Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы мен дамуы
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
I БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОНЫҢ РЫНОГЫ
1.1 Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі
1.2 Бағалы қағаздардар рыногы және оның экономикадағы қызметі
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы және олардың екінші деңгейлі банктердегі айналымы
2.2 Екінші деңгейлі банктерде бағалы қағаздар нарығын құру және оның даму барысы
Ш ЕЛІМІЗДЕГІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ АЙНАЛЫМЫ
3.1 Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар есебі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КIРIСПЕ
I БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОНЫҢ РЫНОГЫ
1.1 Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі
1.2 Бағалы қағаздардар рыногы және оның экономикадағы қызметі
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы және олардың екінші деңгейлі банктердегі айналымы
2.2 Екінші деңгейлі банктерде бағалы қағаздар нарығын құру және оның даму барысы
Ш ЕЛІМІЗДЕГІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ АЙНАЛЫМЫ
3.1 Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар есебі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КIРIСПЕ
Қазақстан Президентiнiң халыққа бiрден-бiр ұзақ мерзiмдi басты Жолдауы – “Қазақстан-2030” – мұнда “экономикалық өсу, ашық нарықтық экономикада жоғары деңгейде шетелдiк инвесторлар және iшкi ақша жинағын” тартуға негiзделген.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзкдiң жаңа нысандары пайда болады: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар нарығы жүзеге асырады және басқа нарықтармен үнемi байланыста болады.
БҚН еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.
ҚР-ның ауыспалы экономикасындағы бағалы қағаздар нарығының маңызы мен мәнiн келесiлерден көруге болады.
1-шi, жаңа экономикалық құрылымның бiр бөлiгi.
2-шi, инвестиция айналымының тиiмдi механизмi, қор активтерiнiң жоғары өнiмдiлiгiнiн қамтамасыз ету, капиталды қайта бөлудi жинақтау және оңтайландыру.
3-шi, қаржылық тұрақтылықты және экономикалық өсудi, нарықтық экономиканың субъектiлерiн қамтамасыз ету;
4-шi, экономиканың қаржы саласындағы айналыстағы артық ақшаларды азайту немесе экономика салаларына қолма-қол ақша қажеттiгi туындағанда керiсiнше бағалы қағаздарды сату немесе эмиссиялау.
Сонымен БҚН бұл ұлттық шаруашылықта экономикалық жағдайлардың “барометрi” болып табылады.
Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан рыноктық экономикаға өтуi қоғамдық өндiрiстiң сипатын өзгертуде. Олар меншiк қатынастары; шаруашылық субъектiлерiнiң құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмi; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесiнде мүдделiгiнiң дәрежесi. Сонымен қатар елiмiздегi мол табиғат ресурстары қоғам мен экономиканың дамуының мемлекеттiк стратегиялық мақсаттарын қорландыру және қор жинау механизмдерiн жоғалтып, бүгiнгi күнгi ауадай қажет болып отырған қаржы тапшылығын жауып отыр.
Ал бұл механизм несиеге негiзделген. Басқаша айтқанда, рынокқа қатысушылардың басым көпшiлiгi шартқа қол қойып, өздерiне бағалы қағаз түрiнде мiндеттеме алады. Кәсiпкерлердiң өзара жасаған дәл осы мiндеттемелерi экономикалық механизмнiң тұрақтылығы болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы рыноктық қатынастарды дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық экономиканың жұмыс iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен тұрғындардың жинаған ақшаларын топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында лайықты түрде бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн арттырудың құралы болып табылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар қаржы айналымы ретінде ол қаржы жүйесінің негізі болып табылатын екінші деңгейлі банктер қызметі үшін де өте маңызды болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан Рсепубликасының екінші деңгейлі банктерінде бағалы қағаздар нарығын құру” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi Қ.Р-ның Президентi Назарбаев Қазақстандық Қаржылық Конгресте өз жолдауында экономикалық секторлардың нақты дамығандығын көрсететiн құнды қағаздар рыногының айрықша маңызы барлығын, соның ішінде мемлекеттік бағалы қағаздардың ерекшелігін және қаржы жүйесіндегі олаодың тиімді қолданысын қамтамасыз етуді атап көрсеттi.
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздардар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық ережелермен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды. Мұндай жүйе бiздiң мемлекетiмiзде рынок қатынастарын қалпына келтiру қажеттiлiгi туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардан бастап осы уақытқа дейiнгi экономикалық тәжiрибе дәлелдегенiндей шаруашылықты жетiлдiрудiң нарықтық әдiстерiн қалпына келтiрудiң және оны одан әрi дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар рыногы және оның қаржылық, өндiрiстiк қатынастармен бiрге тиiмдi қарым-қатынас жасауы екенi талассыз ақиқат.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзiгi мiндеттерiм келесiдей:
• Құнды қағаздардың жалпы экономикадағы қызмет етуi мен орнын анықтау;
• Бүгiнде жас буын алдында жаңа, тiптi ерекше бағыт, яғни құнды қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды жан-жақты талдап, олардың еліміздің ұлттық экономикасындағы айналыстағы барысын талдау;
• Құнды қағаздар рыноктарының қызмет ету механизмiн және құнды қағаздардың операциялық орталығы болып табылатын қор биржасының қызметтерiн талдау;
• Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар нарығындағы орны мен оларды құру жолдарын талдау;
• Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар есебін құрастыру болып табылады.
Қазақстан Президентiнiң халыққа бiрден-бiр ұзақ мерзiмдi басты Жолдауы – “Қазақстан-2030” – мұнда “экономикалық өсу, ашық нарықтық экономикада жоғары деңгейде шетелдiк инвесторлар және iшкi ақша жинағын” тартуға негiзделген.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзкдiң жаңа нысандары пайда болады: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар нарығы жүзеге асырады және басқа нарықтармен үнемi байланыста болады.
БҚН еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.
ҚР-ның ауыспалы экономикасындағы бағалы қағаздар нарығының маңызы мен мәнiн келесiлерден көруге болады.
1-шi, жаңа экономикалық құрылымның бiр бөлiгi.
2-шi, инвестиция айналымының тиiмдi механизмi, қор активтерiнiң жоғары өнiмдiлiгiнiн қамтамасыз ету, капиталды қайта бөлудi жинақтау және оңтайландыру.
3-шi, қаржылық тұрақтылықты және экономикалық өсудi, нарықтық экономиканың субъектiлерiн қамтамасыз ету;
4-шi, экономиканың қаржы саласындағы айналыстағы артық ақшаларды азайту немесе экономика салаларына қолма-қол ақша қажеттiгi туындағанда керiсiнше бағалы қағаздарды сату немесе эмиссиялау.
Сонымен БҚН бұл ұлттық шаруашылықта экономикалық жағдайлардың “барометрi” болып табылады.
Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан рыноктық экономикаға өтуi қоғамдық өндiрiстiң сипатын өзгертуде. Олар меншiк қатынастары; шаруашылық субъектiлерiнiң құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмi; олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесiнде мүдделiгiнiң дәрежесi. Сонымен қатар елiмiздегi мол табиғат ресурстары қоғам мен экономиканың дамуының мемлекеттiк стратегиялық мақсаттарын қорландыру және қор жинау механизмдерiн жоғалтып, бүгiнгi күнгi ауадай қажет болып отырған қаржы тапшылығын жауып отыр.
Ал бұл механизм несиеге негiзделген. Басқаша айтқанда, рынокқа қатысушылардың басым көпшiлiгi шартқа қол қойып, өздерiне бағалы қағаз түрiнде мiндеттеме алады. Кәсiпкерлердiң өзара жасаған дәл осы мiндеттемелерi экономикалық механизмнiң тұрақтылығы болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы рыноктық қатынастарды дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық экономиканың жұмыс iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен тұрғындардың жинаған ақшаларын топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында лайықты түрде бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн арттырудың құралы болып табылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар қаржы айналымы ретінде ол қаржы жүйесінің негізі болып табылатын екінші деңгейлі банктер қызметі үшін де өте маңызды болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан Рсепубликасының екінші деңгейлі банктерінде бағалы қағаздар нарығын құру” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi Қ.Р-ның Президентi Назарбаев Қазақстандық Қаржылық Конгресте өз жолдауында экономикалық секторлардың нақты дамығандығын көрсететiн құнды қағаздар рыногының айрықша маңызы барлығын, соның ішінде мемлекеттік бағалы қағаздардың ерекшелігін және қаржы жүйесіндегі олаодың тиімді қолданысын қамтамасыз етуді атап көрсеттi.
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздардар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық ережелермен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды. Мұндай жүйе бiздiң мемлекетiмiзде рынок қатынастарын қалпына келтiру қажеттiлiгi туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардан бастап осы уақытқа дейiнгi экономикалық тәжiрибе дәлелдегенiндей шаруашылықты жетiлдiрудiң нарықтық әдiстерiн қалпына келтiрудiң және оны одан әрi дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар рыногы және оның қаржылық, өндiрiстiк қатынастармен бiрге тиiмдi қарым-қатынас жасауы екенi талассыз ақиқат.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзiгi мiндеттерiм келесiдей:
• Құнды қағаздардың жалпы экономикадағы қызмет етуi мен орнын анықтау;
• Бүгiнде жас буын алдында жаңа, тiптi ерекше бағыт, яғни құнды қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды жан-жақты талдап, олардың еліміздің ұлттық экономикасындағы айналыстағы барысын талдау;
• Құнды қағаздар рыноктарының қызмет ету механизмiн және құнды қағаздардың операциялық орталығы болып табылатын қор биржасының қызметтерiн талдау;
• Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар нарығындағы орны мен оларды құру жолдарын талдау;
• Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар есебін құрастыру болып табылады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Заңдар:
1. «Акционерлiк қоғам туралы» ҚР-ның заңы. 1998ж. 10-шiлде.
2. Бағалы қағаздар нарығы туралы ҚР-ның заңы. 1997ж 10 шiлде.
3. ҚР-ның Азаматтық кодексi. 2000 ж.
Ресми документтермен материалдар:
1. Ақша, несие, банктер. / Сейтқасымов .С. – Алматы : Экономика, 2001.
2. Брокеры и Регистраторы на РЦБ / Алматы 2000.
3. Рынок ценных бумаг. / Галанова В.А. Басова А.И. – Москва 1996.
4. Миркин Я.М. / Ценные бумаги и фондовой рынок. Москва 1995г.
5. Көшенова Б.А. / Бағалы қағаздар нарығы : Оқу құралы – Алматы: Экономика – 1999г.
6. Ценные бумаги. / Колесникова В.И. Торканов В.С. Москва 1998г.
7. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
8. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
9. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
Журналдар
1. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
2. № 9, 8- 2006 г. 2-3 стр.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi № 004 баспасөз релизi 2006 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2006г.
4. Центральный депозитарий ценных бумаг. // Рынок ценных бумаг Казахстана №3, 2004г.
5. Байдельдинов Ж.Б. Развитие инфраструктуры рынка ценных бумаг в РК. // Вестник КазНУ. №3,1999г.
6. Бауржан Есенов « Перспективы совершенствование Казахстанского фондового рынка» // РЦБК №11, 2005 г.
Заңдар:
1. «Акционерлiк қоғам туралы» ҚР-ның заңы. 1998ж. 10-шiлде.
2. Бағалы қағаздар нарығы туралы ҚР-ның заңы. 1997ж 10 шiлде.
3. ҚР-ның Азаматтық кодексi. 2000 ж.
Ресми документтермен материалдар:
1. Ақша, несие, банктер. / Сейтқасымов .С. – Алматы : Экономика, 2001.
2. Брокеры и Регистраторы на РЦБ / Алматы 2000.
3. Рынок ценных бумаг. / Галанова В.А. Басова А.И. – Москва 1996.
4. Миркин Я.М. / Ценные бумаги и фондовой рынок. Москва 1995г.
5. Көшенова Б.А. / Бағалы қағаздар нарығы : Оқу құралы – Алматы: Экономика – 1999г.
6. Ценные бумаги. / Колесникова В.И. Торканов В.С. Москва 1998г.
7. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
8. С.Б. Мақыш, Оқу құралы / “Ақша айналысы және несие” – Алматы, Қазақ университетi, - 2004ж. – 248 бет.
9. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
Журналдар
1. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
2. № 9, 8- 2006 г. 2-3 стр.
3. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi № 004 баспасөз релизi 2006 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2006г.
4. Центральный депозитарий ценных бумаг. // Рынок ценных бумаг Казахстана №3, 2004г.
5. Байдельдинов Ж.Б. Развитие инфраструктуры рынка ценных бумаг в РК. // Вестник КазНУ. №3,1999г.
6. Бауржан Есенов « Перспективы совершенствование Казахстанского фондового рынка» // РЦБК №11, 2005 г.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
I БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОНЫҢ РЫНОГЫ
1. Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі
2. Бағалы қағаздардар рыногы және оның экономикадағы қызметі
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы және олардың екінші
деңгейлі банктердегі айналымы
2.2 Екінші деңгейлі банктерде бағалы қағаздар нарығын құру және оның даму
барысы
Ш ЕЛІМІЗДЕГІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ АЙНАЛЫМЫ
3.1 Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар есебі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КIРIСПЕ
Қазақстан Президентiнiң халыққа бiрден-бiр ұзақ мерзiмдi басты Жолдауы
– “Қазақстан-2030” – мұнда “экономикалық өсу, ашық нарықтық экономикада
жоғары деңгейде шетелдiк инвесторлар және iшкi ақша жинағын” тартуға
негiзделген.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы
жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзкдiң жаңа нысандары
пайда болады: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк
компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң
арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар нарығы жүзеге асырады және
басқа нарықтармен үнемi байланыста болады.
БҚН еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан
басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы
ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.
ҚР-ның ауыспалы экономикасындағы бағалы қағаздар нарығының маңызы мен
мәнiн келесiлерден көруге болады.
1-шi, жаңа экономикалық құрылымның бiр бөлiгi.
2-шi, инвестиция айналымының тиiмдi механизмi, қор активтерiнiң жоғары
өнiмдiлiгiнiн қамтамасыз ету, капиталды қайта бөлудi жинақтау және
оңтайландыру.
3-шi, қаржылық тұрақтылықты және экономикалық өсудi, нарықтық
экономиканың субъектiлерiн қамтамасыз ету;
4-шi, экономиканың қаржы саласындағы айналыстағы артық ақшаларды
азайту немесе экономика салаларына қолма-қол ақша қажеттiгi туындағанда
керiсiнше бағалы қағаздарды сату немесе эмиссиялау.
Сонымен БҚН бұл ұлттық шаруашылықта экономикалық жағдайлардың
“барометрi” болып табылады.
Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан рыноктық экономикаға
өтуi қоғамдық өндiрiстiң сипатын өзгертуде. Олар меншiк қатынастары;
шаруашылық субъектiлерiнiң құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмi;
олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық
топтарының шаруашылық нәтижесiнде мүдделiгiнiң дәрежесi. Сонымен қатар
елiмiздегi мол табиғат ресурстары қоғам мен экономиканың дамуының
мемлекеттiк стратегиялық мақсаттарын қорландыру және қор жинау
механизмдерiн жоғалтып, бүгiнгi күнгi ауадай қажет болып отырған қаржы
тапшылығын жауып отыр.
Ал бұл механизм несиеге негiзделген. Басқаша айтқанда, рынокқа
қатысушылардың басым көпшiлiгi шартқа қол қойып, өздерiне бағалы қағаз
түрiнде мiндеттеме алады. Кәсiпкерлердiң өзара жасаған дәл осы
мiндеттемелерi экономикалық механизмнiң тұрақтылығы болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы рыноктық қатынастарды
дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық экономиканың жұмыс
iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен тұрғындардың жинаған
ақшаларын топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында лайықты түрде
бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн арттырудың
құралы болып табылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар қаржы айналымы ретінде
ол қаржы жүйесінің негізі болып табылатын екінші деңгейлі банктер қызметі
үшін де өте маңызды болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан Рсепубликасының
екінші деңгейлі банктерінде бағалы қағаздар нарығын құру” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi Қ.Р-ның Президентi Назарбаев Қазақстандық
Қаржылық Конгресте өз жолдауында экономикалық секторлардың нақты
дамығандығын көрсететiн құнды қағаздар рыногының айрықша маңызы барлығын,
соның ішінде мемлекеттік бағалы қағаздардың ерекшелігін және қаржы
жүйесіндегі олаодың тиімді қолданысын қамтамасыз етуді атап көрсеттi.
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздардар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды.
Мұндай жүйе бiздiң мемлекетiмiзде рынок қатынастарын қалпына келтiру
қажеттiлiгi туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардан бастап осы уақытқа дейiнгi экономикалық тәжiрибе
дәлелдегенiндей шаруашылықты жетiлдiрудiң нарықтық әдiстерiн қалпына
келтiрудiң және оны одан әрi дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар
рыногы және оның қаржылық, өндiрiстiк қатынастармен бiрге тиiмдi қарым-
қатынас жасауы екенi талассыз ақиқат.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзiгi мiндеттерiм келесiдей:
• Құнды қағаздардың жалпы экономикадағы қызмет етуi мен орнын анықтау;
• Бүгiнде жас буын алдында жаңа, тiптi ерекше бағыт, яғни құнды
қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды жан-жақты талдап, олардың еліміздің
ұлттық экономикасындағы айналыстағы барысын талдау;
• Құнды қағаздар рыноктарының қызмет ету механизмiн және құнды
қағаздардың операциялық орталығы болып табылатын қор биржасының
қызметтерiн талдау;
• Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар нарығындағы орны мен оларды
құру жолдарын талдау;
• Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар есебін құрастыру болып
табылады.
I БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОНЫҢ РЫНОГЫ
1.1 Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі
Қазақстан республикасының “Азаматтық кодексiнiң” 1-шi бөлiмiнде 129 -
бабында бағалы қағаздарға құқықтық анықтама келесiдей мағынада берiледi:
Белгiленген нысан мен мiндеттi реквизиттердi сақтай отырып, жүзеге
асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкiн болатын мүлiктiк құқықтарды
куәландыратын құжат бағалы қағаз болып табылады.
Бағалы қағаздар туралы көптеген теориялардың өз көзқарастары бар.
Мысалы: бағалы қағаздар ұғымы туралы “Жалпы экономикалық теория” кiтабында
бағалы қағаздар өз иеленушiсiнiң меншiк құқығын куәландыратын құжат. Бұл
капитал не қарыз және процент немесе дивиденд түрiнде болуы мүмкiн.
Камаев В.Д. бағалы қағздарды қаржылық құжатпен байланыстырады. Ол
қандай түрде болмасын өз иеленушiсiне меншiктiк құқық беретiн документ
ретiнде қарайды.
Клешев Н.Т. және Федулов А.А. бағалы қағаздарға үш түрлi сипаттама
бередi:
- Айналымдылық;
- Өтiмдiлiк;
- Тәуекелдiк;
Сонымен, бағалы қағаздар дегенiмiз мүлiктiк құқықты немесе эмитентке
байланысты құжат иесiнiң қарыз қатынасын куәландыратын ақшалай құны бар
құжат (акция, облигация немесе опцион). Ол жеке құжат түрiнде және шоттағы
жазу түрiнде болады.
Ресурстардың әр түрiнiң өздерiне тиiстi бағалы қағаздары бар, өз
кезегiнде, меншiк түрi бола алатын, сату және сатып алу және кепiлдiк
берушi.
Бағалы қағаздардың өзiне ресурстар ретiнде қарауға болады, яғни өзi
тұрақты өмiр сүре алады, өзiнiң жекелеген қор рыногы бар. Жалпы бағалы
қағаздардың қарыз капиталы және құқық берушi ретiндегi түрлерiн келесi
суреттен көре алмыз:
Бағалы қағаздар ресурстарға құқықты келесi қызметтер арқылы бередi:
1. Айналымдық – нарықта бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға болады.
Стандартты құқық, қатысушылардың мерзiм уақытын белгiлеуi, сауда орны,
көрсетiлген құқықтар арқылы есеп айырысу шаралары.
2. Бағалы қағаздар тек қана сату және сатып алу емес, азаматтық
қатынастың объектiсi бола отырып, әр түрлi мәмiле бола алады (қарыз,
сыйақы, сақтаушы, тексерушi, жүктеушi).
3. Бағалы қағаздар стандартты мазмұнда болуға мiндеттi (стандартты құқық,
мерзiмнiң белгiленуi, сауда орны, көрсетiлген құқықтар арқылы есеп
және басқа да шарттар).
4. Бағалы қағаздар стандартты мазмұнда болуға мiндеттi бұл құжат. Ол
қағаздық сертификат немесе қолма-қол түрдегi формада болады.
құжаттылық бағалы қағаздар аталуына материалды негiз болған.
5. Бағалы қағаздар бiрден-бiр мемлекеттiң қор нарығын реттейтiн және оны
қадағалап отыратын құрылым.
6. Бағалы қағаздар ерекше тауар ретiнде өз нарығы, яғни бағалы қағаздар
нарығы бар.
7. Өтiмдiлiк – БҚ-дың немесе басқа активтердiң қолма-қол ақшаға
айырбасталуы. Жоғары өтiмдiлiк компанияның немесе инвесторлардың
жұмысына үлкен икемдiлiк бередi.
8. Тәуекелдiк – күрделi қаржы салымының қайтарылым деңгейiнiң
өзгермелiлiгi. Егер тұрақсыздық деңгейi жоғары болса, соғұрлым
тәуекелдiлiкте жоғары болады.
Неғұрлым табыстылық жоғары болса, соғұрлым тәуекелдiлiк жоғары болады.
Сурет-1 – Бағалы қағаздың құқық берушi ретiндегi түрлерi
Бағалы қағаздар – белгiленген нысан мен мiндеттi реквизиттердi орындау
мен меншiк құқығын ұсынатын, мүмкiндiк беретiн құжат. Бағалы қағаздарды
айналымға шығару эмиссия деп аталады, ал акцияны шығарған заңды тұлға –
эмитент. Бағалы қағаздарды бiрнеше рет шығаруды: бiрiншi реттi эмиссия, ал
қор нарығы – бiрiншi реттi нарық, Бағалы қағаздарды қайтадан шығару –
екiншi реттi эмиссия және сәйкесiнше екiншi реттi нарық болып аталады.
Бағалы қағаздарды сатып алған тұлғалар инвесторлар (салымшылар,
иеленушiлер, акционерлер, бағалы қағаздар ұстаушы) болады.
Бағалы қағаздар атаулы, ордерлi және ұсынушыға деп бөлiнедi. Бiрақ бұл
жағдайда, атаулы БҚ иесi, сол қағазда көрсетiлген тұлға, ұсынушыға БҚ-дың
иесi – Бағалы қағаздарды ұстаушы тұлға, ордерлi Бағалы қағаздар
куәландыратын құқық, онда аталған тұлғаның басқа тұлғаға өткiзу жазбасы
(индосамент) болады.
Бағалы қағаздар функционалды мақсатына қарай үлестi (капиталды) және
қарыздық болып бөлiнедi. Үлестi бағалы қағаздарға акциялардың барлық
түрлерi жатады. Олар акционерлiк қоғам мүлкiне салымы туралы куәландырады
және дивиденд түрiндегi табыстың бiр бөлiгiне және акционерлiк қоғамды
басқаруға қатысуға құқық бередi.
Қарыздық бағалы қағаздар заимның қатыстығын куәландырады. Белгiлi бiр
мерзiм бiткеннен кейiн қарыз алушы номиналдық құны мен ол бойынша пайызды
iшiне кiргiзетiн, қарыздық бағалы қағазда көрсетiлген соманы қайтаруға
тиiс. Қарыздық бағалы қғаздар капиталдық және мүлiктiк – есептiк болып
бөлiнедi. Қарызды капиталды бағалы қағаз капиталды қалыптастыруда
қалыптасады. Оларға: облигациялар және банктiк сертификаттар жатады.
Қазiргi әлемдiк практикада бағалы қағаздар негiзгi екi iрi сыныпқа
бөлiнедi:
• Негiзгi бағалы қағаздар;
• Туынды бағалы қағаздар;
Негiзгi бағалы қағаздар бұл қандай актив болмасын, құқықтық
жағдайлармен қамтамасыз етiлген, не тауар, ақша, капитал, мүлiк немесе әр
түрлi ресурстар. Негiзгi бағалы қағаздар екi топқа бөлiнедi: бастапқы және
қайталама бағалы қағаздар.
Бастапқы бағалы қағаздар активтiк негiзде, бұған мысалы, акциялар,
облигациялар, вексельдер және т.б. бағалы қағаздар жатады.
Қайталама бағалы қағаздар – бұл басқа қағаздар арқылы өзiнiң құның
анықтайтын бағалы қағаздар. Мәселен, “опцион” туынды бағалы қағаз болып
саналады, себебi ол өз құнын өзi арқылы сатып алынатын бағалы қағаздардан
алады.
Бағалы қағаздардың негiзгi қызметтерi олардың екiншi нарықта белсендi
түрде айналысқа түсетiн қарыз мiндеттемесi ретiнде көрiнедi. Бағалы
қағаздардың көбi арнаулы тiркеуден өтедi. Тiркеу инвесторларға бағалы
қағаз туралы дәл және маңызды мағұлмат алуға көмектеседi. Сол арқылы
инвестор (салым иесi) өз инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкiндiк
алады.
Бағалы қағаздар бiрнеше түрлi болып жiктеледi: бiрiншiден түсiретiн
кiрiсiне, екiншiден эмитенттiң сипатына, үшiншiден айналым мезгiлi мен
айналым жерiне байланысты.
1. Кiрiс төлеу жөнiнен қарызды және үлестi болып бөлiнедi. Қарызды бағалы
қағаздар бойынша кiрiс нақты процентпен төленiп, ал қарыздың күрделi
негiзгi бөлiгiн келешекте белгiленген уақытта өтеу көзделедi үлестi БҚ-
дар, немесе оны акция деп атайды. Акция оны иемденушiнiң корпорацияның
мүлiгiндегi үлесiн көрсетедi және иемденушiге шектеусiз уақыт бойы
дивиденд түрiнде кiрiс түсiредi. Ал БҚ-дың басқа түрлерi қарызды және
үлестi түрлерiнен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитентi) жөнiнен де жiктеледi. Олардың
эмитенттерi мемлекет, жергiлiктi әкiмшiлiк, корпорациялар, қаржы
институттары және т.б. заңды тұлғалар болуы мүмкiн.
Классификациялық Бағалы қағаз түрлерi
белгiлерi
Өмiр сүру мерзiмi. Мерзiмдi; Мерзiмсiз.
Шығарылуы бойынша. Негiзгi; Туынды
Өмiр сүру нысаны.
Ұлттық құрамына Қағаз немесе документтiк
байланысты. Отандық; Шетелдiк.
Қолдану түрi.
Иелену тәртiбi. Инвестициялық; инвестициялық емес.
Шығару нысаны. Атаулы; ұсынбалы.
Айналымдығы бойынша. Эмиссиялық; эмиссиялық емес.
Тәуекелдiлiк деңгейi Нарытық немесе еркiн айналымдылық, нарықтық емес.
Пайданың болуы Тәуекелдiлiксiз және аз тәуекелдiлiк
Қаржы жұмсалым нысаны. Табысты; табыссыз.
Экономикалық маңызы.
Қарызды; иеленушi үлесi.
Акция, облигация, вексель және т.б.
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұрақ бойынша да
жiктеледi. Сатылу жерiне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы болып бөлiнедi.
Кесте 1
Бағалы қағаздардың жiктелуi
1.2 Бағалы қағаздардар рыногы және оның экономикадағы қызметтерi
Экономикада қаржы рыногының құрамдас бөлiгi ретiндегi бағалы қағаздар
рыногы – шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен мемлекет шығарған бағалы
қағаздардың сан алуан түрлерi сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының
бөлiгi. Бұл рыноктың қызмет етуi көптеген экономикалық, әсiресе
инвестициялық процестердi реттеп, олардың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiлiк
бередi. Бұған осы рыноктың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардардың сан
алуандығымен қол жеткiзiледi.
Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектiлерiнң өздерiне
қажеттi ақша ресурстарын алуының кең мүмкiндiктерiн жасайды және алудың
жолдарын жеңiлдетедi.
Көптеген экономистер бағалы қағаздар рыногына инвесторларға байланысты
көзқараста болып отыр. Мысалы Тарканов В.С. бағалы қағаздар рыногы – бұл
нарық капиталының қарыз бөлiгi, яғни бағалы қағаздарды сатып алу және сату
жүзеге асырылатын және эмитент пен инвесторлардың арасындағы қаржы
айналымы.
Бағалы қағаздар рыногында сатып алушылыр мен сатушылар басты ойынға
қатысушы болып табылады. Бағалы қағаздарды сатып алушылар – бұл еркiн ақша
қаржылары бар және оны үлестiруде олардың максималды кiрiс әкелуiн қалайды.
Қ.Р-ның “Бағалы қағаздардар туралы” Заңында бағалы қағаздар рыногының
субъектiлерi: инвесторлар және эмитенттер болып табылады деп көрсетiлген.
Бағалы қағаздар рыногы басқа рыноктардан өзiнiң айрықша тауарымен
өзгешеленедi. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар және оның сан алуан
түрлерi. Олар бiрiншiден, меншiк белгiсi, екiншiден, қарыз мiндеттемесi,
яғни олар арқылы табыс алу құқы және табыс төлеу мiндеттемесi пайда болады.
Бұл тауардың өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда
оның бағасы көрсетiлген құнынан (номиналынан) жоғары болады. Бұндай
нарықтық бағаның ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенiн
көрсетедi.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгiсi, яғни өндiрiстiк
капиталдың оқшауланып шыққан бiр бөлiгi.
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретiн символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструментi немесе құралы болып та есептеледi. Себебi, тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткiзуге немесе сол құндылықтар бiр
субъектiден екiншiге ауысуына болады.
Бағалы қағаздар рыногы өз кезегiнде капитал рыногының, яғни ақша және
басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметiн көрсетедi. Бағалы қағаздар
рыногы рыноктық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердi реттеушi
қызмет атқарады. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесiне қатысты.
Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж өндiрiс салаларына
құйылуы, ал артық болған жағдайда сол саладан қайта алынады. Мысалы: кейбiр
тауарларға немесе қызмет түрлерiне сұраныс өссе, онда соған сәйкес бағасы
да өседi. Демек, оларды өндiруден пайда да өседi, сондықтан басқа
салалардың өнiмдерiне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиiмдiлiгi
кемiп, ондағы капитал өнiмiне сұраныс өсiп тұрған салаларға құйылады.
Бағалы қағаздардың осы механизмнiң қызметiн қамтамасыз ететiн құрал. Олар
уақытша бос капиталды сату – сатып алу арқылы тиiмдi өндiрiске бағыттап
отырады.
Кәсiпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негiзгi қорды құру және ескi қорларды
жаңарту болып табылады. Бұл мәселе әсiресе бiздiң елiмiз үшiн өте маңызды
болып табылады. Өйткенi елiмiз өндiрiсiндегi негiзгi капиталдардың 80%
дерлiк моралдық және физикалық жағынан тозығы жеткен. Ал осы капиталдарды
инвестициялауда бағалы қағаздар рыногының қызмет етуi өте маңызды екенi
белгiлi.
Сонымен бағалы қағаздар рыногының басты қызметтерiн келесiдей
топтастыруға болады:
Жалпы нарықтық қызметi:
• Коммерциялық функция, яғни осы нарықта пайда табу.
• Баға қызметiн, нарықтық бағаны және оның үздiксiз қозғалысын
қамтамасыз етедi.
• Ақпараттық қызмет, нарық өзiнiң қатысушыларын ақпаратпен қамтамасыз
етедi.
• Реттеушi қызмет, нарықтық құқықтар белгiлейдi, яғни саудада және оған
қатысушылар арасындағы дауларды реттейдi.
Айрықша қызметiне:
• қайта бөлу, тарату функциясы.
• Баға және қаржы тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi.
Қайта бөлу және тарату қызметi үш түрге бөлiнедi:
• Нарықтық қызметте ақша қаржыларын салалары бойынша қайта бөлу.
• Жинақ ақшаны ауыстыру, барлық халыққа өндiрiстiк немесе өндiрiстiк
емес формасында.
• Инфляциялық емес негiзде республикалық бюджеттiң тапшылығын
қаржыландыру.
Қаржы және баға тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi немесе хеджерлеу.
Бұған туынды бағалы қағаздар фьючерстiк және опциондық контрактiлер жатады.
Бұл қызмет пайданы немесе бағаны сақтандыру үшiн жасалынған мерзiмдiк
мәмiле.
Қоғамдық өндiрiс нарық жүйесiнде дамиды: оларға тауар және қызмет
көрсету нарығы, жұмыс күшi, несиелiк капитал, шикiзат және Бағалы қағаздар
рыногы жатады. Осы жүйелер iшiнде бағалы қағаздар рыногы басты рольде
ойнайды.
Бағалы қағаздар рыногының құрамды бөлiктерiне келесiлер жатады:
• Алғашқы және екiншi нарық;
• Ұйымдасқан және ұйымдаспаан нарық;
• Биржалық және биржадан тыс нарық;
• Дәстүрлi және кампьютерленген;
• Кассалық және мерзiмдi нарық;
Алғашқы нарық – БҚ-дың жаңа шығарылымы сатылатын нарық. Алғашқы
нарықтан акция және облигация сатып алушы инвесторлар, әдетте сыйақы
төлемейдi, себебi эмиссияны сатуға кеткен сыйақы жаңа шығарылған БҚ-дың
құнына кiрiп, оны эмитент төлейдi.
Екiншi нарық – шығарылған БҚ-ды инвесторлардың делдал арқылы сатып алу
нарығы.
Ұйымдасқан бұл БҚ-ды сатып алу және сату жүргiзiлетiн қор биржалары
болып табылады.
Биржалық нарық – бұл БҚ-ды қор биржасында саудаға түсуi.
Биржадан тыс – биржалық ережелермен өтетiн, бiрақ биржадан тыс тек
қана биржалық делдалдар арқылы жүредi.
Кассалық БҚН – мәмiлелердi 1-2 күн iшiнде дереу орындайтын нарық.
Мерзiмдi – мәмiлелердi орындауда мерзiмi көрсетiлген, яғни 2 күннен 3
айға дейiнгi аралық нарығы.
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы және олардың екінші
деңгейлі банктердегі айналымы
Қазiргi егемен Қазақстанда бағалы қағаздар рыногының алғашқы
нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негiзiнде 90-шы жылдардың басынан бастап
пайда бола бастады. Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшiн
оның құрамдас бөлiктерi болуы қажет. Олар:
• Сұраныс пен ұсыныс;
• Делдалдар мен басқа қатысушылар;
• Нарықтық инфрақұрылым, яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және т.б.
• Нарықты реттейтiн және өзiн-өзi реттейтiн жүйе.
Нарықтың осы құрамдас бөлiктерi қазiргi уақытта негiзiнен құрылып болды.
Бұл жөнiнде елiмiзде экономикалық жүйенi реформалауды тереңдету жолында
қабылданған Қазақстанда мемлекетiк меншiктi жекешелендiру ұлттық
бағдарламасы БҚН-ның негiзгi субъектiлерi – акционерлiк қоғамдардың
құрылуын тездетуде шешушi роль атқарады.
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды БҚН
болуы мүмкiн емес. БҚН-ның даму деңгейi көп жағдайда халықтың әл-ауқатына
байланысты. Себебi БҚ-ға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан
халықтың табысының өсуi – Қазақстанда БҚН дамуының басты шарты.
Елiмiздегi БҚН-ның құрылымы және БҚ-дың өтiмдiсi қандай деген сұраққа
келесiдей жауап беруге болады:
Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағанындай БҚ-дың ең көлемдiсi
және ең өтiмдiсi мемлекеттiк қарыз мiндеттемелерi (МҚМ). МҚМ нарығының
ерекшелiгi оған қатысушыларға байланысты:
Бiрiншiден, мемлекеттiк бағалы қағаздардың эмитентi – Қаржы
Министрлiгi;
Екiншiден, Ұлттық банк – оның (Қаржы Министрлiгiнiң) Қаржы агентi
(уәкiлi), сонымен бiрге мемлекеттiк бағалы қағаздарының дилерi. Дегенмен,
бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттiк бағалы қағаздарды
шығару мен оларды айналымға түсiру шартарын анықтаушылар. Мемлекеттiк
бағалы қағаздар:
• мемлекеттiк қазыналық векселдер;
• мемлекеттiк қазыналық облигациялар;
• Қазақстан Ұлттық банкiнiң қысқа мерзiмдi ноталары;
• жекешелендiру купондары.
Мемлекеттiк қазыналық векселдер мен мемлекеттiк қазыналық
облигацияларды iшкi мемлекеттiк қарыз мөлшерiнде мемлекеттiк бюджеттi
қаржыландыру мақсатында Қаржы Министiрлiгi шығарады. Ал қысқа мерзiмдi
ноталарды банк жүйесiнiң бiрқалыпты жұмысын қамтамасыз ететiн қаржы қорын
толтыру мақсатында ұлттық банк шығарады. Жекеменшiктендiру купондары
аукцион арқылы сақталған мемлекеттiк кәсiпорындарды жекеменшiктендiруге
пайданалынды, ал оның көптеген мөлшерi жеке адамдар қолында осы күнге дейiн
сақталуда. Кәсiп орындар банкротқа ұшырап, жұмыс iстемей тұрған қазiргi
кезде жекеменшiктендiру купондарының орнына берген акциялар оны
иемденушiлерге әлi дивденд (пайда) түсiре қойған жоқ.
Мемлекеттiк БҚ-дар келесi мақсаттар үшiн шығарылады: ағымдық бюджет
тапшылығын қаржыландыру, бұрын орын тепкен заемдардың орнын толтыру,
коммерциялық бланкiлер мен басқа да инвесторларды ликвидтiк, резервтiк
активтерiмен қамтамасыз ету, әлеуметтiк маңызы бар мекемелермен ұйымдарды
қолдауды атқарушы өкiметтiң органдары атқаратын мақсаттық бағдарламаларды
қаржыландыру.
Қазiргi кезеңде әлемнiң барлық елдерiнiң, әсiресе, бұрынғы Одақ
республикаларының үкiметтерi алдында мемлекеттiк шығындардың кiрiстерден
асып кету мәселесi тұр. Мұнда бюджет толтырудың негiзгi тәсiлi – сыртқы
заемдар және Орталық (Ұлттық) банкiден несиелiк ресурстарды қарызға алу.
Қазақстанның бюджетi қаржыландырудың экономикалық тұрғыдан тиiмдiрек
әдiсiне – iшкi инвесторлардың мемлекеттiк БҚ-ры (МБҚ) шығару және олардың
арасына жайғастыру арқылы бос қаражатын тарту. Мұнда, бiрiншiден, айналымда
ақша массасы көлемi ұлғаймалы, екiншiден, инвесторлардың бос ақша
қаражаттары байланысады да экономикада елiмiздiң ақша жүйесiнде инфляциялық
процестер туындамайды.
Қазақстанда 94-шi жылдан берi заңды және жеке тұлғаларға арналған
мемлекеттiк қазыналық мiндеттемелер (МҚМ) шығарылып, оларды инвесторлар
белсендi түрде сатып алуда. Осы уақытқа дейiн МҚМ нарығы тиiмдiлiгiн
көрсеттi. Өйткенi, МҚМ-дi сатып алу бағасы (олар жеңiлдiкпен сатылады) және
тиiсiнше сол бойынша кiрiстiлiгi аукциондық негiзде немесе нарық жолымен
анықталады.
Қ-да МҚМ-дi шығарғандағы маңызды мақсаттардың бiрi – коммерциялық
банктер мен басқа да инвесторларды бос қаражаттарды салудың жоғары ликвидтi
объектiлерiмен қамтамасыз ету.
Қазақстан үкiметiнiң жүргiзiп отырған экономикалық реформалаоры және
ұлттық банкiнiң инфляция қарқынын төмендету шараларын мемлекетке ұзақ
мерзiмдiк негiзде iштей қарыз алу саясатын жүргiзуде де және МҚМ нарығын
олардың айналым мерзiмi бойынша түрлендiрумен бiрге осы нарықтық
туындыларын кеңейтуiне мүмкiндiк бередi.
ҚР-сы үкiметi мемлекеттiк iшкi жинақ заем бағдарламасын жүзеге асыру
мақсатында республикалық бюджеттiң ағымдық тапшылығын қаржыландыруға
арналған ұлттық жинақ облигацияларын (ҰЖО) шығару iске асты.
ҰЖО-ның ерекшелiгi кiрiстiң проценттiк мөлшерлемесi құбылмалы және де
үш айлық айналым мерзiмдерiндегi МҚМ-дiң кiрiсiне байланысты тағайындалады.
ҰЖО-ның тағы бiр ерекшелiгi – оның айналымдылығы. ҰЖО-ның белгiлi бiр
ликвидтiгiн қолданған кезде инвесторлар кез-келген уақытта өздерiнiң
облигацияларын кез-келген заңды және жеке тұлғаны нарықтық баға бойынша
сатып жiберуiне және өзiнiң кепiлдiк кiрiсiн алуына болады.
БҚН реттеу мемлекеттiң ең маңызды мiндетi. Ондағы мақсаты – БҚ-мен
келiсiмге қатысушылардың заңды мүдделерi мен құқығын сақтауды қамтамасыз
ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет атқаратын қаржы инстуттарының iсiң
бағыттау мен реттеу мемелекеттiк органдарға жүктелген.
Республикада ондай органдар болып бағалы қағаздар жөнiдегi ұлттық
комисия (БҚЖҰК), Қаржы Министрлiгi, Ұлттық банк, Мүлiктi басқару жөнiндегi
Мемелекеттiк комитет комитет саналады. Осы БҚН реттейтiн мемлекеттiк
органдардың ең негiзгiсi – Бағалы қағаздар жөнiндегi Ұлттық комиссияның
құрамы 1995 жылдың қаңтарында анықталып, сол жылғы сәуiрдiң 21-дегi
Республика Президентiнiң Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы
жарлығына сәйкес оның құқықтық статусы, қызметi және өкiлеттiгi бекiтiлдi.
БҚЖҰК оның төрағасы және төрт комиссия мүшелерiнен құрылады. Олар
республика заңдарымен мiндеттелген жауапкершiлiкпен толық өкiлеттiлiктi
атқарады. Комиссия төрағасы мен оның мүшелерiн Премьер-Министрдiң ұсынуымен
5 жыл мерзiмге республика президентi бекiтедi. Комиссияның тұрақты қызметiн
қамтамасыз ету үшiн оның атқрушы аппараты құрылған.
Дүние жүзiлiк тәжiрибеде БҚ-дар нарығын мемлекеттiк реттеу екi түрлi
жолмен жүргiзiледi: мемлекеттiк органдар уәкiлi қатысумен тiкелей араласу,
сонымен қатар iс-шаралар арқылы нарыққа жанама араласу. БҚН өзiмен бiрге
барлық ұйымдасқан механизмдердi қамтиды. Рынок пен биржа екеуiнiң
ұқсастығы сұраныс пен ұсыныса қа байланысты товар шығарады, ал айырмашылығы
ор биржасының товары бұл бағалы қағаз. Қ-да 1991 жылы үш қор биржасы, яғни:
Алматы, Қазақ және Қостанай биржалары болды. 1994 жылы желтоқсанда Алматы
және Қазақ қор биржалары бiрiгiп, нәтижесiнде Орталық Азия қор биржасы
(ОАҚБ) құрылды. ҚР-сы заң актiлерi бойынша биржа мүшелерi жеке немесе заңды
тұлға бола алады.
ОАҚБ-ның мүшелерiн төрт категорияға жiктеуге болады. Бiрiншi категория
бұл компаниялар, негiзгi БҚ-мен операция жүргiзедi. Компания деректерi ҚР-
сы бойынша тiркеледi. Екiншi категория бiрлескен кәсiпорындардан тұрады,
бұлар БҚН-на делдалдық мақсатта құрылады. үшiншi категория ҚР-да тiркелген,
бiрақ шетелдiк меншiк болып табылатын компаниялар. Төртiншi категория
шетелдiк компаниялардан тұрады, яғни шетелде құылған және тiркелген. Қор
нарығын мемлекеттiк реттеудiң қажеттiгiн әлемдiк тәжiрибеде көрсетiп бердi.
Ол әр елдегi өзiндiк ерекшелiктерге қарай ескерiлетiн жағдайда, мемлекеттiк
реттеудiң формалары мен әдiстерiнiң ортақ үлгiсiн жасайды.
Қазақстанда ендi қалыптасқан қор нарығы әзiрге жеткiлiксiз жағдайда
реттелуде. Оған қол жеткiзу үшiн инвесторлардың мүддесiн қорғайтын және БҚН-
ның тұрақтылығын қамтамасыз ететiн заңдылықтарды тез арада одан әрi дамыту
керек. Қор биржасы БҚН-на бақылау жасаумен қатар оған қатысушылардың iс-
әрекеттерiн реттейтiн бiртектес ереже шығарып, оның орындалуын қатаң
қадағалап отырады. Қазiргi кезде Қазақстанда екi қор биржасы, яғни
Қазақстан банкаралық валюта қор биржасы (KASE) және Орталық Азия қор
биржасы жұмыс iстейдi.
Қазiргi кезде республикада БҚН қалыптасып, даму шағында. Оның даму
жолында алғашқы iс-шаралар жүргiзiлуде. Бюджеттiң кемшiлiгiн толтыру
мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгiлерiн шығармай, оның орнына
мемлекеттiк бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттiк қысқа мерзiмдi вексельдi
шығаруда. Алайда БҚН-ның дамуы жолында шешуiн талап ететiн экономикалық
және әлеуметтiк-психологиялық мәселелер көп.
Экономикалық мәселелерге:
• Нарықты реттейтiн механизмнiң жоқтығы;
• БҚН дамытатын бiрыңғай көзқарас жүйесiнiң жоқтығы;
• Заңдардың мүлтiксiз орындалмауы;
• Салымдарды тiркеу жүйесiнiң жоқтығы.
• БҚН-ның материалды-техникалық негiзiнiң аздығы
• Нарық инфрақұрылымы өсу деңгейiнiң төмендiгi.
Ал, әлеуметтiк-психологиялық мәселелерге БҚН-да маман кадрлардың
аздығы мен халықтың инвестициялық белсендiлiгiнiң төмен деңгейлiгi жатады.
БҚН-на мамандарды бағалы қағаздар жөнiндегi Ұлттық Комиссияның осы
iспен шұғылдануғы рұқсат берген оқу орталықтары дайындайды. Оқу
орталықтарының жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес
құрылған Аттестациялық комиссия үйлестiрiп отырады. Аттестациялық
комиссияның құрамына ұлттық комиссияның бiр мүшесi оның басқармасы болып,
ал мүшелерi және қатшысы болып, БҚН реттейтiн Бас басқарманың мамандары
кiредi. Қазiргi уақытта оқуды табысты бiтiрiп, мамандық туралы бiрiншi
санатта куәлiк алған 5000-дай адам брокерлiк, дилерлiк iспен айналысуға
құқық алды.
Бағалы қағаздар рыногының құқықтық ережелермен қамтамасыз ету деген
мемлекеттiк органдардың бағалы қағаздардар айналымы тиiмдi және мағыналы
болуы үшiн белгiлi-бiр жағдай жасайтын заңдар шығару және сол шығарылған
заңдардың мемлекет мүддесi мен халық керегiн қанағаттандырып, нарық
қатынастарына бет алған қоғамның объективтi экономикалыј заңдарына сай
келуi. Қазiргi кезде Қ-ның мемлекеттiк заңдарына мемлекетiмiздiң егемендiк
алғаннан бергi шыққан заңдар. Президенттiң жарлықтары және үкiметтiң
қаулылары, сонымен қатар БҚ-дар жөнiндегi ұлттық комиссияның құқықтық
актiлерi жатады. Бағалы қағаздар рыногының құқықтық ережелермен қамтамасыз
ету мәселесiне ақшалы қарыз мiндеттемелерiнiң айналысы (яғни оларды сату
және сатып алу) және белгiлi-бiр ұйымдық-құқықтық түрде құрылған шаруашылық
субъектiлерiн басқару мен олардың меншiгiне қатынасу құқығы кiредi.
ҚР-ның заңында көрсетiлетiн бағалы қағаздар рыногының негiзгi
идеологиясы келесiдей қағидалардан тұрады:
• Әрбiр потенциалды инвестор үшiн бағалы қағаздарды эмиссиялаудың барлық
түрлерi бойынша толық және тура ақпараттардың болуы.
• Бағалы қағаздар рыногының қатысушыларының (инвестициялық фирмалардың,
қор биржалары және тауар биржаларының қор бөлiмдерi, брокерлiк
фирмалар) бiлiктiлiгi деңгейiнiң жоғары болуы.
Заңдар қатары, Президенттiк Жарлықтар және нормативтi-құқықтық актiлер
бағалы қағаздар рыногына құқықтық тұрғыдан анықтама бередi. Негiзгi заңдар
Бағалы қағаздар туралы және Акционерлiк қоғамдар туралы ҚР-ның Заңдары
болып табылады.
Қазақстанда ендi қалыптасқан қор нарығы әзiрге жеткiлiксiз жағдайда
реттелуде. Оған қол жеткiзу үшiн инвесторлардың мүддесiн қорғайтын және БҚН-
ның тұрақтылығын қамтамасыз ететiн заңдылықтарды тез арада одан әрi дамыту
керек. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
I БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОНЫҢ РЫНОГЫ
1. Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі
2. Бағалы қағаздардар рыногы және оның экономикадағы қызметі
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы және олардың екінші
деңгейлі банктердегі айналымы
2.2 Екінші деңгейлі банктерде бағалы қағаздар нарығын құру және оның даму
барысы
Ш ЕЛІМІЗДЕГІ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ АЙНАЛЫМЫ
3.1 Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар есебі
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КIРIСПЕ
Қазақстан Президентiнiң халыққа бiрден-бiр ұзақ мерзiмдi басты Жолдауы
– “Қазақстан-2030” – мұнда “экономикалық өсу, ашық нарықтық экономикада
жоғары деңгейде шетелдiк инвесторлар және iшкi ақша жинағын” тартуға
негiзделген.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы
жобасында жекешелендiру жүргiзуде шаруашылық жүргiзкдiң жаңа нысандары
пайда болады: серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар және жеке меншiк
компаниялар шеңберi едәуiр кеңейедi. Ал осы нарықтың әрбiр субъектiлерiнiң
арасында еркiн қаржы айналымын бағалы қағаздар нарығы жүзеге асырады және
басқа нарықтармен үнемi байланыста болады.
БҚН еркiн ақша қаражаттары қозғалысын қамтамасыз етуде бiр саладан
басқа салаға қаржының қайта құйылуын, меншiк құқығын беретiн қаржы
ресурстарын және халықтың жинақ ақшасын жұмылдыру қызметiн атқарады.
ҚР-ның ауыспалы экономикасындағы бағалы қағаздар нарығының маңызы мен
мәнiн келесiлерден көруге болады.
1-шi, жаңа экономикалық құрылымның бiр бөлiгi.
2-шi, инвестиция айналымының тиiмдi механизмi, қор активтерiнiң жоғары
өнiмдiлiгiнiн қамтамасыз ету, капиталды қайта бөлудi жинақтау және
оңтайландыру.
3-шi, қаржылық тұрақтылықты және экономикалық өсудi, нарықтық
экономиканың субъектiлерiн қамтамасыз ету;
4-шi, экономиканың қаржы саласындағы айналыстағы артық ақшаларды
азайту немесе экономика салаларына қолма-қол ақша қажеттiгi туындағанда
керiсiнше бағалы қағаздарды сату немесе эмиссиялау.
Сонымен БҚН бұл ұлттық шаруашылықта экономикалық жағдайлардың
“барометрi” болып табылады.
Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан рыноктық экономикаға
өтуi қоғамдық өндiрiстiң сипатын өзгертуде. Олар меншiк қатынастары;
шаруашылық субъектiлерiнiң құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмi;
олардың өзара қаржылық байланыстарының формалары; қоғамның барлық
топтарының шаруашылық нәтижесiнде мүдделiгiнiң дәрежесi. Сонымен қатар
елiмiздегi мол табиғат ресурстары қоғам мен экономиканың дамуының
мемлекеттiк стратегиялық мақсаттарын қорландыру және қор жинау
механизмдерiн жоғалтып, бүгiнгi күнгi ауадай қажет болып отырған қаржы
тапшылығын жауып отыр.
Ал бұл механизм несиеге негiзделген. Басқаша айтқанда, рынокқа
қатысушылардың басым көпшiлiгi шартқа қол қойып, өздерiне бағалы қағаз
түрiнде мiндеттеме алады. Кәсiпкерлердiң өзара жасаған дәл осы
мiндеттемелерi экономикалық механизмнiң тұрақтылығы болып табылады.
Әлемдiк тәжiрибеде, сондай-ақ республикадағы рыноктық қатынастарды
дамыту барысы көрсеткендей, бағалы қағаздар нарықтық экономиканың жұмыс
iстеуiнiң тиiмдi механизмi, қаржылық ресурстар мен тұрғындардың жинаған
ақшаларын топтастырудың, қаражаттын ел экономикасында лайықты түрде
бөлiнуiнiң, адамның шынайы меншiк иесi ретiнде белсендiлiгiн арттырудың
құралы болып табылады. Сонымен қатар бағалы қағаздар қаржы айналымы ретінде
ол қаржы жүйесінің негізі болып табылатын екінші деңгейлі банктер қызметі
үшін де өте маңызды болып табылады.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан Рсепубликасының
екінші деңгейлі банктерінде бағалы қағаздар нарығын құру” деп алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi Қ.Р-ның Президентi Назарбаев Қазақстандық
Қаржылық Конгресте өз жолдауында экономикалық секторлардың нақты
дамығандығын көрсететiн құнды қағаздар рыногының айрықша маңызы барлығын,
соның ішінде мемлекеттік бағалы қағаздардың ерекшелігін және қаржы
жүйесіндегі олаодың тиімді қолданысын қамтамасыз етуді атап көрсеттi.
Өзiнiң ұйымдық және құрылымдық ерекшелiктерiне орай бағалы қағаздардар
қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтiн құқықтық
ережелермен қатар мемлекеттiң қаржы жүйесiнiң тұтас бiр бөлiгiн құрайды.
Мұндай жүйе бiздiң мемлекетiмiзде рынок қатынастарын қалпына келтiру
қажеттiлiгi туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардан бастап осы уақытқа дейiнгi экономикалық тәжiрибе
дәлелдегенiндей шаруашылықты жетiлдiрудiң нарықтық әдiстерiн қалпына
келтiрудiң және оны одан әрi дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар
рыногы және оның қаржылық, өндiрiстiк қатынастармен бiрге тиiмдi қарым-
қатынас жасауы екенi талассыз ақиқат.
Бұл тақырыпты орындаудағы негiзiгi мiндеттерiм келесiдей:
• Құнды қағаздардың жалпы экономикадағы қызмет етуi мен орнын анықтау;
• Бүгiнде жас буын алдында жаңа, тiптi ерекше бағыт, яғни құнды
қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру;
• Мемлекеттік бағалы қағаздарды жан-жақты талдап, олардың еліміздің
ұлттық экономикасындағы айналыстағы барысын талдау;
• Құнды қағаздар рыноктарының қызмет ету механизмiн және құнды
қағаздардың операциялық орталығы болып табылатын қор биржасының
қызметтерiн талдау;
• Екінші деңгейлі банктердің бағалы қағаздар нарығындағы орны мен оларды
құру жолдарын талдау;
• Мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар есебін құрастыру болып
табылады.
I БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОНЫҢ РЫНОГЫ
1.1 Бағалы қағаздар туралы жалпы түсінік және оның жіктелуі
Қазақстан республикасының “Азаматтық кодексiнiң” 1-шi бөлiмiнде 129 -
бабында бағалы қағаздарға құқықтық анықтама келесiдей мағынада берiледi:
Белгiленген нысан мен мiндеттi реквизиттердi сақтай отырып, жүзеге
асырылуы тек оны көрсеткенде ғана мүмкiн болатын мүлiктiк құқықтарды
куәландыратын құжат бағалы қағаз болып табылады.
Бағалы қағаздар туралы көптеген теориялардың өз көзқарастары бар.
Мысалы: бағалы қағаздар ұғымы туралы “Жалпы экономикалық теория” кiтабында
бағалы қағаздар өз иеленушiсiнiң меншiк құқығын куәландыратын құжат. Бұл
капитал не қарыз және процент немесе дивиденд түрiнде болуы мүмкiн.
Камаев В.Д. бағалы қағздарды қаржылық құжатпен байланыстырады. Ол
қандай түрде болмасын өз иеленушiсiне меншiктiк құқық беретiн документ
ретiнде қарайды.
Клешев Н.Т. және Федулов А.А. бағалы қағаздарға үш түрлi сипаттама
бередi:
- Айналымдылық;
- Өтiмдiлiк;
- Тәуекелдiк;
Сонымен, бағалы қағаздар дегенiмiз мүлiктiк құқықты немесе эмитентке
байланысты құжат иесiнiң қарыз қатынасын куәландыратын ақшалай құны бар
құжат (акция, облигация немесе опцион). Ол жеке құжат түрiнде және шоттағы
жазу түрiнде болады.
Ресурстардың әр түрiнiң өздерiне тиiстi бағалы қағаздары бар, өз
кезегiнде, меншiк түрi бола алатын, сату және сатып алу және кепiлдiк
берушi.
Бағалы қағаздардың өзiне ресурстар ретiнде қарауға болады, яғни өзi
тұрақты өмiр сүре алады, өзiнiң жекелеген қор рыногы бар. Жалпы бағалы
қағаздардың қарыз капиталы және құқық берушi ретiндегi түрлерiн келесi
суреттен көре алмыз:
Бағалы қағаздар ресурстарға құқықты келесi қызметтер арқылы бередi:
1. Айналымдық – нарықта бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға болады.
Стандартты құқық, қатысушылардың мерзiм уақытын белгiлеуi, сауда орны,
көрсетiлген құқықтар арқылы есеп айырысу шаралары.
2. Бағалы қағаздар тек қана сату және сатып алу емес, азаматтық
қатынастың объектiсi бола отырып, әр түрлi мәмiле бола алады (қарыз,
сыйақы, сақтаушы, тексерушi, жүктеушi).
3. Бағалы қағаздар стандартты мазмұнда болуға мiндеттi (стандартты құқық,
мерзiмнiң белгiленуi, сауда орны, көрсетiлген құқықтар арқылы есеп
және басқа да шарттар).
4. Бағалы қағаздар стандартты мазмұнда болуға мiндеттi бұл құжат. Ол
қағаздық сертификат немесе қолма-қол түрдегi формада болады.
құжаттылық бағалы қағаздар аталуына материалды негiз болған.
5. Бағалы қағаздар бiрден-бiр мемлекеттiң қор нарығын реттейтiн және оны
қадағалап отыратын құрылым.
6. Бағалы қағаздар ерекше тауар ретiнде өз нарығы, яғни бағалы қағаздар
нарығы бар.
7. Өтiмдiлiк – БҚ-дың немесе басқа активтердiң қолма-қол ақшаға
айырбасталуы. Жоғары өтiмдiлiк компанияның немесе инвесторлардың
жұмысына үлкен икемдiлiк бередi.
8. Тәуекелдiк – күрделi қаржы салымының қайтарылым деңгейiнiң
өзгермелiлiгi. Егер тұрақсыздық деңгейi жоғары болса, соғұрлым
тәуекелдiлiкте жоғары болады.
Неғұрлым табыстылық жоғары болса, соғұрлым тәуекелдiлiк жоғары болады.
Сурет-1 – Бағалы қағаздың құқық берушi ретiндегi түрлерi
Бағалы қағаздар – белгiленген нысан мен мiндеттi реквизиттердi орындау
мен меншiк құқығын ұсынатын, мүмкiндiк беретiн құжат. Бағалы қағаздарды
айналымға шығару эмиссия деп аталады, ал акцияны шығарған заңды тұлға –
эмитент. Бағалы қағаздарды бiрнеше рет шығаруды: бiрiншi реттi эмиссия, ал
қор нарығы – бiрiншi реттi нарық, Бағалы қағаздарды қайтадан шығару –
екiншi реттi эмиссия және сәйкесiнше екiншi реттi нарық болып аталады.
Бағалы қағаздарды сатып алған тұлғалар инвесторлар (салымшылар,
иеленушiлер, акционерлер, бағалы қағаздар ұстаушы) болады.
Бағалы қағаздар атаулы, ордерлi және ұсынушыға деп бөлiнедi. Бiрақ бұл
жағдайда, атаулы БҚ иесi, сол қағазда көрсетiлген тұлға, ұсынушыға БҚ-дың
иесi – Бағалы қағаздарды ұстаушы тұлға, ордерлi Бағалы қағаздар
куәландыратын құқық, онда аталған тұлғаның басқа тұлғаға өткiзу жазбасы
(индосамент) болады.
Бағалы қағаздар функционалды мақсатына қарай үлестi (капиталды) және
қарыздық болып бөлiнедi. Үлестi бағалы қағаздарға акциялардың барлық
түрлерi жатады. Олар акционерлiк қоғам мүлкiне салымы туралы куәландырады
және дивиденд түрiндегi табыстың бiр бөлiгiне және акционерлiк қоғамды
басқаруға қатысуға құқық бередi.
Қарыздық бағалы қағаздар заимның қатыстығын куәландырады. Белгiлi бiр
мерзiм бiткеннен кейiн қарыз алушы номиналдық құны мен ол бойынша пайызды
iшiне кiргiзетiн, қарыздық бағалы қағазда көрсетiлген соманы қайтаруға
тиiс. Қарыздық бағалы қғаздар капиталдық және мүлiктiк – есептiк болып
бөлiнедi. Қарызды капиталды бағалы қағаз капиталды қалыптастыруда
қалыптасады. Оларға: облигациялар және банктiк сертификаттар жатады.
Қазiргi әлемдiк практикада бағалы қағаздар негiзгi екi iрi сыныпқа
бөлiнедi:
• Негiзгi бағалы қағаздар;
• Туынды бағалы қағаздар;
Негiзгi бағалы қағаздар бұл қандай актив болмасын, құқықтық
жағдайлармен қамтамасыз етiлген, не тауар, ақша, капитал, мүлiк немесе әр
түрлi ресурстар. Негiзгi бағалы қағаздар екi топқа бөлiнедi: бастапқы және
қайталама бағалы қағаздар.
Бастапқы бағалы қағаздар активтiк негiзде, бұған мысалы, акциялар,
облигациялар, вексельдер және т.б. бағалы қағаздар жатады.
Қайталама бағалы қағаздар – бұл басқа қағаздар арқылы өзiнiң құның
анықтайтын бағалы қағаздар. Мәселен, “опцион” туынды бағалы қағаз болып
саналады, себебi ол өз құнын өзi арқылы сатып алынатын бағалы қағаздардан
алады.
Бағалы қағаздардың негiзгi қызметтерi олардың екiншi нарықта белсендi
түрде айналысқа түсетiн қарыз мiндеттемесi ретiнде көрiнедi. Бағалы
қағаздардың көбi арнаулы тiркеуден өтедi. Тiркеу инвесторларға бағалы
қағаз туралы дәл және маңызды мағұлмат алуға көмектеседi. Сол арқылы
инвестор (салым иесi) өз инвестициясының сапасын дәл анықтауына мүмкiндiк
алады.
Бағалы қағаздар бiрнеше түрлi болып жiктеледi: бiрiншiден түсiретiн
кiрiсiне, екiншiден эмитенттiң сипатына, үшiншiден айналым мезгiлi мен
айналым жерiне байланысты.
1. Кiрiс төлеу жөнiнен қарызды және үлестi болып бөлiнедi. Қарызды бағалы
қағаздар бойынша кiрiс нақты процентпен төленiп, ал қарыздың күрделi
негiзгi бөлiгiн келешекте белгiленген уақытта өтеу көзделедi үлестi БҚ-
дар, немесе оны акция деп атайды. Акция оны иемденушiнiң корпорацияның
мүлiгiндегi үлесiн көрсетедi және иемденушiге шектеусiз уақыт бойы
дивиденд түрiнде кiрiс түсiредi. Ал БҚ-дың басқа түрлерi қарызды және
үлестi түрлерiнен туындайды.
2. Бағалы қағаздар шығарушысы (эмитентi) жөнiнен де жiктеледi. Олардың
эмитенттерi мемлекет, жергiлiктi әкiмшiлiк, корпорациялар, қаржы
институттары және т.б. заңды тұлғалар болуы мүмкiн.
Классификациялық Бағалы қағаз түрлерi
белгiлерi
Өмiр сүру мерзiмi. Мерзiмдi; Мерзiмсiз.
Шығарылуы бойынша. Негiзгi; Туынды
Өмiр сүру нысаны.
Ұлттық құрамына Қағаз немесе документтiк
байланысты. Отандық; Шетелдiк.
Қолдану түрi.
Иелену тәртiбi. Инвестициялық; инвестициялық емес.
Шығару нысаны. Атаулы; ұсынбалы.
Айналымдығы бойынша. Эмиссиялық; эмиссиялық емес.
Тәуекелдiлiк деңгейi Нарытық немесе еркiн айналымдылық, нарықтық емес.
Пайданың болуы Тәуекелдiлiксiз және аз тәуекелдiлiк
Қаржы жұмсалым нысаны. Табысты; табыссыз.
Экономикалық маңызы.
Қарызды; иеленушi үлесi.
Акция, облигация, вексель және т.б.
3. Бағалы қағаздар қай жерде сатылады деген сұрақ бойынша да
жiктеледi. Сатылу жерiне байланысты ақша нарығындағы және капитал
нарығындағы болып бөлiнедi.
Кесте 1
Бағалы қағаздардың жiктелуi
1.2 Бағалы қағаздардар рыногы және оның экономикадағы қызметтерi
Экономикада қаржы рыногының құрамдас бөлiгi ретiндегi бағалы қағаздар
рыногы – шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен мемлекет шығарған бағалы
қағаздардың сан алуан түрлерi сатылатын және сатып алынатын қаржы рыногының
бөлiгi. Бұл рыноктың қызмет етуi көптеген экономикалық, әсiресе
инвестициялық процестердi реттеп, олардың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiлiк
бередi. Бұған осы рыноктың қор құрылымдарының – бағалы қағаздардардың сан
алуандығымен қол жеткiзiледi.
Бағалы қағаздар рыногы экономиканың барлық субъектiлерiнң өздерiне
қажеттi ақша ресурстарын алуының кең мүмкiндiктерiн жасайды және алудың
жолдарын жеңiлдетедi.
Көптеген экономистер бағалы қағаздар рыногына инвесторларға байланысты
көзқараста болып отыр. Мысалы Тарканов В.С. бағалы қағаздар рыногы – бұл
нарық капиталының қарыз бөлiгi, яғни бағалы қағаздарды сатып алу және сату
жүзеге асырылатын және эмитент пен инвесторлардың арасындағы қаржы
айналымы.
Бағалы қағаздар рыногында сатып алушылыр мен сатушылар басты ойынға
қатысушы болып табылады. Бағалы қағаздарды сатып алушылар – бұл еркiн ақша
қаржылары бар және оны үлестiруде олардың максималды кiрiс әкелуiн қалайды.
Қ.Р-ның “Бағалы қағаздардар туралы” Заңында бағалы қағаздар рыногының
субъектiлерi: инвесторлар және эмитенттер болып табылады деп көрсетiлген.
Бағалы қағаздар рыногы басқа рыноктардан өзiнiң айрықша тауарымен
өзгешеленедi. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар және оның сан алуан
түрлерi. Олар бiрiншiден, меншiк белгiсi, екiншiден, қарыз мiндеттемесi,
яғни олар арқылы табыс алу құқы және табыс төлеу мiндеттемесi пайда болады.
Бұл тауардың өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда
оның бағасы көрсетiлген құнынан (номиналынан) жоғары болады. Бұндай
нарықтық бағаның ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенiн
көрсетедi.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгiсi, яғни өндiрiстiк
капиталдың оқшауланып шыққан бiр бөлiгi.
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретiн символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструментi немесе құралы болып та есептеледi. Себебi, тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткiзуге немесе сол құндылықтар бiр
субъектiден екiншiге ауысуына болады.
Бағалы қағаздар рыногы өз кезегiнде капитал рыногының, яғни ақша және
басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметiн көрсетедi. Бағалы қағаздар
рыногы рыноктық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердi реттеушi
қызмет атқарады. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесiне қатысты.
Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж өндiрiс салаларына
құйылуы, ал артық болған жағдайда сол саладан қайта алынады. Мысалы: кейбiр
тауарларға немесе қызмет түрлерiне сұраныс өссе, онда соған сәйкес бағасы
да өседi. Демек, оларды өндiруден пайда да өседi, сондықтан басқа
салалардың өнiмдерiне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиiмдiлiгi
кемiп, ондағы капитал өнiмiне сұраныс өсiп тұрған салаларға құйылады.
Бағалы қағаздардың осы механизмнiң қызметiн қамтамасыз ететiн құрал. Олар
уақытша бос капиталды сату – сатып алу арқылы тиiмдi өндiрiске бағыттап
отырады.
Кәсiпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары – негiзгi қорды құру және ескi қорларды
жаңарту болып табылады. Бұл мәселе әсiресе бiздiң елiмiз үшiн өте маңызды
болып табылады. Өйткенi елiмiз өндiрiсiндегi негiзгi капиталдардың 80%
дерлiк моралдық және физикалық жағынан тозығы жеткен. Ал осы капиталдарды
инвестициялауда бағалы қағаздар рыногының қызмет етуi өте маңызды екенi
белгiлi.
Сонымен бағалы қағаздар рыногының басты қызметтерiн келесiдей
топтастыруға болады:
Жалпы нарықтық қызметi:
• Коммерциялық функция, яғни осы нарықта пайда табу.
• Баға қызметiн, нарықтық бағаны және оның үздiксiз қозғалысын
қамтамасыз етедi.
• Ақпараттық қызмет, нарық өзiнiң қатысушыларын ақпаратпен қамтамасыз
етедi.
• Реттеушi қызмет, нарықтық құқықтар белгiлейдi, яғни саудада және оған
қатысушылар арасындағы дауларды реттейдi.
Айрықша қызметiне:
• қайта бөлу, тарату функциясы.
• Баға және қаржы тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi.
Қайта бөлу және тарату қызметi үш түрге бөлiнедi:
• Нарықтық қызметте ақша қаржыларын салалары бойынша қайта бөлу.
• Жинақ ақшаны ауыстыру, барлық халыққа өндiрiстiк немесе өндiрiстiк
емес формасында.
• Инфляциялық емес негiзде республикалық бюджеттiң тапшылығын
қаржыландыру.
Қаржы және баға тәуекелдiлiгiн сақтандыру қызметi немесе хеджерлеу.
Бұған туынды бағалы қағаздар фьючерстiк және опциондық контрактiлер жатады.
Бұл қызмет пайданы немесе бағаны сақтандыру үшiн жасалынған мерзiмдiк
мәмiле.
Қоғамдық өндiрiс нарық жүйесiнде дамиды: оларға тауар және қызмет
көрсету нарығы, жұмыс күшi, несиелiк капитал, шикiзат және Бағалы қағаздар
рыногы жатады. Осы жүйелер iшiнде бағалы қағаздар рыногы басты рольде
ойнайды.
Бағалы қағаздар рыногының құрамды бөлiктерiне келесiлер жатады:
• Алғашқы және екiншi нарық;
• Ұйымдасқан және ұйымдаспаан нарық;
• Биржалық және биржадан тыс нарық;
• Дәстүрлi және кампьютерленген;
• Кассалық және мерзiмдi нарық;
Алғашқы нарық – БҚ-дың жаңа шығарылымы сатылатын нарық. Алғашқы
нарықтан акция және облигация сатып алушы инвесторлар, әдетте сыйақы
төлемейдi, себебi эмиссияны сатуға кеткен сыйақы жаңа шығарылған БҚ-дың
құнына кiрiп, оны эмитент төлейдi.
Екiншi нарық – шығарылған БҚ-ды инвесторлардың делдал арқылы сатып алу
нарығы.
Ұйымдасқан бұл БҚ-ды сатып алу және сату жүргiзiлетiн қор биржалары
болып табылады.
Биржалық нарық – бұл БҚ-ды қор биржасында саудаға түсуi.
Биржадан тыс – биржалық ережелермен өтетiн, бiрақ биржадан тыс тек
қана биржалық делдалдар арқылы жүредi.
Кассалық БҚН – мәмiлелердi 1-2 күн iшiнде дереу орындайтын нарық.
Мерзiмдi – мәмiлелердi орындауда мерзiмi көрсетiлген, яғни 2 күннен 3
айға дейiнгi аралық нарығы.
II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР РЫНОГЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Мемлекеттік бағалы қағаздар рыногының қалыптасуы және олардың екінші
деңгейлі банктердегі айналымы
Қазiргi егемен Қазақстанда бағалы қағаздар рыногының алғашқы
нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негiзiнде 90-шы жылдардың басынан бастап
пайда бола бастады. Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшiн
оның құрамдас бөлiктерi болуы қажет. Олар:
• Сұраныс пен ұсыныс;
• Делдалдар мен басқа қатысушылар;
• Нарықтық инфрақұрылым, яғни коммерциялық банктер, қор биржалары,
инвестициялық институттар және т.б.
• Нарықты реттейтiн және өзiн-өзi реттейтiн жүйе.
Нарықтың осы құрамдас бөлiктерi қазiргi уақытта негiзiнен құрылып болды.
Бұл жөнiнде елiмiзде экономикалық жүйенi реформалауды тереңдету жолында
қабылданған Қазақстанда мемлекетiк меншiктi жекешелендiру ұлттық
бағдарламасы БҚН-ның негiзгi субъектiлерi – акционерлiк қоғамдардың
құрылуын тездетуде шешушi роль атқарады.
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды БҚН
болуы мүмкiн емес. БҚН-ның даму деңгейi көп жағдайда халықтың әл-ауқатына
байланысты. Себебi БҚ-ға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан
халықтың табысының өсуi – Қазақстанда БҚН дамуының басты шарты.
Елiмiздегi БҚН-ның құрылымы және БҚ-дың өтiмдiсi қандай деген сұраққа
келесiдей жауап беруге болады:
Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағанындай БҚ-дың ең көлемдiсi
және ең өтiмдiсi мемлекеттiк қарыз мiндеттемелерi (МҚМ). МҚМ нарығының
ерекшелiгi оған қатысушыларға байланысты:
Бiрiншiден, мемлекеттiк бағалы қағаздардың эмитентi – Қаржы
Министрлiгi;
Екiншiден, Ұлттық банк – оның (Қаржы Министрлiгiнiң) Қаржы агентi
(уәкiлi), сонымен бiрге мемлекеттiк бағалы қағаздарының дилерi. Дегенмен,
бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттiк бағалы қағаздарды
шығару мен оларды айналымға түсiру шартарын анықтаушылар. Мемлекеттiк
бағалы қағаздар:
• мемлекеттiк қазыналық векселдер;
• мемлекеттiк қазыналық облигациялар;
• Қазақстан Ұлттық банкiнiң қысқа мерзiмдi ноталары;
• жекешелендiру купондары.
Мемлекеттiк қазыналық векселдер мен мемлекеттiк қазыналық
облигацияларды iшкi мемлекеттiк қарыз мөлшерiнде мемлекеттiк бюджеттi
қаржыландыру мақсатында Қаржы Министiрлiгi шығарады. Ал қысқа мерзiмдi
ноталарды банк жүйесiнiң бiрқалыпты жұмысын қамтамасыз ететiн қаржы қорын
толтыру мақсатында ұлттық банк шығарады. Жекеменшiктендiру купондары
аукцион арқылы сақталған мемлекеттiк кәсiпорындарды жекеменшiктендiруге
пайданалынды, ал оның көптеген мөлшерi жеке адамдар қолында осы күнге дейiн
сақталуда. Кәсiп орындар банкротқа ұшырап, жұмыс iстемей тұрған қазiргi
кезде жекеменшiктендiру купондарының орнына берген акциялар оны
иемденушiлерге әлi дивденд (пайда) түсiре қойған жоқ.
Мемлекеттiк БҚ-дар келесi мақсаттар үшiн шығарылады: ағымдық бюджет
тапшылығын қаржыландыру, бұрын орын тепкен заемдардың орнын толтыру,
коммерциялық бланкiлер мен басқа да инвесторларды ликвидтiк, резервтiк
активтерiмен қамтамасыз ету, әлеуметтiк маңызы бар мекемелермен ұйымдарды
қолдауды атқарушы өкiметтiң органдары атқаратын мақсаттық бағдарламаларды
қаржыландыру.
Қазiргi кезеңде әлемнiң барлық елдерiнiң, әсiресе, бұрынғы Одақ
республикаларының үкiметтерi алдында мемлекеттiк шығындардың кiрiстерден
асып кету мәселесi тұр. Мұнда бюджет толтырудың негiзгi тәсiлi – сыртқы
заемдар және Орталық (Ұлттық) банкiден несиелiк ресурстарды қарызға алу.
Қазақстанның бюджетi қаржыландырудың экономикалық тұрғыдан тиiмдiрек
әдiсiне – iшкi инвесторлардың мемлекеттiк БҚ-ры (МБҚ) шығару және олардың
арасына жайғастыру арқылы бос қаражатын тарту. Мұнда, бiрiншiден, айналымда
ақша массасы көлемi ұлғаймалы, екiншiден, инвесторлардың бос ақша
қаражаттары байланысады да экономикада елiмiздiң ақша жүйесiнде инфляциялық
процестер туындамайды.
Қазақстанда 94-шi жылдан берi заңды және жеке тұлғаларға арналған
мемлекеттiк қазыналық мiндеттемелер (МҚМ) шығарылып, оларды инвесторлар
белсендi түрде сатып алуда. Осы уақытқа дейiн МҚМ нарығы тиiмдiлiгiн
көрсеттi. Өйткенi, МҚМ-дi сатып алу бағасы (олар жеңiлдiкпен сатылады) және
тиiсiнше сол бойынша кiрiстiлiгi аукциондық негiзде немесе нарық жолымен
анықталады.
Қ-да МҚМ-дi шығарғандағы маңызды мақсаттардың бiрi – коммерциялық
банктер мен басқа да инвесторларды бос қаражаттарды салудың жоғары ликвидтi
объектiлерiмен қамтамасыз ету.
Қазақстан үкiметiнiң жүргiзiп отырған экономикалық реформалаоры және
ұлттық банкiнiң инфляция қарқынын төмендету шараларын мемлекетке ұзақ
мерзiмдiк негiзде iштей қарыз алу саясатын жүргiзуде де және МҚМ нарығын
олардың айналым мерзiмi бойынша түрлендiрумен бiрге осы нарықтық
туындыларын кеңейтуiне мүмкiндiк бередi.
ҚР-сы үкiметi мемлекеттiк iшкi жинақ заем бағдарламасын жүзеге асыру
мақсатында республикалық бюджеттiң ағымдық тапшылығын қаржыландыруға
арналған ұлттық жинақ облигацияларын (ҰЖО) шығару iске асты.
ҰЖО-ның ерекшелiгi кiрiстiң проценттiк мөлшерлемесi құбылмалы және де
үш айлық айналым мерзiмдерiндегi МҚМ-дiң кiрiсiне байланысты тағайындалады.
ҰЖО-ның тағы бiр ерекшелiгi – оның айналымдылығы. ҰЖО-ның белгiлi бiр
ликвидтiгiн қолданған кезде инвесторлар кез-келген уақытта өздерiнiң
облигацияларын кез-келген заңды және жеке тұлғаны нарықтық баға бойынша
сатып жiберуiне және өзiнiң кепiлдiк кiрiсiн алуына болады.
БҚН реттеу мемлекеттiң ең маңызды мiндетi. Ондағы мақсаты – БҚ-мен
келiсiмге қатысушылардың заңды мүдделерi мен құқығын сақтауды қамтамасыз
ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет атқаратын қаржы инстуттарының iсiң
бағыттау мен реттеу мемелекеттiк органдарға жүктелген.
Республикада ондай органдар болып бағалы қағаздар жөнiдегi ұлттық
комисия (БҚЖҰК), Қаржы Министрлiгi, Ұлттық банк, Мүлiктi басқару жөнiндегi
Мемелекеттiк комитет комитет саналады. Осы БҚН реттейтiн мемлекеттiк
органдардың ең негiзгiсi – Бағалы қағаздар жөнiндегi Ұлттық комиссияның
құрамы 1995 жылдың қаңтарында анықталып, сол жылғы сәуiрдiң 21-дегi
Республика Президентiнiң Бағалы қағаздар және қор биржасы туралы
жарлығына сәйкес оның құқықтық статусы, қызметi және өкiлеттiгi бекiтiлдi.
БҚЖҰК оның төрағасы және төрт комиссия мүшелерiнен құрылады. Олар
республика заңдарымен мiндеттелген жауапкершiлiкпен толық өкiлеттiлiктi
атқарады. Комиссия төрағасы мен оның мүшелерiн Премьер-Министрдiң ұсынуымен
5 жыл мерзiмге республика президентi бекiтедi. Комиссияның тұрақты қызметiн
қамтамасыз ету үшiн оның атқрушы аппараты құрылған.
Дүние жүзiлiк тәжiрибеде БҚ-дар нарығын мемлекеттiк реттеу екi түрлi
жолмен жүргiзiледi: мемлекеттiк органдар уәкiлi қатысумен тiкелей араласу,
сонымен қатар iс-шаралар арқылы нарыққа жанама араласу. БҚН өзiмен бiрге
барлық ұйымдасқан механизмдердi қамтиды. Рынок пен биржа екеуiнiң
ұқсастығы сұраныс пен ұсыныса қа байланысты товар шығарады, ал айырмашылығы
ор биржасының товары бұл бағалы қағаз. Қ-да 1991 жылы үш қор биржасы, яғни:
Алматы, Қазақ және Қостанай биржалары болды. 1994 жылы желтоқсанда Алматы
және Қазақ қор биржалары бiрiгiп, нәтижесiнде Орталық Азия қор биржасы
(ОАҚБ) құрылды. ҚР-сы заң актiлерi бойынша биржа мүшелерi жеке немесе заңды
тұлға бола алады.
ОАҚБ-ның мүшелерiн төрт категорияға жiктеуге болады. Бiрiншi категория
бұл компаниялар, негiзгi БҚ-мен операция жүргiзедi. Компания деректерi ҚР-
сы бойынша тiркеледi. Екiншi категория бiрлескен кәсiпорындардан тұрады,
бұлар БҚН-на делдалдық мақсатта құрылады. үшiншi категория ҚР-да тiркелген,
бiрақ шетелдiк меншiк болып табылатын компаниялар. Төртiншi категория
шетелдiк компаниялардан тұрады, яғни шетелде құылған және тiркелген. Қор
нарығын мемлекеттiк реттеудiң қажеттiгiн әлемдiк тәжiрибеде көрсетiп бердi.
Ол әр елдегi өзiндiк ерекшелiктерге қарай ескерiлетiн жағдайда, мемлекеттiк
реттеудiң формалары мен әдiстерiнiң ортақ үлгiсiн жасайды.
Қазақстанда ендi қалыптасқан қор нарығы әзiрге жеткiлiксiз жағдайда
реттелуде. Оған қол жеткiзу үшiн инвесторлардың мүддесiн қорғайтын және БҚН-
ның тұрақтылығын қамтамасыз ететiн заңдылықтарды тез арада одан әрi дамыту
керек. Қор биржасы БҚН-на бақылау жасаумен қатар оған қатысушылардың iс-
әрекеттерiн реттейтiн бiртектес ереже шығарып, оның орындалуын қатаң
қадағалап отырады. Қазiргi кезде Қазақстанда екi қор биржасы, яғни
Қазақстан банкаралық валюта қор биржасы (KASE) және Орталық Азия қор
биржасы жұмыс iстейдi.
Қазiргi кезде республикада БҚН қалыптасып, даму шағында. Оның даму
жолында алғашқы iс-шаралар жүргiзiлуде. Бюджеттiң кемшiлiгiн толтыру
мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгiлерiн шығармай, оның орнына
мемлекеттiк бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттiк қысқа мерзiмдi вексельдi
шығаруда. Алайда БҚН-ның дамуы жолында шешуiн талап ететiн экономикалық
және әлеуметтiк-психологиялық мәселелер көп.
Экономикалық мәселелерге:
• Нарықты реттейтiн механизмнiң жоқтығы;
• БҚН дамытатын бiрыңғай көзқарас жүйесiнiң жоқтығы;
• Заңдардың мүлтiксiз орындалмауы;
• Салымдарды тiркеу жүйесiнiң жоқтығы.
• БҚН-ның материалды-техникалық негiзiнiң аздығы
• Нарық инфрақұрылымы өсу деңгейiнiң төмендiгi.
Ал, әлеуметтiк-психологиялық мәселелерге БҚН-да маман кадрлардың
аздығы мен халықтың инвестициялық белсендiлiгiнiң төмен деңгейлiгi жатады.
БҚН-на мамандарды бағалы қағаздар жөнiндегi Ұлттық Комиссияның осы
iспен шұғылдануғы рұқсат берген оқу орталықтары дайындайды. Оқу
орталықтарының жұмысын Ұлттық комиссия төрағасының жарлығына сәйкес
құрылған Аттестациялық комиссия үйлестiрiп отырады. Аттестациялық
комиссияның құрамына ұлттық комиссияның бiр мүшесi оның басқармасы болып,
ал мүшелерi және қатшысы болып, БҚН реттейтiн Бас басқарманың мамандары
кiредi. Қазiргi уақытта оқуды табысты бiтiрiп, мамандық туралы бiрiншi
санатта куәлiк алған 5000-дай адам брокерлiк, дилерлiк iспен айналысуға
құқық алды.
Бағалы қағаздар рыногының құқықтық ережелермен қамтамасыз ету деген
мемлекеттiк органдардың бағалы қағаздардар айналымы тиiмдi және мағыналы
болуы үшiн белгiлi-бiр жағдай жасайтын заңдар шығару және сол шығарылған
заңдардың мемлекет мүддесi мен халық керегiн қанағаттандырып, нарық
қатынастарына бет алған қоғамның объективтi экономикалыј заңдарына сай
келуi. Қазiргi кезде Қ-ның мемлекеттiк заңдарына мемлекетiмiздiң егемендiк
алғаннан бергi шыққан заңдар. Президенттiң жарлықтары және үкiметтiң
қаулылары, сонымен қатар БҚ-дар жөнiндегi ұлттық комиссияның құқықтық
актiлерi жатады. Бағалы қағаздар рыногының құқықтық ережелермен қамтамасыз
ету мәселесiне ақшалы қарыз мiндеттемелерiнiң айналысы (яғни оларды сату
және сатып алу) және белгiлi-бiр ұйымдық-құқықтық түрде құрылған шаруашылық
субъектiлерiн басқару мен олардың меншiгiне қатынасу құқығы кiредi.
ҚР-ның заңында көрсетiлетiн бағалы қағаздар рыногының негiзгi
идеологиясы келесiдей қағидалардан тұрады:
• Әрбiр потенциалды инвестор үшiн бағалы қағаздарды эмиссиялаудың барлық
түрлерi бойынша толық және тура ақпараттардың болуы.
• Бағалы қағаздар рыногының қатысушыларының (инвестициялық фирмалардың,
қор биржалары және тауар биржаларының қор бөлiмдерi, брокерлiк
фирмалар) бiлiктiлiгi деңгейiнiң жоғары болуы.
Заңдар қатары, Президенттiк Жарлықтар және нормативтi-құқықтық актiлер
бағалы қағаздар рыногына құқықтық тұрғыдан анықтама бередi. Негiзгi заңдар
Бағалы қағаздар туралы және Акционерлiк қоғамдар туралы ҚР-ның Заңдары
болып табылады.
Қазақстанда ендi қалыптасқан қор нарығы әзiрге жеткiлiксiз жағдайда
реттелуде. Оған қол жеткiзу үшiн инвесторлардың мүддесiн қорғайтын және БҚН-
ның тұрақтылығын қамтамасыз ететiн заңдылықтарды тез арада одан әрi дамыту
керек. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz