Мұқағали Мақатаев поэзиясындағы символизм
Кіріспе 2
ІІ Негізгі бөлім 4
2.1 Мұқағали поэзиясындағы дәстүрлі жүйе 4
2.2 Мұқағали поэзиясындағы образдар жүйесі 5
2.3 М. Мақатаев поэзиясындағы символизмнің танымдық.философиялық өлеңдердің жанрлық сипатын байыптау 6
2.4 М. Мақатаев поэзиясындағы символизмнің қалыптасуы мен дамуының дүниетаным болмысын айқындау 8
ҚОРЫТЫНДЫ 11
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 13
ІІ Негізгі бөлім 4
2.1 Мұқағали поэзиясындағы дәстүрлі жүйе 4
2.2 Мұқағали поэзиясындағы образдар жүйесі 5
2.3 М. Мақатаев поэзиясындағы символизмнің танымдық.философиялық өлеңдердің жанрлық сипатын байыптау 6
2.4 М. Мақатаев поэзиясындағы символизмнің қалыптасуы мен дамуының дүниетаным болмысын айқындау 8
ҚОРЫТЫНДЫ 11
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 13
Белгілі бір ұлт әдебиеттінің қалыптасуы мен дамуында оның басқа елдер әдебиеттерімен байланыстарының мән-маңызы айрықша. Атап айтқанда, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің өсіп өркендеуінде оның өзге ұлт әдебиетімен рухани алмастығының, әсер-ықпал көріністерінің орны өзгеше. Қазақ халқының рухани-мәдени өмірінде өшпес із қалдырған бұл кезең әр қилы тарихи-әлеуметтік, саяси-қоғамдық өзгерістерге толы сәттерге орай рухани әрі саяси ірі сілкіністер мен серпілістер әкелуімен ерекшеленетіні белгілі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ әдебиетіндегі символизм туралы ұлттық әдебиеттануымызда әркелкі деңгейде бірталай еңбектердің жазылғаны, жарық көргені мәлім. Символизмнің ғасырлар тереңіндегі тамырлары, қазақ поэзиясындағы көріністері, орыс символистерінің ықпалы, осы үдерісте ерекше еңбек еткен орыс ақындары мен философтарының жемісті ізденістері мен концепциялары біршама еңбектерге арқау болды. Сондай-ақ, символизм нышандары М. Мақатаевтың өлеңдері мен поэмаларының көркемдік өрнегі мен эстетикалық нысанасына, қаламгерлердің дүниетанымына айрықша ықпал еткені туралы елімізде әдебиетшілер мен философтардың және т.б. ғылым саласындағы зерттеушілердің өз пайымдауларын ұсынуында ұлттық рухани – мәдени дамудың қандай да болсын мәселелерін талдап-таразылауға деген зор қызығушылықтары да бары анық.
Сонымен қатар, символистік құбылыстың тарихи тамырлары мен орыс немесе қазақ поэзиясында көріну сипаттарына зер салған зерделі еңбектер қарастырылып, осы бағытта ізденген төл ақындарымыздың туындыларындағы көркемдік айшықтарды айқындау да зерттеудің өзектілігін байқатады.
Белгілі бір ұлттың өркениеттегі өрісі басқа ұлттар мен ұлыстар арасындағы мәдени-әдеби қарым-қатыныстар, рухани алмасулар барысында айқындалмақ. Қазіргі таңда қазақ елі мен басқа өскелең халықтардың мәдениеттерін жалпы әлемдік өркениет дамуының талаптары бойынша сабақтастыра қарастыру өзектілігі күн тәртібінде тұр. Бұл орайда қазақ және орыс әдебиеттерінің өткен ғасырлардағы әдеби-мәдени алмасу бастауларын негізге ала отырып, олардың ортақ үндестіктерін және әрқайсысының дербес ұлттық ерекшеліктерін саралау басты нысана болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ әдебиетіндегі символизм туралы ұлттық әдебиеттануымызда әркелкі деңгейде бірталай еңбектердің жазылғаны, жарық көргені мәлім. Символизмнің ғасырлар тереңіндегі тамырлары, қазақ поэзиясындағы көріністері, орыс символистерінің ықпалы, осы үдерісте ерекше еңбек еткен орыс ақындары мен философтарының жемісті ізденістері мен концепциялары біршама еңбектерге арқау болды. Сондай-ақ, символизм нышандары М. Мақатаевтың өлеңдері мен поэмаларының көркемдік өрнегі мен эстетикалық нысанасына, қаламгерлердің дүниетанымына айрықша ықпал еткені туралы елімізде әдебиетшілер мен философтардың және т.б. ғылым саласындағы зерттеушілердің өз пайымдауларын ұсынуында ұлттық рухани – мәдени дамудың қандай да болсын мәселелерін талдап-таразылауға деген зор қызығушылықтары да бары анық.
Сонымен қатар, символистік құбылыстың тарихи тамырлары мен орыс немесе қазақ поэзиясында көріну сипаттарына зер салған зерделі еңбектер қарастырылып, осы бағытта ізденген төл ақындарымыздың туындыларындағы көркемдік айшықтарды айқындау да зерттеудің өзектілігін байқатады.
Белгілі бір ұлттың өркениеттегі өрісі басқа ұлттар мен ұлыстар арасындағы мәдени-әдеби қарым-қатыныстар, рухани алмасулар барысында айқындалмақ. Қазіргі таңда қазақ елі мен басқа өскелең халықтардың мәдениеттерін жалпы әлемдік өркениет дамуының талаптары бойынша сабақтастыра қарастыру өзектілігі күн тәртібінде тұр. Бұл орайда қазақ және орыс әдебиеттерінің өткен ғасырлардағы әдеби-мәдени алмасу бастауларын негізге ала отырып, олардың ортақ үндестіктерін және әрқайсысының дербес ұлттық ерекшеліктерін саралау басты нысана болып табылады.
1. Қуандық Ж. Қазақ лирикасындағы стиль және бейнелілік “ЭКО” ҒӨФ, 2007 ж.,442 б.
2. Боранбаева Ж. М.Жұмабаев поэзиясының көркемдік жүйесі. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты), Астана, 2003 ж.
3. Тұржан О. Махамбет поэзиясының көркемдік ерекшелігі. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты), Астана, 2005 ж.
4. Алпысбаев Қ. Мұқағали өрнегі. Алматы, қазақ университеті, 2001ж. 187 б.
5. Мұқағалидастан. Құрастырған А. Әбдіқалов - Алматы: Шартарап, 2001.- 192б.
6. Қазанбаева А. З. Мұқағали Мақатаев лирикасының лексика– грамматикалық ерекшеліктері . (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты.) Алматы. 1999 ж.
7. Бекеева Н. Қазақ поэзиясындағы қаһармандық рух пен трагедиялық ахуал. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты ) Алматы. 2002.
8. Хамидуллаев К. Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты) Алматы 1993. 187 б.
9. Бегманова Б. С. М.Мақатаев лирикасының ұлттық сипаты. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты), Алматы, 2006
10.Абишева С.Д. Поэтическая система “Мир природы “ структура и семантика. (Автореферат диссетаций на соискание ученой степени доктора филологических наук.) Алматы. 2003.
11. М. Мақатаев. Күнделік. Алматы: Жалын, 1991ж., 48 б.
12. Абай. Энциклопедия. – Алматы:Атамұра, 1995 .- 720 б.
13. Сейдімбеков А. // Жас алаш. 1997 ж.
14. Музыкадағы этномәдени дәстүрлер (Материалы международной конференций Алматы,2000 ж.).
15. Қара өлең ( Құрастырған Оразақын Асқрар) жазушы. 1989ж. 320 б.
16. Қазақ әдебиетінің тарихы . 3-том, бірінші кітап. – Алматы: Ғылым,1967.
17. Ахтанов Т. Көкейтесті. Әдебиет туралы ойлар.- Алматы, 1980
18. Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде. –Алматы,1969
19. Әбдірашев Ж. Парасат пен парыз. Әдеби сын.- Алматы,1973
20. Әдібаев Х. Көкжиек. Сын. –Алматы,1978
21. Әлімбаев М. Қалам қайраты.- Алматы,1976
2. Боранбаева Ж. М.Жұмабаев поэзиясының көркемдік жүйесі. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты), Астана, 2003 ж.
3. Тұржан О. Махамбет поэзиясының көркемдік ерекшелігі. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты), Астана, 2005 ж.
4. Алпысбаев Қ. Мұқағали өрнегі. Алматы, қазақ университеті, 2001ж. 187 б.
5. Мұқағалидастан. Құрастырған А. Әбдіқалов - Алматы: Шартарап, 2001.- 192б.
6. Қазанбаева А. З. Мұқағали Мақатаев лирикасының лексика– грамматикалық ерекшеліктері . (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты.) Алматы. 1999 ж.
7. Бекеева Н. Қазақ поэзиясындағы қаһармандық рух пен трагедиялық ахуал. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты ) Алматы. 2002.
8. Хамидуллаев К. Мұқағали Мақатаевтың ақындық шеберлігі. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты) Алматы 1993. 187 б.
9. Бегманова Б. С. М.Мақатаев лирикасының ұлттық сипаты. (Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған диссертациясының авторефераты), Алматы, 2006
10.Абишева С.Д. Поэтическая система “Мир природы “ структура и семантика. (Автореферат диссетаций на соискание ученой степени доктора филологических наук.) Алматы. 2003.
11. М. Мақатаев. Күнделік. Алматы: Жалын, 1991ж., 48 б.
12. Абай. Энциклопедия. – Алматы:Атамұра, 1995 .- 720 б.
13. Сейдімбеков А. // Жас алаш. 1997 ж.
14. Музыкадағы этномәдени дәстүрлер (Материалы международной конференций Алматы,2000 ж.).
15. Қара өлең ( Құрастырған Оразақын Асқрар) жазушы. 1989ж. 320 б.
16. Қазақ әдебиетінің тарихы . 3-том, бірінші кітап. – Алматы: Ғылым,1967.
17. Ахтанов Т. Көкейтесті. Әдебиет туралы ойлар.- Алматы, 1980
18. Әбдірахманов Т. Жаңа ғасыр көгінде. –Алматы,1969
19. Әбдірашев Ж. Парасат пен парыз. Әдеби сын.- Алматы,1973
20. Әдібаев Х. Көкжиек. Сын. –Алматы,1978
21. Әлімбаев М. Қалам қайраты.- Алматы,1976
Жамбыл облысы, Талас аудандық әкімдігінің білім бөлімі Алғабас орта мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесі
Авторы: Сәрсенбек Әділет Мұратұлы - 9 сынып оқушысы
Тақырыбы: Мұқағали Мақатаев поэзиясындағы символизм
Бағыты: Әдебиеттану
Секция: Қазақ әдебиеті
Ғылыми жетекшісі: Ауганбаева Загира Серикбаевна
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
ІІ Негізгі бөлім 4
2.1 Мұқағали поэзиясындағы дәстүрлі жүйе 4
2.2 Мұқағали поэзиясындағы образдар жүйесі 5
2.3 М. Мақатаев поэзиясындағы символизмнің танымдық-философиялық өлеңдердің жанрлық сипатын байыптау 6
2.4 М. Мақатаев поэзиясындағы символизмнің қалыптасуы мен дамуының дүниетаным болмысын айқындау 8
ҚОРЫТЫНДЫ 11
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 13
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Белгілі бір ұлт әдебиеттінің қалыптасуы мен дамуында оның басқа елдер әдебиеттерімен байланыстарының мән-маңызы айрықша. Атап айтқанда, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің өсіп өркендеуінде оның өзге ұлт әдебиетімен рухани алмастығының, әсер-ықпал көріністерінің орны өзгеше. Қазақ халқының рухани-мәдени өмірінде өшпес із қалдырған бұл кезең әр қилы тарихи-әлеуметтік, саяси-қоғамдық өзгерістерге толы сәттерге орай рухани әрі саяси ірі сілкіністер мен серпілістер әкелуімен ерекшеленетіні белгілі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ әдебиетіндегі символизм туралы ұлттық әдебиеттануымызда әркелкі деңгейде бірталай еңбектердің жазылғаны, жарық көргені мәлім. Символизмнің ғасырлар тереңіндегі тамырлары, қазақ поэзиясындағы көріністері, орыс символистерінің ықпалы, осы үдерісте ерекше еңбек еткен орыс ақындары мен философтарының жемісті ізденістері мен концепциялары біршама еңбектерге арқау болды. Сондай-ақ, символизм нышандары М. Мақатаевтың өлеңдері мен поэмаларының көркемдік өрнегі мен эстетикалық нысанасына, қаламгерлердің дүниетанымына айрықша ықпал еткені туралы елімізде әдебиетшілер мен философтардың және т.б. ғылым саласындағы зерттеушілердің өз пайымдауларын ұсынуында ұлттық рухани - мәдени дамудың қандай да болсын мәселелерін талдап-таразылауға деген зор қызығушылықтары да бары анық.
Сонымен қатар, символистік құбылыстың тарихи тамырлары мен орыс немесе қазақ поэзиясында көріну сипаттарына зер салған зерделі еңбектер қарастырылып, осы бағытта ізденген төл ақындарымыздың туындыларындағы көркемдік айшықтарды айқындау да зерттеудің өзектілігін байқатады.
Белгілі бір ұлттың өркениеттегі өрісі басқа ұлттар мен ұлыстар арасындағы мәдени-әдеби қарым-қатыныстар, рухани алмасулар барысында айқындалмақ. Қазіргі таңда қазақ елі мен басқа өскелең халықтардың мәдениеттерін жалпы әлемдік өркениет дамуының талаптары бойынша сабақтастыра қарастыру өзектілігі күн тәртібінде тұр. Бұл орайда қазақ және орыс әдебиеттерінің өткен ғасырлардағы әдеби-мәдени алмасу бастауларын негізге ала отырып, олардың ортақ үндестіктерін және әрқайсысының дербес ұлттық ерекшеліктерін саралау басты нысана болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: жұмыстың басты мақсаты - көркем әдебиеттегі, өнердегі ілгері-кейінгі көркемдік жүйесінің сөз болу жайына барлау жүргізіп, терең негіздеріне үңілу. Қадым заманнан қазірге дейінгі ұлтық белгілеріміз бен сапаларымыздың жай - күйіне назар салып, нақты мысалдар арқылы Мұқағали поэзиясының көркемдік жүйесін ғылыми саралау. Негізгі мақсатты орындау үшін диссертациялық жұмыста мынандай басты міндеттерді шешу алға қойылды. Сөйтіп төл сөз өнеріміздің тақырыптық, жанрлық және көркемдік деңгейін анықтау. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттерді шешуге талпыныстар жасалды:
- символизм поэзиясының қалыптасуы мен дамуының дүниетаным болмысын айқындау;
- символист ақындарының шығармашылықтарына салыстырмалы түрде сипаттама беру;
- Мұқағали поэзиясына тән ортақ үндестік пен олардың дәстүрлі ерекшеліктерін саралау;
- символистік поэзиядағы танымдық-философиялық өлеңдердің жанрлық сипатын байыптау;
- Зерттеуде Мұқағали шығармаларының тек поэзия құдірет - күшінің ауқымы мен аясына сыйып тұрған жұмбақтарына жетелеу;
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Мұқағали поэзиясындағы дәстүрлі жүйе
Құдіретті сөз өнері, оның ішінде поэзия XIX ғасырдың екінші жартысында Абай өлеңдері арқылы ең биік тұғырға көтерілді. Ал ХХ ғасырдың бел ортасында әдебиет есігін ашқан жас талап, жаңа буын өкілі Мұқағали жырлары да сол биікке арман сапарына яғни альпинистік заңғарға қол созып, шырқау шыңға жол тартты. Сөйтіп, Абай салған соқпақ ізімен ілгері басты. Мұқағали поэзиядағы парасаттылыққа мән бере отырып, ұлылықтан үйренуге талпынды. Әсіресе Абай парасатынан нәр алып, ұлы ақын талабына орай үн қатты.Ұлттық мұраны толықтыруға өз әлінше күш салды. Рас, Абай да, Мұқағали да тақырға түскен дән емес. Құндақтаған елдің, құнарлы топырақтың, қазыналы ортаның жемісі. Олар бай ауыз әдебиетінен жүзіп ішті, әсіресе шешендік өнердің шеберлігін меңгерді, философиялық тереңдігін игерді. Жыраулар поэзиясының өткірлігі мен өршіл рухын бойына сіңірді, тың сонарларын шалды. Яғни халық даналығының небір нәрі мен дәнін жинады. Өскелең орыс әдебиетінің озық үлгілерімен, әлем классиктерімен талмай танысты, Одаққа танымал таңдаулылардың суреткерлік қабілет қарымдарынан, әдеби әдіс-тәсілдерінен үйренді. Ғаламдық деңгейде дүние танымдарын жетілдірді. Өздеріне дейінгі мықты білім қорымен қаруланды. Заманның өнегесі неде, өріссіздігі қайда екендігін ажырата білді. Соған сәйкес ащы шындығын да айта алды. Шындықты айту қашанда қиын екендігін аңғарды.
Ал 1975 жылы 26 қаңтарда: "Айналып келгенде, поэзияда рух үлкен роль атқаруға тиіс. ... Кімде рух болмаса, ол поэзиядан аулақ жүруі керек..." [11.], - деп жазады. Шындығында оқырманға күш - қайрат сыйламаған, жан - жүрегін баурамаған, ашындырып - тұщындырмаған өлең түкке алғысыз. Оның бәріне жетекші асқақ та адуынды ақын рухы ұлттық сипатында деген үлкен тұжырымға келіп тірейді. Ақыры 1976 жылы 14 ақпанда " ...Мен өзімнің "менім" арқылы жасырмай, жаппай өмірімнің шежіресін жасап шықтым. Жанымның мұңы мен қуанышы - бәрі осында. Солар басқа жүректерге өз сәулесін түсіруге тиіс деп ойлаймын. Сонымен достар, бүкіл менің жазғаным - бар-жоғы бір ғана поэма. Адамның өмірі мен өлімі, қасіреті мен қуанышы туралы поэма. Егер нанбасандар, барлық өлеңімді жинап, бір жинаққа топтастырып көріңдерші. Естерінде болсын, әрбір өлеңім өз орнында тұрсын. Яғни жылына және бойына қарай, содан соң көз алмай оқыңдар. Сюжетіне көңіл аудармай-ақ қоюларына болады, ал композициясы мен архитектоникасына зер салыңдаршы. Егер мені содан таппасаңдар, онда ақын болмағаным" [11] деген екен ақын. Міне бұл айтылғандар біздің зерттеуімізге үлкен көмекші, қадау-қадау сілтемелер. Ақынның шығармашылық жағрафиясын горизанталь да, вертикаль да жағынан алдыға жайып салып отыр. Ендеше одан біз өз керегімізді инемен құдық қазғандай іздеп көрелік.
Мұқағали поэзиясы - ұлттық сананы сілкіп оятатын қуатты дәру, жан - жүйеңе ізгілік нұрын шашатын энергия көзі. Құт-береке құюшы құндылық. Оны қара өлеңнің қарымы, мол мүмкіндігі арқылы танытып отырады. Қара өлең - Мұқағали үшін - қазына кені. Ананың ақ сүті, әкенің жасындай жарқылдаған жігері, қайрат -күші.
Қалқам!
Мен Лермонтов, Пушкин де емен,
Есенинмін демедім ешкімге мен.
Қазақтың қара өлеңі - құдіретім,
Онда бір сұмдық сыр бар естілмеген.
Бұл шынайы елжандылықтың сөзі, асқақ патриотизм үлгісі, кең- байтақ Ресейге дабысы кетіп, әлемді тамсандырған орыстың поэзия орбитасында күн нұрындай шұғыла шашқан Лермонтов, Пушкин, Есениндердің атақ-даңқын ардақтағанмен, абыройын дара қойғанмен, құлдық ұрып қол қусырмайды, табынып тәңіріне баламайды. Қайта оның есесіне қара өлеңді биік ұстайды, құдіретті рухқа, ұлы ұстазға балайды. Оның түпсіз терең, сұңғыла сыры бар. Ол қарапайымдылығында, бейнелеушілік мүмкіндігінде, шеберлігінің шексіздігінде, даналыққа суғарылғандығында. Қара өлеңнің күйсандығын ойнай білген, сөйлете алған жан ғана даласына тартып туған перзенті болмақ. Бұл әрі ұлттық сананың сырына қанықтырып, сиқырына үңілту. Сондай-ақ көне мұраға деген көзқарас. Қазақ өлеңіне ревизия жасаймыз, өлең өрнегіне өзгешелік ендіреміз, жаңалық ашамыз деп даурыққандарға тойтарыс бере отырып, анайылыққа барудан, тұрпайылыққа ұрынудан сақтандырады. Әр ақынның өлеңі халықтың жүрегіне жол тартатын қара өлеңдей сіңімді, ойға орнықты, өміршең болумен қатар қазақтық қанмен, ұлттық намыспен, ұлыстық нәрлі сөлмен жазылуын нұсқағандай. Өзіндік концептуалды көркемдікті көктен іздемей дәстүрлі жырдың ағысынан табуды көздейді.
Ақынмын деп мен қалай айта аламын,
Халқымның өз айтқанын қайталадым.
Күпі киген қазақтың қара өлеңін,
Шекпен жауып өзіне қайтарамын.
Қазақтың қарапайым қара өлеңі - қас шеберліктің үлгісі. Оның авторы - халық. Ол сан ғасыр жасап, сап алтындай сараланған, сан ұрпақтың елегінен өтіп өңдеуін көрген, сұрыпталған дүние. Ол ақындықтың әліппесі, айтыскерліктің аренасы. Осы қара өлеңнен қанаттанған, халықтық мектептен дәріс алған Мұқағали өзін абыз халқының алдында ақынмын деп айтудан жасқанады, ізеттілік сақтап именеді. Бір қарағанда шындығы да солай. Халықтың тайқазанындағы дүниені, екіншісіне аударып құйып қайнатушы, ас әзірлеуші аспаз ғана.
2.2 Мұқағали поэзиясындағы образдар жүйесі
Образ яғни көркем бейне аса кең ұғым. Мұқағали шығармаларындағы образдар жүйесі дегенде ақынның образ жасау әдіс - тәсілдері, суреткерлік шеберлігі жайлы, осы ретте нендей компоненттерді пайдаланғандығы, қандай образдарды жасағандығынан әңгіме қозғалмақ. Алдымен образға барар алғашқы баспалдақ - суретті сөз. Мұқағали поэзиясында бұл молшылық. Кез-келген өлеңді ашып оқи қалсаңыз суретті бейне, образды сөз қолданыс жанарыңды бірден жасқап, терең иіріміне тарта жөнеледі. Мәселен :
Тамаша еді жазғы орман,
Құстар сайрап мәз болған.
Көлшіктерде, суларда,
Үйрек ұшып, қаз қонған.
Көкейіңе қона кетеді. Жанды сурет. Маужыраған жаз. Құлағыңа құстардың құйқылжыта сайраған үні, тынымсыз қимыл-қозғалысы, қалықтауы, шарықтауы, ойнауы, шомылуы - қысқасы хан базардай қайнаған тірлігі келеді. Өлең басынан аяғына дейін сан-сала тірлік, тұнып тұрған полотналы сурет. Тек түрлі-түсті бояу алып, өрең мен өнерің жетсе, суретін салу, ретімен орналастыру ғана қалады. Нәмесе жақсы жырды жадыңа тоқып, жаттап тынасың. Ерді бірде:
"Киіктің сүтін ішіп ер жеткенмін,
Қуат алып қыранның қанатынан "
Бұдан табиғат анаға тартып туғандықтың, тазалық пен тұнықтықтың, тектілік пен тегеурінділіктің өлшемі мен бірлігін көреміз. Суреттеудің сұлу да сүйкімділігіне, салыстырудың сонылығына, жырдың жаңалығына жан сарайың нұрланып, ғажайып бір әлеммен қауышасың. Міне сұңғыла суреткерлік, айызды қандырар ақындық. Орнын тапса, қиюын келтірсе, гүл - гүл жайнамайтын, сан түрге құбылмайтын, тоты құстай түрленбейтін
2.3 М. Мақатаев поэзиясындағы символизмнің танымдық-философиялық өлеңдердің жанрлық сипатын байыптау
Мұқағали поэзиясының көркі мен сұлулығы, сыршылдығы мен жыршылдығы, суреткерлігі мен ойшылдығы талай рет оқырманын тамсандырып, талай дуалы ауыздардың ілтипатын иелендіріп, өзіне тәнті еткен. Атын атауға жасқанып, бұқпантайлаған заманда да тасты жарған тас бұлақтың суындай нәрлі поэзия жасырын оқыған талай жүректі өзіне баурап, өзгеше күйге бөлегені шындық. Мұқағали поэзиясының осынау құдірет күшін өз замандастары толық мойындап, кейі ашық, кейі жұмбақтап болса да жазып та, айтып та кеткен.
Әдебиеттану ғылымында символ троптың бір түрі ретінде танылып, оған мынадай анықтама беріледі: "Бір нәрсені не құбылысты тура суреттемей, бұларға ұқсас басқа бір нәрсеге, не құбылысқа құпия теліп, жасыра жарыстырып, бүкпелей бейнелеу" [2].
Әдебиеттанудың терминдер сөздігінде "Символ-әдебиетте ойды астарлап, басқа нәрсені суреттеу арқылы жасалатын нақтылы сипаты бар балама бейне. Жалпыхалықтық тілде кездесетін символда бір нәрсені өз қалпынан басқаша сипатта көрсетіп, сондай-ақ нақтылы бір затты, нәрсені екінші нәрсенің не ұғымның жай баламасы ретінде алу арқылы жасалады. Мысалы, гүл-жастықтың символы, ал көгершін -бейбітшілік символы ретінде алынады. Бұл жағынан символ тұспалдауға (аллегорияға ) өте жақын келеді"[3] деген тұжырым берген.
Символизм күш ала келе әдеби стиль ғана емес, қоғамда өзгерістер жасайтын саяси қару, экономикасы тұралап жатқан елдердің, ішкі ынтымағын ыдыратып, төңкеріліс жасап, басып алу мақсатындағы соғыс тәсіліне де айналады. Ол мақсаттарды іске асыру үшін мағынасыз қимыл мен жекелеген сөздерді пайдалану арқылы санаға әсер етіп, адамдардың ашу-ызасын қоздырып, қытығына тиген. Сондай-ақ символизм - қоғамдық басқару жүйесіндегі кемшіліктер мен көзқарасы келіспегендерді қоғамнан аластаудағы, қоғамдық бәсекелестік күшейгенде, тәртіп сақшыларының қолданған қаруы да болған. Бұдан символизмнің үлкен күрделі процестерді бастан кешіп, дамып келе жатқандығы, оның өміршеңдігі ғана емес, тағдырының да көп жағдайда қоғамдық билікпен тікелей байланысты болғандығына дәлел. Себебі ашық айтылған ой бақылауға алынып қудаланса, баспасөзде жазылған пікірлерді цензура жібермеді. Осыдан келіп мағынасы сырғымалы, ойы екі ұшты, тұманды тұйыққа тірейтін, абстрактылы, философиялық шығармалар пайда болды. Ол бастапқыда поэзияда көрініс берсе, кейін прозаға ауысты.
Мұқағали тызетпе сезімнің емес, бауыры кең тұлпардай көсілетін арналы жүйеліліктің ақыны. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Авторы: Сәрсенбек Әділет Мұратұлы - 9 сынып оқушысы
Тақырыбы: Мұқағали Мақатаев поэзиясындағы символизм
Бағыты: Әдебиеттану
Секция: Қазақ әдебиеті
Ғылыми жетекшісі: Ауганбаева Загира Серикбаевна
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
ІІ Негізгі бөлім 4
2.1 Мұқағали поэзиясындағы дәстүрлі жүйе 4
2.2 Мұқағали поэзиясындағы образдар жүйесі 5
2.3 М. Мақатаев поэзиясындағы символизмнің танымдық-философиялық өлеңдердің жанрлық сипатын байыптау 6
2.4 М. Мақатаев поэзиясындағы символизмнің қалыптасуы мен дамуының дүниетаным болмысын айқындау 8
ҚОРЫТЫНДЫ 11
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 13
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Белгілі бір ұлт әдебиеттінің қалыптасуы мен дамуында оның басқа елдер әдебиеттерімен байланыстарының мән-маңызы айрықша. Атап айтқанда, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің өсіп өркендеуінде оның өзге ұлт әдебиетімен рухани алмастығының, әсер-ықпал көріністерінің орны өзгеше. Қазақ халқының рухани-мәдени өмірінде өшпес із қалдырған бұл кезең әр қилы тарихи-әлеуметтік, саяси-қоғамдық өзгерістерге толы сәттерге орай рухани әрі саяси ірі сілкіністер мен серпілістер әкелуімен ерекшеленетіні белгілі.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ әдебиетіндегі символизм туралы ұлттық әдебиеттануымызда әркелкі деңгейде бірталай еңбектердің жазылғаны, жарық көргені мәлім. Символизмнің ғасырлар тереңіндегі тамырлары, қазақ поэзиясындағы көріністері, орыс символистерінің ықпалы, осы үдерісте ерекше еңбек еткен орыс ақындары мен философтарының жемісті ізденістері мен концепциялары біршама еңбектерге арқау болды. Сондай-ақ, символизм нышандары М. Мақатаевтың өлеңдері мен поэмаларының көркемдік өрнегі мен эстетикалық нысанасына, қаламгерлердің дүниетанымына айрықша ықпал еткені туралы елімізде әдебиетшілер мен философтардың және т.б. ғылым саласындағы зерттеушілердің өз пайымдауларын ұсынуында ұлттық рухани - мәдени дамудың қандай да болсын мәселелерін талдап-таразылауға деген зор қызығушылықтары да бары анық.
Сонымен қатар, символистік құбылыстың тарихи тамырлары мен орыс немесе қазақ поэзиясында көріну сипаттарына зер салған зерделі еңбектер қарастырылып, осы бағытта ізденген төл ақындарымыздың туындыларындағы көркемдік айшықтарды айқындау да зерттеудің өзектілігін байқатады.
Белгілі бір ұлттың өркениеттегі өрісі басқа ұлттар мен ұлыстар арасындағы мәдени-әдеби қарым-қатыныстар, рухани алмасулар барысында айқындалмақ. Қазіргі таңда қазақ елі мен басқа өскелең халықтардың мәдениеттерін жалпы әлемдік өркениет дамуының талаптары бойынша сабақтастыра қарастыру өзектілігі күн тәртібінде тұр. Бұл орайда қазақ және орыс әдебиеттерінің өткен ғасырлардағы әдеби-мәдени алмасу бастауларын негізге ала отырып, олардың ортақ үндестіктерін және әрқайсысының дербес ұлттық ерекшеліктерін саралау басты нысана болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: жұмыстың басты мақсаты - көркем әдебиеттегі, өнердегі ілгері-кейінгі көркемдік жүйесінің сөз болу жайына барлау жүргізіп, терең негіздеріне үңілу. Қадым заманнан қазірге дейінгі ұлтық белгілеріміз бен сапаларымыздың жай - күйіне назар салып, нақты мысалдар арқылы Мұқағали поэзиясының көркемдік жүйесін ғылыми саралау. Негізгі мақсатты орындау үшін диссертациялық жұмыста мынандай басты міндеттерді шешу алға қойылды. Сөйтіп төл сөз өнеріміздің тақырыптық, жанрлық және көркемдік деңгейін анықтау. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін мынадай міндеттерді шешуге талпыныстар жасалды:
- символизм поэзиясының қалыптасуы мен дамуының дүниетаным болмысын айқындау;
- символист ақындарының шығармашылықтарына салыстырмалы түрде сипаттама беру;
- Мұқағали поэзиясына тән ортақ үндестік пен олардың дәстүрлі ерекшеліктерін саралау;
- символистік поэзиядағы танымдық-философиялық өлеңдердің жанрлық сипатын байыптау;
- Зерттеуде Мұқағали шығармаларының тек поэзия құдірет - күшінің ауқымы мен аясына сыйып тұрған жұмбақтарына жетелеу;
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Мұқағали поэзиясындағы дәстүрлі жүйе
Құдіретті сөз өнері, оның ішінде поэзия XIX ғасырдың екінші жартысында Абай өлеңдері арқылы ең биік тұғырға көтерілді. Ал ХХ ғасырдың бел ортасында әдебиет есігін ашқан жас талап, жаңа буын өкілі Мұқағали жырлары да сол биікке арман сапарына яғни альпинистік заңғарға қол созып, шырқау шыңға жол тартты. Сөйтіп, Абай салған соқпақ ізімен ілгері басты. Мұқағали поэзиядағы парасаттылыққа мән бере отырып, ұлылықтан үйренуге талпынды. Әсіресе Абай парасатынан нәр алып, ұлы ақын талабына орай үн қатты.Ұлттық мұраны толықтыруға өз әлінше күш салды. Рас, Абай да, Мұқағали да тақырға түскен дән емес. Құндақтаған елдің, құнарлы топырақтың, қазыналы ортаның жемісі. Олар бай ауыз әдебиетінен жүзіп ішті, әсіресе шешендік өнердің шеберлігін меңгерді, философиялық тереңдігін игерді. Жыраулар поэзиясының өткірлігі мен өршіл рухын бойына сіңірді, тың сонарларын шалды. Яғни халық даналығының небір нәрі мен дәнін жинады. Өскелең орыс әдебиетінің озық үлгілерімен, әлем классиктерімен талмай танысты, Одаққа танымал таңдаулылардың суреткерлік қабілет қарымдарынан, әдеби әдіс-тәсілдерінен үйренді. Ғаламдық деңгейде дүние танымдарын жетілдірді. Өздеріне дейінгі мықты білім қорымен қаруланды. Заманның өнегесі неде, өріссіздігі қайда екендігін ажырата білді. Соған сәйкес ащы шындығын да айта алды. Шындықты айту қашанда қиын екендігін аңғарды.
Ал 1975 жылы 26 қаңтарда: "Айналып келгенде, поэзияда рух үлкен роль атқаруға тиіс. ... Кімде рух болмаса, ол поэзиядан аулақ жүруі керек..." [11.], - деп жазады. Шындығында оқырманға күш - қайрат сыйламаған, жан - жүрегін баурамаған, ашындырып - тұщындырмаған өлең түкке алғысыз. Оның бәріне жетекші асқақ та адуынды ақын рухы ұлттық сипатында деген үлкен тұжырымға келіп тірейді. Ақыры 1976 жылы 14 ақпанда " ...Мен өзімнің "менім" арқылы жасырмай, жаппай өмірімнің шежіресін жасап шықтым. Жанымның мұңы мен қуанышы - бәрі осында. Солар басқа жүректерге өз сәулесін түсіруге тиіс деп ойлаймын. Сонымен достар, бүкіл менің жазғаным - бар-жоғы бір ғана поэма. Адамның өмірі мен өлімі, қасіреті мен қуанышы туралы поэма. Егер нанбасандар, барлық өлеңімді жинап, бір жинаққа топтастырып көріңдерші. Естерінде болсын, әрбір өлеңім өз орнында тұрсын. Яғни жылына және бойына қарай, содан соң көз алмай оқыңдар. Сюжетіне көңіл аудармай-ақ қоюларына болады, ал композициясы мен архитектоникасына зер салыңдаршы. Егер мені содан таппасаңдар, онда ақын болмағаным" [11] деген екен ақын. Міне бұл айтылғандар біздің зерттеуімізге үлкен көмекші, қадау-қадау сілтемелер. Ақынның шығармашылық жағрафиясын горизанталь да, вертикаль да жағынан алдыға жайып салып отыр. Ендеше одан біз өз керегімізді инемен құдық қазғандай іздеп көрелік.
Мұқағали поэзиясы - ұлттық сананы сілкіп оятатын қуатты дәру, жан - жүйеңе ізгілік нұрын шашатын энергия көзі. Құт-береке құюшы құндылық. Оны қара өлеңнің қарымы, мол мүмкіндігі арқылы танытып отырады. Қара өлең - Мұқағали үшін - қазына кені. Ананың ақ сүті, әкенің жасындай жарқылдаған жігері, қайрат -күші.
Қалқам!
Мен Лермонтов, Пушкин де емен,
Есенинмін демедім ешкімге мен.
Қазақтың қара өлеңі - құдіретім,
Онда бір сұмдық сыр бар естілмеген.
Бұл шынайы елжандылықтың сөзі, асқақ патриотизм үлгісі, кең- байтақ Ресейге дабысы кетіп, әлемді тамсандырған орыстың поэзия орбитасында күн нұрындай шұғыла шашқан Лермонтов, Пушкин, Есениндердің атақ-даңқын ардақтағанмен, абыройын дара қойғанмен, құлдық ұрып қол қусырмайды, табынып тәңіріне баламайды. Қайта оның есесіне қара өлеңді биік ұстайды, құдіретті рухқа, ұлы ұстазға балайды. Оның түпсіз терең, сұңғыла сыры бар. Ол қарапайымдылығында, бейнелеушілік мүмкіндігінде, шеберлігінің шексіздігінде, даналыққа суғарылғандығында. Қара өлеңнің күйсандығын ойнай білген, сөйлете алған жан ғана даласына тартып туған перзенті болмақ. Бұл әрі ұлттық сананың сырына қанықтырып, сиқырына үңілту. Сондай-ақ көне мұраға деген көзқарас. Қазақ өлеңіне ревизия жасаймыз, өлең өрнегіне өзгешелік ендіреміз, жаңалық ашамыз деп даурыққандарға тойтарыс бере отырып, анайылыққа барудан, тұрпайылыққа ұрынудан сақтандырады. Әр ақынның өлеңі халықтың жүрегіне жол тартатын қара өлеңдей сіңімді, ойға орнықты, өміршең болумен қатар қазақтық қанмен, ұлттық намыспен, ұлыстық нәрлі сөлмен жазылуын нұсқағандай. Өзіндік концептуалды көркемдікті көктен іздемей дәстүрлі жырдың ағысынан табуды көздейді.
Ақынмын деп мен қалай айта аламын,
Халқымның өз айтқанын қайталадым.
Күпі киген қазақтың қара өлеңін,
Шекпен жауып өзіне қайтарамын.
Қазақтың қарапайым қара өлеңі - қас шеберліктің үлгісі. Оның авторы - халық. Ол сан ғасыр жасап, сап алтындай сараланған, сан ұрпақтың елегінен өтіп өңдеуін көрген, сұрыпталған дүние. Ол ақындықтың әліппесі, айтыскерліктің аренасы. Осы қара өлеңнен қанаттанған, халықтық мектептен дәріс алған Мұқағали өзін абыз халқының алдында ақынмын деп айтудан жасқанады, ізеттілік сақтап именеді. Бір қарағанда шындығы да солай. Халықтың тайқазанындағы дүниені, екіншісіне аударып құйып қайнатушы, ас әзірлеуші аспаз ғана.
2.2 Мұқағали поэзиясындағы образдар жүйесі
Образ яғни көркем бейне аса кең ұғым. Мұқағали шығармаларындағы образдар жүйесі дегенде ақынның образ жасау әдіс - тәсілдері, суреткерлік шеберлігі жайлы, осы ретте нендей компоненттерді пайдаланғандығы, қандай образдарды жасағандығынан әңгіме қозғалмақ. Алдымен образға барар алғашқы баспалдақ - суретті сөз. Мұқағали поэзиясында бұл молшылық. Кез-келген өлеңді ашып оқи қалсаңыз суретті бейне, образды сөз қолданыс жанарыңды бірден жасқап, терең иіріміне тарта жөнеледі. Мәселен :
Тамаша еді жазғы орман,
Құстар сайрап мәз болған.
Көлшіктерде, суларда,
Үйрек ұшып, қаз қонған.
Көкейіңе қона кетеді. Жанды сурет. Маужыраған жаз. Құлағыңа құстардың құйқылжыта сайраған үні, тынымсыз қимыл-қозғалысы, қалықтауы, шарықтауы, ойнауы, шомылуы - қысқасы хан базардай қайнаған тірлігі келеді. Өлең басынан аяғына дейін сан-сала тірлік, тұнып тұрған полотналы сурет. Тек түрлі-түсті бояу алып, өрең мен өнерің жетсе, суретін салу, ретімен орналастыру ғана қалады. Нәмесе жақсы жырды жадыңа тоқып, жаттап тынасың. Ерді бірде:
"Киіктің сүтін ішіп ер жеткенмін,
Қуат алып қыранның қанатынан "
Бұдан табиғат анаға тартып туғандықтың, тазалық пен тұнықтықтың, тектілік пен тегеурінділіктің өлшемі мен бірлігін көреміз. Суреттеудің сұлу да сүйкімділігіне, салыстырудың сонылығына, жырдың жаңалығына жан сарайың нұрланып, ғажайып бір әлеммен қауышасың. Міне сұңғыла суреткерлік, айызды қандырар ақындық. Орнын тапса, қиюын келтірсе, гүл - гүл жайнамайтын, сан түрге құбылмайтын, тоты құстай түрленбейтін
2.3 М. Мақатаев поэзиясындағы символизмнің танымдық-философиялық өлеңдердің жанрлық сипатын байыптау
Мұқағали поэзиясының көркі мен сұлулығы, сыршылдығы мен жыршылдығы, суреткерлігі мен ойшылдығы талай рет оқырманын тамсандырып, талай дуалы ауыздардың ілтипатын иелендіріп, өзіне тәнті еткен. Атын атауға жасқанып, бұқпантайлаған заманда да тасты жарған тас бұлақтың суындай нәрлі поэзия жасырын оқыған талай жүректі өзіне баурап, өзгеше күйге бөлегені шындық. Мұқағали поэзиясының осынау құдірет күшін өз замандастары толық мойындап, кейі ашық, кейі жұмбақтап болса да жазып та, айтып та кеткен.
Әдебиеттану ғылымында символ троптың бір түрі ретінде танылып, оған мынадай анықтама беріледі: "Бір нәрсені не құбылысты тура суреттемей, бұларға ұқсас басқа бір нәрсеге, не құбылысқа құпия теліп, жасыра жарыстырып, бүкпелей бейнелеу" [2].
Әдебиеттанудың терминдер сөздігінде "Символ-әдебиетте ойды астарлап, басқа нәрсені суреттеу арқылы жасалатын нақтылы сипаты бар балама бейне. Жалпыхалықтық тілде кездесетін символда бір нәрсені өз қалпынан басқаша сипатта көрсетіп, сондай-ақ нақтылы бір затты, нәрсені екінші нәрсенің не ұғымның жай баламасы ретінде алу арқылы жасалады. Мысалы, гүл-жастықтың символы, ал көгершін -бейбітшілік символы ретінде алынады. Бұл жағынан символ тұспалдауға (аллегорияға ) өте жақын келеді"[3] деген тұжырым берген.
Символизм күш ала келе әдеби стиль ғана емес, қоғамда өзгерістер жасайтын саяси қару, экономикасы тұралап жатқан елдердің, ішкі ынтымағын ыдыратып, төңкеріліс жасап, басып алу мақсатындағы соғыс тәсіліне де айналады. Ол мақсаттарды іске асыру үшін мағынасыз қимыл мен жекелеген сөздерді пайдалану арқылы санаға әсер етіп, адамдардың ашу-ызасын қоздырып, қытығына тиген. Сондай-ақ символизм - қоғамдық басқару жүйесіндегі кемшіліктер мен көзқарасы келіспегендерді қоғамнан аластаудағы, қоғамдық бәсекелестік күшейгенде, тәртіп сақшыларының қолданған қаруы да болған. Бұдан символизмнің үлкен күрделі процестерді бастан кешіп, дамып келе жатқандығы, оның өміршеңдігі ғана емес, тағдырының да көп жағдайда қоғамдық билікпен тікелей байланысты болғандығына дәлел. Себебі ашық айтылған ой бақылауға алынып қудаланса, баспасөзде жазылған пікірлерді цензура жібермеді. Осыдан келіп мағынасы сырғымалы, ойы екі ұшты, тұманды тұйыққа тірейтін, абстрактылы, философиялық шығармалар пайда болды. Ол бастапқыда поэзияда көрініс берсе, кейін прозаға ауысты.
Мұқағали тызетпе сезімнің емес, бауыры кең тұлпардай көсілетін арналы жүйеліліктің ақыны. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz