Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары әртүрлі кәсіпорындар қызметінің экономикалық тиімділігін бағалау ерекшеліктерін анықтау

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І.Тарау. Ауылшаруашылық экономикасының тиімділігі және оны қамтамасыз етудің теориялық негізі
1.1 Ауыл шаруашылық өндіріс тиімділігінің мәні, түрлері қалыптастыру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Кәсіпорындар қызметінің тиімділік көрсеткіштері және оған әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
ІІ Тарау. Ауыл шаруашылық кәсіпорындары қызметінің қазіргі жағдайы
2.1. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының қазіргі жағдайын талдау... 29
2.2. Ауылшаруашылық кәсіпорынының тиімділігі және оған әсер ететін факторларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ІІІ. Тарау. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының тиімділігін артыру жолдары
3.1. Кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
3.2. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының өндірісінің тиімділігін арттыруды мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 71
Пайдаланылған әдебиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 73

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы егеменді ел ретінде өзінің даму стратегиясын қалыптастыруда экономикалық реформаларды жүргізуге ерекше назар аударды. Өйткені, ұзақ жылдар бойы қалыптасқан шаруашылық байланыстардың үзілуі, басқарудың әкімшілік-әміршілдік жүйесі негізінде қызмет еткен жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарды дамытуға негізделген нарықтық экономикаға өту тұсында елдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз ететін заң намалық-құқықтық негіздің әлсіздігі салдарынан өнеркәсіптік кәсіпорындар дағдарыс жағдайында тұрды. Елімізде нарықтық қатынастардың дамуы, бәсекенің күшеюі кәсіпорындар қызметінің тиімділігіне ықпал ете отырып, жаңа талаптар қойды. Әрбір кәсіпорын тұтынушылар талғамын ескеріп, сұранысқа сай өнімдер өндіруге, өндірілген өнімді ұтымды бағаға өткізуге, өнім сапасын арттыруға, өндіріс шығындарын азайтуға, тиімді ұйымдық-құқықтық нысанды таңдауға және қызмет тиімділігін арттыруға ұмтылуда. Жаңа талаптарға жауап бере отырып, қалыптасқан маңызды мәселелер мен міндеттерді шешу экономикалық өсімге қол жеткізу
құралдарының бірі ретіңде өзекті мәселелердің бірі болды. Әсіресе, кез-келген кәсіпорын қызметінің тиімділігі таңдалған ұйымдық-құқықтық нысанға тікелей байланысты болғандықтан ұтымды ұйымдық нысанды таңдай білу және оның қызмет тиімділігін арттыру мақсатында зерттеу жүргізу және ғылыми негізделген ұсыныстар жасау бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі.
Қазақатан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында айтылғандай, біздің стратегиялық міндетіміз бәсекеге қабілетті елдердің қатарынан лайықты орын алу. Сондықтанда мемлекет пен жеке меншік сектор өзара сенім мен тиімділікке негізделген әріптестік қатынастарын жолға қоюы керек. Алайда, мұндай стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың бәсеке қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тартуға және экономиканы әртараптандыру, өңдеуші өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік стаңдарттарқа сай өнімдер өндіру, салалық кластерлер құру, ғылымды көп қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа негізделген өндірістер құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды шараларды жүзеге асыру қолға алынды. Бұл бағытта, ең алдымен, еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданып іске асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым бағыттары анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып отыр. Мұның барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін еліміздегі ұйымдық- құқықтық нысандары әртүрлі кәсіпорындар қызметінің тиімділігін арттыруға қандай саланың болмасын дамуына сол саладағы қызмет ететін кәсіпорындар қызметі айтарлықтай ықпал етеді. Сондықтан, Экономика салаларындағы ұйымдық-құқықтық нысандары әртүрлі кәсіпорындар қызметінің тиімділігін арттыру арқылы саланың ғана емес, экономиканың да даму деңгейін арттыруға қол жеткізе аламыз. Әсіресе, даму мүмкіндігі мол бағыттардың бірі ретінде анықталған тамақ өнеркәсібінің қазіргі жағдайына жасалған талдаулар еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін сақтау, импорттық тауарлардың үлесін азайтып, экспортқа өнім шығаруды ұлғайтуға, ең бастысы, өңдеуші өнеркәсіпті дамытуға мән беру қажеттігін көрсетеді;

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 75 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І.Тарау. Ауылшаруашылық экономикасының тиімділігі және оны қамтамасыз
етудің теориялық негізі
1.1 Ауыл шаруашылық өндіріс тиімділігінің мәні, түрлері қалыптастыру
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
1.2. Кәсіпорындар қызметінің тиімділік көрсеткіштері және оған әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ Тарау. Ауыл шаруашылық кәсіпорындары қызметінің қазіргі жағдайы
2.1. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының қазіргі жағдайын талдау... 29
2.2. Ауылшаруашылық кәсіпорынының тиімділігі және оған әсер ететін
факторларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .. 43
ІІІ. Тарау. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының тиімділігін артыру жолдары
3.1. Кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.2. Ауылшаруашылық кәсіпорындарының өндірісінің тиімділігін арттыруды
мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.. 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
Пайдаланылған
әдебиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... . 73

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы егеменді ел ретінде өзінің
даму стратегиясын қалыптастыруда экономикалық реформаларды жүргізуге ерекше
назар аударды. Өйткені, ұзақ жылдар бойы қалыптасқан шаруашылық
байланыстардың үзілуі, басқарудың әкімшілік-әміршілдік жүйесі негізінде
қызмет еткен жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарды дамытуға
негізделген нарықтық экономикаға өту тұсында елдегі шаруашылық жүргізуші
субъектілердің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз ететін заң
намалық-құқықтық негіздің әлсіздігі салдарынан өнеркәсіптік кәсіпорындар
дағдарыс жағдайында тұрды. Елімізде нарықтық қатынастардың дамуы,
бәсекенің күшеюі кәсіпорындар қызметінің тиімділігіне ықпал ете
отырып, жаңа талаптар қойды. Әрбір кәсіпорын тұтынушылар талғамын
ескеріп, сұранысқа сай өнімдер өндіруге, өндірілген өнімді ұтымды бағаға
өткізуге, өнім сапасын арттыруға, өндіріс шығындарын азайтуға, тиімді
ұйымдық-құқықтық нысанды таңдауға және қызмет тиімділігін арттыруға
ұмтылуда. Жаңа талаптарға жауап бере отырып, қалыптасқан маңызды
мәселелер мен міндеттерді шешу экономикалық өсімге қол жеткізу
құралдарының бірі ретіңде өзекті мәселелердің бірі болды. Әсіресе, кез-
келген кәсіпорын қызметінің тиімділігі таңдалған ұйымдық-құқықтық нысанға
тікелей байланысты болғандықтан ұтымды ұйымдық нысанды таңдай білу және
оның қызмет тиімділігін арттыру мақсатында зерттеу жүргізу және
ғылыми негізделген ұсыныстар жасау бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің
бірі.
Қазақатан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында
айтылғандай, біздің стратегиялық міндетіміз бәсекеге қабілетті елдердің
қатарынан лайықты орын алу. Сондықтанда мемлекет пен жеке меншік сектор
өзара сенім мен тиімділікке негізделген әріптестік қатынастарын жолға қоюы
керек. Алайда, мұндай стратегиялық міндетті шешу үшін экономикамыздың
бәсеке қабілеттілігін арттыра отырып, шикізаттық бағыттан бас тартуға және
экономиканы әртараптандыру, өңдеуші өнеркәсіптің үлесін арттыру, әлемдік
стаңдарттарқа сай өнімдер өндіру, салалық кластерлер құру, ғылымды көп
қажет ететін және жоғары технологиялық экспортқа негізделген өндірістер
құруды ынталандыру сияқты көптеген маңызды шараларды жүзеге асыру қолға
алынды. Бұл бағытта, ең алдымен, еліміздің индустриялық-инновациялық
дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы қабылданып
іске асырылуда және өңдеуші саланың мүмкіндігі мол басым бағыттары
анықталып, кластерлер құру арқылы дамытуға баса назар аударылып отыр. Мұның
барлығы жоғары деңгейде орындалып, оң нәтижесін беру үшін еліміздегі
ұйымдық- құқықтық нысандары әртүрлі кәсіпорындар қызметінің тиімділігін
арттыруға қандай саланың болмасын дамуына сол саладағы қызмет ететін
кәсіпорындар қызметі айтарлықтай ықпал етеді. Сондықтан, Экономика
салаларындағы ұйымдық-құқықтық нысандары әртүрлі кәсіпорындар қызметінің
тиімділігін арттыру арқылы саланың ғана емес, экономиканың да даму деңгейін
арттыруға қол жеткізе аламыз. Әсіресе, даму мүмкіндігі мол бағыттардың бірі
ретінде анықталған тамақ өнеркәсібінің қазіргі жағдайына жасалған талдаулар
еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін сақтау, импорттық тауарлардың үлесін
азайтып, экспортқа өнім шығаруды ұлғайтуға, ең бастысы, өңдеуші өнеркәсіпті
дамытуға мән беру қажеттігін көрсетеді;
1) тамақ өнеркәсібі саласындағы ұйымдық-құқықтық нысандары
әртүрлі кәсіпорындар қызметіне жасалған талдаулар көрсеткендей, өндірілетін
өнімге деген сұраныстың азаюы, өткізу нарықтарының тарлығы, өнім сапасын
арттыру мүмкіндіктерінің аздығы, қаржы тапшылығы сияқты мәселелер
талдау жасалған барлық кәсіпорындарға тән болыл отыр. Мұндай жағдай отандық
кәсіпорындардың қалыпты жұмыс жасауын қамтамасыз ету және тиімділігін
арттыру бойынша нақты шараларды жүзеге асыру қажеттігін нақтылай түседі.
2) Қазақстан Республикасы статистика агенттігіне есеп берген
кәсіпорындар қызметінің нәтижелері бойынша, еліміздегі ұйымдық-құқықтық
нысандардың барлығы бірдей табысты қызмет етіп отырған жоқ. Сондықтан
еліміздегі ұйымдық нысандарды жетілдіру мен тиімділігін арттыру жолдарын
қарастыру қажет:
3) бүгінгі таңда ел экономикасында қызмет етіп отырған әртүрлі
ұйымдық- құқықтық нысандардағы кәсіпбрындардың қызмет тиімділігіне кедергі
келтіретін өзекті мәселелерді анықтап, шешу жолдарын ұсыну;
3) еліміздегі заң жүзінде бекітілген ұйымдық-құқықтық
нысандармен қатар айтарлықтай жоғары тиімділікті қамтамасыз ететін
кәсіпорындардың өзгеше, жаңа нысандарын енгізу мүмкіндіктерін қарастыру.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары әртүрлі
кәсіпорындар қызметінің экономикалық тиімділігін бағалау ерекшеліктерін
анықтау.

- шетелдік озық тәжірибелерді зерттеу және оларды республика жағдайын
бейімдеу жолымен ұтымды пайдалану тәсілдерін әзірлеу ;

-тамақ өнеркәсібіндегі ұйымдық-құқықтық нысандары
әртүрлі кәсіпорындар жұмыстарының экономикалық әлеуметін бағалау;

-мемлекеттік қолдау бағыттарын ескере, отырып, әртүрлі
ұйымдық нысандардың экономикалық тиімділігін арттыру бойынша ғылыми
негізделген ұсыныстар жасау.
Зерттеудің құралымы: Диплом жұмысы – тақырыптан, кіріспеден, үш
тараудан, 1 сурет, 16 кестеден, қорытындыдан, сілтемелерден және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда ауылшаруашылық экономикасының тиімділігі және оны
қамтамасыз етудің теориялық негіздері, оның ішінде тиімділік
көрсеткіштеріне әсер ететін факторлар қарастырылған.

Екінші тарауда автор Оңтүстік Қазақстан облысы ауыл шаруашылығының
жағдайын салалар бойынша талдап, ауылшаруашылық кәсіпорындарының
тиімділігін арттыру үшін бағаны бақылау, тауар өндірушілердің табысын
қолдау механизімін жасау, қаржы-неселік қолдау механизімдерін қарастырған.

Үшінші тарауда ауыл шаруашылық кәсіпорындарының тиімділігін арттыру
бағыттары бойынша автор қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету мен
кәсіпорындарды мемлекеттік реттеу шараларына тоқталған.

І. Ауылшаруашылық экономикасының тиімділігі және оны қамтамасыз етудің
теориялық негізі
1.1 Ауыл шаруашылық өндіріс тиімділігінің мәні, түрлері қалыптастыру
негіздері
Ауыл шаруашылық өндірісінде экономиканы табысты шешу проблемаларының
біріне, оның даму деңгейінің ұқыпты анықтаудың мақсаты зор. Өйткені, сол
деңгейдегі көрсеткіштері арқылы оның келешектегі өсу жағдайына мүмкіндік
жасалынады. Қазіргі кезеңде көптеген басылымдарда тиімділік ұғымы
шаруашылық тәжірибеде жиі, көптеп қолданылады. Дегенменен, бұл ұғымның әлі
күнге дейін әртүрлі жағдайда, әртүрлі мағынада қолданылып, бір мағанаға
келмей отыр. Сондықтан да, тиімділік проблемасын әр түрлі көзқараста қарау
керектігі тууда. Мысалы, тыңайтқыштың тиімділігі, мелиорацияның, ғылыми-
техникалық прогрестің тиімділігі, т.б. Барлық жағдайда бұл сөзге мінездеме
біреу. Ұғым тиімділік негізінен қорытынды мен еңбектің кеткен шығын
арасындағы қатынас.
Тиімділік сөзі латын сөзінің эффектус деген ұғымынан шыққан,
негізінен бірінші шыққан себепті сөзді көрсетеді. Соныменен, эффектус
ақырғы қорытындының пайдаланылуын көрсетеді. Оны еңбектің соңғы әсері деп
түсінуге болады [1].
Нарықтық экономика жағдайында өндірістегі тиімділікті көтеруді, ең
алдымен нақты өнімнің көлемінің жоғарылауы, ұлттық (жалпы) табыстың қоғам
мүшелерін материалдық және рухани жағынан толығымен қамтамасыз етуі деп те
түсіну керек.
Экономикалық тиімділік, экономикалық теория категориясы есебінде
агроөнеркәсіп кешенінде әрбір гектар жерден аз шығын жұмсап, бұрынғы және
қазіргі жұмсалған еңбектің бір-бірлік өлшеміне қоғамға қажетті ең жоғарғы
өнім алуы. Бұл деген сөз - тиімділік көп мағыналы ұғым, еңбек өнімділігі,
пайдалылығы өндірістің, рентабельділік түсініктеріне қарағанда. Бұлар ауыл
шаруашылық өндірісінде өндірістің тек кейбір жағын ғана бағалайды.
Қазіргі кезеңдегі нарықтық экономика жағдайында экономикалық
тиімділіктің бірнеше түрі қолданылады:
барлық қоғамдық өндірістің немесе халық шаруашылығының тиімділігі;
салалық немесе экономиканың саласы ретіндегі ауыл шаруашылығының
тиімділігі;
- ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігі (өндірістік кооператив,
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, акционерлік қоғамдар және олардың
ішкі өндірістік шаруашылықтары);
- жеке мәселелердің тиімділігі - дақылдар, т.б. [2]
Экономикалық тиімділік әр уақытта саналуы және өзгертіліп отыруы тиіс,олай
болмаған жағдайда жұмысты жоспарлау мүмкін емес, халық шаруашылығының
өнімділігін көтеруде түгелімен және нақты кәсіпорында.
Негізгі экономикалық заңның маңызын және механизмін, оның әсерін
көрсету (анықтау) және ішкі нақтылық маңызын, адамдардың қарым-қатынасын,
қызметінің алған бағытын анықтау былайша айтқанда қоғамдық өндірістің
қалыптасуын білу қиын, - сыртқы дүниенің заңын... адамның қызметінің
негізгі мақсатының мәнін.
Негізгі экономикалық заңның түбегейлі мақсатын және оған жететін
құрал-жабдықтарды анықтау маңызды мәселелердің біріне айналуда. Ауыл
шаруашылығында негізгі экономикалық заңның әсері ең алдымен оның мақсатқа
жетуі ауыл шаруашылық өндірісінің деңгейін, тұрғындардың тұтынуына сай
қанағаттандыру ғылыми мөлшерге бейімдеп, мөлшердегі адамдардың тұтынушылық
керектігін барлық жағынан қамтамасыз ету және гармониялық үйлесімді дамуына
мүмкіндік жасау.
Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауында ескерілгендей,
халықтың әл-аухатын көтеру проблемасына жай ғана қарау, халықтың әл-
ауқатын, өмір сүру деңгейін көтеру оны жүзеге асыру біраз уақытты, көптеген
қаржыны және ресурсты керек етеді. Тек, өндірілген нәрсені ғана бөлуге және
пайдалануға болады. Біздің қазіргі жоспарымыздың күші, нақтылығы сонда,
олар халықтың тұрмысының дамуымен және қоғамдық өндірістің көтерілуімен
байланысты. Мұнда еңбек өнімділігі артады, былайша айтқанда мынадай мәселе
тұр - ол қоғамның негізгі өндірістік күшін дамыту дегенді айтқан [3].
Енді нақты айтуға болады, қандай көрсеткіштер негізгі экономикалық
заңдарға ауыл шаруашылық салаларында әсерін тигізеді, оның экономикалық
тиімділігін анықтау жағдайында.
Нақты бұл сұраққа жауап беру үшін, нақты айтатын мәселе негізгі
экономикалық заң, басқа да объективті экономикалық заңдар сияқты, сапа
жағын ғана көрсетпей, сан жағын да ескеруі тиіс. Сондықтан да, оның
көрсеткіштері де критерийінің әсері де негізгі экономикалық заңдары кей
жағдайларда цифрлық көлемде және ауыл шаруашылығында төмендегі сапалы және
сандық көрсеткіштермен көрсетілуі тиіс:
деңгейі және өсу қарқыны ғылымға негізделген талап мөлшеріне жетуге;
жалпы өнімнің, жалпы (ұлттық) табыстың өсу деңгейі мен өсу қарқыны;

мақсатқа жету жөніндегі керекті орындалған шара, шығын, былайша айтқанда,
белгіленген, жоспарланған жалпы өнімді және жалпы табысты қамтамасыз ету;
шығынның тиімділігін немесе белгіленген шығынды қоғамдық еңбектегі жалпы
өнім өндіруде және жалпы табыс алуда қадағалау.
Ал, енді көрсеткіштерді алатын болсақ, олардың әсері негізінен ауыл
шаруашылығындағы экономикалық заңдарымен, былайша айтқанда көрсеткіш
деңгейі және өсу қарқыны, ғылымға сүйенген тұтыну нормасына (мөлшеріне)
жету бір ұстамды цифрмен анықтау мүмкін емес. Сондықтан да, негізгі
экономикалық заңның әсерін былай деп түсінуге болады. Жоспарда көрсетілген
жоғарғы деңгейде өнім өндіру (жалпы табыс) бір гектар жерден және
өндірілген өнімнің, жалпы табыстың еңбек шығынына және оған кететін қаржыға
қатынасы. Соныменен, агроөнеркәсіп кешенінде негізгі экономикалық заңның
әсері мынадай деп түсіндіруге болады - қарқыны көрсеткіштердің барлық халық
шаруашылығындағы [4].
Ауылшаруашылық өндірісінің негізгі мақсатын былай деп түсіндіруге
болады - кейбір құрылымдарда тұтыну бағасын ендіру (құру), сол арқылы
адамдардың тұрмысын көтеру үшін және көп мағынада гармоникалық дамуын
қамтамасыз ету.
Ауыл шаруашылық өнімін өндіру оның қанша көлемде керектігін ғылыми
мөлшерге негізделген, көлемі және құрылымы ауыл шаруашылық өндірісінің және
өнімді дайындау, материалдық-техникалық базаны негіздеу өндірістің қандай
көлемде өнім өндіруіне байланысты.
Көрсеткіштерді құрап, өңдеу өте маңызды, қиын мақсаттағы мәселелерге
зерттеу барысында тиімділік түріне айналуда. Оның күрделілігі және
қиындығы, оны шешу мәселесі, кейбір жағдайларда күрделене түсуде,
өндірістердің әртүрлі өнім өндіруіне және көп салалы болуына байланысты.
Өйткені, олардың әрқайсысы өздерінің ерекшеліктерінен тұрады. Мысалы, егер
де ауыл шаруашылық саласын алатын болсақ, олар материалдық салаларға
қарағанда әлдеқайда ерекшелігі бар, тек өндіруде емес, әлеуметтік-
экономикалық жағынан да, құрылымынан да.
Ауыл шаруашылығында өндірістің негізгі қорының бірі - жер, ал
суармалы аймақта ол - су. Ауыл шаруашылығында экономикалық өндірістік
процесс табиғи процеспен тығыз байланыста және араласып кетеді. Сондықтан
да, барлық жағдайда экономикалық тиімділікті анықтау үшін жердің есебін,
жағдайын, сапасын және де басқа факторлардың үлесін білмей оны шығару дұрыс
болмайды және шындықты бұрмалаған болып есептелінеді.
Зерттеулердің көрсеткеніндей, нақты тиімділіктің критерийін
(белгілерін) анықтау тек негізгі уақытылы экономикалық заңдардың механизмін
қабылдап, білу арқылы ғана жоспарлы, пропорционалды дамудың заңы, уақытты
үнемдеу заңы, қорлану заңы, құн заңы, бұл критерийлер объективті
экономикалық әдістердің заңдарын көрсете отырып, оларға баға береді. Біздің
ойымызша, осының өзі критерийлердің бір-бірімен қатынасын және тиімділіктің
көрсеткішінде мінездеме беретін мәселелердің бірі деп есептеуге болады.
Ауыл шаруашылығындағы өндірістің тиімділігінің критерийі негізгі
экономикалық заңдардың механизмінің әсерінен жалпы өніммен нақты және өткен
шығындарды еңбектегі қатынасын салыстыра отырып, өндірістегі өнім өндіруге
төмендегі формуларда көрсетуге болады:
Э = Д (С + V + М) * Dс + Dv + Dт2
мұндағы:
Э - ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігі;
Д (С + V + М) - жалпы өнім, жалпы табыс;
Дс + Дv + Дm2 - нақты және бұрынғы жұмсалған шығын. Бұл
критерийлерді толығырақ мынадай жолмен түсіндіруге болады:
Э = ПТ + Кп + Ф
мұндағы:
Э - ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігі;
П - жалпы немесе толық, немесе жалпы табыс өнімі;
Т - ағымдағы шығын нақты және өткен еңбекте;
Кп - тиімділіктің коэффициенті;
Ф - қорлар, немесе бір уақыттағы салым [5].
Өндірістің тиімділігін өлшеудің керектігін бірнеше рет экономика
ғылымының классиктері айтқан болатын. Ф.Энгельс бұл жөнінде былай деген
ойды айтты: Социалистік қоғам білу керек, қанша еңбек керек, қандай бір
кәсіпкерлік өндіріске де болса, ол өзінің жоспарын өндірістегі бар
өндірістік қаржылар арқылы қамтамасыз ету тиіс.
Ең керекті мәселе, өндірістің экономикалық тиімділігі әртүрлі
аспектіде көрінеді, атап айтсақ, өндірістегі өнімнің санының молайуы,
сапасының құрылымының жақсаруы, нақты және өткен шығындардың төмендеуі,
өндірілетін бір бірліктегі өнімге, еңбекақының жоғарылауы, жұмыскерлердің
кәсіпорынның таза табысының көбеюі, еңбек және тұрмыстағы жағдайдың
жақсаруы, жұмыс кунінің ұзақтығын қысқарту, т.б.
Осыған ылайықты, көптеген аграрлық-экономистер мына мәселені айтады:
Өндірістегі экономиканың тиімділігін мына өлшеммен және көптеген
көрсеткіштермен анықтағаны жөн. Шынында да, көпмағыналы жағдайда
өндірістің экономикалық тиімділігіне қарамасақ, оны бір көрсеткішпен айтуға
және көрсетуге болмайды. Қандай бір әмбебап және синтетикалық болғанымен,
көрсеткіштерді критерийге алуға болмайды. Себебі, ондай көрсеткіштер терең
және көпмағыналы күрделі экономикалық процесті, комплекстегі факторларды
тиімділікке өндірістегі көрсете алмайды.
Дегенменен, толығымен дұрыс емес деп айтуға болмайды, егер де талдау
жасауда өндірістегі экономикалық тиімділігін көрсеткіштеріне әсер ететін
критерийлердің ролін.
Тәжірибе көрсеткеніндей, егер де критерийдағы көрсеткіштер жоқ
болған жағдайда өндірістің экономикалық тиімділігінің өзгеру жағдайын
анықтау бірнеше жылғы салыстырмалы талдау және басқа мәселелерді шешу
қиынға айналады. Мысалы, жүйедегі көрсеткіштер кейбір көрсеткіштер жақсы
жағына, басқалары теріс жағына өзгеруі мүмкін.
Сондықтан да, көптеген көрсеткіштер өндірістің экономикалық
тиімділігін көрсететін, критерийдің функциясын атқаратын бір ғана бағытты
таңдап алу керек. Ал, басқа көрсеткіштер саны толықтап және кейіннен
өндірістің экономикалық тиімділігін толығырақ ашып, сол саланың немесе
кәсіпорынның ерекшелігін көрсетеді.
Енді, мынандай сұрақ туады - қандай көрсеткіш өндірістегі
экономикалық тиімділік критерийін көрсетуге лайықты.
Бұл сұраққа жауап беру үшін критериймен тиімділіктегі көрсеткіш
жүйенің байланысындағы мәселені білуіміз тиіс.
Тарихтағы жағдай қандай қиын болғанымен, тағы басқа қиындықтар, адам
баласының қоғамдағы өсу процесі толығымен жоғарылап келеді. Соның ең бір
керекті кезеңі - бұл процестегі тиімділікті көтеру және жетілдіру болып
отыр.
Өндірісте экономикалық тиімділікті көтеру нарықтық экономикалық
қатынас жағдайында тек ол бір алға қойылған мақсат емес, негізгі мәселе
біздің қоғамымыздың дамуы жоғарғы дәрежеде еңбекшілердің материалдық және
рухани мәдениетіне керектігін толығымен қанағаттандыру. Міне, осыған
лайықты, өндіріс қандай көрсеткіштерге жетуі тиіс, егер де толығырақ соған
жағдай жасаса. Критерийдің негізіне кейбір экономистер өндірістің
экономикалық тиімділігінің көрсеткішіне жалпы және ақырғы өнімді, басқалары
ұлттық табысты, үшіншілері - таза табыс немесе пайданы алуды ұсынады.
Біздің ойымызша, критерияның мақсаты өндірістің экономикалық
тиімділігін анықтау үшін ұлттық табысты алған дұрыстау деп есептейміз. Оның
себебі, таңдап алынған таза табыс нақтылау көрсеткіш. Ұлттық табыстың
көлемінен еңбекшілердің материалдық және рухани мәдениеттік талабының
тиісті дәрежеде ғана канағаттандырылуына және өндірістің көлемін есептеуге,
былайша айтқанда, негізгі экономикалық мақсатын шешуге болатынын айтуға
болады.
Ұлттық табыс синтетикалық жолменен мемлекеттің экономикалық дамуын
сипаттайды. Экономикалық қоғамның артықшылығы әр түрлі жағдайларда
шаруашылық жүргізуі, оның жүйесі көп жағдайда ұлттық табыстың өсу
дәрежесіне байланысты. Сондықтан да, өндірістің өсу дәрежесі нарықтық
экономиканың даму жағдайында негізгі мәселенің бірі.
Өндірістің экономикасының тиімділігін анықтау да ұлттық табыс жалпы
қоғамдық өнімнен артықшылығы бар, оның басты себебі ұлттық табыс өндірістің
даму деңгейін ғана көрсетпей, ол сонымен бірге өндірістегі материалдық
қаржылардың қалай пайдаланғанын да көрсетеді. Бұл өте керекті және қазіргі
кездегі шаруашылықтағы материалдық қорларды ұқыпты пайдаланғанында
көрсететін көрсеткіш болып есептеледі. Жалпы өндірісте өнімнің өзі көптеген
жағдайда өндірістегі материалдық қаржыларды ұқыпты пайдалануға байланысты
былайша айтқанда оның тиімділігінде.
Кейінгі кездерде көптеген экономистер өндірістің экономикалық
тиімділігін пайдалануда төменгі көрсеткіштерді ұсынады - қорытынды өнімді.
Қорытынды өнім жалпы бағасы материалдық шығыннан кем, жыл ішіндегі қайта
есепке алынатын, ұлттық табыстан көп, тозу құны және келер жылға өтетін
запас материалды-айналмалы қордың жыл басындағы және жыл аяғындағы
көлемінен. Былайша айтқанда, қорытынды өнім бағалау жөнінде жаңадан пайда
болған бағамен (таза өнім немесе ұлттық табыс) қосылған, тозу құны және
материалды айналмалы қордың запасы. Қорытынды өнім натуралды жағдайда
материалдық игіліктерден тұрады. Ол жеке тұтынушылықты қанағаттандыру үшін
және өндірістік процестерді тоқтамай жүргізе беруі үшін керек.
Кейбір экономистер өндірістің экономикалық тиімділігін анықтауға
пайда мен таза табысты пайдалану керек дегенді айтады. Пайда қазіргі
пайымдама бойынша барлығын қорыта көрсететін көрсеткіш өндірістің
нәтижелілігін, ал мөлшерлі пайда рентабельділігін, бұл мөлшері оның
тиімділігі. Пайда жұмыстың тиімділігін тек өндірісте ғана анықтап қоймай,
кейбір жағдайда саланың немесе халық шаруашылығының тиімділігін көрсетеді.
Нарық қатынас жағдайында толығымен бұл қасиет қазіргі бағаның құрылу
жағдайында толық өзін көрсете алмайды. Бірақ та, теориялық пайданың өзгеруі
таза табыс ретінде, тәртіптелген бағада барлық өндірістің тиімділігіне
мінездеме беруі мүмкін.
Ауыл шаруашылығы өндірісінде критерийдің тиімділігін қорытындылау
керектігі рентабельділік деңгейінде, таза табыстың өндірістік шығынға
қатынасы ретінде, тиімділікті сипаттайтын немесе негізгі және айналмалы
өндірістік қорларға ылайықты тиімділікті анықтайтын барлық өндірістегі бар
қаржылар.
Ешқандай даусыз, пайда, таза табыс және оларға байланысты
көрсеткіштер (шығынға, қорға, т.б.) негізгі емес, тек бір ғана керекті
көрсеткіштер өндірістің экономикалық тиімділігі бола алады.
Пайда критерий мағынасын бере алмайды, оның экономикалық тиімділігі
саланың көлемінде ғана емес, ол жеке кәсіпорынның көлемінде төмендегі
ойларды білдіреді:
біріншіден, пайда жұмыскерлердің және қажеттіліктің деңгейін толық анықтай
алмайды. Жеке қажеттілікті қанағаттандырудың негізгі көзі болып негізгі
төлемақы тарифтік ставкамен қалыптасқан. Пайда және еңбекақы барлық кезде
бір бағытта өзгеріп тұрады. Бұл тұралы көптеген мысалдар келтіруге болады.
Кез келген өндірістен қанша пайда және еңбекақы басқа теріс жағына қарай
өзгергенін, былайша айтқанда, пайданың көбеюі еңбекақының деңгейінің
азаюына, немесе қарама-қарсы жағдайы кездеседі;
екіншіден, пайда барлық таза табысты көрсетпейді және ол ұлттық табыстың
өндірісінде үлкен көлем алмайды. Нарықтық қатынас жағдайында құралған таза
табыс тек пайда түрінде ғана қабылдамай, ол сонымен бірге салық түрін
айналымдағы, сақтандыру төлемдері, т.б. осыған сәйкес жалпы экономика
табиғатындағы әртүрлі функцияны орындайды. Енді пайда тек өндірістің
көлеміне ғана емес, ол өнімнің өзіндік құнына, тағы басқа шаруашылық
саясатқа, салық жүйесіндегі таза табыстың пайдаға бөлінуіне байланысты;
үшіншіден, пайданың көлемі көп жағдайда баға белгілеуге байланысты. Баға
реттелген сайын, пайданың көлемі реттеледі, олардың ықпалы азаяды;
-төртіншіден, пайданың көлемі, таза табыстың көлемі олардың және
салыстырмалы қатынасы (пайдалылығы, рентабельділігі және т.б.) көп жағдайда
табысты бөлу тәртібіне тәуелді.
Кейбір экономистер ауыл шаруашылық өндірісінде экономикалық
тиімділіктің критерийі есебіне бір гектардан өндірілген өнім мөлшерін алуды
ұсынады (Н.Хан және т.б. ғалымдар). Өздерінің көзқарасын олар негізінен
былай деп түсіндіреді. Ауыл шаруашылық өндірісінде жер өндірістің негізгі
қоры және негізгі ролді атқарады дегенді айтады [6].
Жер мәселесінің кей жағдайда шек қойылуы, өндіріс өнімінің ұлғаюы
әрбір гектардан пайдаланылатын жерден негізгі бір мәселені шешу көп
жағдайда халықтың өсіп келе жатқан қажеттілігіне байланысты ауыл шаруашылық
өніміне. Осыған байланысты өнім көлемінің қатынасы бір гектар телімге
шаққанда өте керекті мәселе болып есептелінеді ауыл шаруашылық кәсіпорынның
қызметін сипаттайтын.
Дегенменен, әр уақытта бір гектар жерден алынатын өнімді тура санау
негізгі көрсеткішке, былайша айтқанда ауыл шаруашылық өндірісінің
критериясына жатпайды. Мұндай тұжырым жасау ауыл шаруашылық
өндірісінің тиімділігі мен өндірістің интенсивті қорытындысымен және бір
(тек ең керекті) барлық керекті фактордың ішіндегі - жерменен.
Бір гектар жерден шығатын өнім ауыл шаруашылық өндірісінде толығымен
интенсивті деңгейін көрсететін және жерді негізгі қор мақсатында өндірістің
жоғарғы дәрежеде пайдаланатындығын көрсеткіш. Сонымен бірге, ол көп
көрсеткіштердің ішінде бір ғана көрсеткіш ауыл шаруашылық өндірісінің
тиімділігін белгілейтін, бірақ критериясы (белгісі) емес.
Өндірістің тиімділігі деген түсінік жерді тиімді пайдалану
түсінігінен әлдеқайда өте көп мағыналы.
Жердің өте көп мағынасы болғанымен, ауыл шаруашылығында өнім
өндіруде негізгі ролді еңбек шешеді. Нақты және бұрынғы еңбек өндірістің
табиғи процесін іске қосып, жерді, өндірістің маңызды өндірістік
құралдарын, өнім өндіруге жұмылдырады (бейімдейді). Сонымен бірге, еңбектің
интенсивтілік ролін (нақты және бұрынғы) арттыру болып табылады.
Бұл туралы өнімділіктің алынуы бір жерден әртүрлі көлемде болуда.
Мысалы, мақта өнімділігінің орта есеппен өнімділігі республика көлемінде
бір гектардан 7,2 центнерден 1913 жылы, 21,0 центнерге дейін 2004 жылы,
дәнді дақылдардың 1913 жылы 4,3 центнерден 2004 жылы 11,0 центнерден болуы
- 2004 жылы т.б. Сондықтан да, алынған қосымша мақта, астық өнімдерін көп
жұмсалған еңбектің жемісі деп қарау керек, жердің құнарлығын көтеру арқылы
және қолданылған технологиялық жұмыстардың есебінен [7].
Тек нақты еңбек, өндірістік құралдармен керекті қаруланған және
дамушы технология ғана жаңа бағаны, былайша айтқанда табысты әкеледі.
Сондықтан да, қоғамдық өндірістің экономикалық тиімділігін анықтағанда,
соның ішінде ауыл шаруашылығында мынадай жағдайларды ескеру қажет.
Алдыменен, қоғамдық және нақты еңбекке кететін шығынды, жерге емес. Бұдан
басқа, егер де бір өлшемді жердің телімдерінен алынатын өнімді экономикалық
тиімділіктің критериясына алсақ, онда ең жоғарғы тиімділік ауыл шаруашылық
өндірісіндегі суармалы жерлеріне көрінеді. Белгілі жағдайда бір гектар
суармалы жер, орта есеппен төрт одан да көп рет өнімі мол, тәлімді жерлерге
қарағанда. Міне, осыдан, қандай қорытынды шығаруға болады, суармалы
жерлерде өндірістің экономикалық тиімділігі бірнеше рет жоғары тәлімді
жерлердегі өндірістерге қарағанда деген? Болмайтын шығар.
Дегенменен, бір гектар жерден өндірілетін өніммен және басқа ауыл
шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін анықтайтын көрсеткіштерде
кейбір байланыстар болуы мүмкін. Бірақ та, бұл көрсеткіштер әрбір бағытта
және әртүрлі бірқалыпты көлемде өзгеруі мүмкін. Сондықтан да, суармалы жер
көптеген еңбекті керек етеді, суару құрылысында, егісті суаруда, дренаждар
құруда, т.б. байланысты. Егер де, өнімнің бір гектардан көлемі, ұстамды
өлшем болса, ауыл шаруашылығындағы өндірістің тиімділігіне, онда
жұмсалған күрделі қаржылар ауыл шаруашылығына арналған тек суару
өндірісін дамытуға кетер еді.
Бір өлшем бірлігі жерінен өнім өндіруді көтеруді өзінше бір мақсат
етпей-ақ, оны қажетті ауыл шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін
арттыратын жол және негізгі құрал экономикалық мақсат қоғамдағы өндірістегі
деп түсіну керек.
Кейбір аграрлық-экономистер өндірістің экономикалық тиімділігін
анықтауда бірінші мақсатқа қор қайтарымының ролін қояды.
Сөзсіз, қор қайтарымы негізінен өндірістің экономикалық тиімділігін
анықтайтын көрсеткіштердің бірі және оның күшеюі, тездеп өсу жағдайында
негізгі қордың үлесінің маңызы зор. Бірақ та, оны өндірістің тиімділігінің
өлшемі деп айтуға болмайды, себебі ол жоғарыдағы көрсетілген көрсеткіш
сияқты (1 га өндірілетін өнім) тек өндірістің бір факторын пайдаланған
дәрежесін көрсетеді, бұл жағдайда негізінен өндірістік қорларды.
Бұл көрсеткіштегі негізгі кемшілік мынадан тұрады, мұнда тиімділік
айқын болмайды үнемделген еңбек шығынына байланысты еңбек құралдарының
пайдаланылуындағы қорытындысы.
Белгілі жағдай, өндірістегі барлық еңбек қаруы өндірісте өнімді
молайтуға түгел қатыспайды. Олардың басым көпшілігі, мысалы, механизм
құралы негізінен нақты еңбектен шығынды азайтуға мүмкіндік жасайды,
пайданы, бұл өндірістің тиімділігің көтеруге мүмкіндік беретін себептің
бірі. Рентабельділіктің көрсеткіші жердің өнімділігінің, қор қайтарымы
бұлардың барлығына тиімді бір кемшілігін, ол бұларда салыстырмалы
көрсеткіштерді пайдалану жеке өндіріс факторларында немесе шығында тікелей
маңызы анықталмайды, тек адамдық тұтыну ғана қанағаттандырылады. Бірақ та,
өндірістің экономикалық тиімділігін көтерудің негізгі мақсаты еңбекшілердің
материалдық және рухани мәдениетінің деңгейін көтеру болып табылады.
Сондықтан да, көрсеткіш-критерий, ең алдымен, осы мақсаттағы қойылған
талапты шешу болып отыр. Жоғарыдағы айтылған мәселелерді қорыта келіп
мынаны айтуға болады, ол еңбектің экономикалық заңдарды пайдаланғанда,
олардың негізгі байланыстарына мүмкіндік беріп, ең жоғарғы тиімділікке
жету.
Ауыл шаруашылығында тиімділіктің критериясына оның деңгейі мен өсу
қарқынын барлық жалпы өнімнің және жалпы табысты әрбір гектар жерден, өте
төменгі шығын жұмсау арқылы қоғамдық еңбек және өнім өндірудің бір өлшем
бірлігіне.
Кейбір ауыл шаруашылық кәсіпорындарында критерий және экономикалық
тиімділіктің ауыл шаруашылығындағы өндірістердегі көрсеткіштері күнделікті
атқарылып жатқан өндірісті арттыру ауыл шаруашылық өнімін әрбір гектар
жерден өнімділікті егістіктегі көтерумен, малдың өнімділігін, шығынды
төмендетуге және өндіріс құралдарын бір өлшем бірлігіне байланыстылары
тиіс.
Ауыл шаруашылығындағы халық шаруашылық тиімділігін жоғарыдағы
айтылғандай, ғалым экономист А.Ноткиннің формуласымен анықтауға болады:
Э = Д(v+ m)Дс + Дv + Дmа
мұндағы:
Э - экономикалық тиімділік;
Д (V + m) - ұлттық табыстың жеке сомада (қосындыда) өсуі;
Дс - өндірістік материалдық шығынның сомасының өсуі;
Дv - жұмыс күшіне шығынның сомасының өсуі;
Дmа- өндірістік қорларға қосымша өнімінің сомасының өсу қорытындысы.

ұлттық табыс алу үшін нақты және бұрынғы шығындар ағымдағы баға
бойынша төленеді, ал ұлттық табыстың физикалық өсуі салыстырмалы бағамен.
Бұл А.Ноткиннің ойы бойынша нақты және өткен еңбек шығынының өнімді
өндіруден алынып біріккен тұтыну бағасын анықтауға мүмкіндік береді.
Бұл формуланың кемшілігі мұнда жалпы өнімнің көрсеткіші
көрсетілмейтіндігінде. Мұнан басқа, автордың келешекте қайта өңдеуіне
ұсыныс жасап, көрсеткіштерді бағалау бөлінгіште салыстырмалы бағамен, ал
бөлгіште ағымдағы бағамен. Бұндай жағдайда жерді пайдалану ерікті түрде
ескерілуі керек, немесе оны экономикалық баға арқылы қосып қорытындысына
немесе оның баллдық бағасына ылайықты сапасына түзету енгізу арқылы.
Тиімділік түсінігі тарихи жағдайда қоғамдық өндірістің дамуымен
байланысты, ол өндіріссіз және экономикалық қатынассыз оның өзінше маңызы
емес. Тиімділік критерий есебінде кейбір мәселелерді шешуде варианттарды
таңдау арқылы бағасыз болады әлеуметтік және экономикалық талаптарды
есептеуде. Бұған қазіргі талап, экономикалық қорытындының төмендегі теріс
деп табылып, егер де ол әлеуметтік немесе экологиялық тепе-теңдікті
табиғатта бұзатын болса, жалпы тиімділікті бағалау кейбір көзқарасқа зер
салсақ, оны орындау әлеуметтік-экономикалық мақсатты шешуден кем емес,
өйткені экологиялық тепе-теңдікті бұзу әлеуметтік-экономикалық қатынастың
қорытындысын кері жағдайға әкелуі мүмкін.
Кейбір экономистердің айтуы бойынша ауыл шаруашылығының
интенсивтілігін зерттеу үшін мынадай мәселелерді еске алуымыз керек, ол өте
күрделі көпмағыналы жүйені көрсетеді, ол функционалдық және ұйымдасқан
қосымша жүйе, әртүрлі тиімділіктің түрін - технологиялық, әлеуметтік,
экологиялық- бір-біріне септестігін көрсетуде [9].
Технологиялық тиімділіктің деңгейі, егін, мал шаруашылығының жүйесін
меңгергенін көрсетеді. Оны накты алынған көрсеткіштер мен нормалық
көрсеткіштердің арасындағы салыстырмалы көрсеткіштермен теңеу арқылы
анықтауға және аграрлық өндірістің пайдалану деңгейімен сапасын көрсетуге
болады. Аграрлық өндірістің тиімділігінің технологиялық критерийін
өндірісінің қалай тәртіпте кіргенін көрсетеді.
Олардың айтуы бойынша, экономикалық тиімділік экономикалық
кызығушылықтың деңгейін іске асыру. Ол жоғарғы бағалық және салыстырмалы
көрсеткіштер жүйесі арқылы өлшенеді, өндірістің тиімділігі және өнімді
сатуға дайындауды анықтайды. Экономикалық тиімділіктің критерийі - үздіксіз
өндірісті қамти отырып, өзін-өзі каржыландыруға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік тиімділік ауылдың әлеуметтік-аймақ қауымын дамуын,
әлеуметтік жағдайын анықтайды, және ауылдық тұрғындардың тұтастығын,
қатынастарының бірлігін, аймақты шаруашылық игеруге дайын екенін көрсетеді.
Әлеуметтік тиімділіктің критериясы ауылдың әлеуметтік-аймақтық
қауымдастықтың мөлшерлі деңгейге жетуін де көрсетеді. Былайша айтқанда,
демографиялық, экономикалық және әлеуметтік көрсеткіштердің деңгейінде
тұрғындардың қорытынды жағдайын анықтайды.
Экологиялық тиімділік табиғи және минералдық ресурстардың қалай
пайдаланған деңгейін анықтайды. Онымен бірге экологиялық жағдайдың
көтерілгенін немесе төмендегенін, өндіріліп жатқан өнімнің табиғи
сыйымдылығын, тұрғындардың өмірінің жақсарғанын көрсетеді. Экологиялық
тиімділіктің критериясы қоршаған ортаның ластануына жол бермеу, оны
жақсарту, өндірістің экологиясын көтеруді сипаттайды.
Ауыл шаруашылығындағы өндірісіндегі тиімділіктің түрлері көрсетілген
жеке жүйе тәртібінде анықталады, олардың толығырақ маңызын көрсету үшін.
Ондай көрсеткіштерге жеке көрсеткіштер, ресурстардың (шығынның) жеке түрін
пайдалануы және өндірістің экономикалық тиімділігінің біріккен жалпы
көрсеткіштері олардың қалыптасуына жеке көрсеткіштердің әсер тигізуі де
мүмкін. Көрсетілген тиімділіктің түрлерін анықтау, қорытындыны және бір топ
сәйкес бөлінген көрсеткіштерді қазіргі кезде бірден-бір көрсеткіш ретінде
қолдану, тиімділіктегі ресурстарды пайдалану, баға беру, өндірістегі өнім
өндіру немесе кәсіпорынның түгелдей жұмысына болып табылады.
Мақсатты шешудің әрекетіне байланысты әртүрлі деңгейде тиімділіктің
әртүрлісі мемлекет деңгейінде - халық шаруашылығының, аймақ, облыс, аудан
деңгейінде, кәсіпорын деңгейінде шаруашылық тиімділігін анықтау керек, оның
мазмұнына, пайдалану көрсеткіштеріне қарай.
Ауыл шаруашылығының халық шаруашылық тиімділігін мемлекеттің
тұтынушылық деңгейін қанағаттандыратын, ауыл шаруашылық өнімін өндірумен
және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуін көрсететінін айтады.
Ауыл шаруашылығының аймақтық тиімділігі, аймақтағы аграрлық
потенциалды деңгейін пайдалануды, егістік және мал шаруашылығының деңгейін
меңгеруді, агроөнеркәсіп кешеніндегі және соның есебінен халықтың тұтыну
жағдайын қанағаттандыру ауыл шаруашылық өнімімен, азық-түлікпен жергілікті
өндіріс өнімімен қамтамасыз етуді айтады.
Шаруашылық есептік тиімділік ауыл шаруашылығындағы ұдайы өндірісті,
ауылдың әлеуметтік территориялық қауымдастықты, табиғи сфераны мүмкіндігін
көрсетеді.
Ауыл шаруашылығындағы ұдайы өндіріс, ауыл шаруашылық өндірісімен
тығыз байланысты өзін-өзі қаржыландыру және өз шығынын өзі өтеумен айналысу
арқылы қаржылық жүйедегі көрсеткіштерінің бір қалыптылығы, төлем
қабілетінің болуын анықтау.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы оның инвесторлармен және қаржылық
автономиялық жағдайынан көруге болады. Қаржылық тұрақтылығына баға беру
үшін оның мынадай көрсеткіштері пайдаланылады: өзінің қаржысымен қарызға
алатын қаржының қатынасы, өзінің айналмалы қорының коэффициент айналымы, өз
қаржысымен қанағаттандыру коэффициенті.
Тиімділікті анықтауда оған әсерін тигізбейтін көрсеткіштердің бірі
-кәсіпорынның қаржы төлемділігі. Төлемділіктің екі түрі бар - кәсіпорынның
жалпы қаржы төлемділігі және ағымдағы қаржы төлемділігі (баланстық
өтімділігі). Жалпы қаржы төлемділігі кәсіпорынның қысқа және ұзақ мерзімді
сыртқы міндеті, өзінің активін пайдаланып. Кәсіпорын әр уақытта қаржы
төлемділігі дұрыс болу үшін оның жалпы активі сыртқы міндеттемеден жоғары
болса, оны ең алдымен, оған тұрақты инвестиция беретін инвесторлар
анықтайды. Кәсіпорынның қаржы төлемділігінің деңгейін анықтау үшін, ең
алдымен, кәсіпорынның қаржы төлемділігінің коэффициентін - өзінің
капиталының қатынасының жалпы міндеттеме салыстырады (ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді).
Осы көрсеткіштерді негізге ала отырып, қаржылық тұрақтылығын және
қаржылық төлемділігін бірге күрделі түрде бағалап, ауыл шаруашылық
кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалауға болады.
Аса бір экономикалық категорияға, комплекстік жағдайын көрсететін
жүйе ол өндірістік күш және өндірістік қатынастың ауыл шаруашылығындағы
тиімділігі. Саланың әртүрлі кезеңдегі дамуында әртүрлі өңдеулер мен
жағдайлар оны белгілеуді, іске асыруды ауыл шаруашылық өндірісін тиімді
жүргізуді қамтамасыз етті.
Кейінгі жылдары бүкіл отандық ауыл шаруашылық экономикалық зерттеу
институты (экон.ғылымд.докторы, профессор В.А.Свободин, И.С.Санду, М.В.
Свободина және экон. ғылым канд-ты И.Резникова) ғалымдары ауыл шаруашылығы
өндірісінің экономикалық тиімділігін анықтау үшін ұсыныс жасап шығарды,
жаңа экономикалық қатынасқа байланысты.
Бұл ұсыныстың негізгі мәселесі - әрбір нақты жағдайда, ауыл
шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін анықтауда барлық өндіріс
факторларын ескеру керек қорытындыны айтады [9].

1.2. Кәсіпорындар қызметінің тиімділік көрсеткіштері және оған әсер
ететін факторлар.

Республиканың ауыл шаруашылығында қалыптасқан теріс тенденциялардың
пайда болуына әсер еткен үш фактор тобын атауға болады:
1. ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп өнімдері бағаларының
диспаритетінің жоғарылауы; бұл топ факторлары ақша айналымын
тұрақтандыру бойынша макроэкономикалық шешімдері мен байланысты;
мемлекет тарапынан қаржылай көмектің қысқаруы; бұл басқару органдары мен
әдістер жүйесінің сан қырлы қайта құрылуы, ірі өндірістердің бөлшектеніп
кетуімен байланысты;
халықтың төлем қабілеті бар сұранысының төмендеуі; бұл топ факторлары
экономиканың нарыққа асығыс, ғылыми негізге сүйенбей өтуімен байланысты
болып отыр [10].
Соңғы жылдары ауыл шаруашылығында жалгерлік келісім шартқа
негізделген ұжымдар қызмет етуі кең етек ала бастады. Ауыл шаруашылығында
фермерлік шаруашылықтар, олардың ассоциациялары, өндірістік кооперативтер
мен серіктестіктер құрыла бастады. Қазақстан Республикасында, ТМД-нің басқа
да елдеріндегідей, бірнеше жыл бойы шаруашылық жүргізудің жаңа нысандарына
өту жұмысы жүріп жатқаны белгілі. Қазақстан Республикасында өндірістік
кооперативтер мен серіктестіктер саны 2007 жылдың басында бірнеше мыңға
жетті [11].
Бұл жағдайда экономикалық механизм өндіргіш күштерінің даму деңгейі
мен өндірістің ұйымдык құрылымына сай, қоғамның экономикалық мүдделерін
ескере отырып, соған лайықты қалыптасуын қажет етеді. Бұл дегеніміз,
экономикалық механизм нарықтық қатынастарда қызмет жасауды қамтамасыз
ететін келісім шарттық, баға, қаржы-несие мен басқа да формаларының
дамуымен байланысты болуы тиіс еді. Бірақта, жағдай былай болып шықпай
отыр.
Сондықтан да, бүгінгі аграрлық реформаның мақсаты өндіріс өсімінің
ынталылығын күшейту болып отыр. Мұның басты шарты — меншік қатынастарының
қайта құрылуы. Егер еңбек құралдарын қолданушы тұлға олардың иесі болмаса,
онда олардың соңғы өнім түсімінің мол болуына ықпал етуі 4-5 есе төмен
болатынын тәжірибе көрсетуде. Сондықтанда, қазірдің өзінде меншіктің түрлі
нысандарын үйлестіру шаралары жүргізілуде.
2006 жылдың мәліметтері бойынша Оңтүстік аймақтағы облыстарында 2,1
мыңға жуық өндірістік кооперативтер мен серіктестіктер жалгерлік
қатынастарға өткен, ал оның 12,3% бөліктерге бөлініп мердігерлік қатынасты
қолдануда.
Аталған нысандар өндіріс тиімділігін арттырудың бірден-бір жолы деп
қарастырылуда. Өндірістің экономикалық тиімділігі, әрқашанда, алынған
нәтиже мен оған кеткен шығын арасындағы қатынаспен, өндірілген өнімнің
тұтынылған ресурстар қатынасымен анықталады. Тиімділіктің негізгі
көрсеткіші мен критерий белгісі құрылған ұлттық табыс болып келсе, ал ауыл
шаруашылығында — жалпы табыс болып келеді. Бұл көрсеткіште тек экономикалық
ғана емес, әлеуметтік тиімділік те көрініс табады. Өйткені, ұлттық табыс
құрамында қажетті өнім, яғни тұтыну қоры есепке алынады.
Өндіріс тиімділігі — бұл өндірілген өнімнің өндіріс барысында
тұтынылған жанды және жансыз еңбек шығындарының жиынтығына қатынасы болып
табылады. Іс жүзінде, ағымдағы еңбек пен материалды шығындардың мазмұнын
дәл бекіту, өндіріс элементтерінің әсер етуін түпкілікті зерттеу,
пайдаланылатын ресурстарын өндіріс тиімділігінің көрсеткіштерімен өлшеу
қажет. Өндіріс шығындарының құрамын ғана білу жеткіліксіз, сонымен бірге
ауыл шаруашылық кәсіпорындарының қызметі мен табиғат құбылыстарын бағалау
да қажет.
Бұл өндірістік қатынас мәнін көрсететін экономикалық процесс пен
заңдылықтармен тығыз байланысты. Аграрлық экономика ғылымында өндіріс
тиімділігін бағалау негізінде ресурстарды функционалды пайдалану мәніне
негізделген принцип болуы қажет деген пікір кең анықталуда [12].
Өзара байланыстардың диалектикалық принципіне сүйене отырып,
шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмін жетілдіру өндірістің
экономикалық тиімділігінің өсіміне мүмкіндік береді деген қорытындыға
келісуге болады, және керісінше, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін
арттыру міндеті экономикалық шаруашылық жүргізудің жаңа әдістерін іздестіру
бағытында үлкен күш-жігерді талап етеді.
Қазақстан Республикасы экономикасының нарықтық қатынастарды дамытуға
бағытталуы ауыл шаруашылығында көп өндірістің қалыптасуы менен анықталады.
Сондағы меншіктің барлық нысандары нарықта өз орнын табады. Академик
А.Сатыбалдиннің көзқарасы бойынша, бұл процесте басты мәселе кәсіпорындар
арасындағы бәсеке емес, еңбек, жер және т.б. өндірістік ресурстарды тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін шаруашылық жүргізудің мақсатқа сай жүйесін
құру мәселесі болу керек [13].
В.Свободин меншік нысандарының өндіріс тиімділігі факторларына ықпал
етудің келесі аспектілерін бөледі. Ең алдымен, бұл ресурстарды тиімді
пайдалану. Мұнда өндірістің жоғары көрсеткіштерін қамтамасыз ететін меншік
нысандары қажет етіледі. Кәсіпорынның табысын бөлу өндірісті кеңейту, ұжым
мүшелерінің үйлесімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырылу
керек. Ағымды авансылау және соңғы нәтижелер бойынша төлемдер кәсіпорынның
жалпы табысын максимизациялау мақсатында, бұл жүйені барынша жекешелендіру
негізінде іске асырылуы шарт. Әсіресе, нарықтық экономика жағдайында
кадрлардың біліктілігі мен кәсіпкерлік факторларының мәні артуда [14].
Қаншама жетілген материалды-техникалық база, күрделі қаржылар
бойынша түрлі жеңілдіктер болмасын, тиімді шаруашылық жүргізудің
экономикалық механизмінің болмауы елеулі нәтиже бере алмайтынын
дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Өндіріс тиімділігінің өсімі шаруашылық
жүргізудің жетілген экономикалық механизмінің қызмет етуінсіз мүмкін емес
(шаруашылық жүргізудің жетілген экономикалық механизмінің қызмет етуі
арқылы өндіріс тиімділігінің өсімі қамтамасыз етіледі). Алып-сату
принципіне негізделген нарықтық қатынастар өндірісті (өндірушіні) түлыну
процесімен (тұтынушылармен) экономикалық үйлестіру құралы болып табылады.
Олар, сонымен бірге, тауар сапасының қоғамдық бақылау құралы да болып
есептеледі. Ауыл шаруашылық өндірісін мемлекет тарапынан реттеу, тапсырыс
беру, несие, салық, саланың даму бағдарламасын құру құралдарымен жүзеге
асырылуы шарт.
Мемлекет тарапынан ауыл шаруашылық өндірісінің өсу қарқыны мен
өндіріс құрылымын реттеу қажеттілігі бірқатар себептермен анықталады:
ауыл шаруашылық өндірісінің табиғи жағдайларына байланысты;
мемлекеттің қаржы-несие саясатына тәуелді болуына байланысты;
ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп өнімдері арасында эквивалентті тауар
алмасуының сақталуына байланысты.
Ауыл шаруашылығы нарықтық экономиканы мемлекет тарапынан реттеудің
негізгі объектісі болып келеді. Өйткені, халық тұтыну тауарларының 70%
жуығы ауыл шаруашылық шикізатынан жасалынып шығарылады, ал ауыл шаруашылық
өнімінің бағалары қоғамдық еңбек бағасына тікелей түрде әсер етеді.
Мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты халықты ауыл шаруашылық шикізатынан
жасалған азық-түлікпен барынша қамтамасыз ету мақсатында аграрлық өндіріске
көмек көрсету, экспорт мүмкіндіктерін арттыру, ауылды әлеуметтік жағынан
дамыту болып отыр.
Жалпы алғанда мемлекеттік реттеу аграрлық өнім мен өнеркәсіп
өнімдеріне деген баға деңгейіне шолу жүргізіп, ауыл шаруашылық тауар
өндірушілерінің ең болмағанда төменгі табыстылығын камтамасыз ету керек.
Ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің табыстылығын кепілдеме бағалары,
қаржыландыру мен несиелеу жүйесі арқылы ғана қамтамасыз етуге болады.
Мемлекеттік реттеу ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің нарық
жағдайына бейімделуін қолдап, өндірістің қайта құрылуына көмек беріп, оны
ынталандырып, нарыққа толық өту үшін барлық жағдай жасап, ауылда әлеуметтік
және мүліктік сақгандыру жүйесін күрып отыруға бағытталуы шарт. Мемлекет
нарық инфрақұрылымының дамуына, көтерме сауда жүйесінің қалыптасуына,
сервистік қызмет жүйесінің құрылуына септігін тигізуі керек.
Экономикасы дамыған шет мемлекеттерде экономиканы мемлекеттік реттеу
механизмдері тиімді қызмет етіп отырған кезде Қазақстан бұндай
механизмдерді іс-жүзіне толық асыра алмай келеді. Сондықтан да,
агроөнеркәсіп кешенінің салаларын салыстырмалы түрде теңестіру, пайданы
өндірушілер, өңдеушілер мен тұтынушылар арасында үйлестіру мақсатында
қарастырылып отырған саладағы өндірісті ұйымдастырудың қалыптасқан
нысандарын талдау қажеттілігі туындап отыр [15].
Мемлекеттік реттеу типтерге, түрлерге, нысандар мен әдістерге
бөлінеді.
Мемлекеттік реттеудің келесідей типтерін бөліп қарастыруға болады:
- каржылық, бағалық, несиелік, валюталық, әкімшілік реттеуге
жататын экономикалық мемлекеттік реттеу типі;
- салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-несиелік, кедендік-тарифтік,
валюта-каржылық, шаруашылық ішіндегі реттеуге кіретін қаржылық мемлекеттік
реттеу типі.
Мемлекеттік реттеу нысандары қаржы категорияларының түрлеріне сәйкес
болатын процестерді сипаттайды. Мысалы, бюджеттік реттеу нысандарына
қаржыландыру мен несиелеуді жатқызуға болады.
Мемлекеттік реттеу процесін жіктеудің ең көп қолданатын
әлементтеріне реттеу әдістерін жаткызуға болады. Бұлар да жекелей
нысандарына сай келуі немесе бірнеше нысандарда қолданылуы мүмкін.
Нарықтағы шаруашылық субъектілер арасындағы экономикалық қарым-
қатынастар баға механизмі арқылы реттелінеді.
Ұдайы өндіріс пен шаруашылық жүргізудің экономикалық механизмінің
қызмет етуінде бағаның ролі аса маңызды. Оның неғұрлым нақты анықтамасын
Т.Есіркепов айқындап берген болатын. Оның пікірі бойынша баға шаруашылық
механизмдерінің келеңсіз экономикалық құбылыстарды көрсетіп беретін басты
әлементі болып келеді. Нақ осы баға бүкіл шаруашылық байланыстар жүйесіне
инвестицияларды, жұмыс күші ағымын өзгертуге, өндірісті кеңейтуге
тиімділігін арттыру мәселесін ғылыми тұрғыда жасап шығаруға түрткі береді
дегенді айтқан [16].
Бағалар қоғамдық өндірістің шығындарын өлшеуге мүмкіндік береді,
айырбастың эквиваленттілігін, экономикалық мүдделерін қамтамасыз етеді,
өндірісті ынталандырады, сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасын реттейді.
Осыны ескере отырып, мемлекеттің экономикалық саясатының міндеті бағаларды
басқару, олардың тым өсіп кетпеуін бақылау, тұтыну нарығы мен өндіріс
құралдар нарығындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ету болуы керек.
Өнеркәсібі дамыған мемлекеттердің тәжірибесі мемлекеттік органдардың
бағаларды реттеу қызметі, бағалардың құрт ауытқуын және монополиялар
жағынан бағалық диктатты жоюға бағытталатынын көрсетіп отыр. Мемлекеттің
тікелей әсері бағаларды тікелей реттеу мен оларды бақылау арқылы жүзеге
асыру.
Мемлекеттердің көбінде заңдар, жарғылар, ережелер түріндегі
багаларды реттеу негізі қалыптасып қалган. Сонымен қоса, бағалар, олардың
деңгейі мен динамикасы туралы статистикалық ақпараттың баспаға шығарылуы
дағдыға айналған.
Баға белгілеу — бұл тауар мен қызметтерге баға қалыптасуының
процесі. Баға белгілеудің екі негізгі моделін бөлуге болады:
белгілі-бір тауар нарығындағы ұсыныс пен сұраныс арасындағы ара-қатынас
негізінде қызмет ететін нарық бағасы;
өндіріс пен айналым шығындары ескерілетін шығындық баға белгілеу қағидасы
негізінде мемлекеттік органдармен анықталынатын орталықтандырылған
мемлекеттік бағалар.
Ауыл шаруашылығы сатып алатын өнеркәсіп өнімі мен қызметтер
бағаларының өсуі салдарынан ауыл шаруашылық өнімнің өзіндік құнында
құрылымдық өзгерістер байқалады. Ауыл шаруашылық кәсіпорындары сатып
алатын өндірістік ресурстардың қымбаттауы, өндіретін өнімнің өзіндік
құн құрамында мұнай өнімдері, энергия мен амортизациялық төлемдерге
жұмсалатын шығымдардың құрт өсуіне алып келді. Бұл жағдай баға белгілеуді
бақылау және халық шаруашылығының түрлі салалар өндірушілерінің мүдделерін
үйлестіру бойынша мемлекет өз функцияларын орындаудан іс-жүзінде бас
тартқанын көрсетіп отыр.
Сұраныс пен ұсынысқа ғана негізделген бәсекенің әлсіз даму процесі
бағалардың қоғамға қажетті шығындардан алшақтап кетунің себебі болады.
Осыған байланысты, нарық жағдайында ауыл шаруашылық өнім бағаларын мемлекет
тарапынан реттеудің практикалық маңызы сакталуы шарт. Сондықтан,
республикадағы аграрлық өндірістің дамуының басты көрсеткішіне ауыл
шаруашылық өнімі мен өнеркәсіп өнімдеріне деген баға паритетінің қайта
қалпына келтіруін жатқызуға болады [17].
Осыны негізге ала отырып, мемлекеттік саясаттың концептуалдық негізі
ретінде бағаларды ұсыныс арқылы мемлекет тарапынан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.