шындықты бейнелеу, және тек өзі салған суреттеу, кейіпкерлер арқылы өзінің ұнатушылығы мен анипатиясын жеткізу. Бұл жерде көндірушілік пен бағалау екінші орында. Публицист тура әрі ашық түрде үгіттейді, көндіреді, насихаттайды. Бұл жерде көндіру - бірінші орында, ол сөзде, оның мағынасында, эмоционалдық бояуында көрініс береді. [14:40].
Газет экспрессивті құралдарды қатты қажет етеді, бірақ бұл экспрессия әлеуметтіік сипатта болады, ол мақсатты бағытталған, бағалаушы. Метафоралар, эпитеттер, салыстырулар мұнда олардың газеттік-публицистикалық типін айта алатындай ерекше рөл атқарады. Поэзияда немесе кейбір прозалық жанрларда орынды болатын күрделі, жасанды метафоралар, эпитеттер ақпарат құралдарының табиғатына қарама-қайшы келеді. Мұнда эстетикалық критерия қызметін қарапайымдылық пен айқындық атқарады. [15:71].
Г.Я. Солганик атап өткендей, метафоралар газет-публицистика тілінде қаншалықты образдылық үшін қолданылса, соншалықты бағалаушылық жағымды және жағымсыз (салтанаттылық, мақұлдау, ирониялық) эффектін тудыру үшін қолданылады. Зерттеуші газеттен мысалдар келтіреді: космический успех, дирижер команды: дирижеры движения, конструкторы запахов (парфюмерлер туралы), композиторы моды, ледовая симфония и др. Әдетте, метафоризация идеологиялық, экономикалық қатынас үшін маңызды түсінікке ұшырайды. Мысалы: хлеб промышленности, стальные артерии, нефтяная целина, электрические реки, рисовая житница және т.б. Салыстыру үшін материал метафоралар әдетте жүгінудің өзі бағалаушылық эффект тудыратын жоғары қоғамдық мәртебеге ие аймақтан алынады. [10:37].
Егер газет-публицистика стилінің экспрессивтілігі туралы жалпы айтатын болсақ, ол тек метафораға, салыстыруға, эпитетке және т.б. барып тірелмейді. Публицистикалық идеяны іске асыратын болғандықтан барлық тіл құралдары экспрессивті маңызды сипатқа ие болады. Сондықтан да публицистикада (көркем әдебиеттегідей) нақты және айқын, тиімді және экспрессивті сөз таңдау маңызды мәселе.
Публицистика стилінің басты принципі, оның құрылымының негізі болып автордың тура, тікелей өзіндік мені болады. Көркем тіл шартты. Суретші тудырған әлем ойдан шығарылған, елес. Автордың мәтінге тура араласуы мүмкін, бірақ көркем стильге бұл сай емес. Газет-публицистика стилі шарттылықтан айырылған. Публицистикада авторлық мен ашық көрініс береді, бұл жанрмен, баяндаудың тонынан туындаған. Сондықтан бұл жерде публицисттің жеке болмысы, оның ішкі ой, сезім, идея байлығы үлкен мәнге ие болады да, ал публицистиканың тіл қызметі эмоционалды-жеке болмыстық сипатқа ие болады. [16:89].
Көркем мәтінде бірнеше тілдік жіктердің (автор, баяндаушы, кейіпкерлер образы) қиылысуы болуы мүмкін. Публицистикада, қағида бойынша, тек бір тілдік жік - автор сөзі болады. Бірақ публицистика тілінің бір жоспарлылығы оның кедейлігінің белгісі емес. Керісінше, оның мәнері мен күштілігі дәл осы қасиетінде болып табылады. Публицист не жайлы айтса да, тіл құрылымында оның даусы, эмоцияға деген бағасы, ой толғанысы, тақырыпқа деген қызығушылығы мен толғанысы тура әрі айқын көрініс береді. Авторлық позицияның белсенділігі публицистиканы көркем әдебиеттен күш жағынан басым қылатын мықты әсер ету құралы етеді.
Газет-публицистика тілінің ерекшеліктеріне оның ерекше стандарттылық сипатын да жатқызуға болады. [17:29]. Стандарт -- газет тілінің өзіне ғана тән қасиеті. Жұмысты жеңілдету мен жылдамдатуын тудыратын оның дәстүрлі дағдылары мен әдістерінсіз адам әрекетінің ешбір түрі мүмкін емес. Тіл стандартталуы - әр түрлі сфера мен жалпы қатынасқа арналған көлемді және коммуникативті мақсаттағы сөз тіркестерін (формулалар, стандарттар) тудыруға арналған табиғи, объективті және дамушы процес.
Газет тілі стандартының ерекшелігі бәрінен бұрын оның әлеуметтік- бағалаушылық сипатында жатыр. Газеттік клишенің (тілдік стереотипінің) басым көпшілігі жағымды немесе жағымсыз сипатқа ие. Газет өзінің көпшілік жанрларында көп қолдануға және көбінесе эмоционалдық әсері бар үгіттік, насихаттық, бағалаушылық стандартқа сүйенеді.
Дегенмен, газеттік клише көбіне консервативті және көркем әдеби тіл клишесімен салыстырғанда төзімді, бірақ олар тозуға бейім. Кез келген, әсіресе, эмоционалды, экспрессивті әсер етуге бағытталған сөз тіркесі уақыт өтісімен өзінің мәнерлі қуатынан айырылады, штампқа айналып, ауыстыруға не жағартылуға мәжбүр болады. [18:51].
Осылайша, газет тілі - өзіндік мәнер, әсер, эстетикалық идеалға ие эмоционалдық ресурстары бар әдебиет тілінің ерекше бір түрі.
1.4 Тақырып газет стилінің элементі ретінде
Кез келген басылымның негізгі мақсаттарының бірі - дүйім жұрттың назарын өзіне аударту. Әрбір газеттің ажырамас бөлшегі - әрине, мақаладағы ақпаратты бірнеше ғана сөзбен жеткізетін, оның не туралы екенін көрсететін тақырыбы. Оқырманның мақаланы оқымас бұрын ең алдымен назар аударатыны осы тақырып.
Баспасөз композициясында маңызды орын алатын бөліктерінің бірі - тақырып аттары. Ғалымдардың пікірі бойынша, тақырып аттары мына талаптарға сәйкес болуы шарт:
- Тақырып аттары оқырман назарын өзіне қарату керек;
- Қысқа болуы тиіс;
- Мәтін тақырыбымен байланысты ойды қамтуы керек;
- Мәтінді одан әрі оқуға деген қызығушылықты тудыруы тиіс; [19:1]
Көптеген зерттеушілер тақырып комплексін оқырман назарын аудартатын, газетті оқуға тартатын не оқымай кері ысыруға себеп ететін ең бірінші белгісі деп есептейді. Мәтіннің басында келетін тақырып публицистикалық материалдың мазмұны туралы белгілі бір ақпарат береді. Сонымен қатар, газет жолағының, газет нөмірінің тақырыбы оқырман назарын аудартып, қызығушылығын оятатын, эмоцианалдық бояуға қанық болады, осыған байланысты тақырыпқа арналған көптеген журналистикалық жұмыстар бар. (В.З. Санников, А.Н. Кулаков , А.Н. Назайкин, Г.Я. Солганик).
Тақырыпты зерттеуде көптеген бағыттар бар. Барлық тәсілдерді екі топқа біріктіруге болады:
1) Тақырыпты олардың құрылымы мен газет жолағында формалды орналасуы көзқарасы тұрғысынан зерттеу.
2) Лингвистикалық зерттеулер.
Тақырыптық комплекс бұл табиғаты екі жақты өзіндік мәтін элементі. Тақырып бір жағынан өз бетінше мәтін элементі болады және мәтіннен тыс оқыла алады, сондықтан да тақырып белгілі бір тәуелсіздік дәрежесі бар және мәтіннен тыс тілдік элемент ретінде қарастырылады. Алайда, екінші жағынан, тақырып мәтінмен тығыз байланысты және тұтас мәтінді оқыған кезде ғана толық түсінікті болатын шығарманың құрылымдық элементі. Мәтінмен бірге тақырып мәтіннің архитектоникасын құрайды. Негізгі мәтін мен тақырып арасында әрқашанда логикалық қатынас бар. Тақырыптың екі жақты табиғаты әдебиеттегі тақырыпқа арналған жағдайлардың екі аспектісін анықтады, яғни, тақырып құрылымдық және психологиялық аспектілер тұрғысынан қаралады. Осыған байланысты мәтін мен тақырып қатынастарының маңыздылығын атап өту маңызды. [20:85].
А.Н. Кулаков Тақырып мәтіннің басында тұрады, одан белгілі бір кеңістікпен бөлініп тұрады, бұл оған тілдің өзіндік дербес элементі ретінде қызмет етуге мүмкіндік береді деп жазады [21: ]. Тақырып мақаланың құрылымдық компоненті бола тұра автономды қызметін атқарады, мәселен автордың тілдік объектісіне және байланыс шартына қатынасын бейнелеу қызметі. Тақырып сонымен қатар шартты қызмет атқарады (тақырып мәтінмен байланысты болады). Мысалы, автордың мәтінге деген қатынасы мен мәтін үндестігі бейнелеу қызметі. Бұл көзқарас тұрғысынан мәтінге және тұтас газетке назар аударту басты функция болып табылады.
Жоғарыда атап өткендей, тақырып мәтіннен бұрын тұрып, публицистикалық шығарманың мазмұны туралы белгілі бір ақпарат береді және оқырманға әсер етіп, оны оқуға ықпал етеді. Тақырыптың оқырманға әсер ету тұрығысынан маңыздылығы оның коммуникативті-күш позициясын алатындығымен анықталады. Осыған байланысты А.Н. Кулаков түсіндірмелік функциясын бөлеп көрсетеді [21:67].
Тақырып, қағида бойынша, екінші кезекті семантикалық элементтері түсіп қалған максималды сығылған, өте ықшам сөз тіркестерінің көмегімен жазылады. Айта кету керек, тақырып құрарда тек жалпы қолданыстағы лексика мен қарапайым грамматикалық құралдар қолданылады.
А.Н. Назайкин тақырыпты жүйенің басқа элементтерінен әлдеқайда өзгешеленетін ерекше лингвистикалық феномен деп атайды. Автордың пікірінше, кез келген шығарманың тақырыбы оның мазмұнымен әрқашанда тығыз байланысты, атап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 5
1 Газет стилінің жалпы сипаттамасы
0.1 Публицистикалық стиль және оның функциясы 8
0.2 Газет тарихы, қалыптасуы 11
0.3 Газет стилінің ерекшеліктері 15
0.4 Тақырып газет стилінің элементі ретінде 18
2 Газет стилінің грамматикалық ерекшеліктері
2.1Тақырыптың грамматикалық ерекшеліктері 26
2.2Газет хабарламасы мен мақаласының ерекшеліктері 33
2.3Ағылшын газеттерінің грамматикалық параметрлері 37
2.4Газет тіліндегі сөзжасам 40
2.5Газет мәтінінде төл сөз бен төлеу сөздің берілуі 47
2.6 Газет мәтінінің құрылымы мен синтаксистік ерекшеліктері 51
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 62
Кіріспе
Қазіргі таңда қоғамды бұқаралық ақпарат құралдарынсыз елестету қиын. Олардың рөлінің басымдығы сондай, төртінші билік деп те атайды.
Қоғам өмірі үнемі өзгерісте болып отырады. Қоғамға қызмет ететін тіл де осы өзгерістерге сай өзгереді. Қоғамдық өзгерістер сол тілден көрініс табады. Соның ішінде, қоғамда болып жатқан оқиғалар басқа стильдерге қарағанда публицистика стилінде айқын көрінеді. Публицистика стилі түсінігі кең ауқымды тақырып болғандықтан, бұл жұмыста соның бір тармағы, газет стилін қарастыратын боламыз.
Бұқаралық ақпарат құралдарының ескі түрі баспа болып табылады. Ол жеке дара күш ретінде өз алдына тәуелсіз. Баспалық ақпарат құралдары елдің мәдени және саяси өмірінде маңызды орын алады, адамдарға айналасында болып жатқан оқиғаларға қанық болуына, бағытталуына септігін тигізеді.
Газет публицистикасын жаңа тарихты, қоғамның күнделікті қарбалас тіршілігі, саяси, әлеуметтік, тұрмыстық тағы басқа мәселелердің толықтай көрінісін беретін заманауи жазба деп атайды. Газет стилінің тақырып шектеусіздігі оның лексикасының ерекше ауқымдылығы мен әртүрлілігін көрсетеді. Газет сөзінің принципиалдық ерекшелігі ондағы газет стилі ауқымында бағалаушылық қасиетіне ие болатын эмоционалдық рөлінен көрініс табады.
Телевидение, радио бұқаралық ақпарат құралдарының қуатты дамығанына қарамастан газеттің қоғам өмірінде маңызды рөл атқаруының жалғасын табуы газет тілінің лингвистикалық зерттелуінің маңыздылығын көрсетеді.
Тасқа қашалып жазылған дүниенің ешқашан құны жоғалмайды. Ол біздің тарихымыздан белгілі. Егер оның құны мәңгілік болмаса, сонау Тоныкөк, Күлтегін ескерткіштеріндегі жазулары соншама ғасыр сақталып қалмас еді. Газет пен журнал да сондай. Мәңгілік. Сарғайған парақтардағы сарғайған жазуларды кез келген сәтте тауып алуымызға мүмкіндік бар. Сонау 1870 жылы шыққан Түркістан уәлаяты газеті, Дала уәлаяты газеттері немесе революциядан кейін Алаш азаматтары шығарған Қазақ, Айқап сияқты басылымдар осының дәлелі. Алаш арыстары жазып қалдырған рухани дүниелеріміздің бәрі тасқа қашалып жазылғандай күні бүгінге дейін сақталып қалды. Бұл да газет пен журналдың құдіретінің арқасы. Замана көшіне ілесіп, өркениетті қоғамда ақпараттық кеңістік адам ілесе алмайтын шапшаңдықпен қарыштап дамып келеді. Бүгінде газет пен журналдың орнын көбіне интернет-ресурстар басып келеді.
Газетті біз жалпы публицистикалық стильге жатқызамыз. Бірақ И.П.Гальперин публицистика стилін бөлек те, газет стилін бөлек алып қарастырады [5:315]. Бірақ мұнда газет стилін публицистикалық стиль деп те, газет стилі деп те қарастыратын боламыз.
Газет тілі көп стильді: газет жолдарында әдеби тілдің барлық стильдері өз орындарын тапқан: хроникалық ақпараттық жазбалар мен оған жақын жанрлар іс-қағаздары стилінде беріледі; газетке жарияланатын үкіметтік қаулылар, дипломатиялық актілер және т.б. ресми іс-қағаздармен байланысты; экономикалық шолу, статистикалық анализдер, ғылыми-техникалық прогрестің кейбір аспектілерін жария ететін мақалалар ғылыми стиль нормасымен беріледі; кейбір жанрлар публицистикалық (мысалы, үгіттеуші-насихаттаушы мақалалар), кейбіреулері публицистикалыққа да, көркем-әдеби стиліне де келмейді (очерк, фельетон, памфлет), үшінші біреулері ауызекі ақпараттық (сауалнама, репортаж), келесісі беллетристикалық (әңгіме, өлеңдер).
Газет негізін құрайтын - мақала. Ал мақала негізі - оның тақырыбы. Мақала тақырыбы оқырман назарын өзіне аудартатын немесе оны оқымай кейінге қоя салуға ықпал ететін нағыз құрал. Тақырып газет шығармасының мазмұны туралы белгілі бір ақпарат береді. Сонымен қатар, газет нөмірінің, газет бетінің атауы оқырманның оқуға деген ынтасын тудыратын, назарын өзіне аудартатын эмоционалдық бояуға қанық болады.
Газет тілі функционалдық стильдердің бірі ретінде лингвист зерттеушілер назарын өзіне тартады. Бір жағынан, бұл тақырыпқа арналған көптеген жұмыстардың теориялық жағы басым келетінін атап өткен жөн.
Тақырып өзектілігі газет-публицистика мәтінінің грамматикалық аспектілерінің жеткілікті зерттелмегендігіне негізделген. Газет мәтінінің, тақырыбының әсер ету ерекшелігі мен қабылдануы осы тұрғыдан зерттеушілер назарында болып келгені де зерттеу жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Ғылыми жаңалығы: газет стилінің ағылшын және қазақ баспаларындағы грамматикалық ерекшеліктері қарастырылады.
Дипломдық зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы ағылшын тілінің сабақтарында талдау жұмысын қолдануға болады және де ағылшын тілді және қазақ тілді баспа тілдерін зерттеу жобаларына, курстық зерттеу жұмыстарына негіз бола алады.
Қарастырылып отырған зерттеу жұмысының қазіргі уақытта зерттелуіне баға: газет стилі қанща кең ауқымды болғанымен, оның грамматикалық ерекшеліктеріне арналған зерттеу жұмыстары жоқтың қасы, есесіне стильдің лексикалық және стилистикалық ерекшеліктеріне зерттеу жұмыстары көп кездеседі.
Жұмыс мақсаты:
Газет стилі ұғымын, жалпы сипаттамасын және оның функциясын қарастыру;
Ағылшын тілді және қазақ тіліндегі баспасөздер стилінің грамматикалық ерекшеліктерін айқындау;
Газет мақаласының құрылымы мен синтаксистік ерекшеліктерін зерттеу;
Жұмыс міндеті:
Газет стилінің грамматикалық ерекшеліктерін талдап, зерттеу;
Газеттегі мақала тақырыптарының грамматикалық ерекшеліктерін көрсету;
Газет мақалаларының синтаксистік-структуралық құрылымын зерттеу;
Жұмыс барысындағы зерттеу нысаны болған қазақ тілді басылымдар мен ағылшын тілді басылымдардың мақалалары мен тақырыптары.
Диплом жұмысының теориялық-әдіснамалық негізіне И.Р. Гальперин, М.Н. Кожина, Балақаев М., Томанов М., Жанпейісов Е., Манасбаев Б., Т. Амандосов, Солганик Г.Я, Чжао Вэньцзэ, Коробова Л.А., Кнорина Л.В., Кулаков А.Н., Журбина Е.И., т.б. сынды ғалымдардың стилистика, грамматика, лингвистика саласындағы еңбектері арқау болды.
Зерттеу жұмысының практикалық негізі ретінде The New York Times, The Telegraph, The Daily Mail, The Sun, The Denver Post, The Guardian, The Business Insider және т.б. ағылшын тілді басылымдар мен Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Ана тілі сынды қазақ тілді басылымдар қолданылды.
1 Газет стилінің жалпы сипаттамасы
1 Публицистикалық стиль және оның функциясы.
Публицистика (латынша: көпшілік, әлеумет) -- қоғам өмірі үшін маңызды мәселелерді талқылау деген ұғымда жұмсалады.
Публицистикалық стиль қоғамдық талапқа сай жазылған шығармалардың негізінде қалыптасады. Белгілі бір тілде публицистиканың өз алдына бөлек стиль болып қалыптасуы қоғамдық сананың өскенін, артқанын көрсетеді. Тілдің басқа стильдері сияқты публицистикалық стиль де бірыңғай болып келмейді. Бірқатар лингвистер публицистикалық стильдің жазбаша түріне саяси тақырыпқа жазылған газет, журналдардағы мақалалар, памфлет, очерк т. б. шығармаларды, шешендік сөздер публицистикалық стильдің ауызша түріне жатқызып жүр.
Публицистикалық стиль жұртқа үндеу, үгіт айтуда пайдаланылады. Мұндай үндеуге, үгітке қоғам үшін және дәл сол кезеңде зор мәні бар мәселелер негізі, арқауы болады. Мәселен, саяси, экономикалық, экологиялық, мәдени, моральдық мәселелер. Үндеудің, үгіттеудің мақсаты - жұртшылықты қоғамдық мәні бар іске қатыстыру, жұртшылықтың санасына ықпал ету. Тіл деңгейлеріне байланысты публицистикалық стильдің ерекшеліктері болады. Лексикада - қоғамдық-саяси терминдер мен сөздердің (митинг, ереуіл, демократия, парламент), эмоциялық баға беруші сөздердің (еңбек озаты, көшбасшы, еңбеккер, дем беруші), экспрессивтік бояуы бар сөздердің (қоян-қолтық, нық қадаммен), фразеологияда - перифразалардың (ақалтын - мақта, күріш; қара алтын - көмір, мұнай; екінші тың - қой шаруашылығы, көгілдір тың - құс шаруашылығы); морфологияда қос сөздердің (қоғамдық-әлеуметтік, бұқаралық-саяси, үгіт-насихаттық); бұйрық рай тұлғасының (орындайық, табысқа жетеміз), синтаксисте - сөйлемдегі сөздердің инверсиялық орын тәртібінің, қаратпа сөздердің, риторикалық сұрақтардың, жай сөйлем бөліктерінің, сан алуан қайталамаларының т.б. жиі қолданысқа түсуі публицистикалық стильдің басқа стильдерден өзгешеліктерін көрсетеді.
Публицистикалық стильді шағын стильдерге (подстиль) бөлу жөнінде бірізділік байқалмайды [1:34]. Дегенмен кейбір зерттеушілердің, Мысалы
А. Н.Васильеваның дәлелдеуінше, мынандай шағын стильдерге жіктеледі: 1) ресми-ақпараттық публицистикалық стиль; 2) ақпараттық-іс публицистикалық стилі; 3) ақпараттық-аналитикалық публицистикалық стиль; 4) ақпараттық-экспрессивтік публицистикалық стиль; 5) бейресми-ақпараттық публицистикалық стиль; 6) жалпы публицистикалық стиль директивалық публицистикалық стиль; 7) салтанатты-декларативтік публицистикалық стиль; 8) таза публицистикалық стиль; 9) экспрессивтік публицистикалық стиль; 10) репортаж публицистикалық стилі; 11) фельетон публицистикалық стилі [2:25]. Публицистикалық стильдің жанрлары туралы ғылыми концепция жасағандардың бірі Т.Амандосов: " Публицистика жанрыныңда пайда болу, қалыптасу, даму тарихы бар. Осы ұзақ жолда жанрлардың сипаты, өз ерекшеліктері пайда болып отырған. Дамудың осы барысында жанрлар туады, өседі, өзгереді, жолығады, жаңадан пайда болады.Баспасөз арқашанда идеялық-саяси күрестің алаңы екені мәлім.Жанрлардың мазмұны мен формасы да осы идеялық-саяси күрестерге байланысты өзгеріп, дамып отырған. Осы дамудың барысында, журналистиканың шағын жанры заметка, одан кейін барып публицистиканың талдамалы жанрларының бірі - корреспонденция пайда болғаны белгілі. Жанрлар өзара бөлінгенде, олар ерекшелене, екшеле түскенде, біз олардың сыртқы формасын ғана қарап қоймаймыз. Атқаратын қызметін негізге аламыз, өйткені оларға атқаратын қызметіне қарай сипаттама беруге болады. Публицистің алдына қойған осы мақсаттарына байланысты публицистика хабар, талдамалы және көркем публицистика болып жүйеленеді де, олар өзара іштей жанрларға бөлінеді. Әрбір жанрдың өзіне тән заңдылығы, өз ерекшеліктері, өмір шындығын көрсетуде өз әдістері бар. Публицистиканыңүлкенді-кішілі жанрлары, оның түрлері бар. Сөйтіп, публицистикалық шығармалар мынадай үш түрлі жүйеге бөлінеді: публицистикалық хабар, талдамалы және көркем публицистикалық жанрлар" деп тұжырым жасаған болатын [3:69].
Жалпы газет дегеніміз не? Орысша-қазақша түсіндірме сөздікте газетке мынадай анықтама және жалпы қысқаша тарихын береді: газет - мерзімді, уақытша не бір рет қана шығатын басылым. Ежелгі Шығыс қалаларында көпшілік орындарға ілінетін хан жарлықтарынан бастау алады. XVI ғасырда Венецияда жаңалық жазушылар орталығы құрылып, арнаулы ақпараттарын газета (италиянша gazzetta - базар нарқы туралы ақпарат сатып алуға арналған ұсақ ақша) деп аталатын тиынға сатты. 1631 ж. француздық La gazzette мерзімді басылымының шығуына байланысты газета термині осы заманғы мағынасына ие болды. Қазақ тіліндегі тұңғыш басылымдар Түркістан уәлаятының газеті (1870 - 82) мен Дала уәлаятының газеті (1888 - 1902). 20 ғасырдың басында қазақ зиялылары ұлттық мүддені көздеп, бұқаралық сананы оятуға ұмтылған Қазақ газеті (1906), Серке (1907) басылымдарын шығаруды қолға алды. Қазіргі кезде қазақ тілінде 100-ге тарта газеттер шығарылады ("Егемен Қазақстан", "Жас Алаш", "Қазақ әдебиеті", "Ана тілі", "Алматы ақшамы" т.б). Олар шартты түрде: ресми, тәуелсіз, партиялық, т.б., сондай-ақ орталық (республикалық), облыстық, қалалық, аудандық газеттерге бөлінеді. Газеттің шығармашылық-шаруашылық жұмыстарына бас редактор басшылық жасайды. [4:72] Газетті біз жалпы публицистикалық стильге жатқызамыз. Бірақ И.П. Гальперин публицистика стилін бөлек те, газет стилін бөлек алып қарастырады. Басылымда кездесетін барлық материал бірдей газет стиліне жатпайды. Оған берілген ақпаратқа баға беретін және оқырманға ақпаратты жеткізу функциясын атқаратын материалдар жата алады. Ағылшын газет стиліне оқырманды ақпаратқа қанық ету мақсатында қызмет ететін лингвистикалық бірлік ретінде қабылданған лексикалық, грамматикалық, фразеологиялық құралдардың өзара байланысты жүйесі деген анықтама беруге болады. Ағылшын газетінде ақпарат төмендегілер арқылы беріледі:
oo қысқаша жаңалық жазбалары (заметки);
oo репортаж;
oo таза ақпарат сипатындағы мақалалар;
oo жарнамалар мен хабарландырулар;
Газет қоғам пікіріне саяси және басқа да сауалдар арқылы әсер етуге тырысады. Оның бағалаушылық элементі жаңалықтарды жинау мен ұсынуда байқалады; яғни, спецификалық лексиканың қолданылуы; күмән-күдіктердің фактілер арқылы берілуі; репортердің ұсынған ақпаратында сенімсіздікті немесе жауапкершіліктен бас тартушылығын көрсететін синтаксистік конструкцияда. Негізгі интерпретация және бағалаушы құралдар - газеттік мақалалар, атап айтқанда, редакциялық мақала. Редакциялық мақала деп отырғанымыз фактілерді субъективті түрде ұсынатын алдаңғы қатарлы мақала. Бұл мақсатта эмоционалды бояуға қанық тілдік элементтердің таңдалуы көзделеді. Газет стилінің өзіне тән спецификалық лексикалық ерекшеліктері болады және ол төмендегі сөздердің кең қолданысымен айқындалады.
oo арнайы саяси және экономикалық терминдер
oo терминологиялық емес саяси лексика
oo газеттік клише
oo қысқартулар
oo неологизмдер [5:274]
Күнделікті газет жаңа ақпарат әкеледі, олардың функциясы оқырманға ақпаратты тез, нақты, түсінікті әрі көркем шағын түрде жеткізу болып табылады, сондықтан да оның тілі тілдік инновацияларға тез бейімделгіштігімен ерекшеленеді. Газет тілінің өзіндік заңдылықтары бар. Газетке тән үш жанр тобы болады: ақпараттық (хроника, заметка, есеп, репортаж, сұхбат); аналитикалық (мақала, корреспонденция, шолу) және көркем-публицистикалық (очерк, фельетон, памфлет), сонымен қатар басқа да функционалдық стильдер болуы мүмкін.
Газеттің функциясы. Публицистика стилінің арнайы функционалдық-стилистикалық зерттелуіне көп болған жоқ. Газеттің маңызды функциясы ақпараттық деп танылады, алайда, газеттің алғашқы бұл функциясын үгіт-насихаттық қызметі екінші орынға ығыстырады. Газетке ашық және айқын көрінетін экспрессивті әсер берушілік тән. Газет тілінде бұл екі функция бөлініп қарастырылмайды. Газет қоғамды ақпараттандыру қызметін атқарады, яғни, жаңа ғылыми ашылулар, техникадағы жаңа өнімдер туралы, мәдени өмір жаңалықтарын оқырманға жеткізіп, дәріптеу қызметін атқарады. Осыған байланысты газет ғылыми тіл құралдарына сүйенеді. Оған саяси, әлеуметтік-экономикалық және басқа да мәселелерді жалпылау мен оларға талдау жасау тән [6:84].
Газетші теорик те болуы керек. Газет мазмұнының теориялық бағыты ғылыми тілдің лексикалық синтаксистік ерекшеліктеріндегі тіл құралдарының әр түрлілігінен көрініс табады. Газет функциясын бірнешеуге бөледі: ақпараттық, танымдық, тәрбиелік, ұйымдастырушылық, ойын-сауықтық [7:343]. Алайда, оның басты қызметі үгіт-насихаттық, ақпараттық болып қала береді. Басқа функционалдық стильдермен салыстырғанда экспрессивті әсер ету құралдары мен жолдары публицистикалық стильде өте көп қолданылады. Газет тілінің экспрессиясы әр түрлі формада жүзеге асады. Бірақ ұстамды, бір қалыпты дәлелдің формасы мәнерлі, яғни, экспрессивті болатынын білген жөн [8:28].
Жазушының стилистикалық шеберлігі оқырманға әсер ете алатын тіл құралдарын таңдай білу болып табылады. Газет тілінің спецификасы оның ерекше әрі экспрессивті мәнерлі түрде жеткізілуінде. Публицистика стилінің экспрессивтілікке байланысты бір белгісі стандартының, яғни, газет штампының болуы.
1.2 Газет тарихы, қалыптасуы
Публицистикалық стильдің жазба түрінің ең алғаш қалыптаса бастауы халықтың жалпы мәдениеті мен экономикасына байланысты. Мәдениеті ерте дамыған елдерде публицистикалық жанр ерте қалыптасады. Оған орыс тілі мысал бола алады. Ресейде XVIII ғасырда ең бірінші газет жарық көрді; сықақ журналдар шыға бастайды. Радищевтің "Санкт-Петербургтен Москваға саяхаты" сол кезде жалынды публицистикалық шығарма болып есептелген.
XIX ғасырдың екінші жартысы публицистикаға үлкен өзгерістер енген кез болды. Бұл кезде революцияшыл-демократтар публицистиканы царизмге қарсы күрес құралы етіп жұмсады. В. Г. Белинский, Н. А. Добролюбов, Н. Г. Черны-шевский сияқты сыншы-публицистер өздерінің сын мақалаларында қоғамдық құрылысты қатты сынға алып, революциялық идеяны қуаттады. Революциялық публицистиканың ең жоғарғы үлгісі марксистік-лениндік классикалық еңбектер болып саналады. [1:35]
Қазақ баспасөзі XIX- ғасырдың екінші жартысында, яғни Қазақстанның Ресейге қосылуының нәтижесінде пайда болды. Оның даму тарихы әлі толық зерттеліп, бір жүйеге келтірілген жоқ.
Бұл саладағы ең алғашқы сөз, бізге белгілі дерек бойынша 1925 жылы айтылған екен. Сол жылы жазғы тұрым Ташкентте Ақжол газетінің ұйымдастырумен жалпы қазақстандық баспасөз тілшілерінің съезі өткізілген. Съезде Байтасұлы Қазақ баспасөзінің тарихы туралы деген тақырыпта баяндама жасаған.
С. Сейфуллиннің айтуына қарағанда, ол Баяндамасында алғашқы революция кезінде шыққан газеттердің қандай болғанын өзінше бұза, шала-пұла айтқан көрінеді (Тар жол тайғақ кешу 1960 жыл). Баспасөздің маңызы, атқарар рөлі, ондағы жаңа леп, бағыт-бағдарлар жайлы сөз жөнінен Рысқұловтың Баспасөз мәнісі (1926) атты еңбегінің мәні зор деп есептейміз.
Қазақ баспасөзінің бағыт-бағдарына алғаш баға бергендердің бірі жазушы-академик С. Мұқанов. Ол өзінің 1932 жылғы XX ғасырдағы қазақ әдебиеті деген кітабында қазақ баспасөзіне біраз талдау жасайды. Сол сияқты профессор Қ. Жұмалиев пен профессор Е. Исмайыловтың 1941 жылғы Қазақ әдебиеті деген оқу құралында, Қазақ ССР тарихында., Қ.Бисембиевтің 1961 жылғы Қазақсанда XIX ғасырдың аяқ шенінде және XX ғасырдың басында болған саяси-идеялық ағымдар деген кітабында қазақ баспасөзі туралы сөз болды. Қазақ баспасөзінің кешегі-бүгінгісін бірыңғай зерттеп, мол мұра қалдырған Х. Беккожиннің есімі ерекше аталуға тиіс. Аталған авторлардың еңбектері кезінде өз міндеттерін атқарады, өз қызметтерін көрсетті.
Революциядан бұрынғы баспасөз бетінде басылған мәліметтерді ғылыми маңыздылығы жағынан архив қазынасымен бір дәрежеге қоюға болады. Әрине осы газет-журналдарда басылған шығармалардың кез келгенін пайдаланарда оған сын көзімен қараған дұрыс.
Қазақстан жерінде шыққан газет-журналдардың басым көпшілігі орыс тілінде басылғанымен қазақ тіліндегілер де аз болған жоқ. Солай дегенмен де орыс тіліндегі газет- журналдардың көпшілігі реттеліп, библиографиясы жасалып, материалдары ғылыми айналымға түскенімен қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздер күні бүгінге дейін реттелмеді, олардың толық библиографиялық көрсеткіштері жоқ. Осыдан барып көптеген ғылымдарға, әсіресе шығыс халықтарының әдеби, мәдени мұраларын, тарихын, экономикасын, тілін зерттейтін ғалымдарға осы бай мұра бүтіндей белгісіз болып келді. Ал, бұл газет журналдарға көз жіберіп , сырын ашып, ақтарып көретін болсақ, олар революцияға дейінгі Қазақстанның тарихынан, әдебиетінен, мәдениетінен, шаруашылық жайларынан толып жатқан соны деректер бергені даусыз. Тағы бір айта кететін жай Қазақстанның тарихын, экономикасын, әдебиетін, мәдениетін зерттейтін ғалымдар қазақ тілінде ертеректе шыққан газет-журналдарын тауып пайдалану үшін көптеген уақыттарын жоғалтады. Оның қиындықпен түсетін бір себебі мынада: бұл газет-журналдар кітапхана қорымен архивтерде түгел сақталмаған.
Патшалық Ресейдің қол астындағы ұлттар тіліндегі шыққан газет-журналдарда басылған мақалалардың түгелге жуығы библиографияға түсірілмегенін ескерсек, қазақ тіліндегі библиография тіпті болмаған. Бұл жұмыс тек кейінгі кезде ғана қолға алынып, қазақ халқының мәдени өмірін, тарихи даму жолындағы өзгерістерді талдап, зерттеуде жұмыстар атқарылып, түрлі энциклопедиялар мен библиографиялармен жинақтар шығарылды.
Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеуде елеулі қателіктер, үлкен кемшіліктер болды.
Кейінгі жылдары қазақ баспасөзін зерттеудегі қателіктерді түзеу жөнінде бірқатар жұмыстар істелді. Б. Кенжебаев өзінің алғашқы кітабын түзетіп, 1956 жылы Қазақ баспасөзі тарихынан деген атпен қайта бастырып шығарды. Осы кітаптың авторы да бұрынғы жіберілген қателіктерін ескере отырып , қазақ баспасөзі тарихына байланысты бірқатар мақала жариялады, осыған орай басқа авторлардың да мақала, кітапшалары жарық көрді.
Қазақ баспасөзін зерттеуге бұрын-соңды басылып шыққан библиографиялық көрсеткіштер көп жеңілдік келтіреді. Бұл жөнінде Алянтровтың, Седельниковтың, Сабитовтың, сондай-ақ академик Ә. Марғұлан мен профессор Е. Исмайыловтың басшылығымен Ү. Субханбердина құрастырған библиографиялық көрсеткіштерді атап көрсетуге болады.
Осылардың бәрі қазақтың мерзімді баспасөзінің тарихы туралы жинағы кітап жазу қажеттігін туғызды. Бұл жөнінде Х. Беккожин көптен бері зерттеу жүргізді, бірақ бұдан 1830 - 1960 жылдар арасында шыққан қазақ газеттерімен журналдарын түгелдей егжей-тегжейлі зерттеген екен деген ұғым тумауы керек. Бұл, біріншіден, тек бір кісінің қолынан келетін іс емес. Бұл кітапты (Қазақ баспасөзінің даму жылдары) автор өзінің және басқалардың зерттеулері негізінде жазды.
Екіншіден, бір кітаптың ішінде қазақтың мерзімді баспасөзінің барлық жағдайын қамту да мүмкін емес болатын.
Әрине, қазақ баспасөзінің тарихын Ресейдегі жұмысшы баспасөзінің тарихымен теңестіруге болмайды.
Жоғарыда қазақ баспасөзінің тарихы әр кезеңдегі тарихи оқиғаларға байланысты зерттелуі тиіс делінген. Бұл қазақ халқының әлеуметтік өміріне, экономикалық жағдайына тығыз байланысты зерттелуі тиіс деген сөз. Осылай зерттелгенде ғана баспасөздің қоғам дамуында атқаратын рөлі айқындала түседі.
Сол кездегі өркендеген орыс халқының озат мәдениеті қазақ мәдениетінің өркендеуіне елеулі әсерін тигізді. Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев сияқты демократ-ағартушылар шықты, олардың ізінше ұлт қаймақтары, интелегенциясы қалыптаса бастады. Орысша және қазақ тілінде оқытатын мектептер ашылды. 1862 - 1900 жылдар арсында қазақ тілінде 70 шамалы кітап басылып шығып, қазақтың жазба әдебиеті мен мерзімді баспасөзі пайда болды.
Қазақстанның қалаларында патшаның жергілікті әкімшілік орындарының ресми органдары болып табылатын газеттер шыға бастады. Облыстық ведомоствалармен қатар қазақ тіліне аударылып Орынборда Торғай газеті, Омбыда Дала уалаяты, Ауыл шаруашылық листогі сияқты газеттер жарық көрді. Ташкентте қазақ тілінде шығарылған Түркістан уалаяты газеті, сондай-ақ Оралда, Астраханьда және кейбір қалаларда шығарылған газеттер де Қазақстан сол кездегі өмірімен тығыз байланысты болды.
Бұл газеттер қазақ халқының қамын ойлап, оның әлеуметтік шаруашылық және мәдени-ағарту тілектерін ескергендіктен шығарылған жоқ, патша өкіметінің отаршылдық саясатын күшейте түсу, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтардың ана тілінде жариялап, сөзсіз орындату сондай-ақ оның ресми көзқарастарын халық арасында кең таратып, қол астындағыларды шексіз бағындырып ұстау мақсатымен шығарылды.
Алайда патша үкіметі тарапынан көзделген мақсатқа қарамастан Қазақстан да мәдениеттің дамуына мерзімді баспасөздің пайда болуы елеулі әсер еттті. Патша өкіметінің заңдарын, жарлықтарын жариялай отырып, оның реакцияшыл, отаршылдық саясатын уағыздай отырып, бұл органдар сонымен қатар өз беттерінде өнеркәсіп пен ауылшаруашылығы өндірісін дамыту мәселелерін көрсетеді. Бұл газеттер де мал шаруашылығы мәселелері, жаңадан ашылған мектептер туралы кең жазылып отырды, қазақ халқының тарихына, тіліне, ауыз әдебиетіне, этнографиясына, Қазақстанның археологиясы мен пайдалы кен байлықтарына арналған мақалалар басылып тұрды.
Әсіресе, әуел баста аударма болса да, бірте-бірте дербес газет дәрежесіне дейін жетіп, қазақ тілінде шығарылған Түркістан уалаяты (1870-1882), Дала уалаяты (1888-1902) қазақ баспасөзі тарихынан алғашқы беташары болып табылады. [1:37]
Ағылшын газетінің тарихы XVII ғ-дан бастау алады. XVIғ. аяғында-ақ қысқаша хабарламалар тарататын парақшалар пайда болды. Кез келген мұндай баспа немесе жаңалықтар тек бір жаңалық көзіне не бір субъектіге ғана қатысты болды.
Ескі үнпарақтардың атауларына назар аударсақ: "Newe newes, containing a short rehearsal of Stukely's and Morice's Rebellion" (1579), "Newes from Spain and Holland" (1593), "Wonderful and strange newes out of Suffolke and Essex, where it rayned wheat ,the space of six or seven miles" (1583). Хабар тарататын мұндай парақшалар тек уақыт өте келе шығып тұрды, олардың шығарылатын нақты уақыты болған жоқ және газет санатына жатқызылмады да, бірақ бұл парақшалардың британдық баспасөздің түпкі атасы екені даусыз.
Ағылшын баспасөзінің мезгілімен шыққан алғашқы газеті 1622 жылы 23 мамырда жарық көрген Weekly News газеті болып табылады және оның қызметі 1641 жылы жұмысын тоқтатқанға дейін 20 жылға ұласты. XVII ғ-да басқа да бірде табыс шыңынан көрінген, бірде шектеу қойылған көптеген үнпарақтар жарық көрді. Үкімет тарапынан қатаң лицензиялау жүйесі енгізілуімен үнпарақтардың көбісі өз қызметін тоқтатты. Үкімет өз кезегінде 1666 жылы 5 ақпанда өзінің The London Gazette деген үнпарағын жарыққа шығарды. Күн ара шығарылған бұл үнпарақта ресми ақпараттар, корольдің жарлықтары, шетел жаңалықтары және жарнама басылды.[5:273]
1692 жылы Англияда 26 түрлі газет шығарылып жатты және олардың саны уақыт өткен сайын өсе түсті. Бұл газеттердің барлығы дерлік күнделікті шығарылған жоқ, сондықтан да, көбісі газет пен журнал арасындағы басылым іспетті болды. 1724 жылы Англияда 3 күнделікті шығатын газет, 5 апта сайынғы газет, аптасына үш рет басылып шығатын 7 газет болды. Осы кезден-ақ күнделікті газет пен журналдардың ара жігін ажырататын айырмашылық пайда болды: аптасына бір рет немесе одан да сирек басылатын газеттерге Magazine (The London Magazine, The Universal Magazine, the European Magazine) сөзі қатар қолданылды, ал күнделікті газеттердің көпшілігінің атауында "News" қолданылды.
"London Gazette" газетінің алғашқы нөмірлері әрқайсысы екі колонкадан болатын екі беттен тұрды. Мұнда мұхитқа шыққан кемелер жайлы, кейбір шетел жаңалықтары, кейінгі жылдары ағылшын газетінің дамуына ықпал еткен хабарландырулар басылды. Стилистикалық құрылымы жағынан өзіндік ерекшелігі болған ертеректегі (XVII ғ.) хабарландырулардың бірі қаланың жартысын дерлік жойған Лондондағы өртке байланысты болды. Ол хабарламада былай делінеді:
"Such as have settled in new habitations since the late fire, and desire for the
convenience of their correspondence to publish the place of their present abode,
or to give notice of goods lost or found, may repair to the corner house in
Bloomsbury, or on the east side of the great square, before the house of the Right
Honorable the Lord Treasurer where there is care taken for the receipt and publication of such advertisements."
1648 жылғы газеттерде шыққан, мәселен, жоғалып кеткен екі атты тауып әкелушіге сыйақы беретіні туралы хабарлама сияқты хабарламалар да өз алдына қызық.
Алайда, газет шығарушылар газет бетіне хабарландыру шығаруды кіріс көзіне айналдыру мүмкіндігін жете түсіне қойған. Тек 1657 жылы әлдебіреу Newcome газетіне шай сату туралы хабарландыруды орналастырып, газетті жарнама құралы ретінде пайдалану негізін қалады.
"That Excellent, and by all Physicians approved China Drink, called by the
Chineans, Tcha, by other Nations Tay, alias, Tee, is sold at the Sultaness' Head
Cophee House, in Sweeting's Rents, by the Royal Exchange, London."
Күнделікті шығатын алғашқы ағылшын газеті the Daily Courant 1702 жылы 11 наурызда жарық көрді. Онда көбіне шетел жаңалықтары басылды. Алғашқы басылымда көрсетілген баспаның принципіне қарама қайшы келетініне қарамастан мұнда пікірлер жазылмады. Осылайша, ертеректегі ағылшын газеттері ақпарат таратушы басты құрал болды. Пікірлер тұрақты элемент ретінде кейінгі газеттерде пайда болды. XVIII ғ-дың орта кезінде-ақ британдық газет қазіргі нұсқасына көбірек ұқсады: парақ бетінде пікір жазылған отандық және шетелдік жаңалықтар, жарнама, хабарландырулар мен мақалалар басылды.
Американдық басылымның өрлеуі XVII ғ-дың аяқ кезі мен XVIII ғ-дың басында америка топырағына британдық қоныс аударушылардың аяқ басуымен сай келеді.
Ағылшын газетінің өзіндік стандарты мен стилін қалыптастыруға ғасырдан астам уақыт кетті. Тек XIX ғ-да ағылшын газеті бөлек функционалдық стиль ретінде тіл құралдарының жүйесіне айналды деуге болады. [9:387]
1.3 Газет стилінің ерекшеліктері
1889 жылы А.П. Чехов жазушы В.А. Тихоновқа жазған хатында: ...мен сіздің газет тілін жақсы меңгергеніңізді білмеппін. Соншалықты ұқыпты, бірқалыпты, көңілге қонымды. Мен тіпті қызғанып та қалдым, себебі газет тілін мен меңгере алмадым дейді. [10:87]. Осыдан газет стилінің өзіндік ерекшелігін, басқа стильдерден өзгеше екендігін байқауға болады.
Басты ерекшелігі деп газет тілінің әлеуметтік баға берушілігін атауға болады. Бұқаралық ақпарат құралдары оқырмандардың ойлауы мен сезіміне әсер ету мақсатында тілдің барлық ресурстары мен мүмкіншіліктерін жұмылдырады. Әдеби тілдің басқа стильдеріне қарағанда газет-публицистика стилінде сендіру тілдің басты функциясы ретінде қызмет атқарады, және ол айқын үгіт-насихаттық сипатта болады. Бұл, біріншіден, тілдік құралдарды таңдауда көрінеді. Публицистикада қарастырылатын сұрақтар саяси мазмұнда және саяси бояуға қанық болатындықтан ондағы тілдік құралдар да саналы, мақсатты сипатта болады.
Сөздердің, әсіресе, идеологиялық түсінікті жеткізуіне байланысты сөздердің қолданылуы, бір сөзге түрлі баға, әртүрлі мазмұн беретін әлеуметтік топтардың, класстардың әсерін сезінбеуі мүмкін емес. Сөздерді ұқсас жағдайларда және ұқсас контекстте жиі қолданудың нәтижесінде сөзде белгілі бір әлеуметтік бояу, мағынасының саяси реңкі қалыптасады. Мәселен, тарихтан мысал алатын болсақ, азамат (citoyen) сөзі революциялық көзқарастағы француздар үшін қазіргі уақыттағы француз тіліндегідей нейтралды мағынада болған жоқ; ол жоғары стилистикалық бояуға қанық болды және оның өзіндік әлеуметтік-бағалаушылық элементі болды. [11:41].
Газет-публицистикасы стилінде бағалаушылық категориясы ерекше рөл ойнайды. Публицистикада бағалаушылық тіпті жалқы есімдер сияқты спецификалық облысты да қамтиды.
Айта кету керек, бағалаушылық принципі индивидуалдық емес, нақты әлеуметтік сипатта болады. Газеттегі сөз тек авторға емес, редакцияға да, және де ұжымдық насихаттаушы, агитаторы және ұйымдастырушысы ретінде пікірін, саясатын білдіретін қоғамдық топқа, ұйымға, одаққа, партияға, классқа тиесілі. Газет сөзінің салмағы мен күштілігінің себептерінің бірі осы. [10:41].
Газет-публицистика тілі бәрінен бұрын халыққа ықпал етуге арналған, сондықтан да ол оқырмандар қызығушылығын ең бірінші ескереді. Журналистік шығармашылық процесінде нақты бір форма, құралдар, бағалау әдістері, әр түрлі жағдайларға, нысандарға, тұлғаларға, әлеуметтік-саяси өмірге деген қатынас қалыптасады. Және бұл формалар мен бағалау әдістері жалпы таралымға ие болады, әлеуметтік тұрақты, дәстүрлі газеттік сипатқа ие болады.
Жалпыға бірдей қолжетімділігі, коммуникативтік маңыздылығы газет тілінің маңызды ерекшелігі болып табылады. Газет тілінің ерекшелігі - оның бәріне де, барлығына да арналғандығында, -- деп жазады белгілі советтік журналист Д. Заславский, -- Газетті академик те, қатардағы жұмысшы да, қарттар мен жастар да, мұғалімдер мен инженерлер, дәрігерлер де оқиды... Газетті халық оқиды. Газет арқылы партия бұқара халықпен күнделікті маңызды, бірінші орында тұратын саяси, шаруашылық, мәдени мәселелер туралы, сонымен қатар, көркем әдебиет жайында сөйлеседі. Сондықтан да газет сөзі қарапайым, бірақ та күрделі түсініктерді анық әрі өте нақты жеткізе алатын болу керек [12:51].
Газет сөзінің жалпыға бірдей, саны мен құрамы сансыз аудиторияға бағытталғаны түрлі сөйлеу құралдарын таңдау принциптерін анықтайды. Мұндағы ең бастысы -- қолжетімдік сапасына ие болмайтын және қолданыстан шеттетілген сөздерді алып тастау үрдісі. Газет тіліне қолданыс аясы шектеулі сөздер мен сөз тіркестері, диалектизмдер, архаизмдер, поэтизмдер, варваризмдер, жекелеген неологизмдер және т.б. тән емес, бірақ кейде мүмкін. Хабарды түсінуде қиындық туғызуы мүмкін сөздердің барлығы да алып тасталынады. Жекелеген сөз қолданудағы құралдардың пайда болуы газеттің өмірде өткір қажетті экспрессивті мағынасының қажеттілігінен туындайтын кері үрдісін айта кету керек. [13:31]
Газет-публицистика стиліне экспрессивтік ерекше сипат тән. Егер көркем әдебиет стилінде образдылық оның негізгі принципін, негізін құрайтын болса, басқа стильдерде ол міндетті емес болуы мүмкін. Әдеби шығарма жазуда жазушы публицистикалық ауытқуларды (отступления) жиі қолданады. Публицистикаға әдеби тілдің әр түрлі элементтерін алуан түрлі қолдану тән, бірақ олар басқа стильдің публицистикалық функция атқаратын таңбасы ретінде қабылданады. Публицистиканың экспрессивтілігі, мәнері образдылыққа келіп тірелмейді және онымен шектелмейді. Бұл тек газет-публицистика стилінің өрнек құралдарыны, мүмкін компоненттерінің бірі.
Публицистика эмоционалды, мәнерлі, бірақ бұл мәнерліліктің табиғаты көркем әдебиетке қарағанда өзгеше. Шындыққа әкелетін тәсіл публицистика стилі мен көркем әдебиетте принципиалды түрде өзгешеленеді. Жазушының мақсаты - шындықты бейнелеу, және тек өзі салған суреттеу, кейіпкерлер арқылы өзінің ұнатушылығы мен анипатиясын жеткізу. Бұл жерде көндірушілік пен бағалау екінші орында. Публицист тура әрі ашық түрде үгіттейді, көндіреді, насихаттайды. Бұл жерде көндіру - бірінші орында, ол сөзде, оның мағынасында, эмоционалдық бояуында көрініс береді. [14:40].
Газет экспрессивті құралдарды қатты қажет етеді, бірақ бұл экспрессия әлеуметтіік сипатта болады, ол мақсатты бағытталған, бағалаушы. Метафоралар, эпитеттер, салыстырулар мұнда олардың газеттік-публицистикалық типін айта алатындай ерекше рөл атқарады. Поэзияда немесе кейбір прозалық жанрларда орынды болатын күрделі, жасанды метафоралар, эпитеттер ақпарат құралдарының табиғатына қарама-қайшы келеді. Мұнда эстетикалық критерия қызметін қарапайымдылық пен айқындық атқарады. [15:71].
Г.Я. Солганик атап өткендей, метафоралар газет-публицистика тілінде қаншалықты образдылық үшін қолданылса, соншалықты бағалаушылық жағымды және жағымсыз (салтанаттылық, мақұлдау, ирониялық) эффектін тудыру үшін қолданылады. Зерттеуші газеттен мысалдар келтіреді: космический успех, дирижер команды: дирижеры движения, конструкторы запахов (парфюмерлер туралы), композиторы моды, ледовая симфония и др. Әдетте, метафоризация идеологиялық, экономикалық қатынас үшін маңызды түсінікке ұшырайды. Мысалы: хлеб промышленности, стальные артерии, нефтяная целина, электрические реки, рисовая житница және т.б. Салыстыру үшін материал метафоралар әдетте жүгінудің өзі бағалаушылық эффект тудыратын жоғары қоғамдық мәртебеге ие аймақтан алынады. [10:37].
Егер газет-публицистика стилінің экспрессивтілігі туралы жалпы айтатын болсақ, ол тек метафораға, салыстыруға, эпитетке және т.б. барып тірелмейді. Публицистикалық идеяны іске асыратын болғандықтан барлық тіл құралдары экспрессивті маңызды сипатқа ие болады. Сондықтан да публицистикада (көркем әдебиеттегідей) нақты және айқын, тиімді және экспрессивті сөз таңдау маңызды мәселе.
Публицистика стилінің басты принципі, оның құрылымының негізі болып автордың тура, тікелей өзіндік мені болады. Көркем тіл шартты. Суретші тудырған әлем ойдан шығарылған, елес. Автордың мәтінге тура араласуы мүмкін, бірақ көркем стильге бұл сай емес. Газет-публицистика стилі шарттылықтан айырылған. Публицистикада авторлық мен ашық көрініс береді, бұл жанрмен, баяндаудың тонынан туындаған. Сондықтан бұл жерде публицисттің жеке болмысы, оның ішкі ой, сезім, идея байлығы үлкен мәнге ие болады да, ал публицистиканың тіл қызметі эмоционалды-жеке болмыстық сипатқа ие болады. [16:89].
Көркем мәтінде бірнеше тілдік жіктердің (автор, баяндаушы, кейіпкерлер образы) қиылысуы болуы мүмкін. Публицистикада, қағида бойынша, тек бір тілдік жік - автор сөзі болады. Бірақ публицистика тілінің бір жоспарлылығы оның кедейлігінің белгісі емес. Керісінше, оның мәнері мен күштілігі дәл осы қасиетінде болып табылады. Публицист не жайлы айтса да, тіл құрылымында оның даусы, эмоцияға деген бағасы, ой толғанысы, тақырыпқа деген қызығушылығы мен толғанысы тура әрі айқын көрініс береді. Авторлық позицияның белсенділігі публицистиканы көркем әдебиеттен күш жағынан басым қылатын мықты әсер ету құралы етеді.
Газет-публицистика тілінің ерекшеліктеріне оның ерекше стандарттылық сипатын да жатқызуға болады. [17:29]. Стандарт -- газет тілінің өзіне ғана тән қасиеті. Жұмысты жеңілдету мен жылдамдатуын тудыратын оның дәстүрлі дағдылары мен әдістерінсіз адам әрекетінің ешбір түрі мүмкін емес. Тіл стандартталуы - әр түрлі сфера мен жалпы қатынасқа арналған көлемді және коммуникативті мақсаттағы сөз тіркестерін (формулалар, стандарттар) тудыруға арналған табиғи, объективті және дамушы процес.
Газет тілі стандартының ерекшелігі бәрінен бұрын оның әлеуметтік- бағалаушылық сипатында жатыр. Газеттік клишенің (тілдік стереотипінің) басым көпшілігі жағымды немесе жағымсыз сипатқа ие. Газет өзінің көпшілік жанрларында көп қолдануға және көбінесе эмоционалдық әсері бар үгіттік, насихаттық, бағалаушылық стандартқа сүйенеді.
Дегенмен, газеттік клише көбіне консервативті және көркем әдеби тіл клишесімен салыстырғанда төзімді, бірақ олар тозуға бейім. Кез келген, әсіресе, эмоционалды, экспрессивті әсер етуге бағытталған сөз тіркесі уақыт өтісімен өзінің мәнерлі қуатынан айырылады, штампқа айналып, ауыстыруға не жағартылуға мәжбүр болады. [18:51].
Осылайша, газет тілі - өзіндік мәнер, әсер, эстетикалық идеалға ие эмоционалдық ресурстары бар әдебиет тілінің ерекше бір түрі.
1.4 Тақырып газет стилінің элементі ретінде
Кез келген басылымның негізгі мақсаттарының бірі - дүйім жұрттың назарын өзіне аударту. Әрбір газеттің ажырамас бөлшегі - әрине, мақаладағы ақпаратты бірнеше ғана сөзбен жеткізетін, оның не туралы екенін көрсететін тақырыбы. Оқырманның мақаланы оқымас бұрын ең алдымен назар аударатыны осы тақырып.
Баспасөз композициясында маңызды орын алатын бөліктерінің бірі - тақырып аттары. Ғалымдардың пікірі бойынша, тақырып аттары мына талаптарға сәйкес болуы шарт:
- Тақырып аттары оқырман назарын өзіне қарату керек;
- Қысқа болуы тиіс;
- Мәтін тақырыбымен байланысты ойды қамтуы керек;
- Мәтінді одан әрі оқуға деген қызығушылықты тудыруы тиіс; [19:1]
Көптеген зерттеушілер тақырып комплексін оқырман назарын аудартатын, газетті оқуға тартатын не оқымай кері ысыруға себеп ететін ең бірінші белгісі деп есептейді. Мәтіннің басында келетін тақырып публицистикалық материалдың мазмұны туралы белгілі бір ақпарат береді. Сонымен қатар, газет жолағының, газет нөмірінің тақырыбы оқырман назарын аудартып, қызығушылығын оятатын, эмоцианалдық бояуға қанық болады, осыған байланысты тақырыпқа арналған көптеген журналистикалық жұмыстар бар. (В.З. Санников, А.Н. Кулаков , А.Н. Назайкин, Г.Я. Солганик).
Тақырыпты зерттеуде көптеген бағыттар бар. Барлық тәсілдерді екі топқа біріктіруге болады:
1) Тақырыпты олардың құрылымы мен газет жолағында формалды орналасуы көзқарасы тұрғысынан зерттеу.
2) Лингвистикалық зерттеулер.
Тақырыптық комплекс бұл табиғаты екі жақты өзіндік мәтін элементі. Тақырып бір жағынан өз бетінше мәтін элементі болады және мәтіннен тыс оқыла алады, сондықтан да тақырып белгілі бір тәуелсіздік дәрежесі бар және мәтіннен тыс тілдік элемент ретінде қарастырылады. Алайда, екінші жағынан, тақырып мәтінмен тығыз байланысты және тұтас мәтінді оқыған кезде ғана толық түсінікті болатын шығарманың құрылымдық элементі. Мәтінмен бірге тақырып мәтіннің архитектоникасын құрайды. Негізгі мәтін мен тақырып арасында әрқашанда логикалық қатынас бар. Тақырыптың екі жақты табиғаты әдебиеттегі тақырыпқа арналған жағдайлардың екі аспектісін анықтады, яғни, тақырып құрылымдық және психологиялық аспектілер тұрғысынан қаралады. Осыған байланысты мәтін мен тақырып қатынастарының маңыздылығын атап өту маңызды. [20:85].
А.Н. Кулаков Тақырып мәтіннің басында тұрады, одан белгілі бір кеңістікпен бөлініп тұрады, бұл оған тілдің өзіндік дербес элементі ретінде қызмет етуге мүмкіндік береді деп жазады [21: ]. Тақырып мақаланың құрылымдық компоненті бола тұра автономды қызметін атқарады, мәселен автордың тілдік объектісіне және байланыс шартына қатынасын бейнелеу қызметі. Тақырып сонымен қатар шартты қызмет атқарады (тақырып мәтінмен байланысты болады). Мысалы, автордың мәтінге деген қатынасы мен мәтін үндестігі бейнелеу қызметі. Бұл көзқарас тұрғысынан мәтінге және тұтас газетке назар аударту басты функция болып табылады.
Жоғарыда атап өткендей, тақырып мәтіннен бұрын тұрып, публицистикалық шығарманың мазмұны туралы белгілі бір ақпарат береді және оқырманға әсер етіп, оны оқуға ықпал етеді. Тақырыптың оқырманға әсер ету тұрығысынан маңыздылығы оның коммуникативті-күш позициясын алатындығымен анықталады. Осыған байланысты А.Н. Кулаков түсіндірмелік функциясын бөлеп көрсетеді [21:67].
Тақырып, қағида бойынша, екінші кезекті семантикалық элементтері түсіп қалған максималды сығылған, өте ықшам сөз тіркестерінің көмегімен жазылады. Айта кету керек, тақырып құрарда тек жалпы қолданыстағы лексика мен қарапайым грамматикалық құралдар қолданылады.
А.Н. Назайкин тақырыпты жүйенің басқа элементтерінен әлдеқайда өзгешеленетін ерекше лингвистикалық феномен деп атайды. Автордың пікірінше, кез келген шығарманың тақырыбы оның мазмұнымен әрқашанда тығыз байланысты, атап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz