Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында

Жоспар
Кіріспе

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
І. Қазақстан большевиктік реформалаудың алғашқы кезеңінде
(1920.1925жж)
1. Жаңа экономикалық саясат
2. 1921.1922 жылдардағы жер.су реформасы
3. Түркістан Республикасының ұлттық мемлекеттік межелеу
4. Қазақ АКСРның КСР одағына кіруі
5. Қазақ зиялылырының кеңестік билікті ұлттық мүддеге жұмылдыру әрекетіжәне оның сәтсіздігі
Қорытынды

Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қазақ елінің әкімшілік-саяси орталығы әрі уақытша астанасы - Орынбор қаласы болғаны тарихтан белгілі. Кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңінде қазақ елі Орынборды ірі саяси һәм мәдени орталық деп қабылдап, оны Бас қала (1920-1925 ж.ж.)дәрежесіне көтерді. Астанамыз деп арқа сүйеді. Бірақ Орынбор қазақ үшін астана болып, көп уақыт тұра алған жоқ. Оған сол кездегі әртүрлі тарихи жағдайлар тікелей ықпал етті. Оның ең негізгісі шекараны айқындау, ара-жікті ашу мәселесі болды. Айталық, тарихи құжаттар куәландыратындай, 1922-1923 жылдары ұлттық-территориялық межелеу басталды. Міне, сол ішкі межелеу салдарынан елдің арқа сүйеп отырған астанасы көрші Ресей жерінде қалып қойды. Алыс жылдардан жеткен аңыз тектес әфсанаға сенсек, бұл қазақтың сосынғы тағдыры мынадай болып өрбиді. Атам заманнан үйреніп алған әдеті бойынша дереу үйді жығып, асығыс-үсігіс көше жөнеліпті. Әлбетте, біз сөз еткен жайттар, сөз жоқ, бүгінгі ұрпаққа ертегі сияқты естілер. Ал, тарихи құжаттарға сүйенсек, расында да осы Ақмешіт қаласының арғы-бергі тарихы тұп-тура ертегіге ұқсас. Оған көз жеткізу үшін енді аз-кем тарихи құжаттарға көз жүгіртелік. XІX ғасырдың бас кезінде Орта Азияда Қоқан, Хиуа және Бұқара хандықтары билік құрды. Олар дербес мемлекет дәрежесінде өмір сүрді. Бұлар өзара бақталаса, тайталаса һәм жағаласа өмір сүріп жатқан хандық болатын.
Сыр бойындағы елді мекендер екі хандықтың билеп-төстеуінде еді. Айталық, Қоқан хандығы осы күнгі Шиелі ауданындағы Жөлек елді мекеніне табан тіреп, осы төңіректі түгел билеп-төстеді. Ал хиуалықтар қазіргі Арал, Қазалы топырағын, тіпті Қызылордаға жақын төңіректі де өз иелігінде ұстады.
ХІХ ғасырдағы 20-30-шы жылдарға қарай Қоқан хандығы мейлінше күшейіп алды да, өздерінің иеліктеріндегі жерлерін солтүстікке қарай Арал теңізіне дейін ұзартты. Олар Сырдарияның төменгі ағысында Кіші Орда қазақтарына жататын жерлерге бірқатар бекіністер салып тастады.
Қорғанның ішкі жағына ақ мешіт салынып, соған орай өзі де Ақмешіт аталған бұл бекініс сол кездегі ең биік әрі көрнекті ғимарат болды. Оның қалың қабырғалары кірпішпен қаланып, биік дуалмен қоршалып, айналасына терең ор қазылды. Қамалдың үстіне сегіз көрікті мұнара тұрғызылып, онда күндіз-түні қарауыл тұратын болды. Қоқандықтар жергілікті халықты аяған жоқ, оларды күшпен қорқытып-үркітіп ұстады. Сол жерде егін егетін қазақтар оларға егіннен түскен астығының үштен бірін беріп тұрды, қоқандар мал демей, көмір, шөп, нан, тіпті тары демей, талғамай бәрін де алды. Олардың жерін жыртып, бақшаларын өңдеп, атқораларын тазалаған, қорғанның қабырғаларын түзеген де жергілікті қазақтар. Сөйтіп, бас шұлғып, не десе де айтқандарын орындап отырған халықты бәрібір қыспаққа алушылар көп болды. 1852 жылы Қоқан әскерлері Сырдың оң жағасында өз бетімен көшіп жүрген жүз шақты ауылды қамауға алып, тонады. Мұндай басыну әрекеттері жылдан-жылға өсе түсті.
Бірақ тарих көрсеткеніндей, ол да керемет білгір басшы бола алған жоқ. Жақыпбек қолына билік тиген соң жергілікті халықты мүлде қан қақсатты. Қиянатқа белшесінен батып, өрескел әрекеттерге де барды.
Алайда большевиктер жергіліктілер (отарлаушылардың тілімен — туземдіктер) “маркстік тұрғыдан жетілмеген” деген желеумен, Түркістан үкіметінің құрамына түркістандықтарды, олардың өкілдерінің көпшілігі түгіл бірлі-жарымын да кіргізуден бастартты. Сонда Мұстафа Шоқай басқарған Ұлттық орталық Қоқан қаласына Түркістан мұсылмандарының Төтенше құрылтайын — ІV съезді шақырды. Бұл — кеңес депутаттары шовинистік билік құрған съезден бір апта өткенде орын алған оқиға еді.
Ол Париждегі орыс эмиграциясы баспасөзіне [“Дни” (“Күндер”), “Последние новости” (“Соңғы жаңалықтар”) газеттеріне], Батыс Еуропа газет-журналдарына саяси-публицистикалық мақалаларымен атсалысты. Стамбулда 1927—31 жылдары “Йени Түркістан” (“Жаңа Түркістан”), Берлинде 1929—39 жылдары “Яш Туркистан” (“Жас Түркістан”) журналдарын шығарды. Олардың бас редакторы әрі саяси жетекшісі болды.
Бірнеше ғылыми монография жазды.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
І. Қазақстан большевиктік реформалаудың алғашқы кезеңінде
(1920-1925жж)
1. Жаңа экономикалық саясат
2. 1921-1922 жылдардағы жер-су реформасы
3. Түркістан Республикасының ұлттық мемлекеттік межелеу
4. Қазақ АКСРның КСР одағына кіруі
5. Қазақ зиялылырының кеңестік билікті ұлттық мүддеге жұмылдыру
әрекетіжәне оның сәтсіздігі
Қорытынды

Қазақстан большевиктік реформалаудың алғашқы
кезеңінде (1920-1925жж)
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында қазақ елінің әкімшілік-саяси
орталығы әрі уақытша астанасы - Орынбор қаласы болғаны тарихтан белгілі.
Кеңестік дәуірдің алғашқы кезеңінде қазақ елі Орынборды ірі саяси һәм
мәдени орталық деп қабылдап, оны Бас қала (1920-1925 ж.ж.)дәрежесіне
көтерді. Астанамыз деп арқа сүйеді. Бірақ Орынбор қазақ үшін астана болып,
көп уақыт тұра алған жоқ. Оған сол кездегі әртүрлі тарихи жағдайлар тікелей
ықпал етті. Оның ең негізгісі шекараны айқындау, ара-жікті ашу мәселесі
болды. Айталық, тарихи құжаттар куәландыратындай, 1922-1923 жылдары ұлттық-
территориялық межелеу басталды. Міне, сол ішкі межелеу салдарынан елдің
арқа сүйеп отырған астанасы көрші Ресей жерінде қалып қойды. Алыс жылдардан
жеткен аңыз тектес әфсанаға сенсек, бұл қазақтың сосынғы тағдыры мынадай
болып өрбиді. Атам заманнан үйреніп алған әдеті бойынша дереу үйді жығып,
асығыс-үсігіс көше жөнеліпті. Әлбетте, біз сөз еткен жайттар, сөз жоқ,
бүгінгі ұрпаққа ертегі сияқты естілер. Ал, тарихи құжаттарға сүйенсек,
расында да осы Ақмешіт қаласының арғы-бергі тарихы тұп-тура ертегіге ұқсас.
Оған көз жеткізу үшін енді аз-кем тарихи құжаттарға көз жүгіртелік.
XІX ғасырдың бас кезінде Орта Азияда Қоқан, Хиуа және Бұқара хандықтары
билік құрды. Олар дербес мемлекет дәрежесінде өмір сүрді. Бұлар өзара
бақталаса, тайталаса һәм жағаласа өмір сүріп жатқан хандық болатын.
Сыр бойындағы елді мекендер екі хандықтың билеп-төстеуінде еді.
Айталық, Қоқан хандығы осы күнгі Шиелі ауданындағы Жөлек елді мекеніне
табан тіреп, осы төңіректі түгел билеп-төстеді. Ал хиуалықтар қазіргі Арал,
Қазалы топырағын, тіпті Қызылордаға жақын төңіректі де өз иелігінде ұстады.
ХІХ ғасырдағы 20-30-шы жылдарға қарай Қоқан хандығы мейлінше күшейіп
алды да, өздерінің иеліктеріндегі жерлерін солтүстікке қарай Арал теңізіне
дейін ұзартты. Олар Сырдарияның төменгі ағысында Кіші Орда қазақтарына
жататын жерлерге бірқатар бекіністер салып тастады.
Қорғанның ішкі жағына ақ мешіт салынып, соған орай өзі де Ақмешіт
аталған бұл бекініс сол кездегі ең биік әрі көрнекті ғимарат болды. Оның
қалың қабырғалары кірпішпен қаланып, биік дуалмен қоршалып, айналасына
терең ор қазылды. Қамалдың үстіне сегіз көрікті мұнара тұрғызылып, онда
күндіз-түні қарауыл тұратын болды. Қоқандықтар жергілікті халықты аяған
жоқ, оларды күшпен қорқытып-үркітіп ұстады. Сол жерде егін егетін қазақтар
оларға егіннен түскен астығының үштен бірін беріп тұрды, қоқандар мал
демей, көмір, шөп, нан, тіпті тары демей, талғамай бәрін де алды. Олардың
жерін жыртып, бақшаларын өңдеп, атқораларын тазалаған, қорғанның
қабырғаларын түзеген де жергілікті қазақтар. Сөйтіп, бас шұлғып, не десе де
айтқандарын орындап отырған халықты бәрібір қыспаққа алушылар көп болды.
1852 жылы Қоқан әскерлері Сырдың оң жағасында өз бетімен көшіп жүрген жүз
шақты ауылды қамауға алып, тонады. Мұндай басыну әрекеттері жылдан-жылға
өсе түсті.
Бірақ тарих көрсеткеніндей, ол да керемет білгір басшы бола алған жоқ.
Жақыпбек қолына билік тиген соң жергілікті халықты мүлде қан қақсатты.
Қиянатқа белшесінен батып, өрескел әрекеттерге де барды.
Алайда большевиктер жергіліктілер (отарлаушылардың тілімен —
туземдіктер) “маркстік тұрғыдан жетілмеген” деген желеумен, Түркістан
үкіметінің құрамына түркістандықтарды, олардың өкілдерінің көпшілігі түгіл
бірлі-жарымын да кіргізуден бастартты. Сонда Мұстафа Шоқай басқарған Ұлттық
орталық Қоқан қаласына Түркістан мұсылмандарының Төтенше құрылтайын — ІV
съезді шақырды. Бұл — кеңес депутаттары шовинистік билік құрған съезден бір
апта өткенде орын алған оқиға еді.
Ол Париждегі орыс эмиграциясы баспасөзіне [“Дни” (“Күндер”),
“Последние новости” (“Соңғы жаңалықтар”) газеттеріне], Батыс Еуропа газет-
журналдарына саяси-публицистикалық мақалаларымен атсалысты. Стамбулда
1927—31 жылдары “Йени Түркістан” (“Жаңа Түркістан”), Берлинде 1929—39
жылдары “Яш Туркистан” (“Жас Түркістан”) журналдарын шығарды. Олардың бас
редакторы әрі саяси жетекшісі болды.
Бірнеше ғылыми монография жазды.
Қоғамдық-саяси жұмыстардың бел ортасында жүрді. “Кавказ, Түркістан
және Украина халықтарының достығы” деп аталатын, шетелде өмір сүруге мәжбүр
болған бұрынғы ресейлік эмигранттар ұйымындағы белді қайраткер санатында
танылды.
Замандастарының куәлік етуіне қарағанда, Мұстафа Шоқай мәліметтер
берерде, өзіне жүктелер асқан зор жауапкершілікті әрдайым терең сезініп
отырған. Ол ештеңені асырып айтпаған, қайта, тіпті, деректерді неғұрлым
кішірейтіңкіреп ұсынған. Бірақ, олардың дәйектілігі, дәлдігі күмән
келтірмейтін, ол әрқашан тиянақтылықтан және адалдықтан айнымайтын.
Ал соның бәрі (әрине, өзінің жарияланымдары, шығарып тұрған журналдары
өз алдына бір төбе) Кеңес Одағында жанталаса қарсылық білдірген үлкен шу
туғызып жататын. Мәселен, “Ақ гвардия баспасөзінде жарияланып жүрген
мәлімсіз емес Шоқаевтың мақалалары” мен кейбір қазақ басылымдары арасындағы
“рухани бірлікті” көріп, И.В. Сталин өзінің “қатты шошынғанын” мойындаған-
ды (1925). Ол кеңестік баспасөздің “Шоқаевка өз еркінен тыс орасан зор
материал беруіне” тыйым салуды көздеді, яғни, идеологиялық іске, баспасөз
сынына қатаң бақылау қойылуын талап етті. Олай етпейінше Қазақстанда Кеңес
өкіметі емес, “Шоқаевтардың жеңіске жетуінің ақиқатқа айналуы ықтимал”
деген қорытындысымен тоталитарлық билік жүйесін идеологиялық тұрғыда
нығайту шараларын дәйектеді.
КСРО Орталық Атқару Комитетінің 1928 жылғы желтоқсанда өткен
сессиясында Мұстафа Шоқайдың “Түркістанда жасалған кеңестік төңкерістен
кейінгі екі жыл ішінде орын алған оқиғалар мен материалдар негізінде”, сол
уақыттардағы “дәйексөздер мен материалдарды қиюластыра жинап алып”,
шығыстағы кеңес республикалары халықтарының өмірі сүреңсіз, олар “тұйықта,
кісі шошырлық жағдайда тұр деген ойға Еуропаның, социалистік қауымдардың
қоғамдық пікірін иландыруға тырысуда” деген дабыл қағылды.
Бұл дүрлігіс оның “Кеңестер Орта Азияда” деген кітапшасының француз
тілінде Парижде жарық көруіне (1928) орай туған еді. Кітапқа социалистер
серкелерінің бірі Пьер Ренодель алғысөз бергенін, оның Түркістандағы
большевизм “әкімшілігінің басқару тәсілінің қатыгездігі мен арсыздығы
жағынан ескі патша режимінен еш қалыспайтынын” айтқанын, сондай-ақ кеңестік
ұлт республикаларын жаңа “отар ретінде қарастыра аламыз” деуін, Шоқайдың
осынау еңбегі “қанның, езгі мен надандықтың жантүршігерлік тарихы болып
табылады” деген тұжырымын мінбеден күйіне сөз еткен шешен (белгілі
большевик-қайраткер Шалва Элиава) “Мұстафа Шоқаев типіндегі адамдар,
Ренодель типіндегі адамдар нақты өмірде не болып жатқанын талдауға тиіс
емес” деген кесімді пікір білдірді. Өйткені “олар демократияның ескі
формулалары жетегінде жүр” деп есептейтінін айтты.
Алайда “демократияның ескі формулалары жетегінде жүрген” Шоқай
демократияның жаңа, “кеңестік формуласы” жетегімен әрекет етуші
большевиктердің өтіріктерін, олардың қылмысты істерін — уәде мен нақты
қадам арасындағы кешіруге болмайтын алшақтықтарды әшкерелеуін жалғастыра
береді. Большевиктердің бас көсемі В.И. Лениннің: “Бізді азырақ мақтаса
ғой, көбірек зерттесе ғой”, — деген “өсиетін оның шәкірттері мен
ізбасарларының бойына тоқымағаны қандай өкінішті” екенін айта отырып,
“Түркістан Кеңес билігі астында. Пролетариат диктатурасының мінездемесіне”
деген еңбегінде (1935) кеңестік ұлт саясатының даңғаза ұраны мен нақты
жүзеге асырылуын тағлымды сарапқа салады.

Жаңа экономикалық саясат
Қазақстанда жүргізілген ұжымдастыру мәселесімен тығыз байланысты,
өйткені ұжымдастыру тәріздес күрделі де ауыр мәселені дұрыс шешу үшін оның
қажеттігін теория тұрғысынан дәлелдеу, оны тәжірибеде шешу жолдарын
тұжырымдау, әлеуметтік-экономикалық жақтарының нәтижесін айқындау үшін
қажет еді. Алайда, ауылшаруашылық орта арнаулы білім беретін оқу орны 1918
жылы Жетісуда ашылған болатын.
Қазақстандық тарих ғылымында алғашқы аграрлық өзгерістер деп аталатын
шараларының жүргізілген уақытын Т. Елеуов кеңес өкіметінің алғашқы жылдарын
төрт кезеңге бөліп қарастырған. Онда 1918 ж. жер мәселесін тезірек шешіп,
село кедейлерін 1918 жылдың көктемдегі егіске кірісуі, егіс көлемін
ұлғайту, жерді мемлекет меншігіне өткізу шараларын іске асыру жұмыстарын
бірінші кезең деп алған. Екінші кезеңі деп 1918 жылдың көктемінен 1920
жылдың аяғына дейінгі аралықты қарастырған. Онда жерді тең пайдалану
тәртібі мен еңбек бөлінісі мен жекеменшік жерлерді қайта бөлу. Үшінші
кезеңді 1921-1922 жж. жер, су реформасының жүргізілуі деп алған. 1924-1927
жж. егістік және шабындық жерлерді қайта бөлу шараларын төртінші кезең деп
қарастырған. Сол сияқты Қазақстандағы аграрлық реформаларды

Н. Байғабылов өз зерттеулерінде аграрлық өзгерістерді үш кезеңге бөліп
қарастырған. Онда 1917-1920 жж. бірінші кезең, 1921-1924 жж. екінші кезең
және 1925-1929 жж. үшінші кезең деп алған. Автор аталған жылдар аралығын
республикадағы аграрлық өзгерістердің бастамасы, яғни жалпы бірінші кезең
деп қарастырған. Сонымен қатар, осы кезеңдегі қабылданған аграрлық
реформалар А. Чупековтің тұжырымдауы бойынша, бірінші кезеңге коммунистік
партия мен кеңес үкіметінің аграрлық мәселелерді шешу жаппай ұжымдастыруға
дейінгі уақыт аралығы алынған. Екінші кезеңі 1925 жылмен аяқталып, үшінші
кезең 1925 жылмен басталатындығына назар аудартады. Яғни, 1920-1925
жылдардағы аграрлық заңдар бүкіл республикалық міндеткерлік сипат ала
алмады, және ең бастысы төңкеріске дейінгі жерге орналастыру жұмыстарындағы
әділетсіздікті жоюға бағытталады деп өзі бөліп көрсеткен кезеңдеріне
қысқаша сипаттама берген.
Қазақстандық белгілі тарихшы К. Нұрпейісов жоғарыда аталған үш кезеңді
алғашқы аграрлық өзгерістер жүргізілген жылдар деп атамайды, автор оны
Қазақстанның ауылшаруашылығында көпукладтылықты жою және социалистік
укладтың жеңу үрдісі деп тұжырымдаған. Автордың көрсеткен кезеңдері нақты
жылдармен белгіленбеген. Аталған кезеңдегі Қазақстан мен Орта Азияда
жүргізілген өзгерістерді С. Карамедин екі кезеңге бөліп қарастырған.
Бірінші кезеңі 1917-1922 жылдар аралығы, онда отаршылдық аграрлық
саясаттың, ірі феодалдық жер иеліктері жойылып, өзіндік ерекшеліктерге ие
болды деп көрсеткен. Автордың бір кемшілігі, екінші кезең туралы ештеңе
айтпаған және зерттеуде Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауы жағымды фактор
ретінде сипатталған.
Кеңестік дәуірдегі аграрлық реформаларды үш кезеңге бөлумен келісетін
болсақ, онда бірінші кезеңге – 1917-1940 жылдар, екінші кезеңге – 1941-1964
жылдар, үшінші кезеңге – 1965-1990 жылдар аралығы деп алсақ, бұл мәселе
зерттеу жұмысымыздың хронологиялық ауқымымен тұспа-тұс келмек. Сондықтан
осы кезеңдегі аграрлық реформалардың қабылдануы аграрлық білім беру
жүйесінің қалыптасуына алғышарт болды. 1929 ж. Қазақстандағы алғашқы Мал
дәрігерлік институты мен 1930 ж. Ауылшаруашылық институттарының ашылуы
туралы жүйелі зерттеулердің болмауы өкінішті-ақ. Бұл институттардың құрылу
тарихы туралы мәліметтерді тек мұрағат құжаттарынан алуға болады.
Қазақстан бойынша аграрлық білім беретін үшінші жоғарғы оқу орны 1952 ж.
Семей қаласындағы Семей Зоотехникалық-ветеринариялық институтының ашылуына
50 жыл толу қарсаңында институттың құрылу тарихы мен шығармашылығы жөнінде
жазылған кітаптың маңызы зор болды. Осы сияқты С. Сейфуллин атындағы Ақмола
Аграрлық университеті, Орал қаласындағы Батыс Қазақстан Ауылшаруашылық
институты туралы жинақтарда институттың бүгінгі күнге дейінгі шығармашылық
қызметі жазған. Бұл жинақтарда зерттеу жұмысымызға қатысты көптеген
мәліметтер берілген. Әсіресе, өзінің ашылуынан бастап 1967 ж. дейін Ақмола
Ауылшаруашылық институтының 25 жыл көлемінде филиалдары болып келген
Көкшетау және Қостанай қалаларындағы Ауылшаруашылық институттарының құрылуы
мен өз алдына жеке бөлініп шығу кезеңіне дейінгі шығармашылығы бір жүйеге
келтіріліп сипатталған. Бұл ғылыми жинақтардың аграрлық мәселені зерттеуге
арналған еңбектер жазуда, осы сала бойынша ізденушілердің зерттеу
жұмыстарына берері мол.
1946 жылдан еліміздегі колхоздарды ірілендіру тәрізді өзіндік шырқау
шегіне жеткен әкімшіл-әміршіл жүйеге тән, терең жан-жақты ойластырылмаған,
қисынсыз шараларға жол берілді. Сталиндік асыра сілтеу әрекеттері өз
жалғасын тапты. Дегенменде, ауыл шаруашылығы халық сұранысын өтеумен қатар
жүргізілгендіктен, осы кезеңде жарық көрген әдебиеттердің көпшілігі
кеңестік сипатта болғанымен, ондағы негізгі ауыл шаруашылығын дамытуда іске
асырылған шараларды жоққа шығара алмаймыз. Олардың қатарына А. Пронин, Н.
Кудрявцев, А. Киселевтың еңбектерін жатқызуға болады. Бұл авторлармен ауыл
шаруашылығы дақылдарын егіп өсіру мен жинауды ұйымдастыру және оның
технологиясы зерттелген. Онда еңбекті ұйымдастыру және машина-трактор
агрегаттарын құрастыру, кешенді механикаландыру және автоматтандыру
ұғымдары ашып көрсетілген, еңбек өнімділігін арттыру және ауыл шаруашылық
өнімінің өзіндік құнын арзандату, сондай-ақ ауыл шаруашылық жұмыстарын іске
асырудың жоспарлары туралы жазылған.
1940 жж. мал шаруашылығын дамытудың өзекті мәселелері
С. Абдулпаттаев, К. Дияровтың, К. Рыспаевтың еңбектерінде
қарастырылған. С. Абдулпаттаев мақалаларында мал шаруашылығының ауыр
жағдайының себептері жем-шөп базасының жоқтығымен, табиғи шабындықтар мен
жайылымдардың нашар пайдалануымен, ауылдық жерлердегі фермаларда ауыр
жұмыстар механикаландырылмағандығы және мал шаруашылығында қажетті кәсіби
мамандардың жетіспеушілігімен түсіндірген.
Ауыл шаруашылық еңбеккерлерінің әлеуметтік-экономикалық жағдайы, өмір
деңгейі және мәдени-тұрмыстық мәселелері А. Аубакиров, С. Баишев, Н.
Күзембаев, Х. Абжанов және тағы басқа тарихшылар еңбектерінде
қарастырылған. Аталған авторлар зерттеулерінде әлеуметтік талдау арқылы
ауыл шаруашылығындағы өзгерістерді көрсете отырып, ауыл шаруашылығының
кәсіби мамандардың жетіспегендігіне де тоқталды. Ауыл шаруашылық мамандары
арқылы осы ауыл шаруашылығын дамытуды ғылыми жолмен ұйымдастыру ұсынылған.
Кеңес үкіметі тұсында жазылған еңбектерде аграрлық мәселелер ауыл
шаруашылығын дамыту деп берілген.
А.Н. Құдайбергенов, Б.С. Сүлейменовтың зерттеулерінде Қазақстанның ауыл
шаруашылығының даму үрдісі жан-жақты қарастырылған. Авторлардың
еңбектерінде жоғарғы оқу орындарымен даярланған ауыл шаруашылық мамандары
Қазақстанның ауыл шаруашылығын зерттеуде, оны дамытуда маңызды орын
алатындығы туралы айтылды. Қазақстанның ауыл шаруашылығын дамыту елдің
әлеуметтік-экономикалық, мәдени, тұрмыстық жағдайының көрінісі екендігі
туралы бірқатар деректер берілген. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығын дамыту
адамзаттың даму, өсу жолдарымен байланыстырылып, қарастырылған.
1954 ж.СОКП ОК-нің ақпан-наурыз пленумында қолдау тапқан тың және
тыңайған жерлерді игеру қолға алынды. Тың және тыңайған жерлерді игерудің
келеңсіз салдарына қарамастан экономикалық жағынан тиімділігі – ауыз
толтырып айтарлықтай әрі нәтижелі, мардымды болмады. Қазақстандағы тың және
тыңайған жерлерді игерудің ғылыми негізерін зерттеген В.Е. Казаков , өз
еңбегінде осы жылдары Қазақстанға қанша өндіріс техникаларының әкелгендігі
(трактор, комбайн, ауыл шаруашылық техникалары) жөнінде нақты сандық
көрсеткіштер келтірген. Сонымен қатар, С. Тұрғанбаев пен Б. Қайымовтың
зерттеулерінде тың және тыңайған жерлерді игеру мал шаруашылығының дамуына
жол берді – деген қарама-қайшы пікірлер айтылған, бірақ бұл кеңес үкіметі
тұсында жазылған
1921-1922 жылдардағы жер-су реформасы

Қазақстанда азамат соғысы аяқталғаннан кейін, экономикалық жәие әлеуметтік-
саяси жағдай Ресейдің орталық аудандарымен салыстырғанда ауыр болды. Бейбіт
кұрылысқа көшудің барысында шаруашылық және саяси қиындықтары мұнда бұрынғы
феодалдық дәуірден мұра болып келген экономикалық және мәдени артта
қалушылықпен байланысты еді.
1920 жылдың аяғында Қазақстанда 4,7 миллион адам тұрды. Оның ішінде
қазақтары - 50,3, орыстары - 31,1, украиндары - 14,4 пайыз. Халықтың басым
көпшілігі ауыл шаруашылығында еңбек етті. Ал ауыл шаруашылығы мешеу жете
дамымаған еді. Егіншілікте жерді біраз тыңайтып алып қайта жырту жүйесі,
мал шарушылығында кешпелі және жартылай көшпелі шараушылық басым 6олатын.
Егістің көлемі азамат соғысы жылдарында едәуір кеміп, астықтың жалпы көлемі
мен түсімі үш есеге жуық азайды. Егер егістік көлемі 1914 ж. 3,6 млн.
десятина болса, 1922 ж. 1,6 млн. десятинаға қысқарды. Мал шаруашылығы да
ауыр халге ұшырады. 1914 жылдан 1922 жылдың аягына дейін ірі қара мал саны
2,1 млн-ға, жылқы - 2 млн-ға, қой-ешкі 6,5 млн-дай, түйе - 0,3 млн-ға
азайды. Жалпы алгапда осы жылдары барлық мал түрі 10,8 млн. басқа кеміді.
Қазақстанның өнеркәсібі де құлдырап кетті. Азамат соғысы жылдарында ірі
кәсіпорындар түгелдей дерлік қирап бүлінді, істен шықты. Қазақстан халық
шаруашылығы жалпы өнімінде өнеркәсіптің үлесі бар болғаны 6,5 пайыз құрады.
Өнеркәсіп халық қажеттерін қанағаттандыра алмады. Еңбек өнімділігі төмен,
шикізат пен отын жетіспеді.
Бұл кезде Қазақстанда да Ресейдегі сияқты экономикалық бірнеше меншік
түрі: париархалдық, ұсақ тауарлық, капиталистік жекеменшік, мемлекеттік-
капиталистік және социалистік меншіктер орын алды. Бірақ олардың эконо-
микадағы көлемі әр түрлі еді. Қазақстан экономикасында социалистік үлестің
меишік салмағы тіпті төмендеді.
Қазақ ауылында капитализмге дейінгі қатынастар таза түрінде болған жоқ.
Олар капиталистік қатынастармсм тоғысып немесе ұштасып жатты. Қазақстан
халқының таптық құрылымының елдегі орталық аудандарынан айтарлықтай
айырмашылығы болды. Мұнда ұлттық буржуазияның тап ретінде қалыптасу процесі
аяқталмаған еді.
Жеті жылға созылған соғыста (бірінші дүнисжүзілік және азамат соғысы)
жүздеген мың адам қырылды. Кейбір уездерде аштық басталды. Кеңес елінің
басқа да аудандары сияқты Қазақстанда да азық-түлік салғырты жүргізілді. Ол
бойынша шаруалардың күн көрісінен артылғаи азық-түлік әскер мен өндіріс
орындарындағы жұмысшыларды асырау үшін ешбір өтеусіз алынды. Бұл жағдай
шаруалардың табиғи наразылығын туғызды. Әсіресе, ауқатты шаруалар қатты
наразы болды. Өйткені олардан азық-түлік неғұрлым көп және қайырымсыз қатал
әдістермен жиналды. Мұның өзі Қостанай, Орал, Семей, Шымкент уездерінде
шаруалардың Кеңес өкіметіне қарсы шығуына әкелді.
Мұндай наразылықтың күшеюі Кеңес өкіметіи салғырттан, яғни "әскери
коммунизм" саясатынап салғырт кейде солай аталатын бас тартуға, жаңа
экономикалық саясатқа көшуге, салғыртты салықпен ауыстыруға мәжбүр етті.
Бұл арада "әскери коммунизм" саясатының социализм орнатуда неғұрлым тар
түсінігі болғанын да айту керек. Ол азық-түлікті күштеп алу, ірі, орта және
ұсақ кәсіпорындарды қоғамдастыру, сауда-саттыққа, рынокқа тыйым салу, ақша
айналымын тоқтатып, сол арқылы жаңа қоғам орнатуға болады деп әрекеттенудің
көрінісі. Оның тұсында өкімет барымша орталықтандырылып, әміршіл-әкімшіл
басқару жүйесі пайда болды. Барлық партия мүшелері әске-ри жағдайда деп
танылды. Көп адамдар мұндай жағдай социализмге барар жолды қысқартады деп
есептеді. Әрине "әскери коммунизм" социализмгс жеткізетін шара емес,
ділгерліктен туған болатын. Сондықтан оны жаңа экономикалық саясатпен,
төтенше жағдайда енгізілген салғыртты енді салықпен ауыстыру уақыт талабы
еді.
Қазақстанда жаңа экономикалық саясатты НЭП-ті іске асыру 1921 жылғы
Қазақ АКСР Орталық Атқару комитетіпің азық-түлік салығына көшу туралы
шешімі негізінде жүргізілді. Салықтың мөлшері салғыртқа қарағанда аз бол-
ды. Мәселен, 1920 жылы Жетісу және Сырдария облыстарында астық салғырты
бойынша 10,4 млн. пұт астық жиналса, 1921 жылы салық арқылы шаруалардан
жиналған астық 6,0 миллион пұұттан асқан жоқ. Шаруалардан алынатын ауыл
шаруашылығы өнімдерінің мөлшерін салықпеп шектеу ауыл-селолардың қалалармеи
байланысын нығайтуға жол ашты. Шаруалар басы артық өнімдерін қалаларға
апарып сатып, тұрмыс жағдайын түзеуге мүмкіндік алды.
Алайда, жаңа экономикалық саясатты іске асыру барысында көптеген
қиыншылықтар да кездесті. Атап айтқанда, 1921 жылы жазда Еділ өзені
бойының, Солтүстік және Батыс Қазақстанныц халықтары күшті қуаңшылық
болуына байланысты аштыққа ұшырады. Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бекей және
Қостапай губернияларында егістің көбі күйіп кетті. Малға азық болмай,
қырыла бастады. Ауыл шаруашылығында болған апаттың аяғы сұмдық аштыққа
апарып соқты. Сол кездегі мәліметтерге қарағанда республикада 2,3 млн. адам
ашыққан. Осы қиын-қыстау кезендерде Қазақстан еңбекшілеріне Ресей халқы
елеулі көмек көрсетті. 1921 жылы күзде және 1922 жылы көктемде РКФСР
үкіметі толық емес есеп бойынша Қазақстанға 4475 мың пұт астық, 183 мың пұт
картоп жіберді. Түркістан мен Украина рес-публикалары да Қазақстанға елеулі
көмек жасады. Жұт пен қуаңшылықтан зардап шеккен кедей шаруашылықтарға
ондаған мың ірі қара мал, 5 млн. пұтган астам тұқымдық дән берілді. Бұл дән
1921-1922 жж. бір милллион гектардаи астам күздік және жаздық егістікке
себілді. Алайда Қазақ Рес-публикасы халық шаруашылығының жағдайы өте ауыр
болып қала берді.
20-шы жылдардың басындағы жер реформаларының ерекше маңызды рөлі болды.
Мұның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.