Вулканизм. Геотектоникалың ңозғалыстар. Жер қыртысыкың қүрылымдың элементтері

Жоспар
Кіріспе

1 Вулканизм
2. ГЕОТЕКТОНИКАЛЫҢ ҢОЗҒАЛЫСТАР
3. ЖЕР ҚЫРТЫСЫКЫҢ ҢҮРЫЛЫМДЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ

Эффузивтік (латын тілінде «эффузио» — тасып төгілу деген мағынада) магматизм немесе вулканизм (латын тілінде «вулканус» — от құдайы деген мағынада) магманың жер бетіне тасып төгілуімен байланысты процестерді түгел қамтиды.
Магманың алғашқы құрамындағы үшпалы компоненттер жердің терең кабаттарында (өте жоғары қысым күштеріне байланысты) ерітінді түрінде кездеседі. Олар магманың жоғары қабаттарға кетерілу бармсында (тек-тоникалық жарықтарды бойлап) біртіндеп газға айналып ауа қабатына ұшып кетеді. Сондықтан да жер бетіне тасып төгілген магманың құрамында (алғашқы магмамен салыстырғанда) үшпалы компоненттер өте аз мөлшерде ғана кездеседі. Мұндай магма лава (грек ті-лінде «лава» — су басу деген мағынада) деп, ал вулкан атқылау процесі эруптивтік (латын тілінде эруптиус»— лақтырып тастау деген мағынада) әрекеттер_ деп аталады.
Лавалар жер бетіне орталық ірі жары ;тар немесе тектоникалык жарықшақтар арқылы ақтарылады Бұл процестердің нәтижесінде жанар-таулар пайда болады.
Вулкандық лава орталық өзек арқылы атқылайтын жағдайда конус пішінді жанартаулар (күмбездер, тасқындар), ал тектоникалық жарықшақтар арқылы тасьш тегілгенде лава жамылғылары (жабын) түрінде түзіледі. Вулканның қүрылымдық элементтері мына төмен-дегідей 1) әрбір вулканның өзіндік каналы (өзегі) болады; 2) вулкандық өзектің жер бетіне шығып жатқан аузын (сағасын) кратер деп атайды; 3) ейбір ірі вулкандардың орталық өзегіне қосымша кейде бүйірлік каналдар кездесіп отырады, олар паразиттіқ вулкандар деп аталады; 4) вулкандық қопарылыс кезінде вулкан кратерінің опырылып құлауына байланысты, оның орнында кең көлемді (диаметрі 15 км-ге дейін), дөңгелек пішінді апан-шұңқырлар пайда болады. Олар кальдера (италья тілінде қазан шұңқыр деген мағынада) деп аталады

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

VI. 2. 2. Вулканизм
Эффузивтік (латын тілінде эффузио — тасып төгілу деген мағынада)
магматизм немесе вулканизм (латын тілінде вулканус — от құдайы деген
мағынада) магманың жер бетіне тасып төгілуімен байланысты процестерді түгел
қамтиды.
Магманың алғашқы құрамындағы үшпалы компоненттер жердің терең
кабаттарында (өте жоғары қысым күштеріне байланысты) ерітінді түрінде
кездеседі. Олар магманың жоғары қабаттарға кетерілу бармсында (тек-
тоникалық жарықтарды бойлап) біртіндеп газға айналып ауа қабатына ұшып
кетеді. Сондықтан да жер бетіне тасып төгілген магманың құрамында (алғашқы
магмамен салыстырғанда) үшпалы компоненттер өте аз мөлшерде ғана кездеседі.
Мұндай магма лава (грек ті-лінде лава — су басу деген мағынада) деп, ал
вулкан атқылау процесі эруптивтік (латын тілінде эруптиус— лақтырып тастау
деген мағынада) әрекеттер_ деп аталады.
Лавалар жер бетіне орталық ірі жары ;тар немесе тектоникалык
жарықшақтар арқылы ақтарылады Бұл процестердің нәтижесінде жанар-таулар
пайда болады.
Вулкандық лава орталық өзек арқылы атқылайтын жағдайда конус пішінді
жанартаулар (күмбездер, тасқындар), ал тектоникалық жарықшақтар арқылы
тасьш тегілгенде лава жамылғылары (жабын) түрінде түзіледі. Вулканның
қүрылымдық элементтері мына төмен-дегідей 1) әрбір вулканның өзіндік каналы
(өзегі) болады; 2) вулкандық өзектің жер бетіне шығып жатқан аузын
(сағасын) кратер деп атайды; 3) ейбір ірі вулкандардың орталық өзегіне
қосымша кейде бүйірлік каналдар кездесіп отырады, олар паразиттіқ вулкандар
деп аталады; 4) вулкандық қопарылыс кезінде вулкан кратерінің опырылып
құлауына байланысты, оның орнында кең көлемді (диаметрі 15 км-ге дейін),
дөңгелек пішінді апан-шұңқырлар пайда болады. Олар кальдера (италья тілінде
қазан шұңқыр деген мағынада) деп аталады
Қазіргі кезде орталық (вулкандық) аппараттар түрінде түзілген
жанартаулар жер бетінде кең таралған. Ал тектоникалық жарықшақтар арқылы
тасып төгілетін вулкандар саны өте аз (Исландияда Лаки вулканы, Камчаткада
Толбачик вулканы және т. б.). Олар зор аймақты алып жатады. Мысалы,
Исландияда (1873 ж.) ұзындығы 32 км-лік жарықшақ арқылы тасып төгілу
нәтижесінде құралған базальт жамылғысының аумағы 557 шаршы километр
екендігі белгілі.
Вулкандық заттар сұйық, қатты және газ күйінде кездеседі.
Сұйық күйдегі вулкандық заттар (лавалар) температураға және химиялық
құрамының ерекшеліктеріне (ең алдымен кремиий тотығының мөлшеріне) қарай
қышқыл, орта, негізді және өте негізді (ультранегізді) болып ажыратылады.
Олардың қоюлығы мен тутқырлығы, жылжымалылығы және т. б. физикалық
қасиеттері вулкан атқылау процестерінің маңызды көрсеткіштері болып
есептеледі. Мысалы, негізгі құрамы темірлі-магнийлі қосындыларға бай болып
келетін, ал кремний тотығы аз мөлшерде кездесетін, температурасы жоғары
(1200°С) ультранегізді және негізді лавалардың (базальттық және пикриттік)
тұтқырлығы аз болғандықтан, олар тез қозғалғыштық қасиетімен
сипатталады.
Соған байланысты мұндай лавалар ағыны қатты тасқындар мен жамылғылар
құрап, кең аймақты алып жатады. Құрамы қышқыл және орта (липариттік,
температурасы 750—1000°С лавалардың түтқырлығы жоғары болғандықтан
(базальттық лавалармен салыстырғанда), олар баяу қозғалады. Сондықтан
мұндай лавалар (кратерден шығысымен-ақ) тез қатайып үзындығы өте қысқа
тасқындар түрінде немесе конус пішінді күмбездер мен мұнаралар құрайды.
Вулкандық лавалар қатая келе эффузивтік тау жыныстарын түзеді.
Қатты күйдегі вулкандық заттар пирокластикалық заттар (грек тілінде
пир — от, кластикос — белшектенген деген мағынада) деп аталады. Олар
вулкандық қопарылыс кезінде атмосфера қабатына лақтырыл-ған ыстық лаваның
кесек бөлшектері мен (ірілі-ұсақты) шаң тозаңдардан немесе күл-
топырақтардан және кратерді құрайтын тау жыныстарының сынық белшектерінен
қүралады. Осындай жолмен пайда болған заттар кабат-талып, жинала келе
пирокластикалық (отты кесек бөлшектерден құралған) жыныстар түзіледі.
Вулкандық заттар ірілі-үсақтығына қарай тертке бөлінеді:
1. Вулкандық күлдер (0,25 мм) дала шпаттары, авгит, алдамшы мүйізше және
вулкандық шыныдан құралған шаң-тозаңдар түрінде кездеседі. Олар ауа
кабатына 10 км-ге дейін жоғары көтеріледі. Қейде вулкандық күл атмосфера
қабатында конденсациялық процестерге байланысты су буымен араласып, жер
бетіне жаңбыр болып жауады. Жанартаулардыд беткейінен күлай аққан вулкандық
күл аралас жаңбыр суы (лахари) орасан зор қарқынмен жолында кездескен
кедергілерді бүзып-жарып селді тасқын туғызады. Вулкандық күл вулкандық
заттардыд негізгі құрамын құрайды. Мысалы, Аляс-када болған (1912 ж.)
вулкан аткылауы кезінде (Қат-май жанартауы) мөлшері 20 км3-дей вулкандык,
заттар лақтырылғандығы белгілі. Оның 90%-і вулкандық күл түрінде бөлініп
шықты. 25 сағ уақыт ішінде вулкандық күл қабатының қалыңдығы 4 м-ге дейін
жетеді. Вулкандық күл өте жеңіл болғандықтан шаң-тозаңдар түрінде алыс
қашықтыққа желмен ұшып-қонады. Вулкандық күлдер, вулкандық қүмдармен аралас
кездескен жағдайда, тығыздала келе цементтеліп вулкандық туфтар түрінде
түзіледі. Ал вулкандық күл көлдер мен теқіздерге шөгіп, құм мен лай
араласқан жағдайда туффиттер түзіледі. Вулкандық құмдар мен күлдер өте
құнарлы топырақ қабатын қүрайды.
2. Вулкандық құмдар жай көзбен көрінетін ірілі-үсақты қиыршықтар
(0,5—2 мм) түрінде кездеседі.
3. Лапиллилер (италья тілінде лапилли — үсақ тастар деген
мағынада) вулкан атқылауы кезінде ауа қабатында қатайып пайда болған
лаваның ірілі-үсақты (10—30 мм) бөлшектерінен қүралады.
1. Вулкандық бомбалар көлдснең қимасы.5—10 см-деп бірнсше метрге дейін
жететін ірі кесектер қүрайды. Вулкандық кесек бөлшектерінің орын ауыстыру
қашықтығы олардың мөлшеріне тығыз байланысты. Егер вул-кандық бомбалар меп
лапиллилер вулкандық кратерлер' жоне вулкандық конустар құрайтын болса, ал
вулкандық күлдер алыс қашықтыққа желмеп үшып-қонады. Мысалы, қазіргі кездс
сөнгеп Кавказ вулкандарыныд күл-топырақтары Воронеж облысыныц
территориясында шөгінді жыныстар арасынаи табылғандығы белгілі. Әр түрлі
мелшердегі (ірілі-үсақты) вулкандық заттар бірігіп, цементтеліп вулкандық
брекчия (женттастар) құ-ралады.
Газ күйіндегі заттар вулкан атқылау барысында орталық кратер, бүйірлік
кратерлер және т. б. жарықтар меп жарықшақтар арқылы бөлініп шығады.
Олардың негізгі құрамы (60—90%) су буынан тұрады. Атмосфера қабатында су
буы конденсациялық процестерге байланысты суға айналып, нөсер жаңбыр
жауады. Бұл жағдай вулкан атқылау процестерімен қабаттаса жүреді.
Кұрғақ фумаролдар жоғары температурада (500°С) бөлініп натрий, калий,
темір және басқа элементтердіц хлорлы қосындыларының көптігімен
сипатталады. Әдетте, олардың құрамында су болмайды.
Қышқыл фумаролдардың құрамында (қүрғақ фумаролдармен салыстырғанда) су
буы болады, сонымен.қатар хлорлы сутек және күкіртті ангидрид бірге
кездеседі. Олар 300—400°С шамасында бөлінеді,
Сілтілі фумаролдар 180°С шамасыида хлорлы аммонийден бөлініп шығып бүзыла
келе бос аммиак бөліа шығарады. Кейінірек фумаролды газдар (180—100°С
шамасында) сольфатарлы газдармен (италья тілінде сольфатара — кукіртті ыс
дегсн мағынада) алмасады. Олардың негізгі қүрамы су буынан және күкіртті
сутектен (күкіртті фумаролдар) түрады.
Төменгі температурада (100°С) көмір қышқыл газдары және
су буы бөлініп шығады. Мұндай газдар -мофеттер немесе мофетті газдар
(көмірқышқылды фумаролдар) деп аталады.
Температурасы жоғары (хлорлы-күкіртті-көмірқышқылды) фумаралды газдар
вулкандық атқылау әрекеттерінің өте қарқыпдылығып, сольфаторлы глздар —
орташа қарқьшдылығын, ал мофетті газдар вулкандық
. әрекеттердің әлсіздігін сипаттайды.
Магманыд құрамында газдардың көптігі оның қатаю жылдамдығын азайтады, ал
олардыц азаюы (ауа қабатына үшып кетуіне байлааысты) сүйық күйдегі атқылау
заттарының (лавалардың) қатаюын тездетеді.
Вулкандардың түрлсрі. Вулкаі: өміріндс лава атқылау кезеңдері, белгілі бір
уақыт аралнғынла үзіліс кезеңдерімен алмасып отырады, Бірақ 0л жағдайларды
түсіндіретін белгілі бір заңдылық жоқ. .Вульмн атқылау процестерінің
қарқынды кезеңдерінің арасындағы узіліс үш-төрт жылға, немесе ондаған,
кейде тіпті жүздеген-мыңдаған жылдарға созылады..
.Тарихи ұзақ уақыт бойықарқынды әрекеттерімен байқалмаған вулкандар сөнген
жанартаудар (мыса-лы, кавказдық вулкаидар — Казбек және Эльбрус) деп
аталады. Бірақ оларды сөнген (көне) және сөнбеген (қазіргі кездері мезгіл-
мезгіл атқылап түратын) деа ажырату шартты түрде ғана айтылады.,Өйткені
сөнген деп саналған жанартаулар күтпеген жағдайда кенеттен жанданып,
қайтадан атқылауы мүмкін. .Вулкан атқылау құбылысы табиғаттың ең қауіпті
құбылыстарының бірі. болып саналады. Адамзат тарихында оны дәлелдейтін
мысалдар өте көп. Тарихта белгілі Везувий жанартауы біздің эрамыздың 79
жылыда дейін тыныштық күйде болған еді. Бүзыла бастағаы бір кездегі
вулкандық конус. беткейлері орманға айналып, ол жерлерде адамдар тұрып
жатты
Ал 79 жылы Везувий жанартауы қайтадан жандана бастайды. Ең алдымен жер
сілкініп, содан кейін барып лава атқылайды. Вулкан атқылау барысында
көптеген қалалар орасан зор апатқа ұшырайды. Аттары аңызға айналған Италья
қалалары (Помпея, Геркуланум және Стабия) вулкандық бомбалармен бомбыланып,
лава тасқьшымен түгелдей қирап, қалыңдығы 8 м-лік вулкандық күл-топырақ
астына көміледі. Аты шулы бұл апат кезінде отыз мындай адам қаза болғаны
тарихтан мәлім. Кейінірек, Везувий жанартауының вулкандық әрекеттері 1631,
1794, 1872, 1906 және 1944 жылдары бірнеше рет кайталанады. Осындай бір ірі
апаттың мысалы ретінде Зонд бүғазында (Индонезия архипелагы) орналасқан
Кракатау вулкаиын айтуға болады. Бүл апат екі жүз жыл үзілістен кейін барып
қайталанған (27 август 1883 ж.) ірі оқиғалардыц бірі болды.
Жанартаудың атқылауы бірнеше айға созылады. .' Вулкандық қопарылыс кезінде
Кракатау аралының үштен екі (23) бөлігі (ауданы 75 шаршы км шамасында)
жарылысқа ұшырап, оның орнында тереңдігі 300 метр-лік! теңіз шығанағы пайда
болды. Вулкан атқылау кезінде бөлініп шыққан күл аумағы 800 000 шаршы км
ауданды алып жатты. Бүл жағдай. Зонд бұғазында ке-мелердін, жүзуіне де
кедергі жасады.
Вулкандық қопарылыс кезінде пайда болған ауа толқындары Джакарта
қаласына орасан зор зардабын тигізеді. Бұған қосымша, қопарылысқа
байланысты мұхиттарда (Үнді, Тынық және Атлантика мүхиттары) пайда болған
алып толқындар (цунамдар) 37 мыдға жуық адамнын, өмірін өзімен ала кетті.
Жанартау атқылау кезінде естілген гуіл Сингапур мен Австралия жеріне
дейін жеткен. Осы оқиғадан кейін тынышталған Кракатау вулканы 1930 жылы
қайтадан жандана бастайды. Оның бұдан былайғы уақытта қа-шан және қалай
басталатындығыи болжап айту ете қиын. .
Вулкандық әрекеттердің қарқындылығы лавалардың химиялық қүрамына,
теіцдературасына және газ күйіндегі ұшпалы комгюненттердің мөлшеріне тығыз
байланысты.
Негіздік магманың құрамында газ күйіндегі заттар аз болады. Соған
байланысты олар сұйық болып, вулкан атқылау барысында, жер бетіне
кедергісіз оңай тасып төгіледі. Қышқыл магма қою болғандықтан баяу
жылжып, вулкан көмекейінің аузын жауып қалады. Сонымен; бірге олардың
құрамында ұшпалы газдар көп болғандықтан, вулкан атқылау әрекеті қопарылыс
түрінде байқалып, атмосфера қабатына көп мелшерде. қатты күйдегі кесек
бөлшектер лақтырылады.
Сонымен жанартаулар лавалық, аралас және газды-қопарылыс туғызатьш
вулкандар больл ұш топқа ажыратылады. Олардың әрқайсысы вулкандардың
бірнеше турлерн біріктіреді
Лапалық немесс эффузивтік топқа жататын вулкандар лавалардың оп-оңай
кедергісіз тасып тегілуімен сипатталады. (Мысалы, Ислаидия жерінде
байқалатын лавалық вулкандар мен Гаваялық вулкандар.)
'Вулкандық таулар (жанартаулар) қазіргі кездерде де пайда болады
Мысалы, Мексика жерінде 1943 жылы егін даласында (жүгері арасыыда)
Дарикутин атты вулкан пайда болып, 10 жыл шамасында вулкан атқылау
әрекеттері байқалады. Бірінші жылы 350 м-лік вулкан-ық конус құралып, үш
жылдан соң оның биіктігі 580 м-ге дейін жетеді. Бұл вулканныи бір кездегі
Танситаро атты (ескі) сөнген вулканның етегінде құралғандығы белгілі болды.
Жер бетіндегі вулкандар кұрлықтық және су асты вулкандары болып
бөлінеді. Құрлықтық вулкандар әдетте'тектоникалық ірі және терең
жарықтардың бойында мұхит жағалаулары мен аралдық доғалар тізбегін бойлай
орналасады. Ал су асты вулкандары мұхит түбінде және мұхиторталық жоталарда
кездеседі. Кейде вулкандық атқылау кезінде (лавалардың өте көп мөлшерде
бөлініп шығуына байланысты); вулкандық аралдар пайда болады (Гавая
аралдары).
Вулкандардың жарықшақтық тұрлері жер қыртысының тектоникалық ірі
жарықтары мен жарықшақтарын бойлап жер бетіне лава түрінде тасып тегіледі.
Құрамы негіздік лава қатая келе базальтты жамылғылар құрайды. Исландия
жерінде кездесетін вулкандардың жарықшақтық турлері ұзындығы ондаған
километрлік жарылыстар бойында базальттық лавалар түрінде (орасан зор
мөлшерде) тасып төгіледі. Мысалы, 1783 жылы Лаки атты вулкан ~ 12,5 км3
мөлшерде лава атқылап, 560 шаршы километрлік ауданды қамтитын жамылғы
құрайды. Мұнан басқа Гекке атты вулкан (1847— 1848 ж. ж.) өте кеп мөлшерде
лава атқылайды. Жарық-шақтық атқылау өнімдері, әсіресе ерте кездегі
геологиялық кезеңдерде кептеп кездеседі.
Гаваялық вулкандар түрі Гавая аралдарында (Мау-на-Лоа және Килауэа
вулкандарында) кездеееді. Олардың құрамы температурасы жоғары (~1200°С)
негізді базальтты лавалардан түрады. Сондықтан да мүндай лавалар өте
қозғалмалы болып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.