Өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаға әсері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І.тарау. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық ахуалдар 4.20
1.1. Топырақ экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.11
1.2. Өсімдіктер және жануарлар экологиясы ... ... ... ... ... ... ... .12.17
1.3. Қазақстандағы орман экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... .18.20
ІІ. тарау. Өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.35
2.1. Ғылыми . техникалық прогресс және экологиялық проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21.25
2.2. Өндірістік техногенез қалдықтарының қоршаған ортаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.32
2.3. Өндіріс нәтижесінде түзілген зиянды газдарды залалсыздандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33.35
ІІІ. тарау. Қазіргі кезеңдегі жүргізілетін сауықтыру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.47
3.1. Табиғатты қорғау және экологиялық мәселелерді шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36.40
3.2. Атмосфераны шаң тозаңнан тазарту жолдары ... ... ... ... ... ... ...41.44
3.3. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45.47
ІҮ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.51
Ү. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52.53
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І.тарау. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық ахуалдар 4.20
1.1. Топырақ экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.11
1.2. Өсімдіктер және жануарлар экологиясы ... ... ... ... ... ... ... .12.17
1.3. Қазақстандағы орман экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... .18.20
ІІ. тарау. Өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21.35
2.1. Ғылыми . техникалық прогресс және экологиялық проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21.25
2.2. Өндірістік техногенез қалдықтарының қоршаған ортаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.32
2.3. Өндіріс нәтижесінде түзілген зиянды газдарды залалсыздандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33.35
ІІІ. тарау. Қазіргі кезеңдегі жүргізілетін сауықтыру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36.47
3.1. Табиғатты қорғау және экологиялық мәселелерді шешу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36.40
3.2. Атмосфераны шаң тозаңнан тазарту жолдары ... ... ... ... ... ... ...41.44
3.3. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45.47
ІҮ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.51
Ү. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52.53
КІРІСПЕ
Қазақстан аумағы батысында Каспий теңізі мен Еділ сағасынан, Шығысында Алтай жоталарына дейін, ал солтүстігінде орал таулары мен Батыс Сібір жазықтығынан, оңтүстігінде Орта Азия шөлдері мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстан алуан түрлі бай табиғатымен ерекшеленеді. Мұнда қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия, таулы ормандар мен шөлдер, Кең жазира жазықтар мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстанның жер бедерінің құрылымы әркелкі. Республика ауданының 1/3 бөлігі биіктігі 27 метрдей (Каспий маңы ойпатты) 100-200 метрге дейінгі жазықтар мен ойпаттар алып жатыр. Жалпы Қазақстанның жері Солтүстік және Батыс жақтанШығыс пен Оңтүстік-Шығысқа қарай биіктей береді. Республиканың негізгі бөлігін құмды шөлдер алып жатыр. Қазақстан қоңыржай белдеудің оңтүстігінде орналасқан. Оның Еуразиялық ішкі аймақтарында орналасуы мұхиттардан, әсіресе Атлант мұхитынан алыс болуы, климаттық щұғыл континентальді болуына әсер етеді. Бұл ауа температурасының кенет өзгеруіне, ауаның өте құрғақ, жауын-шашын мөлшерінің өте аз түсуімен сипатталады. Республиканың солтүстігінде күннің түсу ұзақтығы орта шамамен алғанда жылына 200 сағат құрайды, оңтүстікте – 300 сағат. Ашық күндер саны жылына Солтүстікте 120, оңтүстікте 260 күн, бұлтты күндер саны солтүстікте 60, Оңтүстікте 10 күн. Осыдан орай жиынтық күн радиациясы Сотүстіктен оңтүстікке қарай өледі: қыста 50-ден 200 МДЖ/м²-ге дейін, жазда 650-ден 800 МДЖ/м²-ге дейін.
Қазақстан аумағы батысында Каспий теңізі мен Еділ сағасынан, Шығысында Алтай жоталарына дейін, ал солтүстігінде орал таулары мен Батыс Сібір жазықтығынан, оңтүстігінде Орта Азия шөлдері мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстан алуан түрлі бай табиғатымен ерекшеленеді. Мұнда қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия, таулы ормандар мен шөлдер, Кең жазира жазықтар мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстанның жер бедерінің құрылымы әркелкі. Республика ауданының 1/3 бөлігі биіктігі 27 метрдей (Каспий маңы ойпатты) 100-200 метрге дейінгі жазықтар мен ойпаттар алып жатыр. Жалпы Қазақстанның жері Солтүстік және Батыс жақтанШығыс пен Оңтүстік-Шығысқа қарай биіктей береді. Республиканың негізгі бөлігін құмды шөлдер алып жатыр. Қазақстан қоңыржай белдеудің оңтүстігінде орналасқан. Оның Еуразиялық ішкі аймақтарында орналасуы мұхиттардан, әсіресе Атлант мұхитынан алыс болуы, климаттық щұғыл континентальді болуына әсер етеді. Бұл ауа температурасының кенет өзгеруіне, ауаның өте құрғақ, жауын-шашын мөлшерінің өте аз түсуімен сипатталады. Республиканың солтүстігінде күннің түсу ұзақтығы орта шамамен алғанда жылына 200 сағат құрайды, оңтүстікте – 300 сағат. Ашық күндер саны жылына Солтүстікте 120, оңтүстікте 260 күн, бұлтты күндер саны солтүстікте 60, Оңтүстікте 10 күн. Осыдан орай жиынтық күн радиациясы Сотүстіктен оңтүстікке қарай өледі: қыста 50-ден 200 МДЖ/м²-ге дейін, жазда 650-ден 800 МДЖ/м²-ге дейін.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Чигаркин А.В., Таланов Е.А., Достай Ж.Д., Павличенко Л.М.
«Зонирования территории Казахстана по интенсивности проявлений опустынивания на основе статистических эколого-экономических данных». «Хабаршы» геогр. Сериясы №1 Алматы
«Әль-Фараби атындағы Қаз ҰУ-і»
2. Под. Ред. А.А. Смаилова «Қазақстан 1991-2001 годы».
Информационно-аналитический сборник: Алматы. Агентство РК по
статистике.
3. Бейсенова Ә. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»
Атамекен. 2006ж. 12 ақпан
4. Бүгінгі Қазақстанның экологиялық проблемалары. Экокурьер. 2006 ж. 1 наурыз
1. Ақбалова А.Ж., Сайнова Г.Ә. «Экология оқу құралы» - Алматы «Бастау» 2003 ж.
2. Остановить пустыню «Борьба с опустыниваниям в РК». Экокурьер 2005 г. 10 июня.
3. Е. Жамалбеков, Р. Білдебаева «Топырақ және топырақ географиясы мен экологиясы». Оқу құралы Алматы: 2004 ж.
4. Бейсенова Ә.С., Самақова А.Б., Есполов Т.И., Шілдебаев Ж.Б. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану», оқулық – Алматы: 2004 ж.
5. Биғанов А., Жамалбеков Е., Білдебаева Р. «Қазақстанның топырағы және оның экологиясы». Алматы 1995 ж.
6. Бейсенова Ә.С., Ж.Б.Шілдебаев, Г.З. Сауытбекова. «Экология», оқулық – Алматы: 2001 ж.
7. Асқарова Ұ.Б. «Экология және қоршаған ортаны қорғау» оқу құралы. Алматы 2004 ж.
8. Төлегенұлы Ш. «Қазақстандағы жер асты сулары». Заман Қазақстан. 3 қазан 1991 ж.
9. В.М.Чупахин. «Физическая география Казахстана» Алматы мектеп. 1968 г.
10. Г.М. Жаналиева, Г.И. Будникова, Е.И. Веселев «Физическая география Республики Казахстан»
11. Бейсенова Ә.С. «Исследования природы Казахстана» Алма-Ата 1979 г.
12. Под. Ред. В.А.Ковды, Б.Г. Розанова М. Выс шк. 1988 г. «Почвоведения»
13. А.А. Роде, В.И.Смирнов учеб. М. Выс шк. 1982 г. «Почвоведения»
14. В.В. Добровольский. М. Просвещение. 1976 г. «География почв с основами почвоведение»
15. Ж. Достайұлы «Жалпы гидрология» 1996 ж. Алматы
16. Ж. Достайұлы «Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан сақтау». Алматы 1993 ж.
17. Омаров С. «Қазақстанның өзендері мен көлдері» Алматы 1975 ж.
18. «Экология и экономика» Алматы, қаржы, қаражат, 1997 ж.
19. Бейсенова Ә.С. «Экология», Алматы 2001 ж.
20. П.А. Кузнецов «Экология и будущее» изд. МГУ. 1988 г.
21. Глазовская М.А. «Общая почвоведения и география почв», учебник. М. Высшая школа. 1989 г.
22. Бродский, А.Константинович «Жалпы экологияның қысқаша курсы», Алматы ғылым 1998 ж.
23. Т.Қалыбеков «Экология және ашық кен», Алматы Қазақстан. 1988 ж.
24. Ж. Шілдебаев «Қызықты экология», Алматы. Ы.Алтынсарин
2000 ж.
25. Ковшаров А.Ф. «Заповедники Казахстана» Алматы 1989 г.
26. Мырзабеков Ж.М. «Особо охраняемые природные территории Казахстана: экология, биоразнообразие и перспективы развития их сети» Алматы 1980 г.
27. Чигаркин А.В. «Памятники природы Казахстана» Алматы 1980 г.
28. Чигаркин А.В. «Геоэкология и охрана природы Казахстана» Алматы 2003 г.
1. Чигаркин А.В., Таланов Е.А., Достай Ж.Д., Павличенко Л.М.
«Зонирования территории Казахстана по интенсивности проявлений опустынивания на основе статистических эколого-экономических данных». «Хабаршы» геогр. Сериясы №1 Алматы
«Әль-Фараби атындағы Қаз ҰУ-і»
2. Под. Ред. А.А. Смаилова «Қазақстан 1991-2001 годы».
Информационно-аналитический сборник: Алматы. Агентство РК по
статистике.
3. Бейсенова Ә. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»
Атамекен. 2006ж. 12 ақпан
4. Бүгінгі Қазақстанның экологиялық проблемалары. Экокурьер. 2006 ж. 1 наурыз
1. Ақбалова А.Ж., Сайнова Г.Ә. «Экология оқу құралы» - Алматы «Бастау» 2003 ж.
2. Остановить пустыню «Борьба с опустыниваниям в РК». Экокурьер 2005 г. 10 июня.
3. Е. Жамалбеков, Р. Білдебаева «Топырақ және топырақ географиясы мен экологиясы». Оқу құралы Алматы: 2004 ж.
4. Бейсенова Ә.С., Самақова А.Б., Есполов Т.И., Шілдебаев Ж.Б. «Экология және табиғатты тиімді пайдалану», оқулық – Алматы: 2004 ж.
5. Биғанов А., Жамалбеков Е., Білдебаева Р. «Қазақстанның топырағы және оның экологиясы». Алматы 1995 ж.
6. Бейсенова Ә.С., Ж.Б.Шілдебаев, Г.З. Сауытбекова. «Экология», оқулық – Алматы: 2001 ж.
7. Асқарова Ұ.Б. «Экология және қоршаған ортаны қорғау» оқу құралы. Алматы 2004 ж.
8. Төлегенұлы Ш. «Қазақстандағы жер асты сулары». Заман Қазақстан. 3 қазан 1991 ж.
9. В.М.Чупахин. «Физическая география Казахстана» Алматы мектеп. 1968 г.
10. Г.М. Жаналиева, Г.И. Будникова, Е.И. Веселев «Физическая география Республики Казахстан»
11. Бейсенова Ә.С. «Исследования природы Казахстана» Алма-Ата 1979 г.
12. Под. Ред. В.А.Ковды, Б.Г. Розанова М. Выс шк. 1988 г. «Почвоведения»
13. А.А. Роде, В.И.Смирнов учеб. М. Выс шк. 1982 г. «Почвоведения»
14. В.В. Добровольский. М. Просвещение. 1976 г. «География почв с основами почвоведение»
15. Ж. Достайұлы «Жалпы гидрология» 1996 ж. Алматы
16. Ж. Достайұлы «Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан сақтау». Алматы 1993 ж.
17. Омаров С. «Қазақстанның өзендері мен көлдері» Алматы 1975 ж.
18. «Экология и экономика» Алматы, қаржы, қаражат, 1997 ж.
19. Бейсенова Ә.С. «Экология», Алматы 2001 ж.
20. П.А. Кузнецов «Экология и будущее» изд. МГУ. 1988 г.
21. Глазовская М.А. «Общая почвоведения и география почв», учебник. М. Высшая школа. 1989 г.
22. Бродский, А.Константинович «Жалпы экологияның қысқаша курсы», Алматы ғылым 1998 ж.
23. Т.Қалыбеков «Экология және ашық кен», Алматы Қазақстан. 1988 ж.
24. Ж. Шілдебаев «Қызықты экология», Алматы. Ы.Алтынсарин
2000 ж.
25. Ковшаров А.Ф. «Заповедники Казахстана» Алматы 1989 г.
26. Мырзабеков Ж.М. «Особо охраняемые природные территории Казахстана: экология, биоразнообразие и перспективы развития их сети» Алматы 1980 г.
27. Чигаркин А.В. «Памятники природы Казахстана» Алматы 1980 г.
28. Чигаркин А.В. «Геоэкология и охрана природы Казахстана» Алматы 2003 г.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І–тарау. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық ахуалдар 4-20
1. Топырақ экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-11
2. Өсімдіктер және жануарлар экологиясы ... ... ... ... ... ... ... .12-
17
3. Қазақстандағы орман экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... .18-20
ІІ- тарау. Өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаға әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-35
2.1. Ғылыми – техникалық прогресс және экологиялық
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-25
2.2. Өндірістік техногенез қалдықтарының қоршаған ортаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-32
2.3. Өндіріс нәтижесінде түзілген зиянды газдарды залалсыздандыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-35
ІІІ- тарау. Қазіргі кезеңдегі жүргізілетін сауықтыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .36-47
3.1. Табиғатты қорғау және экологиялық мәселелерді шешу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36-40
3.2. Атмосфераны шаң тозаңнан тазарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ...4 1-44
3.3. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45-47
ІҮ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 8-51
Ү. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52-53
КІРІСПЕ
Қазақстан аумағы батысында Каспий теңізі мен Еділ сағасынан, Шығысында
Алтай жоталарына дейін, ал солтүстігінде орал таулары мен Батыс Сібір
жазықтығынан, оңтүстігінде Орта Азия шөлдері мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына
дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстан алуан түрлі бай
табиғатымен ерекшеленеді. Мұнда қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия, таулы
ормандар мен шөлдер, Кең жазира жазықтар мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына
дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстанның жер бедерінің
құрылымы әркелкі. Республика ауданының 13 бөлігі биіктігі 27 метрдей
(Каспий маңы ойпатты) 100-200 метрге дейінгі жазықтар мен ойпаттар алып
жатыр. Жалпы Қазақстанның жері Солтүстік және Батыс жақтанШығыс пен
Оңтүстік-Шығысқа қарай биіктей береді. Республиканың негізгі бөлігін құмды
шөлдер алып жатыр. Қазақстан қоңыржай белдеудің оңтүстігінде орналасқан.
Оның Еуразиялық ішкі аймақтарында орналасуы мұхиттардан, әсіресе Атлант
мұхитынан алыс болуы, климаттық щұғыл континентальді болуына әсер етеді.
Бұл ауа температурасының кенет өзгеруіне, ауаның өте құрғақ, жауын-шашын
мөлшерінің өте аз түсуімен сипатталады. Республиканың солтүстігінде күннің
түсу ұзақтығы орта шамамен алғанда жылына 200 сағат құрайды, оңтүстікте –
300 сағат. Ашық күндер саны жылына Солтүстікте 120, оңтүстікте 260 күн,
бұлтты күндер саны солтүстікте 60, Оңтүстікте 10 күн. Осыдан орай жиынтық
күн радиациясы Сотүстіктен оңтүстікке қарай өледі: қыста 50-ден 200 МДЖм²-
ге дейін, жазда 650-ден 800 МДЖм²-ге дейін.
Тақырып көкейкестігі ретінде.
Мәселенің өңделуі
Зерттеу жұмысының мақсаты
Зерттеу жұмысының нысанасы. Республикамыздың қуатты өнеркәсіп
орындарының дамуы, кен орындарының көбеюі салдарынан техногендік
кешендердің қоршаған ортаға, ашық әсерінің ұлғаюын, антропогендік
ландшафтардың пайда болу салдарын зерттеу-жұмысымыздың негізгі негізгі
зерттеу нысанасы болмақ.
Жұмыстың байқалып көрінуі. Бұл зерттеу жұмысының басты мәселелері
студенттердің ғылыми-конференциясында баяндамаланып, талдау жасалынған.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық зерттеу жұмысы кіріспеден, 3
тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде
зерттеу жұмысының көкейкестілігі, тәжірибелік құндылығы, мақсаты мен
міндеттері, әдістемелік негізге дәйектелген. Сонымен қатар зерттеу
жұмысының теориялық және практикалық маңызы, зерттеу деңгейі білікті жан-
жақты ашып көрсетіледі.
І тарау. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық ахуалдар.
1.1. Топырақ экологиясы
Қазақстанның барлық жер көлемі 2724,9 мың км². Жер қорымыздың көлемі
өте үлкен болғанымен оның сапасы соңғы жылдары күрт нашарлап отыр. Жерді
юұрыс пайдаланбау слдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану,
шөлге айналу процестері күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика
жерінің 180 млн . га жазық жерлер, 185 млн. га жайылым және 34 млн. га
құнарлы жердің 180 млн. га жері жарамсыз жерлерге ұшырап, оның 30 млн. га
топырақ эрозиясы 60 млн. га тұздану, 10 млн. га химиялық және радиактивті
заттармен ластанған.
Республиканың 30 млн. га жерлерін өнеркәсіп, көлік, байланыс, елді
мекендер алып жатыр.
Солтүстік облыстарды тың игеру науқанына байланысты және бірегей
бидай дақылын егу топырақ қарашірігінің 25-30%-ын жоғалтты.
Батыс Қазақстан аймағында мұнай-газ өнеркәсібінің қарқындап дамуы
1000 га астам жерді қамтыса, топырақтың техногенді бүлінуі 2,5 млн. га, ал
тозған жайылым 3 млн. га жерді алып жатыр. Сол сияқты Азғыр мен Тайсойған
сынақ полигондарының игілігіне 1,4 млн. га жер бұйырған. Оның үстіне
Каспий теңізінің көтерілуі болашақта осы аймақтың шамамен 2,8 млн. га жерін
су басады деп болжам жасалуда.
Экологиялық қиын жағдай Орталық Қазақстан жерлерін де қамтып отыр.
Мұнда жердің техногенді бүлінуі, өнеркәсіптік қалдықтарымен ластану, ауыр
металдардың жинақталуы, радиактивті элементтердің және ракета-ғарыштық
қоқыстардың (Бетпақ дала) шоғырлануы тұрақты жағдайға айналған.
Кейбір аймақтарда топырақтың тозуы, бүлінуі және шөлге айналуы Ертіс,
Әмудария мен Сырдария өзендерінің су бассейнінің азаюы, Арал теңізінің
тартылуымен тікелей байланысты болып отыр. Мәселен, Оңтүстік Қазақстанда
Арал аймағының экологиясына байланысты 2 млн. га жер шөлейттеніп кеткен
және Жаңадария өңіріндегі 3 мың га қара сексеуіл орманы біржола жойылу
үстінде. Арал өңірі мен Сырдария өзенінің аңғары бойынша топырақтың
химиялық улы заттармен және радионуклидпен ластануы жылдам жүруде.
Балқаш-Алакөл және Шу-Мойынқұм аймақтарындағы өзгерістер, Іле өзеніне
Қапшағай су қоймасының салынып, судың жасанды реттелуі табиғатқа көп
зардаптар әкелді. Су деңгейінің 1,5-2,0 метрге төмендеуі Іле атырабы
бойынша топырақтың құрғап, бүлініп, сорланып, тозып кетуіне жол берді.
Әсіресе, Іле-Балқаш бассейіні жер жаннаты аталған Жетісу өңіріне
экологиялық апатты да ала келді. Іле бойындағы ит тұмсығы өтпейтін тоғай,
тораңғы орманы, Шарын өзенінің қайталанбас сұлу табиғаты мен каньондары
тозып, жағалаудағы шұрайлы жайылымдар құлазыған сары далаға, шөлге айналып
бара жатыр. Ендігі жерде Іле суының 10-15 процентін Қытай халық
республикасының алуы бұл өңірдің табиғатын тұл етері анық.
Қазақстандағы егістікке пайдаланатын жерлердің де экологиялық жағдайы
нашар. Ол республика бойынша 26610,7 мың га жерді алып жатыр.
Соңғы жылдары байқалып отырған әлемдік климаттың өзгеруі Қазақстанның
шөл, шөлейтті белдемдеріне әсерін тигізіп, ондағы егіс алқаптарының сапасын
төмендетіп жіберді. Бұл жерлерде топырақтың құнарсыздануы, бүлінуі және
шөлге айналуы прогрессивті түрде жүруде. Оның үстіне топырақты қорғаудың
агротехникалық шаралары, қар тоқтату, органикалық және минералды
тыңайтқыштар беру, гербицидтер мен пестицидтерді қолданбаудан арам
шөптердің қаулап өсуі, шегіртке тәрізді зиянкестердің шексіз көбеюіне жо
беріліп, жердің сапасын төмендетті. Мәселен, 1996 жылы егістіктерге 1 млн.
т минералдық және 33,2 млн. т органикалық тыңайтқыш берілсе, бұл
көрсеткіштер 1998-2001 жылдары 16 мың тоннаға қысқарған. Топырақтану
институтының мәліметі бойынша Қазақстанның құнарлы топырағы өзінің
қарашірігінің 19-22 % жоғалтқан. Мұның өзі болашақта жер ресурстарының
сапасы жақсармайтынын аңғартады.
Топырақтың ауыр металдармен және радионуклидтермен ластануы барлық
аймақтарды қамтып отыр. Әсіресе, Қазақстан бойынша ірі өнеркәсіптер, кен
орындары, қазба байлықтарды өндіру, соғыс - өндірістік қалдықтарды сақтау
және оларды көму аймағында ерекше жылдам жүруде. Республика жерінде
химиялық қалдықтар 2,3 млрд. т. жетсе, ал 529 обьектіде радиактивті
қалдықтар сақталған. Өнеркәсіптерден шығарылған химиялық заттар Шығыс
Қазақстан бойынша жылына 5 млн. т. жетіп отырғаны тіркелген. Республика
бойынша ластану деңгейі Бетпақ дала, Балқаш өңірі, Мұғаджар, Ертіс өңірі,
Маңғыстау, Каспий маңы ойпаты, Іле Алатауы жазықтарында тым жоғары.
Сырдария, Шу, Талас, Жайық өзендеріндегі жерлер қорғасын, фтор, бор,мыс,
пестицидтер және нитраттармен ластанған.
Өскемен, Риддер, Зырян қалалары маңындағы жерлерде қорғасынның
мөлшері 100 РЗШ, кадмий, мырыш 8-14 РЗШ, мыс 10 РЗШ-ға жеткен.
Павлодар, Екібастұз, Қаратау, Тараз т.б. өнеркәсіп орындары аймағы
геохимиялық ауытқуларға және уытты заттармен ластануға ұшырағын.
Семей өңірінің радиактивті заттармен ластануы өте жоғары. Осы
жерлерде шоғырланған 154 өнеркәсіп орындарынан жылына 294 мың т. улы зат
қоршаған ортаға шығарылады. Мәселен, мыс 100 РЗШ, қорғасын 100 РЗШ, мырыш
300 РЗШ, хром 100 РЗШ, кобальт 50 РЗШ, никель 50 РЗШ, т.б. ауыр металдардың
шекті мөлшерінің тіркелгені Семей қаласы бойынша жарияланған әдебиеттерде
келтіріледі.
Соңғы мәліметтер бойынша Қазақстан аумағында ядролық қарулар сыналған
жерлердің көлемі Ақтөбе облысында – 4207,5; Атырау – 1635,3; Шығыс
Қазақстан – 11,1; Жамбыл – 2576,1; Жезқазған – 4900; Батыс Қазақстан –
1558,8; Орталық Қазақстан – 19,6; Маңғыстау – 21,4; павлодар – 717,1;
Оңтүстік Қазақстан – 8,1; Семей – 941,2 мың га жерлерді қамтыған. Осы
жерлерде 50 жыл бойы (1949-1996) бұрынғы Кеңес үкіметі соғыс ведомстволары
503 ядролық сынақ жасап, Қазақстанның шұрайлы жерінің 20 млн. га жарамсыз
етті.
Батыс Қазақстан аймағында 1966-1979 жылдары аралығында 24 ядролық қару
сыналған, олар Маңғыстау облысында – 3, Батыс Қазақстанда – 4 және Атырауда
– 17 рет жасалған. Соның ішінде ең ірісі Азғыр полигоны ғана, 6,1 мың га
жерді алып жатыр. Зерттеулер нәтижелері бойынша Нарын, Азғыр құмдарында
радиактивті элементтер: кадмий – 80-120, стронций – 150, қорғасын – 80 және
нитрат – 8,8 есе шекті мөлшерден көбейіп кеткен.
Үстірт платасында1968-1970 жылдары жер асты ядролық сынағы жасалған.
Осы жерлердің бәрінде де суға, топырақ пен өсімдік жіне жан-жануарлар
дүниесіне бұрын соңды болмаған залалдар келді.
Республика аумағында ірі ракеталық полигондар Атырау облысының
Тайсойған, Балқаш көл маңында Ташкен-4 және Байқоңыр ғарыш айлағында
орналасқан. Бұл жерлерде топырақ беті өте қауіпті улы гептил жанармайымен
және ракета қоқыстарымен ластанған. Гептил өте улы зат болғандықтан
адамдардың өкпе-тыныс жолдарына, жүйке-жүйесіне әсер етіп, бүйрек, бауыр,
мүшелерін зақымдайтыны анықталған. Сол сияқты ракета, космос корабльдерінің
ұшуы қышқыл жауындар жаудырып қоршаған ортаның тірі комплексінің 3-50 %
биомассасын жойып жіберді. Мәселен, 1988-1991 жылдар аралығында тек қана
Тайсойған полигонында 24000 ракета барлығы 30 мың тонна жанармай жаққан.
1994 ж. 5 шілде мен 27 қазанда патқа ұшырағын Протен ракета тасығышы
Қарағанды облысының жеріне гептилен уын шашып орасан зор қауіп төндірді.
Оның зардабы әлі белгісіз болып отыр.
Әлемдік экологиялық проблемалар құрылымы
2 кесте
Уытты заттармен ластануы Радиактивті заттармен ластануы
Жылу эффектісі Азонның жұқаруы
Қышқыл жауындар Фотохимиялық у түтін
Топырақтың құнарсыздануы Қоқыс қалдықтары
Орианның қырқылуы Шөлге айналу
Мұхиттардың ластануы Биосфера құрамының өзгеруі
Климаттың өзгеруі
Адам экологиясы
Биоәртүрліліктің азаюы
Топырақтың ауыр металдармен ластануының қалалар мен аймақтар бойынша
көрсеткіші
Аймақ немесе елді Ластағыш заттар РЗШ Себептері
мекен
Орталық немесе Фтор, бром, темір, 100 өндіріс орындарының
Батыс Қазақстан қорғасын, нитрат, химиялық заттармен
пестицид ластануы
Теміртау қаласы Сынап 8-14 өндіріс орындарының
қалдықтарымен ластануы
Екібастұз Темір, хром, 2 өндіріс орындарының
никель, қорғасын қалдықтарымен ластануы
Тараз Қорғасын, фтор 21 өндіріс орындарының
қалдықтарымен ластануы
Ақтөбе Хром, никель, 100-50 өндіріс орындарының
канадий химиялық заттарымен
ластануы
Шымкент Қорғасын, мырыш, 15 өндіріс орындарының
темір химиялық заттарымен
ластануы
Жезқазған Қорғасын, мырыш. 15 өндіріс орындарының
темір химиялық заттарымен
ластануы
Семей Цезий, кобальт, 50 Ядролық жарылыс нәтижесі
европия, стронций
Қазіргі кезде Қазақстан жерінің 33,6 млн. га жері соғыс
полигондарының кесірінен бүлінгені анықталды. Сол сияқты республика
аймағында барлығы 16 млрд. тонна радиактивті қалдық жиналған. Ол қалдықтар
Ақмола облысының – 800 га, Жамбыл облысының – 190 га, Жезқазған облысының –
25 га, Қызылорда облысының – 3,0 га, Оңтүстік Қазақстан облысының – 2
гектар жерін алып жатыр. Нәтижесінде, бүгінгі таңда Қазақстанда радиациялық
апат аймақтары мен ондағы қазіргі қалыптасқан жағдайларды келтірілген
фактілер арқылы көруге болады.
Қазақстанның құрғақ климаты жағдайында радионуклидтер топырақта баяу
қозғалып, ұзақ сақталып, экожүйелкрді бүлдіреді. Осылайша топырақ негізгі
ластану көзі ретінде радионуклидтерді өсімдіктерге одан жан-жануарларға,
адамға жеткізіп отырдады. Ал, адам баласы өз кезегінде генетикалық,
соматикалық, онкологиялық ауруларға ұшырап, зардап шегеді. Қазірдің өзінде
Қазақстанда 2,6 млн. адам мутагенез ауруымен есепте тұр. Атырау облысында
32 мың адам анемия, сүйек рагі, туберкулез, жүйке ауруларымен ауырып,
зардап шегуде. Жоғарыда келтірілген тарихи және шынайы фактілер
Қазақстанның қасиетті топырағы, ауасы мен су ресурстарының қаншалықты
зардап шегіп келгенін дүние жүзінің адамзат қоғамы соңғы жылдары ғана
біліп отыр. Ендігі жерде Қазақтың ұлан-ғайыр аумағы өзінің жаралы денесін
сауықтыра отырып болашақ ұрпақтарының салауатты өмір сүруін қамтамасыз
етуге бел байлап, өркениетті елдер қатарына қосылатын күн алыс емес екеніне
кәміл сенеміз.
Қазақстан жеріндегі радиациялық апат аймақтары
№ Аймақтың қауіптілігі Дозасы, бэрОблыс, аудан, елді мекендер
1. Төтенше қауіп-қатерлі аймақ100 Шығыс Қазақстан облысы: Абай,
Бесқарағай, Жаңасемей
аудандары.
2. Қауіп-қатерлі аймақ 35-100 Шығыс Қазақстан облысы: Абай,
Бесқарағай, Жаңасемей Абралы
аудандары,
3. Орташа қауіп-қатерлі аймақ 7-100 Шығыс Қазақстан облысы:
Семей, Курчатов қаласы,
Шұбартау, Аягөз ауданы,
Бородуллихин, Новошульба.
Қарағанды облысы: Егіндібұлақ
ауданы.
Павлодар облысы:
Май ауданы.
Шығыс Қазақстан облысы:
Өскемен, Ленинагор, Глубокин,
Таврия, Шемонайха аудандары.
Қазақстанда қалыптасқан экологиялық апаттар, оның тигізетін зардаптары
№ Экологиялық апат Апаттың зардаптары Апаттан қорғану
түрлері жолдары
Ортаның ластануы Адамдардың ауруға ұшырауы Ластанудың
Қаншама миллиондаған себептерін табу
адамдардың қырылуы Адамдарға
Техногенді апат үгіт-насихат жүргізу
керек, ондай
объектілерді қаладан
алыс жерлерде
орналастыру.
Ресурстардың таусылуыЕл экономикасының төмендеуіТиімді пайдалану
керек
Топырақтың эрозиясы Өнімнің жетіспеуі Тыңайтқыштар беру
керек
Озон қабатының Ультракүлгін сәулелерінің Ауаға зиян газдарды
жұқаруы зардаптары жібермеу керек
Алдын-ала дайындық
Табиғат апаттары (жерАдамдар шығынының көптігі, жүргізу және олардың
сілкіну, сел, цунами,экономикалық шығындар болуын алдын-ала
циклон, жұт, хабарлау керек
вулкандар атқылауы,
теңіздер мен мұхиттар
деңгейінің көтерілуі
немесе түсуі)
1.2. Өсімдіктер және жануарлар экологиясы
Жер шарында өсімдіктердің 500 млн. астам түрі бар. Жыл сайын ғылыми-
лабораторияларда олардың бірнеше жаңа түрлерін өсіріп шығарады. Өсімдік –
жер шарының өкпесі деп бекер айтылмаған. Тіршілік атаулыны өсімдіксіз
елестетуге болмайды. Жер шарында өсімдіктер жамылғысы біркелкі тарамаған.
Қазақстанда орман қора 21,8 млн. га жерді алып жатыр. Яғни,
республикамыздың барлық жерінің 3,35 %-ын құрайды. Біздің еліміздегі
ормандар жүйесі негізінен Солтүстік және Шығыс аймақтарда шоғырланған.
Ормандардың бірнеше типтері бар. Олар – сексеуіл, қарағай, шырша, самырсын,
қайың ормандары, тоғайлар мен бұталар.
Орман қоры жер шары бойынша жылдан-жылға азая түсуде. Құрлықтың 62
млн. км² жерін өсімдіктер мен орман алып жатыр. Республикамызда ормандар аз
және олардың жағдайы мәз емес. Оның негізгі себептері – адам факторы, өрт,
ауа райының өзгеруі мен айнала қоршаған ортаның ластануы.
Орманды қорғау біздің міндетіміз. Орманның адам мен жалпы биосфера
үшін маңызы зор.
Орман топырақтағы ылғалды сақтай отырып, су балансын тұрақтандырады.
Ылғалды жер өсімдік жамылғысы мен жан-жануарлардың көбейе түсуіне ықпал
етеді. Орманды алқаптардағы жер асты сулары өзен мен көлдерді
қоректендіреді. Орман аң мен құстың мекені, дәрі-дәрмектік өсімдіктер мен
жеміс-жидектердің панасы әрі қолайлы тіршілік ортасы болып табылады.
Ормандардың егістік алқаптарын қорғауда да рөлі зор. Орманды жерде
топырақ, су және жел эрозиясы болмайды. Ал ормансыз жердің топырағы кеуіп,
шөлге айналады. Ағаштарды қар тоқтату үшін де отырғызады.
Орманның ауаны тазартатын да қасиеті бар. Мысалы 1 га орман бір күнде
220-280 кг көмірқышқыл газын сіңіріп, 180-200 кг оттек бөліп шығарады.
Яғни ауаның құрамын толықтырып отырады.
Орман сонымен бірге денсаулық сақтау ортасы. Сондықтан курорт пен
сауықтыру кешендері, т.б. демалыс орындарының тек қана орманды жерде
салынуы тектен-тек емес.
Қазақстанда орманға қарағанда табиғи жайылымдар басым. Өсімдіктің
біздің жерімізде 57000 түрі өседі. Оның 506 түрі қорғауды қажет етіп отыр.
Жойылып бара жатқан өсімдіктерді сақтап қалу мақсатымен 1981 жылы Қызыл
кітап шығарылды. Оның мақсаты құрып бара жатқан өсімдіктерді есепке алып,
оларды сақтап қалу. Ол үшін көптеген мемлекеттік шаралар жүргізіледі.
Солардың бірі – сиреп бара жатқан өсімдіктер мен жерлерді адам қамқорлығына
алып қорықтар ұйымдастыру.
Қорық ұйымдастыру ісіне біздің республикамызда соңғы жылдары көп көңіл
бөліне бастады. Қазірдің өзінде 9 мемлекеттік қорық, 5 ұлттық парк, 17
ботаникалық, 40 зоологиялық, 2 ботаникалық- геологиялық қорыққорлар
құрылған. Алматы, Шымкент, Қарағанды т.б. ірі қалаларда ботаникалық бақтар
жұмыс істейді. Осының бәрі сиреп бара жатқан өсімдіктерді қалпына келтіру
жұмыстарымен айналысады. Орман мен өсімдіктерді қорғау ересектермен қатар
мектеп оқушыларының да міндеті. Көптеген аймақтарда жастардың белсенділігін
арттыру мақсатымен Жас орманшылар, Жасыл патрульшілер, Жас экологтар,
Жас натуралистер атты үйірмелер ұйымдастырылған. Олар – еліміздің орман
шаруашылығының белді көмекшілері.
Сирек және дәрілік өсімдіктерді де қорғау баршаның ісі. Біздің
жеріміз дәрілік өсімдіктерге өте бай. Олар көбінесе Іле Алатауы, Жоңғар
Алатауы, Алтай таулары мен Қаратау тау жоталарында көп шоғырланған. Әсіресе
алтын тамыр, марал оты, дәрмене, жусан, қылша, шайқурай, жалбыз, бәйшешек,
тартар жапырақ, түймедақ, мыңжапырақ, тау жуасы, сарымсақ, тасжарған,
алтай рауғашы, қызылжидек, сасыр, т.б. өсімдіктерден дәрі-дәрмек жасайтын
формоцевтік зауыт жұмыс істейді.
Қазақстанда дәрілік өсімдіктер мен қатар сирек кездесетін, сәндік үшін
өсірілетін өсімдік түрлері де бар. Олардың саны азайып барады. Мысалы,
Қаратау аймағында өсімдіктердің 1500 түрі өседі. Срндықтан болар Қаратау
өсімдіктердің Меккесі деп аталады. Табиғаттың әсем көріністері табиғи
ортаның ластануынан, жайылымдардың тозу салдарынан сирек кездесетін
өсімдіктердің азаюынан бүлінуде. Қазір кең-байтақ даламыздан
қызғалдақтардың көптеген түрлері, қызыл адыраспан, сөгеті сасыры, іле
бөріқарақаты, іле ұшқаты, жатаған шырша, алтай қасқыр жидегі, кәдімгі
пісте, жіңішке көкнар, меруертгүл, жабайы жүзім, т.б. жойылып барады.
Оларды қорғау біздің міндетіміз.
Республикамыздың шөл-шөлейтті белдемдерінде орналасқан Мойынқұм,
Тауқұм, Сарыесік Атырау, Жалпаққұм, Қызылқұм сияқты ерекше құм жоталары
бар. Олардың бәрі біріншіден, тұнып тұрған өсімдіктерортасы болса,
екіншіден, жайылым қоры болып саналады. Бірақ елімізде полигондар мен жел
эрозиясына ұшыраған жердің көлемі 25 млн. гектарға жетіп отыр. Осыған орай,
біз шұрайлы жайылымдар қорын сақтап қалу үшін осы жерлерді ерекше
қорғалатын аумақтарға жатқызып, қамқорлыққа алуымыз керек.
Сирек өсімдіктердің қатарына ағаштар да жатады. Оларды кесіп отын,
құрылыс материалы үшін пайдалануды азайту керек. Қазірдің өзінде Іле
шыршасы, самырсын, шетен, ырғай, тораңғыл, долана, шырғанақ, емен, т.б.
ағаштары қорғауды қажет етіп отыр. Әсіресе орман ағаштарын кесу етек алуда.
Орманды қорғаудың ең маңызды бағыты – жасанда жолмен орман қорын көбейту.
Жыл сайын орман шаруашылығы мыңдаған түп ағаштар отырғызады. Осылайша
ормандарды қалпына келтіру жүзеге асады. Орманды қорғау мен қалпына келтіру
шараларына оқушылардың араласуы керек.
Орманда жерге саяхат жасағандағы ең қауіпті нәрсе - өрт. Өрт көбінесе
адамдардың жіберген ағаттығынан болады. Олар негізінен отқа деген
жауапсыздықтан туады. Яғни, сіріңкені, темекі қалдығын өшірмей тастаудан
болатын орман өрті өте қауіпті. Әсіресе қылқын жапырақты ормандар өртін
сөндіру қиынға соғады. Кейде орман өртін басуға ұзақ уақыт керек болады.
Жыл сайын адамдардың ағаттығынан мыңдаған гектар ормандар, тоғайлар өрт
құшағына оранды. Дүние жүзінде болып жататын өрттердің 97% -ы адамдардың
табиғатқа селқос қарауынан болады. Кейбір тропикалық ормандардағы өрттер 2-
3 айға созылып, үлкен қауіп-қатер туғызады. Сондықтан орман ережелерін
сақтау баршаның міндеті.
Орманның өрттен басқа да жаулары бар. Олар – орман зиянкестері –
кемірушілер, ұсақ жәндіктер, өсімдік аурулары, паразиттер, саңырау-құлақтар
мен вирустар. Зиянкестердің кесірінен құрылыс материалдары үшін
дайындалатын ағаштардың 45%-ы сапасыз болып шығады. Кейбір жылдары жүздеген
гектар ормандардағы зиянкестермен үзбей күресуге тура келеді. Олар химиялық
биологиялық күрес жолдарымен жүзеге асады. Химиялық күресте химиялық
заттарды қолдану тәртібін қатаң сақтау қоршаған орта мен барлық тірі
организмдер үшін ұқыптылықты қажет етеді.
Жануарлар – табиғат туындысы. Өсімдіктер тәрізді жануарлар дүниесінің
де маңызы зор. Жануарлардың ерекшелігі – олар жер шарында қозғалып, кең
таралады. Жануарлар мен құстардың ішінде алыптары да кездеседі. Дүние
жүзінде жан-жануарлардың 1,5 млн түрі бар деп есептелген. Бірақ жыл сайын
ғылымға жаңа түрлер белгілі болып отыр.
Жануарлардың тіршілік үшін қызметі сан алуан. Оларды адам баласы қолға
үйретіп, өзінің материалдық игілігі үшін пайдаланып келеді. Жануарлардың
жүні, терісі, еті, сүті өте бағалы. Адам баласы ерте кезден бастап-ақ
жабайы аң мен құстарды қолға үйреткен. Қолға үйретілген жануарлар мен
құстар бүгінге дейін оларға қызмет етіп келеді. Сондықтан адамдар жануарлар
экологиясын оқып-үйрене отырып, оларды қорғай да білуі тиіс. Саналы адам
бүгінгі күнге дейін жануарларды пайдаланумен бірге олардың кейбір
түрлерінің жойылуына себепші болып отыр. Мысалы, Д.Фишердің мәліметі
бойынша 1600-ші жылдан бері қарай сүтқоректілірдің 36, құстардың 94 түрінің
жер бетінен біржола жойылып кетуіне адамдар тікелей әсер еткен. Олардың
қатарына – дроит, кезеген кептер, қанатсыз гагарка, лабрадор гагасы,
каролин тотысы, көзілдірікті суқұзғын, стеллер сусиыры, жүндес керік, тур,
тарпан, көгілдір жылқыкиік, жүндес мүйізтұмсық, т.б. жатады.
Қазақстан жерінде де өткен ғасырларда жабайы бір өркешті түйелер,
құлан, қабылан, тарпан, жабайы тур, арыстан, жолбарыс, керік, т.б. аңдардың
тіршілік еткені белгілі. Тіптен, Іле тоғайынан жолбарыстың соңғысын 1947 ж.
қазақ аңшысы атып алған. Бұдан шығатын қорытынды адамның іс-әрекетінің
жануарлар үшін қаншалықты қауіпті екендігі белгілі. Шын мәнінде, қазақ
жерінің кең даласында аң мен құстардың тіршілік етуіне қолайлы аймақтар көп-
ақ. Сондықтан да болар біздің республикамызда сүтқоректілердің – 155,
құстардың – 481, бауырымен жорғалаушылардың – 48, қосмекенділердің – 33,
балықтардың – 140 түрі тіршілік етеді. Бұлар біздің байлығымыз. Барлығының
да табиғат үшін, адам үшін маңызы зор.
Десек те, соңғы 100 жыл ішінде Қазақстнда жануарлар дүниесі саны мен
сапасы жағынан көп өзгерістерге ұшырады. Оған тікелей әсер етіп отырған –
антропогендік факторлар.
Қазақстанда біраз аң мен құстар біржола құрып кетудің аз алдында тұр.
Олардың қатарына – қар барысы, құдыр, қызыл қасқыр, арқар, үстірт қойы,
тауешкі, қабылан, дала мысығы, сілеусін, қарақұйрық, камшат, көк суыр,
қоңыр аю, күзен, сусар, құндыз, қаракөл, сабаншы, т.б. жатады. Ал құстардан
ұлар, дуадақ, безгелдек, саңырау құр, бұлдырық, аққу, дегелек, қоқиқаз,
реликті шағала, сарыала қаз, шалшықшы т.б. атауға болады.
Қазақстанның інжу-маржаны атанған Балқаш, Алакөл, Зайсан, Марқакөл
т.б. көлдері соңғы жылдары адамның іс-әрекетінен тартылып, көп өзгерістерге
ұшырап отыр. Әсіресе кәсіптік балық аулау төмендеп кетті. Ал Каспий мен
арал теңізінің экологиялық жағдайы өте нашар. Арал теңізінің деңгейі 17 м
төмендеп отыр. Теңіздің тұздылығы көтеріліп, көптеген кәсіптік балықтар
тіршілігін жойды.
Каспий теңізінің экологиялық жағдайы да ауыр. Әсіресе Каспий мұнайын
игеру өскен сайын теңіздің балықтары мен құстар әлемі, итбалық сияқты
сүтқоректілір зардап шегуде.
Республикамыздың үлкенді-кішілі өзендерінің экологиялық жайы сын
көтермейді. Әсіресе Ертіс, Іле, Жайық, Шу, Талас, Тобыл, нұра, Есіл, Ақсу
т.б. өзендер шаруашылық пен өндірістің қарқындап дамуына байланысты
ластанып немесе сулары тартыла бастады. Кейінгі жылдары өзен бойындағы
тоғайлар мен жайылымдадың тозуы, өртке шалдығуы жиі байқалып, ол фауна мен
флораға әсерін тигізіп отыр.
Адамның іс-әрекетінің жанурлар дүниесіне тікелей және жанама әсері.
Жанурлар дүниесінің кейбір түрлерінің жер бетінен құрып кетуі ьір қарағанда
табиғат заңдылығы. Өйткені эволюциялық даму барысында бір тү жоғалып,
екінші түр пайда болып отырады. Бұл құбылыстар көбінесе климаттың өзгеруіне
және басқа да табиғи факторларға байланысты.
Адам баласы жануарлар дүниесін өзінің материалдық игілігін жақсарту
үшін міндетті түрде пайдаланған. Сондықтан аң мен құстарды аулап,
нәтижесінде, олар жойылып отырған. Ал ауылшаруашылығының зиянкестерімен
күресу жолында улы химиялық заттарды пайдаланып, кейбір организмдердің
тіршілігін жойған.
Сол сияқты тірі организмдерді тікелей жоюдың ауыр түрі –
мемлекетаралық соғыстар. Дүниежүзілік соғыстарда бүкіл тіршілік атаулыны
жойып жіберетін қарулар қолданылды. Олар – атом бомбалары, соғыс
ракеталары, жарылғыш заттар т.б.
Жануарлар дүниесін қорғау және қалпына келтіру жолдары. Жануарлар
дүниесін қалпына келтірудің 4 негізгі шарты бар. Олар: аулауға тыйым салу,
тіршілік ортасын бұзбау, қолдан көбейтуге бейімдеу, лабораториялық жағдайда
гендік қорын сақтап қалу жұмыстары.
Жануарларды сақтап қалудың ең басты жолы – адам баласының саналы
жауапкершілігі, экологиялық білімі және мәдениеті. Әрьір азамат ззін туған
өлкесі мен оның байлығының иесі ретінде сезіне отырып, табиғат қорғау
ережелерін қатаң сақтаған жағдайда болашақ ұрпақ алдындағы борышын ақтаған
болар еді.
1.3. Қазақстандағы ормандардың экологиясы
Қазақстан бойынша орман қоры аумағының алып жатқан жер көлемі 25,6
млн. гектар болып, республика жерінің 9,7 пайызын құрайды. 1989-2000
жылдардағы цифрларға жүгінсек, бұл аралықта жылына орта есеппен кем дегенде
647 орман өрті болып, әрбір өрттің зардап шектірген жерінің ауқымы 18,9 га
болып келеді. 1997-2000 жылдар ішінде болған орман өрттерінен кем дегенде
300 мың га орман алқаптары бүлінді.
Бүгінгі күнге Қазақстан бойынша сексеуіл орман қорының көлемі 5,4 млн.
га болып отыр. Кейінгі 10 жылда сексеуіл екпе ағаштарының жалпы ауданы
591,2 мың гектарға көбейді. Бұл негізінен сексеуіл ормандары аумағында
ағашы кесілген жерлерде сексеуілдің табиғи ұрықтануына көмектесу шаралары
мен табиғи өздігінен жетілу барысына тұрақты тексеру, бақылау жұмыстарын
жолға қойғандықтан болса, ормандану дәрежесінің төмендеуіне жол бермеу
мақсатында орман қоры жерлерінде сексеуіл тұқымдарын себу арқылы оның
көлемін арттыру іске асады. Сексеуіл ормандырының молаюына Қазақстан
Үкіметінің 1999 жылғы 29 сәуірдегі Сексеуіл ормандарын сақтау туралы
қаулысы да әсер етуде, қаулы бойынша 1999-2000 жылдары сексеуіл ормандарын
кесуге тыйым салынған. Және осы қаулыға сәйкес Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл,
Қызылорда, Алматы облыстарында орман орналастыру жұмыстары жүргізілуде.
1997-1999 жылдардағы Семей өңірі мен Павлодар облысындағы болған орман
өрттері салдарынан Ертіс жағасындағы қарағайлы ормандардың 230 мыңнан астам
гектары құрып кетті.
Ғарыштық және жер беті зерттеулерінің нәтижелеріне жүгінсек, бұл
ормандардың 40-50 пайызы өрттен, орман зиянкестері мен аурулары және заңсыз
ағаш кесу салдарынан зиян шекті.
Оның үстіне кейінгі жылдары орманның санитарлық жағдайларын жақсарту
және өртенген жерлерді тазалау мақсатында бұл аймақтарда өз бетінше ағаш
дайындаушылар жұмылдырылған еді. Осының салдарынан заңсыз ағаш кесу көбейіп
кетті. Ағаш дайындаушылар алаңсыз ағаш кесу үшін өртенген аймақ болып
есептелсін деп әдейі өрт жіберу жағдайлары да кездесті. Ағашқа сұраныстың
күрт көбеюіне тағы бір негізгі себеп Қытай мемлекетінде 20 жылға ағаш кесу
жұмыстарының доғарылғаны да болып отыр.
Осындай келеңсіз жағдайларды болдырмау үшін орман, балық және аңшылық
шаруашылығы комитеті бұл аймақтарды ағаш кесудің барлық түрлеріне тыйым
салды. Енді осы аймақтағы ағаштарды ерекше бағалы ормандар қатарына
жатқызуға Үкімет қаулысы дайындалып жатыр, ол жағдайда орманды күзету
ерекше режим бойынша жүргізіледі.
Оған қоса 2001-2005 жылдары Семей өңірі мен павлодар облысында толық
түрде орналастыру жұмыстары жүргізіледі.
Жоғарыда атап өтілгендей, орман өрттерінің көбеюіне байланысты ағашты
рұқсатсыз кесу де белең алуда.
Әсіресе жыңа жыл қарсаңында жаппай рұқсатсыз ағаш кесушілер саны
көбейіп, соның салдарынан шырша, самырсын, қарағай түрлерінің жас ағаштары
құрып барады. Қаражаттың тапшылығынан қосымша ағаш отырғызуға мүмкіндік жоқ
кезде бұл ерекше кері әсерін тигізуде.
Қазақстан аз орманды елдер қатарына жататындықтан, әр ағаштың бағалы
екендігі белгілі. Осы жағдайларды ескере отырып, Табиғи ресурстар және
қоршаған ортаны қорғау министрлігі тәжірибе ретінде бір жылға жаңа жыл
шыршаларын дайындауға тыйым салды. Облыс әкімдерінің тапсырыстары бойынша
жаппай жаңа жылдық шаралар өткізу үшін шыршалар министрліктің рұқсатымен
ғана бөлінеді.
Орман шаруашылығы және еліміздің жалпы экологиялық ахуалын жақсартуға
арналған шаралар мен жоспарлар көп жағдайларда барша халыққа жария етіле
бермегендіктен, осы және алдағы жоспарланған кейбір жұмыстарды көпшілік
біле бермейді.
Соңғы он жыл бойы өтпелі кезеңнің өзінде аталмыш комитет орман
шаруашылығы салаларын ерекше биік сатыға көтере алмаса да қолдан келгенді
аямай, барды сақтауға толық күшін салды.
Қазір ел экономикасының дамуы айтарлықтай дәрежеге көтерілуіне
байланысты бұл жұмыстар болашақта өз кемеліне келіп, дұрыс жолға қойылуына
күмән келтіруіне болмайды. Оған орман шаруашылығының мамандары,
қызметкерлері бар білімін, ынта-жігерін, мүмкіншіліктерін жұмсайтын болады.
II-тарау. Өндіріс қалдықтарының қоршаған ортаға әсері
2.1. Ғылыми техникалық прогресс және экологиялық проблема.
Ғылым мен техниканың дамуы , қоғамдағы адам өмірінің жақсаруына өте үлкен
әсерін тигізеді. Сол себептен, ғылым мен техниканың жетістіктері ,
адамзат қоғамы дамуының негізі болып табылады . Солай болса да , ғылым
мен техникалық ревалюция , адамзат қоғамы мен табиғат арасындағы
қарым қатынастарды қиындататын күштерді дүниеге әкеледі . Ал , олар
қоршаған ортаның бүлінуіне және ластануын әкеп соқты. Қазіргі заманғы
өндіріс қарқынының күрт дамуы , биосферада зиянды заттардың көбеюіне ,
табиғңи тепе теңдіктің бұзылуына әкеләп адамдардың денсаулығына үлкен
қауіп тқндіріп отыр.
Ғылымның өндіргіш күүшке айналып, өндіріс орындарының жаңа техникамен
жабдықталуы , өндіріс қарқынының одан әрі дамуы , жер қойнауынан пайдалы
кен қазбаларының шикізаттарды өндіру, олапрды өңдеу , бәрі де биосфера
құрылымына , олардың химиялық біршапма әсер етеді. Өндірістен жасаған
шайынды және сарқынды сулар өзен көл су қоймаларының құрылымына орасан
зор әсер етеді .
Қалдықсыз өңдеу жүйесінің жотығынан , өндірістің технологиялық
процесінің нашарлығынан , шикізаттарды толық пайдаланбау нәтижесінде,
жылынга отыз млрд т өнеркәсіп,. Қалдықтары атмосфера , гидросфера, және
м езосфера жүйесіне келп қосылады.
Біздің жыл санауымыздың басында , жер шарында шамамен алғанда , -230 млн
адам ,бір мыңыншы жылдардың аяғында -275 млн , 1850 жылы – 1 млрд адам ,
1900 жылы-1,6 млрд адам болса, адам саны 1930 жылы- 2 млрд , 1976 жылы- 4
млрд-қа , 1987 жылы - 5 млрд – қа, 20 сыншы ғасырдың соңында -6 млрд
-қа жетті. Бұл қарқын арта түспек . Соған сәйкес халықтты азық
түлікпен , тіршілікке қажетті бұйымдар мен қамтамасыз ету деңгейі
жоғарылайды. Бұл проблемаларды шешу - табиғи қорларды тиімді пайдалану
, қоршаған ортаға қамқор көзқарастарды қалыптастыру арқылы ғана мүмкін
болмақ . Өзін құтқару үшін, адамзат, энергетикалық жіне басқада ,
қолда бар мүмкіндіктерді сараптар қажет.
Қазіргі кезде өндіріс орындары атмосфераға өте көп мөлшерде шаң тозаңдар
мен әртүрлі зианды қоспаларды шығарып тастауда . Мысалы адамзат іс
-әрекеті нәтижесі атмосфераға жылына 150 млн т. әр түрлі күкірт тотығы
, ұшып шығуда ; оның 15 млн тоннасы ғана әр түрлі қондырғыларда
ұсталынып , одан күкірт қышқылы алынды . Қоршаған ортаны улауда зияны мол
бұл газдың көпшілігі , жылу электр станцияларынан және түсті металлурия
салаларынан бөлінеді.
Бейметалл топырақтардың атмосферадағы мөлшерінің артуы қышқыл
жаңбырлардың түзілуіне әсер етеді . Ал, бұл өз кензегінде , өсімдіктепр
смен жануарлардың көп мөлшерде жйылуына орасан зор ықпал етеді. Зерттеу
мәліметтеріне қарағанда 1990 жылға дейін , осы бір ғана қышқыл жаңбыр
факторы негізінде мыңнан а са жануар лар мен өсімдіктер апатқа ұшыраған
. Ғылым мен техниканың жетістіктерінің тірі орғанизмдерге әсері нен
басқа тұстар да жоқұ емес .
Мысалы күкірт тотығының көп мөлшерде атмосфераға өту скалд\арынан ,
металлдар карозияға ұшырайды , материалдың архитектуралық ескерткіштердуің
бұзылу жылдамдығы артады . ал, SO2 мрамормен (Са СО2) әрекеттесіп ,
ескерткіштердің бетңінде Са So 4 пайда боладжы ; ол өте жұмсақ
болғандықтан , уақыт тезіне шыдамай үгіліп түсіп жатады.
2Са Со3+ 2Sj2+O2 (2Ca So4 +2Со2
Кейінгі жылдары болат ғ,шойын , цеме нт т.б заттардың орнына
синтететикалық , материалдар қолданып жүр . Синтетикалық заттардың ,
қоршаған ортаны бүлдірукдегі орны бір бөлек. Оар шірімейді, сол себеептен
табиғи ортаны пәрменді түрде ластайды .
Ғалымдардың болжауынша , егер ұажетті шаралар дер кезінде
қолданбаса, 50 жылдан соң қазіргі қарқындағы өдіріс нәтижесінде
теміртотығының топырақтағы және судағы мөлшері екі есе , ал мырыш пен
қорғасындікі 10 есе көбейеді екен . Бұл элементтердің жіне олардың
қосылыстарының , биосфераның белгілі бір бөлігінде көп мөлшерде ж
инақталуы , адамзат .үшұін қандай да теріс өзгерістер туғызатыны болжау
қиын емес .
Қалалардың саны мен олардың тұрғындары тез өсуіне байланысты ,
эколгиялық жүйеге түсетін ауырпалық үнемі көбейіп отырады . Урбанизм
латынша қала дген мғынаны білдіреді .
Халықтың қалаға тұруға ұмтылуы , қаладбағы тұрмысты ұнатуы урбанизация
процесінің күшеюіне алып келеді . Қазақстан Республикасыда , д.ж
урбанизация әсерінен тысқары қалған жоқ. Әсіресе өнеркәсіп жән,е
қатынас орындарын ың көптеп салу мен тың және тыңайған жерлерді көптеп
игеру қалалар саны оның ішінде ірі қалаллар саны күрт асты.
Олардың тұрғындары 45 жылда 5 еседен артық өсіп, халықтың басым көпшілігі
қалада тұратын болды . Болжам бойынша қалалар саны жақын арада көп
өзгере қоймады , ал қаладағы тұрғындар саны күрт асты. Қала халқының
тығыздығы Алматы , Қарағанды , Шымкент, қалаларында бір шаршы км-ге
200-ден астам адам келіп экологиялық жағдайы үнемі нашарлауда.
Дүние жүзінде 1850 жылы , халқының саны млн- нан астам 4 қала болса ,
1920 жылы олардың саны 25-кен өсті ; 1950 жылы олардың саны 90 –ға ,
1960 жылы 140 –қа , 1970 жылы 160- қа жетті.
Қазақстан Республикасы бойынша 2717 мың шаршы км территорияны иемденіп
жатыр . Қазақстанда – 14 облыс , 84 қала және 210- дай қала типтес елді
мекендер бар . Осы облыстардағы қалалардың орналасуы және олардың сандық
сипаттамасы , Ә Жәділовтың дерегі бойынша 4 және 5 кестелерде берілген .
Берілген мәліметтерден байқалғандай , 1970 жылға дейін қала халқының саны
өсіп келген. Одан бері қарай , қала халқы біртіндеп тез өспегенімен,
баялап арта отырып, 1989 жылы , қала –ауыл халқының ара салмағы 57 және
43 пайыз болған.
Жеке қалалар мен олардың тұрғындары өсіп қана қоймай , қазіргі
қалалар бір бірімен қосылып территориясы үлкен, халқы аса зор аймақтар
пайдла болуда . Оларды мегаполис (қосылып кеткен м) деп атайды . БІРІНШІ
МЕГАПОЛИС РЕТІНДЕ , АҚШ-тың , Атлант мұхиты жағалауындағы Босваш
мегаполисін айтуға болады. Оның ұзындығы 850 км, халық саны 35 млн,.
Тынық мұхит жағасындағы ұзындығы 120 км , ені 60 км Лос- Анджелечс – Сан –
Франсиско мегапорлисі бар.
Облыстар Қалалар Елді -
мекендер.
Барлығы Соның ішінде
облыстарға
республикағаға
бағынатыны
Қазақстан 84 49 210
Республикасы. 7 1 3
Ақтөбе 4 24 9
Алматы 6 4 20
Шығыс Қазақстан 4 4 15
Атырау 4 4 13
Жамбыл 4 5 21
Жезқазған 4 1 16
Қарағанды 6 2 11
Қызылорда 3 4 13
Көкшетау 4 3 13
Қостанай 4 3 13
Маңғыстау 1 13
Павлодар 3 1 1
Солтүстік Қазақстан 4 2 13
Семей 4 1 9
Талдықорған 6 2 1
Торғай 3 1 6
Орал 3 1 12
Целиноград 5 2 10
Шымкент 8 5 1
Алматы қаласы 1 1 1
Ленинск қаласы 1 1
Ластану ұғымына, қарастырып отырған ортаға тән емес сипаттағы – физикалық ,
химияллық және биологиялық заттардың қосылуы немесе ұзақ жылдар бойы
қалыптасқан сол зат мөлшерінің ьтабиғи дәрежесінен артып кетуі жатады.
Ластаушы заттар алуан түрлі сан мыңдаған алуан түрлі қосылыстар , оның
ішінде металдар оның тотықтары, улы газдар т.б . Бір түрлі ластаушы заттар
, әр түрлі ластаудың көздері құрамымен бірігеді. Р. Парсон ұсынды
• Салқынды сулар және оттегін жұтатын өзге қалжықтар;
• Инфекцияны тасымалдаушы жүйелер;
• Өсімдіктерге қоректік зат болып табылатын дүниелер;
2.2. Өндірістік техногенез қалдықтарының қоршаған ортаға әсері
Қоршаған ортаның химия және металлургия өндірістерінің қалдықтарымен
ластануы. Химия өнеркәсібі халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандыру
үшін көптеген өнім түрлерін шығарады және олар – химия, мұнай химиясы,
агрохимия, микробиология салалары бойынша жалпылама бөлінеді. өнім
түрлерінің әрқилылығы, қолданатын технология мен шикізат түрінің
әркелкілігі, атмсфералық ауаның, су бассеиндері мен топырақтың ластануына
тікелей себепті. Өндірістің сарқынды сулары мен қатты, газ күйіндегі
қалдықтары – орасан зор көлемімен, жоғары токсикалығымен ерекшеленеді.
Тіптен, кейбір елді мекен үшін химиялық кәсіпорындар комплексінің әсері
доминатты түрде болады.
Тасталынатын зиянды қалдықтардың ішінде, химия-металлургиялық
заводтардан басқа, азот оксиді мен күкірт дикосиді, көміртек оксиді
агрохимия өнеркәсібінің, мазут күлі – микробиология өнеркәсібінің,
күкіртсутек, күкірткөміртек химиялық талшықтар, аммиак - агрохрмия,
олефиндер - синтетнкалық каучук, бензин — шина өтеркәсіптерінің үлесіне
тиесілі. Түсті металлургия кәсіпорындарының сульфидті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І–тарау. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық ахуалдар 4-20
1. Топырақ экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-11
2. Өсімдіктер және жануарлар экологиясы ... ... ... ... ... ... ... .12-
17
3. Қазақстандағы орман экологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... .18-20
ІІ- тарау. Өндірістік қалдықтардың қоршаған ортаға әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-35
2.1. Ғылыми – техникалық прогресс және экологиялық
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21-25
2.2. Өндірістік техногенез қалдықтарының қоршаған ортаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-32
2.3. Өндіріс нәтижесінде түзілген зиянды газдарды залалсыздандыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-35
ІІІ- тарау. Қазіргі кезеңдегі жүргізілетін сауықтыру
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .36-47
3.1. Табиғатты қорғау және экологиялық мәселелерді шешу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36-40
3.2. Атмосфераны шаң тозаңнан тазарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ...4 1-44
3.3. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық мәселелерді шешу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45-47
ІҮ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 8-51
Ү. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52-53
КІРІСПЕ
Қазақстан аумағы батысында Каспий теңізі мен Еділ сағасынан, Шығысында
Алтай жоталарына дейін, ал солтүстігінде орал таулары мен Батыс Сібір
жазықтығынан, оңтүстігінде Орта Азия шөлдері мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына
дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстан алуан түрлі бай
табиғатымен ерекшеленеді. Мұнда қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия, таулы
ормандар мен шөлдер, Кең жазира жазықтар мен Тянь-Шань қарлы шыңдарына
дейінгі ұланғайыр кеңістікті алып жатыр. Қазақстанның жер бедерінің
құрылымы әркелкі. Республика ауданының 13 бөлігі биіктігі 27 метрдей
(Каспий маңы ойпатты) 100-200 метрге дейінгі жазықтар мен ойпаттар алып
жатыр. Жалпы Қазақстанның жері Солтүстік және Батыс жақтанШығыс пен
Оңтүстік-Шығысқа қарай биіктей береді. Республиканың негізгі бөлігін құмды
шөлдер алып жатыр. Қазақстан қоңыржай белдеудің оңтүстігінде орналасқан.
Оның Еуразиялық ішкі аймақтарында орналасуы мұхиттардан, әсіресе Атлант
мұхитынан алыс болуы, климаттық щұғыл континентальді болуына әсер етеді.
Бұл ауа температурасының кенет өзгеруіне, ауаның өте құрғақ, жауын-шашын
мөлшерінің өте аз түсуімен сипатталады. Республиканың солтүстігінде күннің
түсу ұзақтығы орта шамамен алғанда жылына 200 сағат құрайды, оңтүстікте –
300 сағат. Ашық күндер саны жылына Солтүстікте 120, оңтүстікте 260 күн,
бұлтты күндер саны солтүстікте 60, Оңтүстікте 10 күн. Осыдан орай жиынтық
күн радиациясы Сотүстіктен оңтүстікке қарай өледі: қыста 50-ден 200 МДЖм²-
ге дейін, жазда 650-ден 800 МДЖм²-ге дейін.
Тақырып көкейкестігі ретінде.
Мәселенің өңделуі
Зерттеу жұмысының мақсаты
Зерттеу жұмысының нысанасы. Республикамыздың қуатты өнеркәсіп
орындарының дамуы, кен орындарының көбеюі салдарынан техногендік
кешендердің қоршаған ортаға, ашық әсерінің ұлғаюын, антропогендік
ландшафтардың пайда болу салдарын зерттеу-жұмысымыздың негізгі негізгі
зерттеу нысанасы болмақ.
Жұмыстың байқалып көрінуі. Бұл зерттеу жұмысының басты мәселелері
студенттердің ғылыми-конференциясында баяндамаланып, талдау жасалынған.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық зерттеу жұмысы кіріспеден, 3
тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде
зерттеу жұмысының көкейкестілігі, тәжірибелік құндылығы, мақсаты мен
міндеттері, әдістемелік негізге дәйектелген. Сонымен қатар зерттеу
жұмысының теориялық және практикалық маңызы, зерттеу деңгейі білікті жан-
жақты ашып көрсетіледі.
І тарау. Қазақстанда қалыптасқан экологиялық ахуалдар.
1.1. Топырақ экологиясы
Қазақстанның барлық жер көлемі 2724,9 мың км². Жер қорымыздың көлемі
өте үлкен болғанымен оның сапасы соңғы жылдары күрт нашарлап отыр. Жерді
юұрыс пайдаланбау слдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану,
шөлге айналу процестері күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика
жерінің 180 млн . га жазық жерлер, 185 млн. га жайылым және 34 млн. га
құнарлы жердің 180 млн. га жері жарамсыз жерлерге ұшырап, оның 30 млн. га
топырақ эрозиясы 60 млн. га тұздану, 10 млн. га химиялық және радиактивті
заттармен ластанған.
Республиканың 30 млн. га жерлерін өнеркәсіп, көлік, байланыс, елді
мекендер алып жатыр.
Солтүстік облыстарды тың игеру науқанына байланысты және бірегей
бидай дақылын егу топырақ қарашірігінің 25-30%-ын жоғалтты.
Батыс Қазақстан аймағында мұнай-газ өнеркәсібінің қарқындап дамуы
1000 га астам жерді қамтыса, топырақтың техногенді бүлінуі 2,5 млн. га, ал
тозған жайылым 3 млн. га жерді алып жатыр. Сол сияқты Азғыр мен Тайсойған
сынақ полигондарының игілігіне 1,4 млн. га жер бұйырған. Оның үстіне
Каспий теңізінің көтерілуі болашақта осы аймақтың шамамен 2,8 млн. га жерін
су басады деп болжам жасалуда.
Экологиялық қиын жағдай Орталық Қазақстан жерлерін де қамтып отыр.
Мұнда жердің техногенді бүлінуі, өнеркәсіптік қалдықтарымен ластану, ауыр
металдардың жинақталуы, радиактивті элементтердің және ракета-ғарыштық
қоқыстардың (Бетпақ дала) шоғырлануы тұрақты жағдайға айналған.
Кейбір аймақтарда топырақтың тозуы, бүлінуі және шөлге айналуы Ертіс,
Әмудария мен Сырдария өзендерінің су бассейнінің азаюы, Арал теңізінің
тартылуымен тікелей байланысты болып отыр. Мәселен, Оңтүстік Қазақстанда
Арал аймағының экологиясына байланысты 2 млн. га жер шөлейттеніп кеткен
және Жаңадария өңіріндегі 3 мың га қара сексеуіл орманы біржола жойылу
үстінде. Арал өңірі мен Сырдария өзенінің аңғары бойынша топырақтың
химиялық улы заттармен және радионуклидпен ластануы жылдам жүруде.
Балқаш-Алакөл және Шу-Мойынқұм аймақтарындағы өзгерістер, Іле өзеніне
Қапшағай су қоймасының салынып, судың жасанды реттелуі табиғатқа көп
зардаптар әкелді. Су деңгейінің 1,5-2,0 метрге төмендеуі Іле атырабы
бойынша топырақтың құрғап, бүлініп, сорланып, тозып кетуіне жол берді.
Әсіресе, Іле-Балқаш бассейіні жер жаннаты аталған Жетісу өңіріне
экологиялық апатты да ала келді. Іле бойындағы ит тұмсығы өтпейтін тоғай,
тораңғы орманы, Шарын өзенінің қайталанбас сұлу табиғаты мен каньондары
тозып, жағалаудағы шұрайлы жайылымдар құлазыған сары далаға, шөлге айналып
бара жатыр. Ендігі жерде Іле суының 10-15 процентін Қытай халық
республикасының алуы бұл өңірдің табиғатын тұл етері анық.
Қазақстандағы егістікке пайдаланатын жерлердің де экологиялық жағдайы
нашар. Ол республика бойынша 26610,7 мың га жерді алып жатыр.
Соңғы жылдары байқалып отырған әлемдік климаттың өзгеруі Қазақстанның
шөл, шөлейтті белдемдеріне әсерін тигізіп, ондағы егіс алқаптарының сапасын
төмендетіп жіберді. Бұл жерлерде топырақтың құнарсыздануы, бүлінуі және
шөлге айналуы прогрессивті түрде жүруде. Оның үстіне топырақты қорғаудың
агротехникалық шаралары, қар тоқтату, органикалық және минералды
тыңайтқыштар беру, гербицидтер мен пестицидтерді қолданбаудан арам
шөптердің қаулап өсуі, шегіртке тәрізді зиянкестердің шексіз көбеюіне жо
беріліп, жердің сапасын төмендетті. Мәселен, 1996 жылы егістіктерге 1 млн.
т минералдық және 33,2 млн. т органикалық тыңайтқыш берілсе, бұл
көрсеткіштер 1998-2001 жылдары 16 мың тоннаға қысқарған. Топырақтану
институтының мәліметі бойынша Қазақстанның құнарлы топырағы өзінің
қарашірігінің 19-22 % жоғалтқан. Мұның өзі болашақта жер ресурстарының
сапасы жақсармайтынын аңғартады.
Топырақтың ауыр металдармен және радионуклидтермен ластануы барлық
аймақтарды қамтып отыр. Әсіресе, Қазақстан бойынша ірі өнеркәсіптер, кен
орындары, қазба байлықтарды өндіру, соғыс - өндірістік қалдықтарды сақтау
және оларды көму аймағында ерекше жылдам жүруде. Республика жерінде
химиялық қалдықтар 2,3 млрд. т. жетсе, ал 529 обьектіде радиактивті
қалдықтар сақталған. Өнеркәсіптерден шығарылған химиялық заттар Шығыс
Қазақстан бойынша жылына 5 млн. т. жетіп отырғаны тіркелген. Республика
бойынша ластану деңгейі Бетпақ дала, Балқаш өңірі, Мұғаджар, Ертіс өңірі,
Маңғыстау, Каспий маңы ойпаты, Іле Алатауы жазықтарында тым жоғары.
Сырдария, Шу, Талас, Жайық өзендеріндегі жерлер қорғасын, фтор, бор,мыс,
пестицидтер және нитраттармен ластанған.
Өскемен, Риддер, Зырян қалалары маңындағы жерлерде қорғасынның
мөлшері 100 РЗШ, кадмий, мырыш 8-14 РЗШ, мыс 10 РЗШ-ға жеткен.
Павлодар, Екібастұз, Қаратау, Тараз т.б. өнеркәсіп орындары аймағы
геохимиялық ауытқуларға және уытты заттармен ластануға ұшырағын.
Семей өңірінің радиактивті заттармен ластануы өте жоғары. Осы
жерлерде шоғырланған 154 өнеркәсіп орындарынан жылына 294 мың т. улы зат
қоршаған ортаға шығарылады. Мәселен, мыс 100 РЗШ, қорғасын 100 РЗШ, мырыш
300 РЗШ, хром 100 РЗШ, кобальт 50 РЗШ, никель 50 РЗШ, т.б. ауыр металдардың
шекті мөлшерінің тіркелгені Семей қаласы бойынша жарияланған әдебиеттерде
келтіріледі.
Соңғы мәліметтер бойынша Қазақстан аумағында ядролық қарулар сыналған
жерлердің көлемі Ақтөбе облысында – 4207,5; Атырау – 1635,3; Шығыс
Қазақстан – 11,1; Жамбыл – 2576,1; Жезқазған – 4900; Батыс Қазақстан –
1558,8; Орталық Қазақстан – 19,6; Маңғыстау – 21,4; павлодар – 717,1;
Оңтүстік Қазақстан – 8,1; Семей – 941,2 мың га жерлерді қамтыған. Осы
жерлерде 50 жыл бойы (1949-1996) бұрынғы Кеңес үкіметі соғыс ведомстволары
503 ядролық сынақ жасап, Қазақстанның шұрайлы жерінің 20 млн. га жарамсыз
етті.
Батыс Қазақстан аймағында 1966-1979 жылдары аралығында 24 ядролық қару
сыналған, олар Маңғыстау облысында – 3, Батыс Қазақстанда – 4 және Атырауда
– 17 рет жасалған. Соның ішінде ең ірісі Азғыр полигоны ғана, 6,1 мың га
жерді алып жатыр. Зерттеулер нәтижелері бойынша Нарын, Азғыр құмдарында
радиактивті элементтер: кадмий – 80-120, стронций – 150, қорғасын – 80 және
нитрат – 8,8 есе шекті мөлшерден көбейіп кеткен.
Үстірт платасында1968-1970 жылдары жер асты ядролық сынағы жасалған.
Осы жерлердің бәрінде де суға, топырақ пен өсімдік жіне жан-жануарлар
дүниесіне бұрын соңды болмаған залалдар келді.
Республика аумағында ірі ракеталық полигондар Атырау облысының
Тайсойған, Балқаш көл маңында Ташкен-4 және Байқоңыр ғарыш айлағында
орналасқан. Бұл жерлерде топырақ беті өте қауіпті улы гептил жанармайымен
және ракета қоқыстарымен ластанған. Гептил өте улы зат болғандықтан
адамдардың өкпе-тыныс жолдарына, жүйке-жүйесіне әсер етіп, бүйрек, бауыр,
мүшелерін зақымдайтыны анықталған. Сол сияқты ракета, космос корабльдерінің
ұшуы қышқыл жауындар жаудырып қоршаған ортаның тірі комплексінің 3-50 %
биомассасын жойып жіберді. Мәселен, 1988-1991 жылдар аралығында тек қана
Тайсойған полигонында 24000 ракета барлығы 30 мың тонна жанармай жаққан.
1994 ж. 5 шілде мен 27 қазанда патқа ұшырағын Протен ракета тасығышы
Қарағанды облысының жеріне гептилен уын шашып орасан зор қауіп төндірді.
Оның зардабы әлі белгісіз болып отыр.
Әлемдік экологиялық проблемалар құрылымы
2 кесте
Уытты заттармен ластануы Радиактивті заттармен ластануы
Жылу эффектісі Азонның жұқаруы
Қышқыл жауындар Фотохимиялық у түтін
Топырақтың құнарсыздануы Қоқыс қалдықтары
Орианның қырқылуы Шөлге айналу
Мұхиттардың ластануы Биосфера құрамының өзгеруі
Климаттың өзгеруі
Адам экологиясы
Биоәртүрліліктің азаюы
Топырақтың ауыр металдармен ластануының қалалар мен аймақтар бойынша
көрсеткіші
Аймақ немесе елді Ластағыш заттар РЗШ Себептері
мекен
Орталық немесе Фтор, бром, темір, 100 өндіріс орындарының
Батыс Қазақстан қорғасын, нитрат, химиялық заттармен
пестицид ластануы
Теміртау қаласы Сынап 8-14 өндіріс орындарының
қалдықтарымен ластануы
Екібастұз Темір, хром, 2 өндіріс орындарының
никель, қорғасын қалдықтарымен ластануы
Тараз Қорғасын, фтор 21 өндіріс орындарының
қалдықтарымен ластануы
Ақтөбе Хром, никель, 100-50 өндіріс орындарының
канадий химиялық заттарымен
ластануы
Шымкент Қорғасын, мырыш, 15 өндіріс орындарының
темір химиялық заттарымен
ластануы
Жезқазған Қорғасын, мырыш. 15 өндіріс орындарының
темір химиялық заттарымен
ластануы
Семей Цезий, кобальт, 50 Ядролық жарылыс нәтижесі
европия, стронций
Қазіргі кезде Қазақстан жерінің 33,6 млн. га жері соғыс
полигондарының кесірінен бүлінгені анықталды. Сол сияқты республика
аймағында барлығы 16 млрд. тонна радиактивті қалдық жиналған. Ол қалдықтар
Ақмола облысының – 800 га, Жамбыл облысының – 190 га, Жезқазған облысының –
25 га, Қызылорда облысының – 3,0 га, Оңтүстік Қазақстан облысының – 2
гектар жерін алып жатыр. Нәтижесінде, бүгінгі таңда Қазақстанда радиациялық
апат аймақтары мен ондағы қазіргі қалыптасқан жағдайларды келтірілген
фактілер арқылы көруге болады.
Қазақстанның құрғақ климаты жағдайында радионуклидтер топырақта баяу
қозғалып, ұзақ сақталып, экожүйелкрді бүлдіреді. Осылайша топырақ негізгі
ластану көзі ретінде радионуклидтерді өсімдіктерге одан жан-жануарларға,
адамға жеткізіп отырдады. Ал, адам баласы өз кезегінде генетикалық,
соматикалық, онкологиялық ауруларға ұшырап, зардап шегеді. Қазірдің өзінде
Қазақстанда 2,6 млн. адам мутагенез ауруымен есепте тұр. Атырау облысында
32 мың адам анемия, сүйек рагі, туберкулез, жүйке ауруларымен ауырып,
зардап шегуде. Жоғарыда келтірілген тарихи және шынайы фактілер
Қазақстанның қасиетті топырағы, ауасы мен су ресурстарының қаншалықты
зардап шегіп келгенін дүние жүзінің адамзат қоғамы соңғы жылдары ғана
біліп отыр. Ендігі жерде Қазақтың ұлан-ғайыр аумағы өзінің жаралы денесін
сауықтыра отырып болашақ ұрпақтарының салауатты өмір сүруін қамтамасыз
етуге бел байлап, өркениетті елдер қатарына қосылатын күн алыс емес екеніне
кәміл сенеміз.
Қазақстан жеріндегі радиациялық апат аймақтары
№ Аймақтың қауіптілігі Дозасы, бэрОблыс, аудан, елді мекендер
1. Төтенше қауіп-қатерлі аймақ100 Шығыс Қазақстан облысы: Абай,
Бесқарағай, Жаңасемей
аудандары.
2. Қауіп-қатерлі аймақ 35-100 Шығыс Қазақстан облысы: Абай,
Бесқарағай, Жаңасемей Абралы
аудандары,
3. Орташа қауіп-қатерлі аймақ 7-100 Шығыс Қазақстан облысы:
Семей, Курчатов қаласы,
Шұбартау, Аягөз ауданы,
Бородуллихин, Новошульба.
Қарағанды облысы: Егіндібұлақ
ауданы.
Павлодар облысы:
Май ауданы.
Шығыс Қазақстан облысы:
Өскемен, Ленинагор, Глубокин,
Таврия, Шемонайха аудандары.
Қазақстанда қалыптасқан экологиялық апаттар, оның тигізетін зардаптары
№ Экологиялық апат Апаттың зардаптары Апаттан қорғану
түрлері жолдары
Ортаның ластануы Адамдардың ауруға ұшырауы Ластанудың
Қаншама миллиондаған себептерін табу
адамдардың қырылуы Адамдарға
Техногенді апат үгіт-насихат жүргізу
керек, ондай
объектілерді қаладан
алыс жерлерде
орналастыру.
Ресурстардың таусылуыЕл экономикасының төмендеуіТиімді пайдалану
керек
Топырақтың эрозиясы Өнімнің жетіспеуі Тыңайтқыштар беру
керек
Озон қабатының Ультракүлгін сәулелерінің Ауаға зиян газдарды
жұқаруы зардаптары жібермеу керек
Алдын-ала дайындық
Табиғат апаттары (жерАдамдар шығынының көптігі, жүргізу және олардың
сілкіну, сел, цунами,экономикалық шығындар болуын алдын-ала
циклон, жұт, хабарлау керек
вулкандар атқылауы,
теңіздер мен мұхиттар
деңгейінің көтерілуі
немесе түсуі)
1.2. Өсімдіктер және жануарлар экологиясы
Жер шарында өсімдіктердің 500 млн. астам түрі бар. Жыл сайын ғылыми-
лабораторияларда олардың бірнеше жаңа түрлерін өсіріп шығарады. Өсімдік –
жер шарының өкпесі деп бекер айтылмаған. Тіршілік атаулыны өсімдіксіз
елестетуге болмайды. Жер шарында өсімдіктер жамылғысы біркелкі тарамаған.
Қазақстанда орман қора 21,8 млн. га жерді алып жатыр. Яғни,
республикамыздың барлық жерінің 3,35 %-ын құрайды. Біздің еліміздегі
ормандар жүйесі негізінен Солтүстік және Шығыс аймақтарда шоғырланған.
Ормандардың бірнеше типтері бар. Олар – сексеуіл, қарағай, шырша, самырсын,
қайың ормандары, тоғайлар мен бұталар.
Орман қоры жер шары бойынша жылдан-жылға азая түсуде. Құрлықтың 62
млн. км² жерін өсімдіктер мен орман алып жатыр. Республикамызда ормандар аз
және олардың жағдайы мәз емес. Оның негізгі себептері – адам факторы, өрт,
ауа райының өзгеруі мен айнала қоршаған ортаның ластануы.
Орманды қорғау біздің міндетіміз. Орманның адам мен жалпы биосфера
үшін маңызы зор.
Орман топырақтағы ылғалды сақтай отырып, су балансын тұрақтандырады.
Ылғалды жер өсімдік жамылғысы мен жан-жануарлардың көбейе түсуіне ықпал
етеді. Орманды алқаптардағы жер асты сулары өзен мен көлдерді
қоректендіреді. Орман аң мен құстың мекені, дәрі-дәрмектік өсімдіктер мен
жеміс-жидектердің панасы әрі қолайлы тіршілік ортасы болып табылады.
Ормандардың егістік алқаптарын қорғауда да рөлі зор. Орманды жерде
топырақ, су және жел эрозиясы болмайды. Ал ормансыз жердің топырағы кеуіп,
шөлге айналады. Ағаштарды қар тоқтату үшін де отырғызады.
Орманның ауаны тазартатын да қасиеті бар. Мысалы 1 га орман бір күнде
220-280 кг көмірқышқыл газын сіңіріп, 180-200 кг оттек бөліп шығарады.
Яғни ауаның құрамын толықтырып отырады.
Орман сонымен бірге денсаулық сақтау ортасы. Сондықтан курорт пен
сауықтыру кешендері, т.б. демалыс орындарының тек қана орманды жерде
салынуы тектен-тек емес.
Қазақстанда орманға қарағанда табиғи жайылымдар басым. Өсімдіктің
біздің жерімізде 57000 түрі өседі. Оның 506 түрі қорғауды қажет етіп отыр.
Жойылып бара жатқан өсімдіктерді сақтап қалу мақсатымен 1981 жылы Қызыл
кітап шығарылды. Оның мақсаты құрып бара жатқан өсімдіктерді есепке алып,
оларды сақтап қалу. Ол үшін көптеген мемлекеттік шаралар жүргізіледі.
Солардың бірі – сиреп бара жатқан өсімдіктер мен жерлерді адам қамқорлығына
алып қорықтар ұйымдастыру.
Қорық ұйымдастыру ісіне біздің республикамызда соңғы жылдары көп көңіл
бөліне бастады. Қазірдің өзінде 9 мемлекеттік қорық, 5 ұлттық парк, 17
ботаникалық, 40 зоологиялық, 2 ботаникалық- геологиялық қорыққорлар
құрылған. Алматы, Шымкент, Қарағанды т.б. ірі қалаларда ботаникалық бақтар
жұмыс істейді. Осының бәрі сиреп бара жатқан өсімдіктерді қалпына келтіру
жұмыстарымен айналысады. Орман мен өсімдіктерді қорғау ересектермен қатар
мектеп оқушыларының да міндеті. Көптеген аймақтарда жастардың белсенділігін
арттыру мақсатымен Жас орманшылар, Жасыл патрульшілер, Жас экологтар,
Жас натуралистер атты үйірмелер ұйымдастырылған. Олар – еліміздің орман
шаруашылығының белді көмекшілері.
Сирек және дәрілік өсімдіктерді де қорғау баршаның ісі. Біздің
жеріміз дәрілік өсімдіктерге өте бай. Олар көбінесе Іле Алатауы, Жоңғар
Алатауы, Алтай таулары мен Қаратау тау жоталарында көп шоғырланған. Әсіресе
алтын тамыр, марал оты, дәрмене, жусан, қылша, шайқурай, жалбыз, бәйшешек,
тартар жапырақ, түймедақ, мыңжапырақ, тау жуасы, сарымсақ, тасжарған,
алтай рауғашы, қызылжидек, сасыр, т.б. өсімдіктерден дәрі-дәрмек жасайтын
формоцевтік зауыт жұмыс істейді.
Қазақстанда дәрілік өсімдіктер мен қатар сирек кездесетін, сәндік үшін
өсірілетін өсімдік түрлері де бар. Олардың саны азайып барады. Мысалы,
Қаратау аймағында өсімдіктердің 1500 түрі өседі. Срндықтан болар Қаратау
өсімдіктердің Меккесі деп аталады. Табиғаттың әсем көріністері табиғи
ортаның ластануынан, жайылымдардың тозу салдарынан сирек кездесетін
өсімдіктердің азаюынан бүлінуде. Қазір кең-байтақ даламыздан
қызғалдақтардың көптеген түрлері, қызыл адыраспан, сөгеті сасыры, іле
бөріқарақаты, іле ұшқаты, жатаған шырша, алтай қасқыр жидегі, кәдімгі
пісте, жіңішке көкнар, меруертгүл, жабайы жүзім, т.б. жойылып барады.
Оларды қорғау біздің міндетіміз.
Республикамыздың шөл-шөлейтті белдемдерінде орналасқан Мойынқұм,
Тауқұм, Сарыесік Атырау, Жалпаққұм, Қызылқұм сияқты ерекше құм жоталары
бар. Олардың бәрі біріншіден, тұнып тұрған өсімдіктерортасы болса,
екіншіден, жайылым қоры болып саналады. Бірақ елімізде полигондар мен жел
эрозиясына ұшыраған жердің көлемі 25 млн. гектарға жетіп отыр. Осыған орай,
біз шұрайлы жайылымдар қорын сақтап қалу үшін осы жерлерді ерекше
қорғалатын аумақтарға жатқызып, қамқорлыққа алуымыз керек.
Сирек өсімдіктердің қатарына ағаштар да жатады. Оларды кесіп отын,
құрылыс материалы үшін пайдалануды азайту керек. Қазірдің өзінде Іле
шыршасы, самырсын, шетен, ырғай, тораңғыл, долана, шырғанақ, емен, т.б.
ағаштары қорғауды қажет етіп отыр. Әсіресе орман ағаштарын кесу етек алуда.
Орманды қорғаудың ең маңызды бағыты – жасанда жолмен орман қорын көбейту.
Жыл сайын орман шаруашылығы мыңдаған түп ағаштар отырғызады. Осылайша
ормандарды қалпына келтіру жүзеге асады. Орманды қорғау мен қалпына келтіру
шараларына оқушылардың араласуы керек.
Орманда жерге саяхат жасағандағы ең қауіпті нәрсе - өрт. Өрт көбінесе
адамдардың жіберген ағаттығынан болады. Олар негізінен отқа деген
жауапсыздықтан туады. Яғни, сіріңкені, темекі қалдығын өшірмей тастаудан
болатын орман өрті өте қауіпті. Әсіресе қылқын жапырақты ормандар өртін
сөндіру қиынға соғады. Кейде орман өртін басуға ұзақ уақыт керек болады.
Жыл сайын адамдардың ағаттығынан мыңдаған гектар ормандар, тоғайлар өрт
құшағына оранды. Дүние жүзінде болып жататын өрттердің 97% -ы адамдардың
табиғатқа селқос қарауынан болады. Кейбір тропикалық ормандардағы өрттер 2-
3 айға созылып, үлкен қауіп-қатер туғызады. Сондықтан орман ережелерін
сақтау баршаның міндеті.
Орманның өрттен басқа да жаулары бар. Олар – орман зиянкестері –
кемірушілер, ұсақ жәндіктер, өсімдік аурулары, паразиттер, саңырау-құлақтар
мен вирустар. Зиянкестердің кесірінен құрылыс материалдары үшін
дайындалатын ағаштардың 45%-ы сапасыз болып шығады. Кейбір жылдары жүздеген
гектар ормандардағы зиянкестермен үзбей күресуге тура келеді. Олар химиялық
биологиялық күрес жолдарымен жүзеге асады. Химиялық күресте химиялық
заттарды қолдану тәртібін қатаң сақтау қоршаған орта мен барлық тірі
организмдер үшін ұқыптылықты қажет етеді.
Жануарлар – табиғат туындысы. Өсімдіктер тәрізді жануарлар дүниесінің
де маңызы зор. Жануарлардың ерекшелігі – олар жер шарында қозғалып, кең
таралады. Жануарлар мен құстардың ішінде алыптары да кездеседі. Дүние
жүзінде жан-жануарлардың 1,5 млн түрі бар деп есептелген. Бірақ жыл сайын
ғылымға жаңа түрлер белгілі болып отыр.
Жануарлардың тіршілік үшін қызметі сан алуан. Оларды адам баласы қолға
үйретіп, өзінің материалдық игілігі үшін пайдаланып келеді. Жануарлардың
жүні, терісі, еті, сүті өте бағалы. Адам баласы ерте кезден бастап-ақ
жабайы аң мен құстарды қолға үйреткен. Қолға үйретілген жануарлар мен
құстар бүгінге дейін оларға қызмет етіп келеді. Сондықтан адамдар жануарлар
экологиясын оқып-үйрене отырып, оларды қорғай да білуі тиіс. Саналы адам
бүгінгі күнге дейін жануарларды пайдаланумен бірге олардың кейбір
түрлерінің жойылуына себепші болып отыр. Мысалы, Д.Фишердің мәліметі
бойынша 1600-ші жылдан бері қарай сүтқоректілірдің 36, құстардың 94 түрінің
жер бетінен біржола жойылып кетуіне адамдар тікелей әсер еткен. Олардың
қатарына – дроит, кезеген кептер, қанатсыз гагарка, лабрадор гагасы,
каролин тотысы, көзілдірікті суқұзғын, стеллер сусиыры, жүндес керік, тур,
тарпан, көгілдір жылқыкиік, жүндес мүйізтұмсық, т.б. жатады.
Қазақстан жерінде де өткен ғасырларда жабайы бір өркешті түйелер,
құлан, қабылан, тарпан, жабайы тур, арыстан, жолбарыс, керік, т.б. аңдардың
тіршілік еткені белгілі. Тіптен, Іле тоғайынан жолбарыстың соңғысын 1947 ж.
қазақ аңшысы атып алған. Бұдан шығатын қорытынды адамның іс-әрекетінің
жануарлар үшін қаншалықты қауіпті екендігі белгілі. Шын мәнінде, қазақ
жерінің кең даласында аң мен құстардың тіршілік етуіне қолайлы аймақтар көп-
ақ. Сондықтан да болар біздің республикамызда сүтқоректілердің – 155,
құстардың – 481, бауырымен жорғалаушылардың – 48, қосмекенділердің – 33,
балықтардың – 140 түрі тіршілік етеді. Бұлар біздің байлығымыз. Барлығының
да табиғат үшін, адам үшін маңызы зор.
Десек те, соңғы 100 жыл ішінде Қазақстнда жануарлар дүниесі саны мен
сапасы жағынан көп өзгерістерге ұшырады. Оған тікелей әсер етіп отырған –
антропогендік факторлар.
Қазақстанда біраз аң мен құстар біржола құрып кетудің аз алдында тұр.
Олардың қатарына – қар барысы, құдыр, қызыл қасқыр, арқар, үстірт қойы,
тауешкі, қабылан, дала мысығы, сілеусін, қарақұйрық, камшат, көк суыр,
қоңыр аю, күзен, сусар, құндыз, қаракөл, сабаншы, т.б. жатады. Ал құстардан
ұлар, дуадақ, безгелдек, саңырау құр, бұлдырық, аққу, дегелек, қоқиқаз,
реликті шағала, сарыала қаз, шалшықшы т.б. атауға болады.
Қазақстанның інжу-маржаны атанған Балқаш, Алакөл, Зайсан, Марқакөл
т.б. көлдері соңғы жылдары адамның іс-әрекетінен тартылып, көп өзгерістерге
ұшырап отыр. Әсіресе кәсіптік балық аулау төмендеп кетті. Ал Каспий мен
арал теңізінің экологиялық жағдайы өте нашар. Арал теңізінің деңгейі 17 м
төмендеп отыр. Теңіздің тұздылығы көтеріліп, көптеген кәсіптік балықтар
тіршілігін жойды.
Каспий теңізінің экологиялық жағдайы да ауыр. Әсіресе Каспий мұнайын
игеру өскен сайын теңіздің балықтары мен құстар әлемі, итбалық сияқты
сүтқоректілір зардап шегуде.
Республикамыздың үлкенді-кішілі өзендерінің экологиялық жайы сын
көтермейді. Әсіресе Ертіс, Іле, Жайық, Шу, Талас, Тобыл, нұра, Есіл, Ақсу
т.б. өзендер шаруашылық пен өндірістің қарқындап дамуына байланысты
ластанып немесе сулары тартыла бастады. Кейінгі жылдары өзен бойындағы
тоғайлар мен жайылымдадың тозуы, өртке шалдығуы жиі байқалып, ол фауна мен
флораға әсерін тигізіп отыр.
Адамның іс-әрекетінің жанурлар дүниесіне тікелей және жанама әсері.
Жанурлар дүниесінің кейбір түрлерінің жер бетінен құрып кетуі ьір қарағанда
табиғат заңдылығы. Өйткені эволюциялық даму барысында бір тү жоғалып,
екінші түр пайда болып отырады. Бұл құбылыстар көбінесе климаттың өзгеруіне
және басқа да табиғи факторларға байланысты.
Адам баласы жануарлар дүниесін өзінің материалдық игілігін жақсарту
үшін міндетті түрде пайдаланған. Сондықтан аң мен құстарды аулап,
нәтижесінде, олар жойылып отырған. Ал ауылшаруашылығының зиянкестерімен
күресу жолында улы химиялық заттарды пайдаланып, кейбір организмдердің
тіршілігін жойған.
Сол сияқты тірі организмдерді тікелей жоюдың ауыр түрі –
мемлекетаралық соғыстар. Дүниежүзілік соғыстарда бүкіл тіршілік атаулыны
жойып жіберетін қарулар қолданылды. Олар – атом бомбалары, соғыс
ракеталары, жарылғыш заттар т.б.
Жануарлар дүниесін қорғау және қалпына келтіру жолдары. Жануарлар
дүниесін қалпына келтірудің 4 негізгі шарты бар. Олар: аулауға тыйым салу,
тіршілік ортасын бұзбау, қолдан көбейтуге бейімдеу, лабораториялық жағдайда
гендік қорын сақтап қалу жұмыстары.
Жануарларды сақтап қалудың ең басты жолы – адам баласының саналы
жауапкершілігі, экологиялық білімі және мәдениеті. Әрьір азамат ззін туған
өлкесі мен оның байлығының иесі ретінде сезіне отырып, табиғат қорғау
ережелерін қатаң сақтаған жағдайда болашақ ұрпақ алдындағы борышын ақтаған
болар еді.
1.3. Қазақстандағы ормандардың экологиясы
Қазақстан бойынша орман қоры аумағының алып жатқан жер көлемі 25,6
млн. гектар болып, республика жерінің 9,7 пайызын құрайды. 1989-2000
жылдардағы цифрларға жүгінсек, бұл аралықта жылына орта есеппен кем дегенде
647 орман өрті болып, әрбір өрттің зардап шектірген жерінің ауқымы 18,9 га
болып келеді. 1997-2000 жылдар ішінде болған орман өрттерінен кем дегенде
300 мың га орман алқаптары бүлінді.
Бүгінгі күнге Қазақстан бойынша сексеуіл орман қорының көлемі 5,4 млн.
га болып отыр. Кейінгі 10 жылда сексеуіл екпе ағаштарының жалпы ауданы
591,2 мың гектарға көбейді. Бұл негізінен сексеуіл ормандары аумағында
ағашы кесілген жерлерде сексеуілдің табиғи ұрықтануына көмектесу шаралары
мен табиғи өздігінен жетілу барысына тұрақты тексеру, бақылау жұмыстарын
жолға қойғандықтан болса, ормандану дәрежесінің төмендеуіне жол бермеу
мақсатында орман қоры жерлерінде сексеуіл тұқымдарын себу арқылы оның
көлемін арттыру іске асады. Сексеуіл ормандырының молаюына Қазақстан
Үкіметінің 1999 жылғы 29 сәуірдегі Сексеуіл ормандарын сақтау туралы
қаулысы да әсер етуде, қаулы бойынша 1999-2000 жылдары сексеуіл ормандарын
кесуге тыйым салынған. Және осы қаулыға сәйкес Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл,
Қызылорда, Алматы облыстарында орман орналастыру жұмыстары жүргізілуде.
1997-1999 жылдардағы Семей өңірі мен Павлодар облысындағы болған орман
өрттері салдарынан Ертіс жағасындағы қарағайлы ормандардың 230 мыңнан астам
гектары құрып кетті.
Ғарыштық және жер беті зерттеулерінің нәтижелеріне жүгінсек, бұл
ормандардың 40-50 пайызы өрттен, орман зиянкестері мен аурулары және заңсыз
ағаш кесу салдарынан зиян шекті.
Оның үстіне кейінгі жылдары орманның санитарлық жағдайларын жақсарту
және өртенген жерлерді тазалау мақсатында бұл аймақтарда өз бетінше ағаш
дайындаушылар жұмылдырылған еді. Осының салдарынан заңсыз ағаш кесу көбейіп
кетті. Ағаш дайындаушылар алаңсыз ағаш кесу үшін өртенген аймақ болып
есептелсін деп әдейі өрт жіберу жағдайлары да кездесті. Ағашқа сұраныстың
күрт көбеюіне тағы бір негізгі себеп Қытай мемлекетінде 20 жылға ағаш кесу
жұмыстарының доғарылғаны да болып отыр.
Осындай келеңсіз жағдайларды болдырмау үшін орман, балық және аңшылық
шаруашылығы комитеті бұл аймақтарды ағаш кесудің барлық түрлеріне тыйым
салды. Енді осы аймақтағы ағаштарды ерекше бағалы ормандар қатарына
жатқызуға Үкімет қаулысы дайындалып жатыр, ол жағдайда орманды күзету
ерекше режим бойынша жүргізіледі.
Оған қоса 2001-2005 жылдары Семей өңірі мен павлодар облысында толық
түрде орналастыру жұмыстары жүргізіледі.
Жоғарыда атап өтілгендей, орман өрттерінің көбеюіне байланысты ағашты
рұқсатсыз кесу де белең алуда.
Әсіресе жыңа жыл қарсаңында жаппай рұқсатсыз ағаш кесушілер саны
көбейіп, соның салдарынан шырша, самырсын, қарағай түрлерінің жас ағаштары
құрып барады. Қаражаттың тапшылығынан қосымша ағаш отырғызуға мүмкіндік жоқ
кезде бұл ерекше кері әсерін тигізуде.
Қазақстан аз орманды елдер қатарына жататындықтан, әр ағаштың бағалы
екендігі белгілі. Осы жағдайларды ескере отырып, Табиғи ресурстар және
қоршаған ортаны қорғау министрлігі тәжірибе ретінде бір жылға жаңа жыл
шыршаларын дайындауға тыйым салды. Облыс әкімдерінің тапсырыстары бойынша
жаппай жаңа жылдық шаралар өткізу үшін шыршалар министрліктің рұқсатымен
ғана бөлінеді.
Орман шаруашылығы және еліміздің жалпы экологиялық ахуалын жақсартуға
арналған шаралар мен жоспарлар көп жағдайларда барша халыққа жария етіле
бермегендіктен, осы және алдағы жоспарланған кейбір жұмыстарды көпшілік
біле бермейді.
Соңғы он жыл бойы өтпелі кезеңнің өзінде аталмыш комитет орман
шаруашылығы салаларын ерекше биік сатыға көтере алмаса да қолдан келгенді
аямай, барды сақтауға толық күшін салды.
Қазір ел экономикасының дамуы айтарлықтай дәрежеге көтерілуіне
байланысты бұл жұмыстар болашақта өз кемеліне келіп, дұрыс жолға қойылуына
күмән келтіруіне болмайды. Оған орман шаруашылығының мамандары,
қызметкерлері бар білімін, ынта-жігерін, мүмкіншіліктерін жұмсайтын болады.
II-тарау. Өндіріс қалдықтарының қоршаған ортаға әсері
2.1. Ғылыми техникалық прогресс және экологиялық проблема.
Ғылым мен техниканың дамуы , қоғамдағы адам өмірінің жақсаруына өте үлкен
әсерін тигізеді. Сол себептен, ғылым мен техниканың жетістіктері ,
адамзат қоғамы дамуының негізі болып табылады . Солай болса да , ғылым
мен техникалық ревалюция , адамзат қоғамы мен табиғат арасындағы
қарым қатынастарды қиындататын күштерді дүниеге әкеледі . Ал , олар
қоршаған ортаның бүлінуіне және ластануын әкеп соқты. Қазіргі заманғы
өндіріс қарқынының күрт дамуы , биосферада зиянды заттардың көбеюіне ,
табиғңи тепе теңдіктің бұзылуына әкеләп адамдардың денсаулығына үлкен
қауіп тқндіріп отыр.
Ғылымның өндіргіш күүшке айналып, өндіріс орындарының жаңа техникамен
жабдықталуы , өндіріс қарқынының одан әрі дамуы , жер қойнауынан пайдалы
кен қазбаларының шикізаттарды өндіру, олапрды өңдеу , бәрі де биосфера
құрылымына , олардың химиялық біршапма әсер етеді. Өндірістен жасаған
шайынды және сарқынды сулар өзен көл су қоймаларының құрылымына орасан
зор әсер етеді .
Қалдықсыз өңдеу жүйесінің жотығынан , өндірістің технологиялық
процесінің нашарлығынан , шикізаттарды толық пайдаланбау нәтижесінде,
жылынга отыз млрд т өнеркәсіп,. Қалдықтары атмосфера , гидросфера, және
м езосфера жүйесіне келп қосылады.
Біздің жыл санауымыздың басында , жер шарында шамамен алғанда , -230 млн
адам ,бір мыңыншы жылдардың аяғында -275 млн , 1850 жылы – 1 млрд адам ,
1900 жылы-1,6 млрд адам болса, адам саны 1930 жылы- 2 млрд , 1976 жылы- 4
млрд-қа , 1987 жылы - 5 млрд – қа, 20 сыншы ғасырдың соңында -6 млрд
-қа жетті. Бұл қарқын арта түспек . Соған сәйкес халықтты азық
түлікпен , тіршілікке қажетті бұйымдар мен қамтамасыз ету деңгейі
жоғарылайды. Бұл проблемаларды шешу - табиғи қорларды тиімді пайдалану
, қоршаған ортаға қамқор көзқарастарды қалыптастыру арқылы ғана мүмкін
болмақ . Өзін құтқару үшін, адамзат, энергетикалық жіне басқада ,
қолда бар мүмкіндіктерді сараптар қажет.
Қазіргі кезде өндіріс орындары атмосфераға өте көп мөлшерде шаң тозаңдар
мен әртүрлі зианды қоспаларды шығарып тастауда . Мысалы адамзат іс
-әрекеті нәтижесі атмосфераға жылына 150 млн т. әр түрлі күкірт тотығы
, ұшып шығуда ; оның 15 млн тоннасы ғана әр түрлі қондырғыларда
ұсталынып , одан күкірт қышқылы алынды . Қоршаған ортаны улауда зияны мол
бұл газдың көпшілігі , жылу электр станцияларынан және түсті металлурия
салаларынан бөлінеді.
Бейметалл топырақтардың атмосферадағы мөлшерінің артуы қышқыл
жаңбырлардың түзілуіне әсер етеді . Ал, бұл өз кензегінде , өсімдіктепр
смен жануарлардың көп мөлшерде жйылуына орасан зор ықпал етеді. Зерттеу
мәліметтеріне қарағанда 1990 жылға дейін , осы бір ғана қышқыл жаңбыр
факторы негізінде мыңнан а са жануар лар мен өсімдіктер апатқа ұшыраған
. Ғылым мен техниканың жетістіктерінің тірі орғанизмдерге әсері нен
басқа тұстар да жоқұ емес .
Мысалы күкірт тотығының көп мөлшерде атмосфераға өту скалд\арынан ,
металлдар карозияға ұшырайды , материалдың архитектуралық ескерткіштердуің
бұзылу жылдамдығы артады . ал, SO2 мрамормен (Са СО2) әрекеттесіп ,
ескерткіштердің бетңінде Са So 4 пайда боладжы ; ол өте жұмсақ
болғандықтан , уақыт тезіне шыдамай үгіліп түсіп жатады.
2Са Со3+ 2Sj2+O2 (2Ca So4 +2Со2
Кейінгі жылдары болат ғ,шойын , цеме нт т.б заттардың орнына
синтететикалық , материалдар қолданып жүр . Синтетикалық заттардың ,
қоршаған ортаны бүлдірукдегі орны бір бөлек. Оар шірімейді, сол себеептен
табиғи ортаны пәрменді түрде ластайды .
Ғалымдардың болжауынша , егер ұажетті шаралар дер кезінде
қолданбаса, 50 жылдан соң қазіргі қарқындағы өдіріс нәтижесінде
теміртотығының топырақтағы және судағы мөлшері екі есе , ал мырыш пен
қорғасындікі 10 есе көбейеді екен . Бұл элементтердің жіне олардың
қосылыстарының , биосфераның белгілі бір бөлігінде көп мөлшерде ж
инақталуы , адамзат .үшұін қандай да теріс өзгерістер туғызатыны болжау
қиын емес .
Қалалардың саны мен олардың тұрғындары тез өсуіне байланысты ,
эколгиялық жүйеге түсетін ауырпалық үнемі көбейіп отырады . Урбанизм
латынша қала дген мғынаны білдіреді .
Халықтың қалаға тұруға ұмтылуы , қаладбағы тұрмысты ұнатуы урбанизация
процесінің күшеюіне алып келеді . Қазақстан Республикасыда , д.ж
урбанизация әсерінен тысқары қалған жоқ. Әсіресе өнеркәсіп жән,е
қатынас орындарын ың көптеп салу мен тың және тыңайған жерлерді көптеп
игеру қалалар саны оның ішінде ірі қалаллар саны күрт асты.
Олардың тұрғындары 45 жылда 5 еседен артық өсіп, халықтың басым көпшілігі
қалада тұратын болды . Болжам бойынша қалалар саны жақын арада көп
өзгере қоймады , ал қаладағы тұрғындар саны күрт асты. Қала халқының
тығыздығы Алматы , Қарағанды , Шымкент, қалаларында бір шаршы км-ге
200-ден астам адам келіп экологиялық жағдайы үнемі нашарлауда.
Дүние жүзінде 1850 жылы , халқының саны млн- нан астам 4 қала болса ,
1920 жылы олардың саны 25-кен өсті ; 1950 жылы олардың саны 90 –ға ,
1960 жылы 140 –қа , 1970 жылы 160- қа жетті.
Қазақстан Республикасы бойынша 2717 мың шаршы км территорияны иемденіп
жатыр . Қазақстанда – 14 облыс , 84 қала және 210- дай қала типтес елді
мекендер бар . Осы облыстардағы қалалардың орналасуы және олардың сандық
сипаттамасы , Ә Жәділовтың дерегі бойынша 4 және 5 кестелерде берілген .
Берілген мәліметтерден байқалғандай , 1970 жылға дейін қала халқының саны
өсіп келген. Одан бері қарай , қала халқы біртіндеп тез өспегенімен,
баялап арта отырып, 1989 жылы , қала –ауыл халқының ара салмағы 57 және
43 пайыз болған.
Жеке қалалар мен олардың тұрғындары өсіп қана қоймай , қазіргі
қалалар бір бірімен қосылып территориясы үлкен, халқы аса зор аймақтар
пайдла болуда . Оларды мегаполис (қосылып кеткен м) деп атайды . БІРІНШІ
МЕГАПОЛИС РЕТІНДЕ , АҚШ-тың , Атлант мұхиты жағалауындағы Босваш
мегаполисін айтуға болады. Оның ұзындығы 850 км, халық саны 35 млн,.
Тынық мұхит жағасындағы ұзындығы 120 км , ені 60 км Лос- Анджелечс – Сан –
Франсиско мегапорлисі бар.
Облыстар Қалалар Елді -
мекендер.
Барлығы Соның ішінде
облыстарға
республикағаға
бағынатыны
Қазақстан 84 49 210
Республикасы. 7 1 3
Ақтөбе 4 24 9
Алматы 6 4 20
Шығыс Қазақстан 4 4 15
Атырау 4 4 13
Жамбыл 4 5 21
Жезқазған 4 1 16
Қарағанды 6 2 11
Қызылорда 3 4 13
Көкшетау 4 3 13
Қостанай 4 3 13
Маңғыстау 1 13
Павлодар 3 1 1
Солтүстік Қазақстан 4 2 13
Семей 4 1 9
Талдықорған 6 2 1
Торғай 3 1 6
Орал 3 1 12
Целиноград 5 2 10
Шымкент 8 5 1
Алматы қаласы 1 1 1
Ленинск қаласы 1 1
Ластану ұғымына, қарастырып отырған ортаға тән емес сипаттағы – физикалық ,
химияллық және биологиялық заттардың қосылуы немесе ұзақ жылдар бойы
қалыптасқан сол зат мөлшерінің ьтабиғи дәрежесінен артып кетуі жатады.
Ластаушы заттар алуан түрлі сан мыңдаған алуан түрлі қосылыстар , оның
ішінде металдар оның тотықтары, улы газдар т.б . Бір түрлі ластаушы заттар
, әр түрлі ластаудың көздері құрамымен бірігеді. Р. Парсон ұсынды
• Салқынды сулар және оттегін жұтатын өзге қалжықтар;
• Инфекцияны тасымалдаушы жүйелер;
• Өсімдіктерге қоректік зат болып табылатын дүниелер;
2.2. Өндірістік техногенез қалдықтарының қоршаған ортаға әсері
Қоршаған ортаның химия және металлургия өндірістерінің қалдықтарымен
ластануы. Химия өнеркәсібі халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандыру
үшін көптеген өнім түрлерін шығарады және олар – химия, мұнай химиясы,
агрохимия, микробиология салалары бойынша жалпылама бөлінеді. өнім
түрлерінің әрқилылығы, қолданатын технология мен шикізат түрінің
әркелкілігі, атмсфералық ауаның, су бассеиндері мен топырақтың ластануына
тікелей себепті. Өндірістің сарқынды сулары мен қатты, газ күйіндегі
қалдықтары – орасан зор көлемімен, жоғары токсикалығымен ерекшеленеді.
Тіптен, кейбір елді мекен үшін химиялық кәсіпорындар комплексінің әсері
доминатты түрде болады.
Тасталынатын зиянды қалдықтардың ішінде, химия-металлургиялық
заводтардан басқа, азот оксиді мен күкірт дикосиді, көміртек оксиді
агрохимия өнеркәсібінің, мазут күлі – микробиология өнеркәсібінің,
күкіртсутек, күкірткөміртек химиялық талшықтар, аммиак - агрохрмия,
олефиндер - синтетнкалық каучук, бензин — шина өтеркәсіптерінің үлесіне
тиесілі. Түсті металлургия кәсіпорындарының сульфидті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz