Көлік түрлерінің өзара әрекеттесуі. Оқу құралы
КІРІСПЕ 5
1 БІРТҰТАС КӨЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ӘР ТҮРЛІ КӨЛІКТІҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУ НЕГІЗДЕРІ
7
1.1 Көлік қоғамның тіршілік әрекетінің белсенді құрылымы ретінде 7
1.2 Көлік жүйесінің негізгі ұғымдары және анықтамалары 8
1.3 Біртұтас көлік жүйесінде көліктің әр түрінің өзара әрекеттесу саласы 11
1.4 Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері 14
1.4.1 Көлемдік көрсеткіштер 16
1.4.2 Көлік жұмысының сапалық көрсеткіштері 18
1.5 Жылжымалы құрам сапасын пайдалану көрсеткіштері 21
2 КӨЛІК МАШИНАЛАРЫН ТАҢДАУ БОЙЫНША ПАЙДАЛАНУ ШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ҰСЫНЫСТАР
26
2.1 Орта 26
2.2 Жұмыс кеңістігі 28
2.3 Жүктер 29
2.4 Көлік түрлерін таңдау бойынша жалпы ұсыныстар 29
3 ОРЫН АУЫСТЫРАТЫН ЖҮКТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚАСИЕТТЕРІ ЖӘНЕ КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ЖІКТЕУ
31
3.1 Жүк түрлері және физика.механикалық қасиеттері 31
3.2 Өнеркәсіп көлігі құралдарын жіктеу 33
4 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ТАҢДАУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ ҰСЫНЫСТАР МЕН ТАЛАПТАР
39
4.1 Жалпы техникалық.пайдалану талаптары 39
4.2 Көліктің әр түрінің негізгі басымдықтары мен кемшіліктері 41
4.3 Көлікпен қамтамасыз етілгендік және қолайлылық көрсеткіштері 44
4.4 Көліктің техникалық жасақталу көрсеткіштері 46
5 ЦИКЛДІК ЖӘНЕ АҒЫНДЫ ӘРЕКЕТТЕГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ПАРАМЕТРЛЕРІН АНЫҚТАУ 48
5.1 Темір жол және автомобиль көліктерінің тартқыш күшін есептеу 48
5.2 Ағынды көлік құралдарының тартқыш күшін есептеу 51
6 МАШИНАЛАРДЫҢ ІСТЕН ШЫҒУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ СЕНІМДІЛІГІ 54
6.1 Машиналардың істен шығуының физикалық негіздері 54
6.2 Сенімділік туралы негізгі ұғымдар 56
6.3 Сенімділіктің сандық сипаттамасын анықтау 58
6.4 Машиналардың сенімділігін нақты пайдалану жағдайында зерттеу 62
6.5 Машиналардың оңтайлы ұзаққа жарамдылығын анықтау және сенімділігін үнемдеу
64
7 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН САЛЫСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ДЕҢГЕЙІН БАҒАЛАУ 68
7.1 Көліктің әр түрлі құралдарын салыстыру әдістері 68
7.2 Көлік құралдарының сапасын және оның техникалық деңгейін бағалау әдістері 70
8 ӨЗАРА ӘРЕКЕТ ЕТУ РЕЖИМДЕРІН ЕСЕПТЕУ НЕГІЗДЕРІ 73
8.1 ETC элементтерінің өткізу қабілеті 73
8.2 Көлік құралдарын өңдеудің бірыңғай технологиялық процесі 76
8.3 Көліктің оңтайлы түрлерін таңдау және өзара әрекеттесетін элементтер арасындағы ресурстарды бөлу
78
8.3.1 Көліктің әр түрлері үшін келтірілген шығындар 78
8.4 Жүктерді жеткізудің көліктік.технологиялық сұлбасын құру және жүк тасымалын оңтайлы игеру 80
Қорытынды 83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85
1 БІРТҰТАС КӨЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ӘР ТҮРЛІ КӨЛІКТІҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУ НЕГІЗДЕРІ
7
1.1 Көлік қоғамның тіршілік әрекетінің белсенді құрылымы ретінде 7
1.2 Көлік жүйесінің негізгі ұғымдары және анықтамалары 8
1.3 Біртұтас көлік жүйесінде көліктің әр түрінің өзара әрекеттесу саласы 11
1.4 Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері 14
1.4.1 Көлемдік көрсеткіштер 16
1.4.2 Көлік жұмысының сапалық көрсеткіштері 18
1.5 Жылжымалы құрам сапасын пайдалану көрсеткіштері 21
2 КӨЛІК МАШИНАЛАРЫН ТАҢДАУ БОЙЫНША ПАЙДАЛАНУ ШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ҰСЫНЫСТАР
26
2.1 Орта 26
2.2 Жұмыс кеңістігі 28
2.3 Жүктер 29
2.4 Көлік түрлерін таңдау бойынша жалпы ұсыныстар 29
3 ОРЫН АУЫСТЫРАТЫН ЖҮКТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚАСИЕТТЕРІ ЖӘНЕ КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ЖІКТЕУ
31
3.1 Жүк түрлері және физика.механикалық қасиеттері 31
3.2 Өнеркәсіп көлігі құралдарын жіктеу 33
4 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ТАҢДАУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ ҰСЫНЫСТАР МЕН ТАЛАПТАР
39
4.1 Жалпы техникалық.пайдалану талаптары 39
4.2 Көліктің әр түрінің негізгі басымдықтары мен кемшіліктері 41
4.3 Көлікпен қамтамасыз етілгендік және қолайлылық көрсеткіштері 44
4.4 Көліктің техникалық жасақталу көрсеткіштері 46
5 ЦИКЛДІК ЖӘНЕ АҒЫНДЫ ӘРЕКЕТТЕГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ПАРАМЕТРЛЕРІН АНЫҚТАУ 48
5.1 Темір жол және автомобиль көліктерінің тартқыш күшін есептеу 48
5.2 Ағынды көлік құралдарының тартқыш күшін есептеу 51
6 МАШИНАЛАРДЫҢ ІСТЕН ШЫҒУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ СЕНІМДІЛІГІ 54
6.1 Машиналардың істен шығуының физикалық негіздері 54
6.2 Сенімділік туралы негізгі ұғымдар 56
6.3 Сенімділіктің сандық сипаттамасын анықтау 58
6.4 Машиналардың сенімділігін нақты пайдалану жағдайында зерттеу 62
6.5 Машиналардың оңтайлы ұзаққа жарамдылығын анықтау және сенімділігін үнемдеу
64
7 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН САЛЫСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ДЕҢГЕЙІН БАҒАЛАУ 68
7.1 Көліктің әр түрлі құралдарын салыстыру әдістері 68
7.2 Көлік құралдарының сапасын және оның техникалық деңгейін бағалау әдістері 70
8 ӨЗАРА ӘРЕКЕТ ЕТУ РЕЖИМДЕРІН ЕСЕПТЕУ НЕГІЗДЕРІ 73
8.1 ETC элементтерінің өткізу қабілеті 73
8.2 Көлік құралдарын өңдеудің бірыңғай технологиялық процесі 76
8.3 Көліктің оңтайлы түрлерін таңдау және өзара әрекеттесетін элементтер арасындағы ресурстарды бөлу
78
8.3.1 Көліктің әр түрлері үшін келтірілген шығындар 78
8.4 Жүктерді жеткізудің көліктік.технологиялық сұлбасын құру және жүк тасымалын оңтайлы игеру 80
Қорытынды 83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85
Көліктің материалдық өндіріс саласында үлкен маңызы бар және адамға басты қажеттіліктердің бірін – өндіріс құралдары мен адамдардың орын ауыстыруын қанағаттандыруға арналған.
Халық шаруашылығын өркендетудің негізін қалаушы факторлар көлік жүйесі жұмысының тиімділігін арттыру, жүк және жолаушыларды тасымалдау қажеттігін уақытылы, сапалы және толық қанағаттандыру, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік даму мәселелерін табыспен шешу болып табылады.
Негізгі міндеттерінің бірі шығынға қарсы механизм жасау және өндіріс пен көлік шығындарын, оның ішінде жүктер мен адамдарды тасымалдаудың мақсатты нұсқаларын таңдау бойынша қысқартуға түрткі болатын экономикалық есептер дайындау болып табылады.
Көлік кешенінің анық, үздіксіз жұмысына тасымалдауды оңтайландыру негізінде біртұтас кешен ретінде оны ұйымдастырудың біршама ыңғайлы және біршама жедел жүйесі қоса әрекет етуі тиіс, оған өнеркәсіп пен көлікті біртұтас тізбекте өндіруден бастап тұтынғанға дейін қарқындату, өнім өндірушілер мен көлік кәсіпорындары арасында тұтыну заттарын тасымалдау шығындарын сәйкес төмендетіп, өзара байланысты оңтайландыру, өндіруші процестерінің өзін көлікті жоспарлау және басқару әдістерін жетілдіру негізінде ғылыми-техникалық процесті енгізуді оңтайландыру енеді.
Халық шаруашылығының күрделі саласында көлік жетекші роль атқарады, осы кезде практикалық түрде көліктің бірде-бір түрі көлік процесінің толық циклін өз бетінше қамтамасыз ете алмайды, сондықтан көлік құралдары өзара байланыста, жүктер мен адамдардың «есіктен есікке» жылжуын қамтамасыз ету үшін қызмет етеді. Көбінесе көлік түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерге жататындығына қарамастан көліктің барлық түрлері бір-біріне белгілі тәуелділікте болады және тасымалдау процесіне өзара әсер етеді. Көліктің барлық түрлерін белгілеу бірлігі, сондай-ақ олардың арасындағы өзара байланыс оларды белгілі бір аймақтың, мемлекеттің немесе мемлекет аралық білімнің тұтас көлік жүйесі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Өнеркәсіптік көлік – өнеркәсіптік өндірістің айтарлықтай бөлігін құрайтын көліктің маңызды құрамды бөліктерінің бірі. Өнеркәсіптік көлік атқаратын барлық жұмыс кешенін екі басты элемент ретінде жіктеуге болады: материалды қайта өңдеу бойынша тиеу-түсіру жұмыстары, кәсіпорын ішіндегі дайындамалар және жүктің, яғни осы сөздің дәлме-дәл мағынасында көліктің орнын ауыстыру.
Сондықтан курстың негізгі мақсаты көліктің өзара әрекеттесуі кезінде қолданыстағы түрлерін зерттеу және өнеркәсіптік кәсіпорынның оңтайлы қызметін қамтамасыз ететін көлік құралының өзара әрекеттесетін және өзара алмасатын құралдары параметрлерін анықтау болып табылады.
Бұл үшін «Өзара әрекеттесу негіздері» пәнін зерттеу кезінде келесі мәселелер қарастырылады:
- ел экономикасын дамытуда көлік ролі және оның жеке түрлерінің тұтас жүйеде өзара әрекеттесу негізінде қызмет етуі;
- пайдалану шарты және көлік құралдарына қойылатын талаптар;
- көліктің әр түрінің өзара әрекеттесу принциптері және өзара әрекеттесуші жүйелерге әсер ететін негізгі көрсеткіштер;
- көлік құралы сенімділігінің және сенімділікке әсер ететін істен шығу сипаттамаларының ұғымы;
- көлік машиналары сапасын салыстыру әдістемесі және олардың техникалық деңгейлерін бағалау;
- өнеркәсіптік көліктің негізгі түрлерінің өзара әрекеттесу режимдерін есептеу негіздері;
- көлік құралдарының дамуын болжау.
Халық шаруашылығын өркендетудің негізін қалаушы факторлар көлік жүйесі жұмысының тиімділігін арттыру, жүк және жолаушыларды тасымалдау қажеттігін уақытылы, сапалы және толық қанағаттандыру, мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік даму мәселелерін табыспен шешу болып табылады.
Негізгі міндеттерінің бірі шығынға қарсы механизм жасау және өндіріс пен көлік шығындарын, оның ішінде жүктер мен адамдарды тасымалдаудың мақсатты нұсқаларын таңдау бойынша қысқартуға түрткі болатын экономикалық есептер дайындау болып табылады.
Көлік кешенінің анық, үздіксіз жұмысына тасымалдауды оңтайландыру негізінде біртұтас кешен ретінде оны ұйымдастырудың біршама ыңғайлы және біршама жедел жүйесі қоса әрекет етуі тиіс, оған өнеркәсіп пен көлікті біртұтас тізбекте өндіруден бастап тұтынғанға дейін қарқындату, өнім өндірушілер мен көлік кәсіпорындары арасында тұтыну заттарын тасымалдау шығындарын сәйкес төмендетіп, өзара байланысты оңтайландыру, өндіруші процестерінің өзін көлікті жоспарлау және басқару әдістерін жетілдіру негізінде ғылыми-техникалық процесті енгізуді оңтайландыру енеді.
Халық шаруашылығының күрделі саласында көлік жетекші роль атқарады, осы кезде практикалық түрде көліктің бірде-бір түрі көлік процесінің толық циклін өз бетінше қамтамасыз ете алмайды, сондықтан көлік құралдары өзара байланыста, жүктер мен адамдардың «есіктен есікке» жылжуын қамтамасыз ету үшін қызмет етеді. Көбінесе көлік түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерге жататындығына қарамастан көліктің барлық түрлері бір-біріне белгілі тәуелділікте болады және тасымалдау процесіне өзара әсер етеді. Көліктің барлық түрлерін белгілеу бірлігі, сондай-ақ олардың арасындағы өзара байланыс оларды белгілі бір аймақтың, мемлекеттің немесе мемлекет аралық білімнің тұтас көлік жүйесі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Өнеркәсіптік көлік – өнеркәсіптік өндірістің айтарлықтай бөлігін құрайтын көліктің маңызды құрамды бөліктерінің бірі. Өнеркәсіптік көлік атқаратын барлық жұмыс кешенін екі басты элемент ретінде жіктеуге болады: материалды қайта өңдеу бойынша тиеу-түсіру жұмыстары, кәсіпорын ішіндегі дайындамалар және жүктің, яғни осы сөздің дәлме-дәл мағынасында көліктің орнын ауыстыру.
Сондықтан курстың негізгі мақсаты көліктің өзара әрекеттесуі кезінде қолданыстағы түрлерін зерттеу және өнеркәсіптік кәсіпорынның оңтайлы қызметін қамтамасыз ететін көлік құралының өзара әрекеттесетін және өзара алмасатын құралдары параметрлерін анықтау болып табылады.
Бұл үшін «Өзара әрекеттесу негіздері» пәнін зерттеу кезінде келесі мәселелер қарастырылады:
- ел экономикасын дамытуда көлік ролі және оның жеке түрлерінің тұтас жүйеде өзара әрекеттесу негізінде қызмет етуі;
- пайдалану шарты және көлік құралдарына қойылатын талаптар;
- көліктің әр түрінің өзара әрекеттесу принциптері және өзара әрекеттесуші жүйелерге әсер ететін негізгі көрсеткіштер;
- көлік құралы сенімділігінің және сенімділікке әсер ететін істен шығу сипаттамаларының ұғымы;
- көлік машиналары сапасын салыстыру әдістемесі және олардың техникалық деңгейлерін бағалау;
- өнеркәсіптік көліктің негізгі түрлерінің өзара әрекеттесу режимдерін есептеу негіздері;
- көлік құралдарының дамуын болжау.
1. Бутов А.Н. Транспорт объединяет в единый комплекс все отрасли экономики//Автомобильный транспорт. 2000. № 1. С. 2-4.
2. Электронный адрес сайта www.olimp-nnov.ru. Ссылка на рисунок «Виды транспорта» размещенного на титульном листа.
2. Афанасьев Л.Л., Цукерберг С.М. Автомобильные Перевозки. М.:
Транспорт, 1973.
3. Правдин Н.В. и др. Взаимодействие различных видов транспорта. М.: Транспорт, 1989.
4. Ванчукевич В.Ф. и др. Грузовые автомобильные перевозки. Минск: Высш.шк., 1989.
5. Велиханов Д.П. и др. Автомобильные транспортные средства М:Транспорт, 1977.
6. Штокман И.Т. и др. Проектирование и конструирование транспортных машин и комплексов. М.: Недра, 1986.
7. Костин И.И. Генплан и транспорт промпредприятий. М.: Стройиздат, 1981.
8. Першин С.П. и др. Железнодорожное строительство. Технология и механизация. М.: Транспорт, 1982.
9. Решетов Д.Н. Надежность и долговечность машин. М.: Машиностроение, 1987.
10. Данияров А.Н. Надежность средств промышленного транспорта: Учебное пособие. Караганда, 1978.
11. Елизаветон М.А. Повышение надежности машин. М.: Машиностроение, 1968.
12. Вентцель Е.С. Теория вероятности. М.: Наука, 1969.
13. Солод Г.И., Гетопанов В.Н. Надежность горных машин и комплексов. М.: МГИ, 1972.
14. Типовая методика определения экономической эффективности капитальных вложений. М.: Экономика, 1979.
15. Солод Г.И. Критерии технико-экономической оценки конвейеров. КНИУИ. Вып.29. М.: Недра, 1970.
16. Минин Б.А. Уровень качества. М.: Изд-во стандартов, 1989.
17. Данияров А.Н. Основы выбора средств поточного транспорта: Учебное пособие/ КарПТИ. Караганда, 1980.
18. ГОСТ 27.002-89 «Надежность в технике. Основные понятия. Термины и определения»-М.: Издательство стандартов, 1990.-37с.
2. Электронный адрес сайта www.olimp-nnov.ru. Ссылка на рисунок «Виды транспорта» размещенного на титульном листа.
2. Афанасьев Л.Л., Цукерберг С.М. Автомобильные Перевозки. М.:
Транспорт, 1973.
3. Правдин Н.В. и др. Взаимодействие различных видов транспорта. М.: Транспорт, 1989.
4. Ванчукевич В.Ф. и др. Грузовые автомобильные перевозки. Минск: Высш.шк., 1989.
5. Велиханов Д.П. и др. Автомобильные транспортные средства М:Транспорт, 1977.
6. Штокман И.Т. и др. Проектирование и конструирование транспортных машин и комплексов. М.: Недра, 1986.
7. Костин И.И. Генплан и транспорт промпредприятий. М.: Стройиздат, 1981.
8. Першин С.П. и др. Железнодорожное строительство. Технология и механизация. М.: Транспорт, 1982.
9. Решетов Д.Н. Надежность и долговечность машин. М.: Машиностроение, 1987.
10. Данияров А.Н. Надежность средств промышленного транспорта: Учебное пособие. Караганда, 1978.
11. Елизаветон М.А. Повышение надежности машин. М.: Машиностроение, 1968.
12. Вентцель Е.С. Теория вероятности. М.: Наука, 1969.
13. Солод Г.И., Гетопанов В.Н. Надежность горных машин и комплексов. М.: МГИ, 1972.
14. Типовая методика определения экономической эффективности капитальных вложений. М.: Экономика, 1979.
15. Солод Г.И. Критерии технико-экономической оценки конвейеров. КНИУИ. Вып.29. М.: Недра, 1970.
16. Минин Б.А. Уровень качества. М.: Изд-во стандартов, 1989.
17. Данияров А.Н. Основы выбора средств поточного транспорта: Учебное пособие/ КарПТИ. Караганда, 1980.
18. ГОСТ 27.002-89 «Надежность в технике. Основные понятия. Термины и определения»-М.: Издательство стандартов, 1990.-37с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Дедов А.Н., К.Б. Ермакова, А.К. Келисбеков
КӨЛІК ТҮРЛЕРІНІҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУІ
Қарағанды 2014
УДК 656.212
Рецензенттер:
Н.А. Данияров, Қарағанды Болашақ университетінің
бірінші проректоры, т.ғ.д.
Т.К. Балғабеков, проф. А.Н. Данияров атындағы Өнеркәсіптік көлік
кафедра профессоры, т.ғ.к.
Оқу құралының негізгі мақсаты көліктің өзара әрекеттесуі кезінде
қолданыстағы түрлерін зерттеу және өнеркәсіптік кәсіпорынның оңтайлы
қызметін қамтамасыз ететін көлік құралының өзара әрекеттесетін және өзара
алмасатын құралдары параметрлерін анықтау болып табылады.
Оқу құралында: біртұтас көлік жүйесі және әр түрлі көліктің өзара
әрекеттесу негіздері қарастырылған; көлік машиналарын таңдау бойынша
пайдалану шарттары және жалпы ұсыныстар туралы баяндалған.
Орын ауыстыратын жүктердің түрлері мен қасиеттері және көлік құралдарын
жіктеу; көлік құралдарын таңдауға қойылатын жалпы ұсыныстар мен талаптар
мәселесі қарастырылған. Оқу құралының бесінші: циклдік және ағынды
әрекеттегі құралдардың негізгі параметрлерін анықтау және машиналардың
істен шығуының физикалық негіздері мен көлік құралдарының сенімділігі
туралы мәлімет оқу құралының бесінші, алтыншы бөлімдерінде келтірілген.
Оқу құралының жетінші бөлімінде: көлік құралдарын салыстыру әдістемесі
және техникалық деңгейін бағалау мәселесі қарастырылған.Өзара әрекет ету
режимдерін есептеу негіздері туралы мәлімет оқу құралының соңғы бөлімінде
баяндалған.
Оқу құралы 5B090100 Тасымалды, қозғалысты ұйымдастыру және көлікті
пайдалану мамандықтағы студенттерге арналған және Көлік түрлерінің өзара
әрекеттесуі курсының бағдарламасына сәйкес әзірленген.
© Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
БІРТҰТАС КӨЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ӘР ТҮРЛІ КӨЛІКТІҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУ НЕГІЗДЕРІ
7
Көлік қоғамның тіршілік әрекетінің белсенді құрылымы ретінде 7
Көлік жүйесінің негізгі ұғымдары және анықтамалары 8
Біртұтас көлік жүйесінде көліктің әр түрінің өзара әрекеттесу саласы 11
Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері 14
1.4.1 Көлемдік көрсеткіштер 16
1.4.2 Көлік жұмысының сапалық көрсеткіштері 18
1.5 Жылжымалы құрам сапасын пайдалану көрсеткіштері 21
КӨЛІК МАШИНАЛАРЫН ТАҢДАУ БОЙЫНША ПАЙДАЛАНУ ШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ
ҰСЫНЫСТАР 26
2.1 Орта 26
2.2 Жұмыс кеңістігі 28
2.3 Жүктер 29
2.4 Көлік түрлерін таңдау бойынша жалпы ұсыныстар 29
ОРЫН АУЫСТЫРАТЫН ЖҮКТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚАСИЕТТЕРІ ЖӘНЕ КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН
ЖІКТЕУ 31
3.1 Жүк түрлері және физика-механикалық қасиеттері 31
3.2 Өнеркәсіп көлігі құралдарын жіктеу 33
КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ТАҢДАУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ ҰСЫНЫСТАР МЕН ТАЛАПТАР
39
4.1 Жалпы техникалық-пайдалану талаптары 39
4.2 Көліктің әр түрінің негізгі басымдықтары мен кемшіліктері 41
4.3 Көлікпен қамтамасыз етілгендік және қолайлылық көрсеткіштері 44
4.4 Көліктің техникалық жасақталу көрсеткіштері 46
5 ЦИКЛДІК ЖӘНЕ АҒЫНДЫ ӘРЕКЕТТЕГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ПАРАМЕТРЛЕРІН 48
АНЫҚТАУ
5.1 Темір жол және автомобиль көліктерінің тартқыш күшін есептеу 48
5.2 Ағынды көлік құралдарының тартқыш күшін есептеу 51
6 МАШИНАЛАРДЫҢ ІСТЕН ШЫҒУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ КӨЛІК 54
ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ СЕНІМДІЛІГІ
Машиналардың істен шығуының физикалық негіздері 54
Сенімділік туралы негізгі ұғымдар 56
Сенімділіктің сандық сипаттамасын анықтау 58
Машиналардың сенімділігін нақты пайдалану жағдайында зерттеу 62
Машиналардың оңтайлы ұзаққа жарамдылығын анықтау және сенімділігін
үнемдеу 64
7 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН САЛЫСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ДЕҢГЕЙІН 68
БАҒАЛАУ
7.1 Көліктің әр түрлі құралдарын салыстыру әдістері 68
7.2 Көлік құралдарының сапасын және оның техникалық деңгейін бағалау 70
әдістері
8 ӨЗАРА ӘРЕКЕТ ЕТУ РЕЖИМДЕРІН ЕСЕПТЕУ НЕГІЗДЕРІ 73
8.1 ETC элементтерінің өткізу қабілеті 73
8.2 Көлік құралдарын өңдеудің бірыңғай технологиялық процесі 76
8.3 Көліктің оңтайлы түрлерін таңдау және өзара әрекеттесетін
элементтер арасындағы ресурстарды бөлу 78
8.3.1 Көліктің әр түрлері үшін келтірілген шығындар 78
8.4 Жүктерді жеткізудің көліктік-технологиялық сұлбасын құру және жүк 80
тасымалын оңтайлы игеру
Қорытынды 83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85
КІРІСПЕ
Көліктің материалдық өндіріс саласында үлкен маңызы бар және адамға
басты қажеттіліктердің бірін – өндіріс құралдары мен адамдардың орын
ауыстыруын қанағаттандыруға арналған.
Халық шаруашылығын өркендетудің негізін қалаушы факторлар көлік жүйесі
жұмысының тиімділігін арттыру, жүк және жолаушыларды тасымалдау қажеттігін
уақытылы, сапалы және толық қанағаттандыру, мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік даму мәселелерін табыспен шешу болып табылады.
Негізгі міндеттерінің бірі шығынға қарсы механизм жасау және өндіріс
пен көлік шығындарын, оның ішінде жүктер мен адамдарды тасымалдаудың
мақсатты нұсқаларын таңдау бойынша қысқартуға түрткі болатын экономикалық
есептер дайындау болып табылады.
Көлік кешенінің анық, үздіксіз жұмысына тасымалдауды оңтайландыру
негізінде біртұтас кешен ретінде оны ұйымдастырудың біршама ыңғайлы және
біршама жедел жүйесі қоса әрекет етуі тиіс, оған өнеркәсіп пен көлікті
біртұтас тізбекте өндіруден бастап тұтынғанға дейін қарқындату, өнім
өндірушілер мен көлік кәсіпорындары арасында тұтыну заттарын тасымалдау
шығындарын сәйкес төмендетіп, өзара байланысты оңтайландыру, өндіруші
процестерінің өзін көлікті жоспарлау және басқару әдістерін жетілдіру
негізінде ғылыми-техникалық процесті енгізуді оңтайландыру енеді.
Халық шаруашылығының күрделі саласында көлік жетекші роль атқарады,
осы кезде практикалық түрде көліктің бірде-бір түрі көлік процесінің толық
циклін өз бетінше қамтамасыз ете алмайды, сондықтан көлік құралдары өзара
байланыста, жүктер мен адамдардың есіктен есікке жылжуын қамтамасыз ету
үшін қызмет етеді. Көбінесе көлік түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерге
жататындығына қарамастан көліктің барлық түрлері бір-біріне белгілі
тәуелділікте болады және тасымалдау процесіне өзара әсер етеді. Көліктің
барлық түрлерін белгілеу бірлігі, сондай-ақ олардың арасындағы өзара
байланыс оларды белгілі бір аймақтың, мемлекеттің немесе мемлекет аралық
білімнің тұтас көлік жүйесі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Өнеркәсіптік көлік – өнеркәсіптік өндірістің айтарлықтай бөлігін
құрайтын көліктің маңызды құрамды бөліктерінің бірі. Өнеркәсіптік көлік
атқаратын барлық жұмыс кешенін екі басты элемент ретінде жіктеуге болады:
материалды қайта өңдеу бойынша тиеу-түсіру жұмыстары, кәсіпорын ішіндегі
дайындамалар және жүктің, яғни осы сөздің дәлме-дәл мағынасында көліктің
орнын ауыстыру.
Сондықтан курстың негізгі мақсаты көліктің өзара әрекеттесуі кезінде
қолданыстағы түрлерін зерттеу және өнеркәсіптік кәсіпорынның оңтайлы
қызметін қамтамасыз ететін көлік құралының өзара әрекеттесетін және өзара
алмасатын құралдары параметрлерін анықтау болып табылады.
Бұл үшін Өзара әрекеттесу негіздері пәнін зерттеу кезінде келесі
мәселелер қарастырылады:
- ел экономикасын дамытуда көлік ролі және оның жеке түрлерінің тұтас
жүйеде өзара әрекеттесу негізінде қызмет етуі;
- пайдалану шарты және көлік құралдарына қойылатын талаптар;
- көліктің әр түрінің өзара әрекеттесу принциптері және өзара
әрекеттесуші жүйелерге әсер ететін негізгі көрсеткіштер;
- көлік құралы сенімділігінің және сенімділікке әсер ететін істен шығу
сипаттамаларының ұғымы;
- көлік машиналары сапасын салыстыру әдістемесі және олардың техникалық
деңгейлерін бағалау;
- өнеркәсіптік көліктің негізгі түрлерінің өзара әрекеттесу режимдерін
есептеу негіздері;
- көлік құралдарының дамуын болжау.
1 БІРТҰТАС КӨЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ӘР ТҮРЛІ КӨЛІКТІҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУ
НЕГІЗДЕРІ
1. Көлік қоғамның тіршілік әрекетінің белсенді құрылымы ретінде
Көлікте адам еңбегін сіңірудің үлкен саласы жатыр, түрлі бөліктер мен
бөлімшелердің тығыз өзара әрекеттесуі қажет алып динамикалық жүйемен қоса,
ғылым мен техниканың ең жаңа жетістіктері пайдаланылды.
Көлік бірсыпыра стратегиялық міндеттерді, ең алдымен азаматтардың
жылжымалылығы мен тауар айналымын шешуге арналған. Осы кезде көлік
жүйесінің қуаты ғана емес, қызмет көрсету сапасы да, олардың қол жетерлігі
де маңызды. Көлік экономикалық, ішкі саясат, әлеуметтік, әскери және басқа
салаларда [1] үлкен мәнге ие болады, көліксіз өндірістің қызмет етуі,
табиғи ресурстарды игеру көңілге қонбайды. Көлік – бейнелеп айтқанда, кез
келген мемлекеттің қан айналу жүйесі.
Көлікті экономикалық түрде мақсатты ету үшін төмендегілер қажет:
- көрсетілетін көлік қызметтерінің спектрін, табиғи бәсекелестікті
күшейте отырып, шектік кеңейту;
- ең қысқа мерзімде жылжымалы құрам мәселесін оның сенімділігін
арттыру, жүк көтерімділігін арттыру және қауіпсіздігін қамтамасыз ету
бағытында шешу;
- көлік желісі тығыздығын арттыру арқылы теміржол және автомобиль
желілерін дамыту.
Материалдық өндіріс саласы болып табылатын көлік, бірде-бір қоғамдық
сала сияқты емес, қоғам өмірінің барлық аспектілеріне әсер етеді, ол жүктер
мен адамдарды тасымалдауда тұрғындардың өмірлік қажетті талабын қамтамасыз
етуі тиіс.
Көлік ерекшелігі, ол шикізатты қайта өңдемейтіндігімен және тікелей
өнім жасамайтынымен шектеледі. Көлікте өндірістік процесс пен осы процесс
өнімі, бір мезгілде өндірістік процесс те, көлік өнімі де бола тұра,
уақытқа және кеңістікке сәйкес келеді.
Өнеркәсіп, сауда, ауыл шаруашылығы экономикалық көрсеткіштері, сыртқы
экономикалық байланыстар, елдің қорғаныш қабілеті, адамдардың қарым-
қатынасы және мемлекеттің қызметі мен оның тұрғындарының өмірінен тұратын
басқалары көлік қызметі тиімділігіне тәуелді.
Көлік құралдары – бұл айтарлықтай жылдамдықтармен қозғалатын және осы
кезде бір-бірімен соңғы және көбінесе шектеулі кеңістікте өзара
әрекеттесетін объектілер.
Көлік – экологияға әсер ететін белсенді құрылымдардың бірі. Көлік
үлесіне химиялық ластанудың - 60-70 % және шуылдың 90 % келеді [1]. Көлік –
энергия ресурстарын тұтынушылардың бірі, сондықтан көліктің жаңа түрін
жасаушының алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі мұнай өнімдерін
(автомобиль, теміржол және басқа көлік түрлерінде) және энергияның басқа
түрлерін (газ, электр энергиясы, атомдық және т.б.) тұтынуды теңестіру
мәселелерін шешу.
Көліктің әр түрі мен көлік жүйесінің барлық элементтерінің қалыпты
өзара әрекеттесуін қамтамасыз ететін, жүктерді жеткізу және жолаушыларды
тасымалдаудың көліктік-технологиялық сұлбаларын таңдаудың экономикалық
тиімділігінің әдіснамасы басым ғылыми бағыт болып табылады. Көліктің әр
түрінің өзара әрекеттесуін, нарықтық қатынастармен үйлесетін және
тасымалдаудың ғылыми негізделген болжамымен зор ақпараттық жүйе енетін
біртұтас көлік жүйесінде (БКЖ) қарастыру қажет.
Көлік құралдарының өзара әрекеттесу негіздерін тереңдетіп зерттеу
кезінде бірсыпыра ұғымдар енгізу қажет, одан әрі мазмұндауда біз олармен
операция жүргіземіз және олар көлік процестерін сипаттауда жалпы
қабылданған [2].
Көлік қатынас құралдары мен жолдарының, сонымен қатар олардың қалыпты
жұмысын қамтамасыз ететін техникалық құрылғылар мен құрылыстар жиынтығы
болып табылады.
Көлік процесін жүзеге асыру үшін түрлі дайындық және көмекші
операциялар қажет, олар көлік-экспедициялық және тиеп-түсіру деп аталады.
Көлік-экспедициялық операцияларға: қабылдау, орау, таңбалау және
жүктерді беру, оларды қысқа мерзімге сақтау, әр түрлі төлемдерді рәсімдеу,
жүкті көліктің бір түрінен екінші түріне беру, алушыға жеткізу және т.б.
жатады.
Тиеп-түсіру жұмыстары, барар жолында бірнеше қайта тиеу енетін,
жүктерді тасымалдау кезінде көп көлем алады.
Жүктер мен жолаушыларды тасымалдау көліктің бір немесе бірнеше түрімен
ұйымдастырылады.
Бір көліктік кәсіпорын жүргізетін тасымалдау жергілікті деп аталады.
Тікелей қатынаспен тасымалдау – бұл бір көлік түрімен (автомобиль,
теміржол немесе басқа түрімен), бірақ бірнеше көліктік кәсіпорындар
(жолдармен, пароход шаруасы, автошаруашылықтармен және т.б.) жүзеге
асыратын тасымалдау.
Аралас қатынаспен тасымалдау көліктің бірнеше түрлерімен (мысалы,
автомобиль- теміржол - әуе қатынасы), бірыңғай көлік құжаты бойынша жүзеге
асырылады. Осындай тасымалдаулар кезінде аралас және қайта тиемейтін
тасымалдау, олар үлкейтілген ыдыста (контейнерлер, жәшіктер, паддондар
және т.б.) бастапқы пункттен соңғысына дейін келеді.
Халықаралық қатынаспен тасымалдау – мемлекеттен тыс (жүктер экспорты)
жүзеге асырылатын немесе шетелден әкелінетін (импорт) жүктер мен
жолаушыларды тасымалдау.
1.2 Көлік жүйесінің негізгі ұғымдары және анықтамалары
Көлік сөзі дегеніміз әдетте:
- өзінің белгіленген орны жүктер мен жолаушыларды тасымалдау болатын
халық шаруашылығы саласы;
- материалдық өнім мен адамдарды тасымалдауды қамтамасыз ететін
техникалық құралдар кешені;
- жол бойымен қозғалатын бірліктер ағыны;
- белгілі бір бекітілген пунктке және нақты мекен-жайға апаратын жүктің
жеке партиясы.
Қатынас құралы – негізгі жылжымалы құрам, оған теміржол, теңіз, өзен,
автомобиль, әуе және басқа көлік түрлері жатады.
Қатынас жолдары – жылжымалы құрамның қозғалысына арнап арнайы
ыңғайландырылған және жабдықталған жолдар, нақты түрде: рельсті жолдар,
автомобиль жолдары, кеме жүзетін өзендер, теңіздер және т.б..
Көліктегі техникалық қондырғылар мен құрылыстар тиеп-түсіру
пункттарынан, жүк және жолаушылар станцияларынан, порттардан, зауыттардан,
жөндеу шеберханаларынан, қоймалардан, сигнал беру құралдарынан және т.б.
тұрады.
Көлік жүйесі – тасымалдау жасаған кезде өзара тәуелділік пен өзара
әрекеттесуде болатын көліктің әр түрлерінің кешені. Көлік жүйесіне
ұйымдастыру, оперативтік және басқару функциялары (АСУ, АСУОП т.б.) енеді.
Біртұтас көлік жүйесі ұғымы көліктің барлық түрлерінің әлеуметтік-
экономикалық тұтастығын көрсетеді, бұл мемлекетке, өңірге немесе ірі қалаға
тән.
Көлік желісі – елдердің немесе жеке өңірдің елді мекендерін
байланыстыратын барлық қатынас жолдарының жиынтығы. Ол жеке көлік
түрлерінің маршруттық желілерінен (метро, трамвай, автобус және т.б.)
түзіледі және әдетте магистральдық желілер мен төменгі желіге бөлінеді.
Магистральдық желі жүктерді алыс қашықтыққа тасымалдауды орындайды, төменгі
желі жергілікті өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы жүктерін тасымалдауды
қамтамасыз етуге арналған.
Көлік желісінің тығыздығы деп 1000 км2 келетін желі километрінің санын
атайды.
Ағын қуатын олардың жүк толымдығын немесе жолаушылар толымдығын желінің
1 км келетін тоннокилометрмен анықтайды.
Көлік-экспедициялық операцияларға: қабылдау, орау, таңбалау және
жүктерді беру, оларды қысқа мерзімге сақтау, әр түрлі құжаттар мен
төлемдерді рәсімдеу, жүкті көлік құралының бір түрінен екінші түріне қайта
тиеу жатады.
Жүктер мен жолаушыларды тасымалдау көліктің бір немесе бірнеше түрімен
ұйымдастырылады.
Бір көліктік кәсіпорын жүргізетін тасымалдау жергілікті деп аталады.
Аралас қатынаспен тасымалдау - көліктің бірнеше түрлерімен бірыңғай
көлік құжаты бойынша жүзеге асырылатын тасымалдау. Көбінесе осындай
тасымалдаулар қайта тиемейтін қатынастар үшін пайдаланылады
(контейнерлерде, жәшіктерде, вагондарда және т.б.).
Халықаралық қатынаспен тасымалдау – мемлекеттен тыс жүзеге асырылатын –
сыртқа шығарылатын (экспорт), әкелінетін (импорт) тасымалдар.
Көлік процесі – өнеркәсіпте қабылданған өндіріс процесі ұғымына
ұқсас, жүктер мен жолаушыларды жөнелту пунктінен белгіленген жеріне
жеткізуге тікелей байланысты нақты операциялар кешенін бейнелейді. Көлік
процесін ұйымдастыру ретінде жалпы түрде принципті ережелер, әдістер және
жүктерді тиеу, жылжыту, түсіру, көлік-экспедициялық операцияларды және т.б.
орындау бойынша көліктің әрекеттік буындары байланысын қарастыратын
құрылымдық сұлбалар кешенін түсінеміз.
Учаскелерге немесе шағын желілерге қатысты көбінесе қозғалысты
ұйымдастыру терминін қолданады, бұл әдістер кешенін тасымалдау
мақсаттарымен шектеуді атап көрсетеді.
Кез келген көлік объектісінің өткізгіштік қабілеті - жылжымалы
бірліктердің максимум саны, ол берілген объект (жол бөлігі, жол қимасы)
бойынша уақыт бірлігіне (тәулік, сағат) берілген техникалық жарақтандыру
кезінде және қозғалысты ұйымдастырудың белгілі түрі жағдайында өткізілуі
мүмкін.
Қандай да бір көлік объектісінің алып жүру қабілеті – бұл жүктің
максимум көлемі (тоннамен немесе жолаушылармен), ол жылжымалы құрамның,
жанармайды және басқа ауыспалы құралдардың болуына байланысты есептік
кезеңде тасымалдануы мүмкін. Алып жүру қабілеті көлік ағынының ең жоғары
шамасын анықтайды, өйткені мысалы жолдың өткізу қабілеті онда бірде-бір
көлік бірлігі болмаған жағдайдың өзінде де өзгеріссіз қалады.
Бірқатар шарттарды ұстанған кезде (жылжымалы құрамды жанармаймен,
материалдармен, кадрлармен және көлік бірліктерінің қажетті санымен
қамтамасыз ету) өткізу және алып жүру қабілеті практикалық түрде тең
болады, сонда тасымалдау қуатының бір ұғымымен операция жасауға болады.
Қалыптастыру немесе маршурттау жоспары, көліктің түрлі бөлімшелері
дайындайтын құжат болып табылады. Онда поездар мен жеке көлік құралдарын
(автомобильдерді, кемелерді ұшақтарды және т.б.) қалыптастыру (бастапқы
пункттар) және тарату (соңғы пункттар) пункттары туралы нұсқаулар, сондай-
ақ берілген мақсаттағы поезға ғана кіретін жүк ағымының (жолаушылар
ағымының) сипаттамалары болады. Маршруттауды дайындау қажеттігі, көлік
құралына тиелген жүк, жүру жолында теміржол поезы, автопоезд немесе өзен
көлігі тягачын ауыстыруы, буксир, локомотив және басқалары болуына
қарамастан, өзінің белгіленген пунктіне дейін жүруі тиіс екенін білдіреді.
Көлік бірліктерінің қозғалыс графиктері мен кестелері жолаушылар
тасымалы, сондай-ақ жүк тасымалы саласында да жасалады. Кесте әрбір көлік
бірлігінің, кестеге және бірліктердің жүру маршрутына енгізілген әрбір
пункт бойынша жөнелту және келудің дәл уақытын, сонымен қатар тәуліктік
қозғалыс көлемдерін (сапарлар саны) регламенттейтін кесте түрінде болады.
Олар желінің әрбір бағытында (маршрутында) қозғалыс үздіксіздігін және
уақытылы дәрежесін бейнелейді. Әзірленген құжаттар көлік ішілік құжат
шеңберінен шығады және жалпы мемлекеттік мәндегі құжаттарға айналады, көлік
бөлімшелерінің өздері үшін де қатаң түрде міндетті болады.
Қалыптастыру жоспарлары (маршруттау) және қозғалыс графиктері
(кесетлері) негізінде бірқатар көлік министрліктері мен ведомостволары
шеңберінде техникалық жоспар мен техникалық нормативтер кешенін әзірлеуге
болады, оған белсенді бірліктер (локомотивтер, тягачтар, буксирлер)
айналымының, жүргізушілер жұмысы мен демалысының графиктері, жүктік аулалар
жұмысының, техникалық құралдарды жөндеу және қызмет көрсету графиктері және
т.б. енгізілуі мүмкін.
1.3 Біртұтас көлік жүйесінде көліктің әр түрінің өзара әрекеттесу
саласы
Көлік саласында маңызды міндет ретінде оның барлық түрлерінің біртұтас
көлік жүйесінің құрамды бөліктері ретінде үйлесімді дамуы болып табылады.
Әр түрлі жүктер үшін анағұрлым тиімді көлік түрлерін кешенді пайдалану
қоғамдық жұмыстың ең аз шығындарымен тасымалдауда халық шаруашылығы
қажеттілігін қамтамасыз етуі тиіс.
Бұрын байқалғандай, көлік – бұл оған көліктің алуан түрі ғана емес,
теміржол жолдарының, автомобиль жолдарының, су магистральдарының, әуе
желілерінің, мұнай және газ құбырларының, теміржол вокзалдары
үймереттерінің, порттардың, кемежайлардың, аэропорттардың және т.б.
тармақталған желілері де енетін үлкен және күрделі кешен.
Көліктің әр түрлерінің орнықты қызмет етуін талап ететін, күрделі,
үздіксіз және динамикалық жұмыс сипатындағы көлік кешені үшін, маңызды
мәселе көліктің барлық буындарының үйлесімі болып табылады.
Тасымалдау құралдары және техникалық құрылғылар мен механизмдердің
қатынас жолдарының жиынтығы болып табылатын біртұтас көлік жүйесі жүктер
мен адамдарды ең аз шығындармен және ең жоғары пайдамен тасымалдауда халық
шаруашылық қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, технологиялық, техникалық,
ақпараттық, құқықтық және экономикалық қатынастар жүйесімен біріккен
басқару және байланыс құралдарын, барлық көлік түрлері құрылғыларын кеңінен
пайдалану кезінде қызмет етуге қабілетті.
Мұнда бастысы жүктерді есіктен есікке тасымалдауды жүзеге асыру
кезінде көліктің әр түрін біріктіріп пайдаланудың тиімді тәсілдерінің
жүйесі болып табылады, яғни біртұтас тасымалдау процесінің барлық сатысында
көліктің әр түрінің тиімді өзара әрекеттесуінде.
Бұл міндет көліктің әр түрі арасында тасымалдау көлемдерін дұрыс бөлу,
аралас қатынастарды жетілдіру және жүктерді жеткізудің қайта жүктеусіз
сұлбасын дамыту кезінде шешілуі мүмкін.
Тасымалдау көлемдерін үлестіру көліктің әр түрі арасында экономикалық
басымдықтар саласын айқын бөлу негізінде жүзеге асырылады. Сонымен,
жолаушыларды алыс қашықтықтарға (1000 км астам) тасымалдауды әуе көлігімен,
орташа қашықтыққа (500-1000 км)- теміржол немесе әуе көлігімен жүзеге асыру
анағұрлым тиімді, шағын қашықтықтарға (100-500 км) жолаушылар ағынын
автомобиль немесе теміржол көлігімен игеріледі. Жүктерді тасымалдау
көліктің әр түрі арасында қашықтығына ғана емес, жүк түріне де, көлік
желісінің тығыздығына және тасымалдау көлеміне байланысты бөлінуі тиіс.
Мысалы, автомобиль көлігімен жүктерді шағын париямен, олардың жолда бөгелуі
кәсіпорындар мен тұрғындарға айтарлықтай залал келтіруі мүмкін болған
жағдайда тасымалдау мақсатты.
Аралас қатынастарды жетілдіру көлік экспедициясын жақсарту жолы, жүк
және жолаушылар жұмысының концентрациясы, тасымалды контейнерлеу және
тікелей нұсқа бойынша тиеп-жүктеу жұмыстарын ұйымдастыру, яғни көліктің бір
түрінен екіншісіне, қоймаға соқпай, беру бойынша жүргізіледі.
Дамыған көлік экспедициясы жүктерді жөнелтеуші қоймасынан алушы
қоймасына бірыңғай көлік құжаты бойынша жеткізуші мен тұтынушының көліктің
әр түрінің тоғысында операцияларға қатыспастан жүзеге асыратын БКҚ дұрыс
пайдалануды болжайды.
Біртекті немесе біртектілігі бойынша жақын жүк жұмысы концентрациясы
тиеп-жүктеу жұмыстарын механикаландыруға және автоматтандыруға және
жылжымалы құрамның тиеу немесе түсіру астында тұрып қалуын қысқартуға
мүмкіндік береді, осыған байланысты кішкене жүк станцияларының,
қоймалардың жүк айналымдарын ірі станцияларға бере отырып, жабылуы
экономикалық түрде ақталды. Тиеп-түсіру жұмыстарын тікелей нұсқа бойынша
ұйымдастыру осы жұмыстардың еңбек көлемділігін күрт қысқартуға, қойма
бөлмелеріне қажеттілікті азайтуға, жүктің сақталуын арттыруға және тұтастай
үлкен экономикалық нәтиже алуға мүмкіндік береді. Аталған жұмыс түрін
жүзеге асыру контейнерлер мен пакеттерді кеңінен енгізу, яғни айналымдық
орау ыдысын пайдалану кезінде мүмкін болады, ол жүкті көліктің бір түрінен
екіншісіне беруді тездетуге, тиеп-түсіру шығындарын сақтауға және оның
сақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қайта жүктеусіз қатынастарды дамыту аралас қатынастарда маңызды бағыт
болып табылады, бұл жылжымалы құрамдары минимум тұрып қалатын жүктердің
анағұрлым жылдам жылжуы. Қайта жүктеусіз қатынастар теміржол доңғалақтары
мен пневошиналары болатын аралас жүрісті үлкен жүкті контейнерлерді,
вагондарды және вагон сүйрегіш арбашықтарды қолдану арқылы ұйымдастырылуы
мүмкін.
Бірыңғай көлік жүйесі дамып келе жатқан үлкен бағыныңқы жүйенің күрделі
жиынтығынан тұрады, олардың өзара әрекеті төмендегілерге мүмкіндік береді
[3]:
- жүктер мен адамдарды тасымалдауда халық шаруашылығын қамтамасыз ету
уақытылығы мен сенімділігін арттыру;
- көліктің өзара әрекеттесуші түрлерінің жұмысында өзара көмектесу
арқасында қатынас жолдарының алып жүру қабілетін тиімдірек пайдалану;
- жүк және жолаушылар тасымалын тиімді бөлу кезінде көлік шығындарын
қысқарту;
- жеке бағыныңқы жүйелерді басқаруды, жөндеуді, жобалауды және
құрылысын топтастыра отырып, қызмет көрсететін персонал санын қысқарту;
- желінің пайдалану маневрлігін арттыру, жылжымалы құрамның
айналымдылығын арттыру және оның санын азайту.
БКЖ бірлігіне қол жеткізіледі;
а) өзара әрекеттесудің техникалық саласында, ол көліктің әр түрінің
техникалық параметрлерін бірегейлеуді, стандарттауды және үйлестіруді
болжайды. Өзара әрекеттесуші бағыныңқы жүйелердің өткізу және қайта өңдеу
қабілеттерін үйлестіру, оперативті қызметкерлер мен есептеуіш кешендері
арасында сенімді жүйелер құру;
б) қайта тиелмейтін қатынастар, контейнерлік және пакеттік тасымалдау
техникасын дамыту;
в) өзара әрекеттесудің технологиялық саласында, ол технологияның
бірыңғайлығымен, көліктің әр түрін пайдаланудың кешенді жүйесін, көлік, жүк
жөнелтушілер мен алушылар жұмысының біріккен және өзара байланысты жұмыс
графигін, көлік желілері үздіксіз жоспарын, бірыңғай технологиялық
процестердің жұмыс графиктерін пайдаланумен қамтамасыз етіледі;
г) өзара әрекеттесудің ақпараттық саласы, ол ақпараттың берілу мазмұны
мен түрлері, жылдамдығы және көліктің бір түрімен екіншісінде шешім
қабылдау үшін ақпаратты беру бойынша ақпарат үйлесімдігін қамтамасыз етеді;
д) құқықтық салада өзара әрекеттесу негізін теміржол, автомобиль, су
көлігі жарғылары; сауда теңіз жолы кодексі; тасымалдар мен тарифтер
ережелерінің жинағы және т.б. құрайды;
е) экономикалық салада өзара әрекеттесу негізін көлік түрлері арасында
тасымалды бөлудің бірыңғай жүйесі, тасымалдарды жоспарлау жүйесінде
бірыңғай тәсіл, барлық көлік түрлерінің қызмет етуін және дамуын оңтайлы
басқару құрайды;
з) желілерде, ғылыми дайындамаларда және т.б. көліктің әр түрінің
өзара әрекеттесуінің алдыңғы қатарлы тәжірибесін пайдалануда.
БКЖ қызмет етуінде, перспективалы көлік жүктеріне негізделетін БКЖ
дамуын басқару маңызды орын алады, ол барлық деңгейлерде БКЖ дамуын болжау
теориясы мен оңтайландыру әдісінің өзара байланысынан құрылады.
Көлік жүйесін құру мен жетілдірудің барлық деңгейлерінде көлік
құралдарын пайдалану шарттарына, сенімділігіне және ұзақ мерзімділігіне,
жүк ағындарының пайда болуы мен дамуының болжамына, жүк тасымалдау көлемі
мен түріне ерекше назар аударылуы тиіс.
Жоғарыда аталған мәселелерді одан әрі зерттеу және қарастыру кезінде
негізгі ұғымдар мен анықтамаларды қарастырған жөн;
- тасымалдау құралдары – бұл жылжымалы құрам, құбырлар, контейнерлер,
түрлі ыдыс және басқалары;
- жылжымалы құрам - локомотивтер, вагондар, кемелер, автомобильдер,
тракторлар, тягачтар, өзі жүретін вагондар және т.б.;
- техникалық құрылғылар мен механизмдер – тиеп-түсіру құралдары,
конвейерлер, бункерлер, қоректендіргіштер, пакетмашиналар және басқалары;
- басқару және байланыс құралдары – ақпаратты жинау, сақтау қайта
өңдеуді қамтамасыз ететін құрылғылар кешені, оларға бағдаршамдар, сигналдық
белгілер, аспаптар және т.б. жатқызылуы мүмкін.
1.4 Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері
Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері қатарына тасымалдау көлемі және
орындалған көлік жұмысы жатады.
Тасымалдау көлемі – бұл белгілі бір уақыт кезеңі ішінде тасымалданған
немесе тасымалдауы жоспарланған жолаушылар мен жүктердің саны.
Жүк айналымы белгілі бір уақыт ішінде белгілі бір қашықтыққа жүктерді
тасымалдау бойынша орындалған немесе жоспарланған көлік жұмысын анықтайды.
Жүк ағыны – берілген бағытта жүк құрайтын және жүк қабылдайтын пункт
арасында белгілі бір уақыт ішінде жүретін жүк көлемі. Тікелей жүк ағыны
үлкен шамасы бар бағыт болып саналады.
Жүк тасымалдау, жүк айналымы және жүк ағыны көлемі шамамен, жүк
құрылымымен, игеру уақытымен және бірқалыпты еместік коэффициенттерімен
сипатталады.
Газдар құрылымы олардың түрімен анықталады; игеру уақытына тасымалдау
басы, соңы және ырғағы енеді, олар өз кезегінде тиеу және түсіру пункттары
арасындағы қашықтыққа және көлік құралының қозғалыс жылдамдығына тәуелді.
Физика-географиялық жағдайлар көлік жағдайларының ерекше сипатын және
массалы жүктерді: жанармайды, металды, тыңайтқышты, халықтық тұтыну
тауарларын және т.б. бір өңірден екіншісіне тасымалдаудың айтарлықтай
қашықтығын анықтайды.
Сондықтан көлік жұмысының маңызды көрсеткіші тасымалдаудың орташа
қашықтығы болып табылады, оны жүк айналымы бөлімінің бөліндісі және
тасымалдау көлемінің жолаушылар айналымы ретінде анықтайды.
Жеткізу жылдамдығы немесе қатынас жылдамдығы –жүктердің немесе
жолаушылардың жөнелту орнынан белгіленген жеріне дейін, барлық тоқтап қалу
мен аялдамаларды ескеретін, орташа қозғалу жылдамдығы. Бұл жылдамдық
көптеген факторларға тәуелді және ең алдымен, жылжымалы құрамның
конструкциялық (техникалық) жылдамдығына, көлік процесін ұйымдастыруды
жетілдіруге және тасымалдау қашықтығына тәуелді.
Техникалық жылдамдық – бұл қозғалыс кезінде көлік құралы қозғалысының
орташа жылдамдығы; жылжымалы құрамның аралық және соңғы аялдамаларын
ескергенде пайдалану жылдамдығы немесе коммерциялық жылдамдығы.
Жолаушыларды тасымалдау кезінде қатынас жылдамдығы да ең аз мәнге ие
болады, себебі ол жолаушының жолда болу уақытын анықтайды.
Көлік құралдарының әр түрімен жылжу кезіндегі жүктердің қозғалыс
жылдамдығы әр түрлі. Мысалы, егер теміржол көлігінде жеткізу жылдамдығының
бірлігі ретінде қабылдаса, онда басқа түрлерінде ол: әуе көлігінде - 1,5-
3,0; автомобильде (қалалар арасында) - 1,8-2,0; өзен көлігі - 0,6-0,7;
құбыржол көлігінде - 0,4-0,5 және т.б. [3].
Көлік жұмысын бағалайтын маңызды көрсеткіштер көлік құралдарының
өнімділігі, орташа тәуліктік жүрген жолы, еңбек өнімділігі және
тасымалдаудың өзіндік құны болып табылады.
Көлік құралдарының өнімділігін белгіленген уақытта берілген көлемді
орындау үшін жылжымалы құрамның қажетті паркі анықтайды. Өнімділік – бұл
көлік жұмысының уақыт бірлігінде жылжымалы құрамның бірлігіне берілген
көлемі, яғни
, (1.1)
мұнда Р – көлік жұмысы, тгм,;
п – жұмысты орындайтын көлік құралдарының саны;
t - көлік құралының жұмыс уақыты, сағ.
Жылжымалы құрамның өнімділігі оның жүк көтергіштігіне (жолаушылар
сыйымдылығына) және қозғалыс жылдамдығына тәуелді.
Жылжымалы құраммен жүктерді жылжыту кезінде орташа тәуліктік жүріс
көрсеткіші пайдаланылады. Орташа тәуліктік жүрген жолы – бұл жылжымалы
құрамның (локомотив, автомобиль, өзі жүргіш вагон, пароход және т.б.) әрбір
тәулігіне келетін километрлер саны. Бұл көрсеткіш тасымалдау кезінде көлік
құралдарын пайдалану қарқындылығын көрсетеді.
Еңбек өнімділігі көлік құралының өнімділігіне, сонымен қатар көлік
процестерін де, сондай-ақ тиеп-түсіру жұмыстарын да механикаландыру және
автоматтандыру дәрежесіне тәуелді.
Көлік құралын пайдаланудың еңбек көлемділігі – бұл көлік өнімінің
бірлігіне келетін еңбекшілердің барлық категорияларының еңбегі [4].
, (1.2)
мұнда Тв, Tпр, Top, Тау – машинистерге (жүргізушілерге), жүкшілерге, тиеп-
түсіру машиналары операторларына, техникалық қызмет көрсету жөнінде жөндеу
жұмыскерлеріне, әкімшілік-басқару аппаратына және басқаларына сәйкес жылдық
уақыт шығындары, адам-сағ;
Р – көлік құралының өнімділігі, ткмч.
Тасымалдаулардың өзіндік құны көлік жұмысының жалпылауыш көрсеткіші
болып табылады және тасымалдау құнының көлік жұмысы бірлігіне қатынасын
бейнелейді (рубткм; тнгткм және т.б.). Ол көптеген факторларға тәуелді
және кең шектерде құбылуы мүмкін. Өзіндік құны тасымалдау қашықтығы артқан
сайын төмендейді.
Тасымалдау Q және жүк айналымы Р көлемінің бірқалыпты еместік
коэффициентіне сәйкес көрсеткіштің максимум шамасының оның орташа шамасына
қатынасымен анықталады:
, (1.3)
мұнда и - тасымалдау көлем көрсеткіштері, т (м3);
и- жүк айналымы көрсеткіштері, ткм.
Q және Р көрсеткіштері арасында өзара байланыс болады:
, (1.4)
мұнда - тасымалдаудың орташа қашықтығы жүктің 1т., км.
Жоспарлау, есептеу және көлік әрекеттерін талдау тасымалдау көлемін
және тасымалдау машиналары жұмысының сапасын өлшейтін көрсеткіштер
кешенінің көмегімен жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта көліктің әрбір түрі оның ерекшелігін көрсететін өзінің
көрсеткіштер жүйесін пайдаланады. Бірақ көліктің барлық түрлері үшін және
жоспарлық есептеу органдары үшін бірыңғай болып табылатын көрсеткіштер тобы
бар. Осы топқа көлемдік, сапалық және көлікпен қамтамасыз етілгендік және
қолайлылық көрсеткіштері жатады.
1.4.1 Көлік жұмысының көлемдік көрсеткіштері
Көліктің тасымалдау жұмыстарының көлемін өлшеу үшін келесі
көрсеткіштерді пайдаланады: тоннадағы Q тасымалданған жүктің саны, тонна-
километрдегі Р жүк айналымы, жолаушыларды тасымалдау а (адамдардың саны),
жолаушы километрдегі al жолаушылар айналымы 1.
Келтірілген көрсеткіштер шын мәнінде орындалған жұмыстың көлемін
жобалау және есептеу кезінде көліктің барлық түрлері үшін негіз болып
табылады. Осы көрсеткіштер бойынша есептеу әдетте әрбір тәуліктің, он
күндіктің, айдың, тоқсанның және жылдың шығарылған қорытындысымен
жүргізіледі. Жүкті тасымалдау көрсеткішінен басқа, көліктің кез - келген
түрі үшін уақыттың белгілі периодында жүктің жөнелтілуі және келуі бойынша
көрсеткіштер пайдаланылуы мүмкін.
Әкелім және әкетілім көрсеткіштерімен қатар, көліктің кейбір түрлерінде
сондай – ақ, транзитпен (сыртқы желіден осы объектінің желісі бойынша
тасымалданған жүк) және жергілікті қатынаста (яғни, шығарылған, әкелінген
және пайдаланылған өз өнімдерін осы бөлімшелер шегінде) тасымалдау
көлемінің көрсеткіштері қолданылады.
Жоспарланған және шын мәнісінде жеке бөлімшелермен әкелінген көліктің
осы түрімен көлем желілердің барлық пункттарынан барлық әкелінген жүктер
тоннасын қосындылау жолымен анықталады:
Q1+Q2+ ... ..+Qn=т,
(1.4.1)
мұнда Q1 , Q2 ... .. Qn- жеке периодта 1-ші, 2- ші . . . ,n
пункттарына сәйкес тасымалданған (тоннадағы) жүктің саны.
Теміржол және автомобиль көлігінде тек тасымалданған жүктің салмағын
(тоннадағы) ғана емес, сонымен бірге, оны тасымалдау қашықтығын ескеретін,
жүк айналымының синтездік көрсеткіші пайдаланылады және төмендегідей
анықталады:
Q1l1 + Q2l2 ... ...+ Qnln =ткм,
(1.4.2)
мұнда Q1l1, Q2l2, ... . Qnln – жеке партиялардың жүк айналымы.
Көлік байланыстарының ұтымдылығын көрсететін маңызды көрсеткіш
төмендегідей анықталып, жүкті тасымалдаудың орташа қашықтығы болып
табылады:
км.
(1. 4.3)
Жеке тораптарда және желілерде тасымалдаудың қарқындылығын анықтау үшін
төмендегідей анықталатын, орташа жүк тасымалдылығының көрсеткішін
пайдаланады:
,
(1. 4.4)
мұнда L- осы бөлімше желілерінің пайдалану ұзындығы, м.
Орташа жүк тасымалдылығы әдетте бір жылда анықталады және жолдардың
әрбір километрінде тонна – километрде желілердің әрбір километрінің өткізу
қабілетін (өнімділігі) көрсетеді.
Жолаушыларды тасымалдау көлемі желілер бойынша белгілі периодта
тасымалданған жүктің көлеміне ұқсас анықталады, яғни
a1 +a2 = ... ..an=, адам ,
(1. 4.5)
мұнда а1,а2 ... .ап -1-ші, 2-ші және т.б. пункттарымен сәйкес
тасымалданған жолаушылардың сәйкестік саны.
Жолаушылар айналымы оларды тасымалдау қашықтығына тиісті жолаушылар
санының көбейтіндісінің қосындысы ретінде анықталады:
a1l1 +a2l2+ ... .anln=, паскм,
(1.4.6)
мұнда a1l1, a2l2, ... anln- тасымалдаудың тиісті қашықтығы.
Жолаушылар жиілігі жүк тасымалдығына ұқсас анықталады:
.
(1.4.7)
Жүк айналымы жолаушылар айналымымен қоса көлік өнімдері деп жиі
аталады.
Желілердің біреуі бойынша жүк және жолаушылар поездары үшін көліктің
бір түрін пайдалану кезінде есептелуі төмендегі өрнек бойынша анықталатын,
келтірілген жүк айналымы көрсеткішін пайдаланады:
ткм, (1.4.8)
мұнда к – жолаушылар километрін тонна километрге айналдыру
коэффициенті. Автомобиль, теміржол, су көліктерінде 1 ткм және 1 паскм
өзіндік құнының өткен теңдігіндегі қолданыстағыдан шығып, к=1 қолданады.
Көліктің басқа түрлерінде (мысалы әуе) к коэффициенті багажды жолаушының
орташа салмағынан шығып тербеледі және 0,1-0,9 жетеді.
Жүктерді және жолаушыларды тасымалдаудың жалпы қарқындылығы немесе жүк
тасымалдылығы төмендегі формула бойынша келтірілген тонна – километрде жүк
тасымалдылығының көмегімен өлшенеді:
. (1.4.9)
Көлемдік көрсеткіштер тобына сондай – ақ, төмендегіні жатқызуға болады:
автомобиль-километрде, локомотив километрлерде, кеме километрлерде, ұшақ
километрлерде және т.б. есептелген және әдетте жүктелген және жүксіз
жағдайда жүрген жолында бөлінген, жылжымалы құрамның интегралдық жүрісі. Ол
төмендегі формула бойынша анықталады:
, (1. 4.10)
мұнда lгр – жүгі бар жылжымалы құрамның жүрісі, км;
lxx- жүгі жоқ жылжымалы құрамның жүрісі, км
болғанда жылжымалы құрамды пайдалану тиімді, ал кем
мәндерде тиімсіз болып саналады.
1.4.2 Көлік жұмысының сапалық көрсеткіштері
Сапалық көрсеткіштердің ішкі тобын төмендегілер құрайды: сағаттағы
немесе тәуліктегі көліктік бірліктер (автомобиль, локомотив, вагон, ұшақ,
кеме) айналымы; километрдегі орташа тәуліктік жүріс; қозғалыстың сағаттық
жылдамдығы; жылжымалы құрамның тоннадағы статикалық және динамикалық
жүктемесі; тәуліктегі сағатта көлік бірліктері жұмысының орташа ұзақтығы;
жылжымалы құрамның паркін пайдалану коэффициенті, яғни көлік паркінің
тізімді құрамына жұмыс істейтін бірліктер санының пайыздық қатынасы;
есептеу периодына көлік бірліктерінің өнімділігі және т.б. Осы
көрсеткіштердің көмегімен жылжымалы құрамды оның қуаты және жүк
көтергіштігі уақытында, жиілігінде пайдалану сапасын анықтауға болады.
Келтірілген сапалық көрсеткіштерді төменде келтірілген өрнектер бойынша
анықтауға болады.
Жүктерді жеткізу жылдамдығы төмендегідей анықталды:
кмс. 4.11)
Жолаушылар үшін кмс.
(4.12)
Жүктер үшін кмс,
(4.13)
мұнда және - жүк айналымына (т км) немесе жолаушылар
айналымына (пас км) сәйкес;
және - барлық жүріс жолдарына жүктерді немесе жолаушыларды
тасымалдауға жұмсалған, тонна - сағаттағы және жолаушылар сағатындағы
жиынтық уақыты.
Көліктің әр түрлерінде көлік бірліктері қозғалысының жылдамдығын
көрсеткіштерде атаулар бар және олардың әрқайсысының ерекшелігін есепке
алумен есептеледі. Жылдамдықтың 4 категориясын бөледі:
- жүріс, екпіндеу сатысынан кейін тікелей жүзеге асырылады (оны
ұшақтарда және су магистралдарында крейсерлік деп атайды);
- техникалық, аралық пункттарда тұрақты есептеусіз қозғалыстың орташа
жылдамдығы түрінде ұсынылады. Бұл таза қозғалыс уақытындағы жылдамдық, ол
жылжымалы құрамның құрылымдық ерекшеліктерін және желілерде қозғалыстың
ұйымдастыру жағдайын ескереді,
- пайдалану немесе коммерциялық – бұл аралық станцияларда тұрақты
есептеуде қозғалыстың орташа жылдамдығы. Оны теміржол көлігінде телімдік
деп атайды;
- маршруттық, оны құрастырудан ажыратуға дейінгі көлік бірліктері
жүрісінің барлық жолдарына қозғалыстың орташа жылдамдығы түрінде ұсынылады.
Бұл жылдамдық белгілі жағдайларда жеткізу жылдамдығымен сәйкес келеді.
Маңызды уақытша көрсеткіштерге, жылдамдық параметрлерден басқа, сондай-
ақ, айналым және жылжымалы құрамның орташа тәуліктік жүрісі жатады.
Айналым көлік бірліктерімен бір тасымалдау циклін орындауға жұмсалған
уақыт түрінде ұсынылады. Әдетте бұл уақыт жылжымалы құрамның бір тиеуінен
келесі кезекті тиеуге дейін есептеп шығарылады. Осы цикл ішінде көлік
бірлігі тиеледі, тиеу пунктынан белгілеу пунктына дейін қозғалады және
ақырғы пунктта түсіріледі, яғни
, сағат, (4.14)
мұнда lоб – жүкті және жүксіз жүрісті кірістіретін км айналымының
(рейстің) толық қашықтығы;
tn ,tp – жылжымалы құрамның жүгін тиеуге және түсіруге жұмсалған
уақыт; сағат;
Vср- рейстегі қозғалыстың орташа жылдамдығы, кмс;
Орташа тәуліктік жүріс - әрбір көлік бірлігінің тәулік ішінде өтетін
километрлер саны. Ол төмендегідей анықталады:
, км . (4.15)
Жылжымалы құрамды пайдалану қарқындылығын арттыру мақсатымен орташа
тәуліктік жүрісті ұлғайту керек, сонымен бос жүріс құрастырушыны қысқарту
экономикалық тұрғыдан ақталған болады (4.10 формуланы қараңыз).
Жылжымалы құрамды пайдалануды сипаттайтын, сапалық көрсеткіштер
статистикалық және динамикалық жүктеме болып табылады.
Статистикалық жүктеме әрбір көлік бірліктерінің жүк көтергіштігін оны
бірінші тиеу сатысына пайдалану дәрежесін сипаттайды. Ол төмендегі өрнек
бойынша анықталады:
, (4.16)
мұнда G және V – жүктің массасына және көлік бірліктерінің көлеміне
сәйкес;
q – жүк көтергіштік, т.
Динамикалық жүктеме – жүк көтергіштікті жүрісті есепке алумен белгілеу
пунктына дейін пайдалану деңгейін статикалықтан өзгеше көрсетеді және
төмендегідей анықталады:
, (4.17)
мұнда - ақырғы пунктта қозғалыс процесінде көлік шығынын (немесе
қосымша жүкті) есепке алатын жүк массасы.
Көлік жұмысының тиімділігін (сапасын) бағалау үшін тасымалдаудың
өзіндік құндылығы, еңбек өнімділігі және көлік бірліктері өнімділігі сияқты
көрсеткіштер қатарын пайдаланады.
Жүктерді және жолаушыларды тасымалдаудың өзіндік құны төмендегі формула
бойынша анықталады:
, (4.18)
мұнда Сэ - есептеу кезеңіндегі ақшамен өрнектелген пайдалану шығындары
(тг., сом, ш.б. және т.б.);
және - осы кезеңде орындалған жүк айналымы мен жолаушылар
айналымына сәйкес.
Көліктің әрбір түрі үшін пайдалану шығындары ерекше болуы мүмкін және
жалпы жағдайда еңбекақыға, энергияға (отын), тозушылыққа, материалдарға
және бөлшектерге шығындарды, сондай-ақ, өндіріспен басқаруға жүк қағаз
шығындарын кірістіреді.
Еңбек өнімділігі төмендегі өрнек бойынша анықталады:
, ткм адам, (4.19)
мұнда N - тікелей тасымалдаумен байланысты жұмыскерлердің жыл ішіндегі
орташа тізімдік саны.
Еңбек өнімділігінің кері шамасы белгілі жүк айналымын орындауға
келетін, еңбек шығындарының санын өрнектейтін еңбек сыйымдылығы деп
аталады:
, адамткм. (4.20)
Жылжымалы құрамды уақытпен және жүк көтергіштікпен пайдалану дәрежесін
маңызды синтетикалық көрсеткішпен бір уақытта көрсететін, тәулік ішінде
тонна-километрлер және жолаушылар километрлері санымен өлшенетін және жұмыс
паркінің әрбір бірлігіне немесе 1т жүк көтергіштікке келетін көлік
бірліктері (автомобиль, кеме, вагон, ұшақ) өнімділігі табылады.
1.5 Жылжымалы құрам сапасын пайдалану көрсеткіштері
Көлік құралдары тұтынылмай (яғни тұтыну өнімдері болып табылмайды)
пайдалану кезінде өз ресурсын жұмсай отырып, пайдаланылатындықтан сапа
көрсеткіштері пайдалану жағдайларына қатысты қарастырылады және сапаның
пайдалану көрсеткіштері деп аталады.
Өнім (бұйым) сапасы жалпы жағдайда – белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін оның жарамдылығына байланысты жиынтық. Сапа көрсеткіші
өнімді шығару немесе тұтыну жағдайларына қатысты қарастырылатын оның бір
(бірлік көрсеткіш) немесе бірнеше (кешенді көрсеткіш) қасиеттерін
сипаттайды.
Сапа көрсеткіштерін анықтау түрлі: өлшеу, тіркеу, есептеу, эксперттік,
социологиялық және т.б. әдістермен жүргізіледі.
Жылжымалы құрамды пайдалану тиімділігі жүктерді әрекеттегі нормалар мен
ережелерді сақтап, ең аз материалдық және еңбек шығындарымен тасымалдау
арқылы анықталады.
Көлік құралдарын салыстырмалы бағалау үшін (төмендегіні қараңыз) өнім
сапасының интегралдық көрсеткішін, яғни пайдаланудағы қосынды пайдалы
әсердің оны жасау мен пайдаланудың қосынды шығындарына қатынасын қолданады.
Өнім сапасының интегралдық көрсеткішіне кері шама көлік жұмысының бірлігіне
жұмсалатын меншікті келтірілген шығындар деп аталады және [3] формула
бойынша анықталады
, (1.5)
мұнда - көлік құралын пайдаланудың жылдық ағымдағы шығындары,
руб.(тнг);
- күрделі салынымдар тиімділігінің нормативтік коэффициенті;
К - күрделі салынымдар мен басқа бір жолғы шығындар, руб. (тнг);
0,1 - - көлік құралының өтімді құны ( - жаңа автомобильдің,
локомотивтің және т.б. бағасы), руб. (тнг);
Р – жылдық өнімділігі, ткм.
Меншікті келтірілген шығындармен қатар көлік жұмысы бірлігіне басқа да
тиімділік өлшегіштерін қолдануға болады. Тиімділікті бөлек жеке
өлшегіштердің көлік құралын салыстырмалы бағаалу кезінде, меншікті шығындар
(1.5) бойынша практикалық түрде бірдей болған кезде өз бетіндік мәндері
болуы мүмкін. Бұл – өнімділік, еңбек көлемділігі ([1,4] қараңыз), материал
сыйымдылық және тасымалдау сапасы, сонымен қатар пайдалану зиянсыздығы және
т.б.
Өнімділік пен еңбек көлемділігі (1.1) және (1.2) формулалар бойынша
анықталады және олар техникалық қызмет көрсету және жөндеу кезінде тоқтап
қалуды есептеу, сондай-ақ еңбек шығындарын есептеу мақсатында тиімділігін
бағалау кезінде пайдаланылады.
Энергия сыйымдылық Э (кДжткм). – берілген көлік құралымен жүктерді
тасымалдауға жұмсалатын энергия:
кДжткм , (1.6)
мұнда Q – бір жыл ішінде локомотивке (дизельге) немесе автомобильге
жұмсалатын отын көлемі, л;
- отын тығыздығы, кгм3 (бензин үшін - 725, дизельдік отын - 820);
-отынның қызу шығару қабілеті (калориялығы), МДжкг (бензин үшін -
44,4; дизельдік отын -43,8).
Тасымалдау материал сыйымдылығы М (кг1000 ткм) – көлік жұмысы бірлігін
орындауға жұмсалатын материалдар саны. Жалпы жағдайда
кг1000ткм , (1.7)
мұнда - көлік құралы конструкциясындағы материал массасы, кг;
- жылжымалы құрамның пайдалану процесінде амортизациялық
қызмет ету мерзімі ішінде жұмсалатын материал массасы, кг;
- көлік құралының амортизациялық қызмет ету мерзімі, жыл;
- материалды өндірісте пайдалану коэффициенті.
Тасымалдау сапасы жүктің сақталғандығын қамтамасыз етумен сипатталады
және көлік құралы конструкциясының жетілгендігіне байланысты.
Көлік құралын пайдалану зиянсыздығы жолаушылар, жүргізушілер мен оны
пайдалануды жүзеге асыратын тұлғалар үшін ең аз қауіптілік дәрежесімен
шектеледі, сонымен қатар қоршаған орта үшін қозғалыс, қызмет көрсету және
жөндеу кезінде қауіпсіздікті, қоршаған ортаның ластануы мен улануының,
шуылдың болмауын білдіреді.
Көлік құралы конструкцияларының элементтері арасындағы жүйелі
байланыстарды талдау негізі пайдалану қасиеттерін: жүк сыйымдылығы, массаны
пайдалану, пайдалану ыңғайлылығы, қозғалыс жылдамдығы, қауіпсіздігі, отын
үнемділігі, сенімділігі және т.б. анықтауға мүмкіндік береді (1-суретті
қараңыз).
Пайдалану сапаларының номенклатурасы көлік құралына толық және жан-
жақты баға береді [4,5].
Жүк сыйымдылығы номинал және меншікті көлемді жүк көтергіштігімен,
сондай-ақ жүк сыйымдылық коэффициентімен бағаланады.
Номинал жүк көтергіштік q – бұл техникалық сипаттамамен бекітілген
тасымалданатын жүктің максимум ықтимал массасы. Меншікті көлемді жүк
көтергіштік - номинал жүк көтергіштіктің шанақтың ішкі көлеміне
қатынасы:
тм3, (1.8)
мұнда q- жүк көтергіштік, т;
- шанақтың ішкі көлемі,
Жүк көтергіштік тасымалданатын жүк тығыздығына байланысты.
Жүк сыйымдылығы коэффициенті тығыздығы әр түрлі жүктерді тасымалдау
кезінде көлік құралының жүк көтергіштігін пайдалану дәрежесін сипаттайды:
, (1.9)
мұнда - жүктің берілген түрінде шанақ (вагон) көлемін пайдалану
коэффициенті;
- жүк тығыздығы; тм3.
1 кезінде көлік құралы номинал жүк көтергіштікке дейін жүктелуі
мүмкін. Коэффициент мәні неғұрлым аз болса, көлік құралы жүк көтергіштігін
пайдалану соғұрлым төмен.
коэффициенті – шанақты толық жүктемеген кезде бірден аз болады.
Көлік құралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Дедов А.Н., К.Б. Ермакова, А.К. Келисбеков
КӨЛІК ТҮРЛЕРІНІҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУІ
Қарағанды 2014
УДК 656.212
Рецензенттер:
Н.А. Данияров, Қарағанды Болашақ университетінің
бірінші проректоры, т.ғ.д.
Т.К. Балғабеков, проф. А.Н. Данияров атындағы Өнеркәсіптік көлік
кафедра профессоры, т.ғ.к.
Оқу құралының негізгі мақсаты көліктің өзара әрекеттесуі кезінде
қолданыстағы түрлерін зерттеу және өнеркәсіптік кәсіпорынның оңтайлы
қызметін қамтамасыз ететін көлік құралының өзара әрекеттесетін және өзара
алмасатын құралдары параметрлерін анықтау болып табылады.
Оқу құралында: біртұтас көлік жүйесі және әр түрлі көліктің өзара
әрекеттесу негіздері қарастырылған; көлік машиналарын таңдау бойынша
пайдалану шарттары және жалпы ұсыныстар туралы баяндалған.
Орын ауыстыратын жүктердің түрлері мен қасиеттері және көлік құралдарын
жіктеу; көлік құралдарын таңдауға қойылатын жалпы ұсыныстар мен талаптар
мәселесі қарастырылған. Оқу құралының бесінші: циклдік және ағынды
әрекеттегі құралдардың негізгі параметрлерін анықтау және машиналардың
істен шығуының физикалық негіздері мен көлік құралдарының сенімділігі
туралы мәлімет оқу құралының бесінші, алтыншы бөлімдерінде келтірілген.
Оқу құралының жетінші бөлімінде: көлік құралдарын салыстыру әдістемесі
және техникалық деңгейін бағалау мәселесі қарастырылған.Өзара әрекет ету
режимдерін есептеу негіздері туралы мәлімет оқу құралының соңғы бөлімінде
баяндалған.
Оқу құралы 5B090100 Тасымалды, қозғалысты ұйымдастыру және көлікті
пайдалану мамандықтағы студенттерге арналған және Көлік түрлерінің өзара
әрекеттесуі курсының бағдарламасына сәйкес әзірленген.
© Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті, 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
БІРТҰТАС КӨЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ӘР ТҮРЛІ КӨЛІКТІҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУ НЕГІЗДЕРІ
7
Көлік қоғамның тіршілік әрекетінің белсенді құрылымы ретінде 7
Көлік жүйесінің негізгі ұғымдары және анықтамалары 8
Біртұтас көлік жүйесінде көліктің әр түрінің өзара әрекеттесу саласы 11
Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері 14
1.4.1 Көлемдік көрсеткіштер 16
1.4.2 Көлік жұмысының сапалық көрсеткіштері 18
1.5 Жылжымалы құрам сапасын пайдалану көрсеткіштері 21
КӨЛІК МАШИНАЛАРЫН ТАҢДАУ БОЙЫНША ПАЙДАЛАНУ ШАРТТАРЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ
ҰСЫНЫСТАР 26
2.1 Орта 26
2.2 Жұмыс кеңістігі 28
2.3 Жүктер 29
2.4 Көлік түрлерін таңдау бойынша жалпы ұсыныстар 29
ОРЫН АУЫСТЫРАТЫН ЖҮКТЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ҚАСИЕТТЕРІ ЖӘНЕ КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН
ЖІКТЕУ 31
3.1 Жүк түрлері және физика-механикалық қасиеттері 31
3.2 Өнеркәсіп көлігі құралдарын жіктеу 33
КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН ТАҢДАУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ ҰСЫНЫСТАР МЕН ТАЛАПТАР
39
4.1 Жалпы техникалық-пайдалану талаптары 39
4.2 Көліктің әр түрінің негізгі басымдықтары мен кемшіліктері 41
4.3 Көлікпен қамтамасыз етілгендік және қолайлылық көрсеткіштері 44
4.4 Көліктің техникалық жасақталу көрсеткіштері 46
5 ЦИКЛДІК ЖӘНЕ АҒЫНДЫ ӘРЕКЕТТЕГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ПАРАМЕТРЛЕРІН 48
АНЫҚТАУ
5.1 Темір жол және автомобиль көліктерінің тартқыш күшін есептеу 48
5.2 Ағынды көлік құралдарының тартқыш күшін есептеу 51
6 МАШИНАЛАРДЫҢ ІСТЕН ШЫҒУЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ КӨЛІК 54
ҚҰРАЛДАРЫНЫҢ СЕНІМДІЛІГІ
Машиналардың істен шығуының физикалық негіздері 54
Сенімділік туралы негізгі ұғымдар 56
Сенімділіктің сандық сипаттамасын анықтау 58
Машиналардың сенімділігін нақты пайдалану жағдайында зерттеу 62
Машиналардың оңтайлы ұзаққа жарамдылығын анықтау және сенімділігін
үнемдеу 64
7 КӨЛІК ҚҰРАЛДАРЫН САЛЫСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ДЕҢГЕЙІН 68
БАҒАЛАУ
7.1 Көліктің әр түрлі құралдарын салыстыру әдістері 68
7.2 Көлік құралдарының сапасын және оның техникалық деңгейін бағалау 70
әдістері
8 ӨЗАРА ӘРЕКЕТ ЕТУ РЕЖИМДЕРІН ЕСЕПТЕУ НЕГІЗДЕРІ 73
8.1 ETC элементтерінің өткізу қабілеті 73
8.2 Көлік құралдарын өңдеудің бірыңғай технологиялық процесі 76
8.3 Көліктің оңтайлы түрлерін таңдау және өзара әрекеттесетін
элементтер арасындағы ресурстарды бөлу 78
8.3.1 Көліктің әр түрлері үшін келтірілген шығындар 78
8.4 Жүктерді жеткізудің көліктік-технологиялық сұлбасын құру және жүк 80
тасымалын оңтайлы игеру
Қорытынды 83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85
КІРІСПЕ
Көліктің материалдық өндіріс саласында үлкен маңызы бар және адамға
басты қажеттіліктердің бірін – өндіріс құралдары мен адамдардың орын
ауыстыруын қанағаттандыруға арналған.
Халық шаруашылығын өркендетудің негізін қалаушы факторлар көлік жүйесі
жұмысының тиімділігін арттыру, жүк және жолаушыларды тасымалдау қажеттігін
уақытылы, сапалы және толық қанағаттандыру, мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік даму мәселелерін табыспен шешу болып табылады.
Негізгі міндеттерінің бірі шығынға қарсы механизм жасау және өндіріс
пен көлік шығындарын, оның ішінде жүктер мен адамдарды тасымалдаудың
мақсатты нұсқаларын таңдау бойынша қысқартуға түрткі болатын экономикалық
есептер дайындау болып табылады.
Көлік кешенінің анық, үздіксіз жұмысына тасымалдауды оңтайландыру
негізінде біртұтас кешен ретінде оны ұйымдастырудың біршама ыңғайлы және
біршама жедел жүйесі қоса әрекет етуі тиіс, оған өнеркәсіп пен көлікті
біртұтас тізбекте өндіруден бастап тұтынғанға дейін қарқындату, өнім
өндірушілер мен көлік кәсіпорындары арасында тұтыну заттарын тасымалдау
шығындарын сәйкес төмендетіп, өзара байланысты оңтайландыру, өндіруші
процестерінің өзін көлікті жоспарлау және басқару әдістерін жетілдіру
негізінде ғылыми-техникалық процесті енгізуді оңтайландыру енеді.
Халық шаруашылығының күрделі саласында көлік жетекші роль атқарады,
осы кезде практикалық түрде көліктің бірде-бір түрі көлік процесінің толық
циклін өз бетінше қамтамасыз ете алмайды, сондықтан көлік құралдары өзара
байланыста, жүктер мен адамдардың есіктен есікке жылжуын қамтамасыз ету
үшін қызмет етеді. Көбінесе көлік түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерге
жататындығына қарамастан көліктің барлық түрлері бір-біріне белгілі
тәуелділікте болады және тасымалдау процесіне өзара әсер етеді. Көліктің
барлық түрлерін белгілеу бірлігі, сондай-ақ олардың арасындағы өзара
байланыс оларды белгілі бір аймақтың, мемлекеттің немесе мемлекет аралық
білімнің тұтас көлік жүйесі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Өнеркәсіптік көлік – өнеркәсіптік өндірістің айтарлықтай бөлігін
құрайтын көліктің маңызды құрамды бөліктерінің бірі. Өнеркәсіптік көлік
атқаратын барлық жұмыс кешенін екі басты элемент ретінде жіктеуге болады:
материалды қайта өңдеу бойынша тиеу-түсіру жұмыстары, кәсіпорын ішіндегі
дайындамалар және жүктің, яғни осы сөздің дәлме-дәл мағынасында көліктің
орнын ауыстыру.
Сондықтан курстың негізгі мақсаты көліктің өзара әрекеттесуі кезінде
қолданыстағы түрлерін зерттеу және өнеркәсіптік кәсіпорынның оңтайлы
қызметін қамтамасыз ететін көлік құралының өзара әрекеттесетін және өзара
алмасатын құралдары параметрлерін анықтау болып табылады.
Бұл үшін Өзара әрекеттесу негіздері пәнін зерттеу кезінде келесі
мәселелер қарастырылады:
- ел экономикасын дамытуда көлік ролі және оның жеке түрлерінің тұтас
жүйеде өзара әрекеттесу негізінде қызмет етуі;
- пайдалану шарты және көлік құралдарына қойылатын талаптар;
- көліктің әр түрінің өзара әрекеттесу принциптері және өзара
әрекеттесуші жүйелерге әсер ететін негізгі көрсеткіштер;
- көлік құралы сенімділігінің және сенімділікке әсер ететін істен шығу
сипаттамаларының ұғымы;
- көлік машиналары сапасын салыстыру әдістемесі және олардың техникалық
деңгейлерін бағалау;
- өнеркәсіптік көліктің негізгі түрлерінің өзара әрекеттесу режимдерін
есептеу негіздері;
- көлік құралдарының дамуын болжау.
1 БІРТҰТАС КӨЛІК ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ӘР ТҮРЛІ КӨЛІКТІҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУ
НЕГІЗДЕРІ
1. Көлік қоғамның тіршілік әрекетінің белсенді құрылымы ретінде
Көлікте адам еңбегін сіңірудің үлкен саласы жатыр, түрлі бөліктер мен
бөлімшелердің тығыз өзара әрекеттесуі қажет алып динамикалық жүйемен қоса,
ғылым мен техниканың ең жаңа жетістіктері пайдаланылды.
Көлік бірсыпыра стратегиялық міндеттерді, ең алдымен азаматтардың
жылжымалылығы мен тауар айналымын шешуге арналған. Осы кезде көлік
жүйесінің қуаты ғана емес, қызмет көрсету сапасы да, олардың қол жетерлігі
де маңызды. Көлік экономикалық, ішкі саясат, әлеуметтік, әскери және басқа
салаларда [1] үлкен мәнге ие болады, көліксіз өндірістің қызмет етуі,
табиғи ресурстарды игеру көңілге қонбайды. Көлік – бейнелеп айтқанда, кез
келген мемлекеттің қан айналу жүйесі.
Көлікті экономикалық түрде мақсатты ету үшін төмендегілер қажет:
- көрсетілетін көлік қызметтерінің спектрін, табиғи бәсекелестікті
күшейте отырып, шектік кеңейту;
- ең қысқа мерзімде жылжымалы құрам мәселесін оның сенімділігін
арттыру, жүк көтерімділігін арттыру және қауіпсіздігін қамтамасыз ету
бағытында шешу;
- көлік желісі тығыздығын арттыру арқылы теміржол және автомобиль
желілерін дамыту.
Материалдық өндіріс саласы болып табылатын көлік, бірде-бір қоғамдық
сала сияқты емес, қоғам өмірінің барлық аспектілеріне әсер етеді, ол жүктер
мен адамдарды тасымалдауда тұрғындардың өмірлік қажетті талабын қамтамасыз
етуі тиіс.
Көлік ерекшелігі, ол шикізатты қайта өңдемейтіндігімен және тікелей
өнім жасамайтынымен шектеледі. Көлікте өндірістік процесс пен осы процесс
өнімі, бір мезгілде өндірістік процесс те, көлік өнімі де бола тұра,
уақытқа және кеңістікке сәйкес келеді.
Өнеркәсіп, сауда, ауыл шаруашылығы экономикалық көрсеткіштері, сыртқы
экономикалық байланыстар, елдің қорғаныш қабілеті, адамдардың қарым-
қатынасы және мемлекеттің қызметі мен оның тұрғындарының өмірінен тұратын
басқалары көлік қызметі тиімділігіне тәуелді.
Көлік құралдары – бұл айтарлықтай жылдамдықтармен қозғалатын және осы
кезде бір-бірімен соңғы және көбінесе шектеулі кеңістікте өзара
әрекеттесетін объектілер.
Көлік – экологияға әсер ететін белсенді құрылымдардың бірі. Көлік
үлесіне химиялық ластанудың - 60-70 % және шуылдың 90 % келеді [1]. Көлік –
энергия ресурстарын тұтынушылардың бірі, сондықтан көліктің жаңа түрін
жасаушының алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі мұнай өнімдерін
(автомобиль, теміржол және басқа көлік түрлерінде) және энергияның басқа
түрлерін (газ, электр энергиясы, атомдық және т.б.) тұтынуды теңестіру
мәселелерін шешу.
Көліктің әр түрі мен көлік жүйесінің барлық элементтерінің қалыпты
өзара әрекеттесуін қамтамасыз ететін, жүктерді жеткізу және жолаушыларды
тасымалдаудың көліктік-технологиялық сұлбаларын таңдаудың экономикалық
тиімділігінің әдіснамасы басым ғылыми бағыт болып табылады. Көліктің әр
түрінің өзара әрекеттесуін, нарықтық қатынастармен үйлесетін және
тасымалдаудың ғылыми негізделген болжамымен зор ақпараттық жүйе енетін
біртұтас көлік жүйесінде (БКЖ) қарастыру қажет.
Көлік құралдарының өзара әрекеттесу негіздерін тереңдетіп зерттеу
кезінде бірсыпыра ұғымдар енгізу қажет, одан әрі мазмұндауда біз олармен
операция жүргіземіз және олар көлік процестерін сипаттауда жалпы
қабылданған [2].
Көлік қатынас құралдары мен жолдарының, сонымен қатар олардың қалыпты
жұмысын қамтамасыз ететін техникалық құрылғылар мен құрылыстар жиынтығы
болып табылады.
Көлік процесін жүзеге асыру үшін түрлі дайындық және көмекші
операциялар қажет, олар көлік-экспедициялық және тиеп-түсіру деп аталады.
Көлік-экспедициялық операцияларға: қабылдау, орау, таңбалау және
жүктерді беру, оларды қысқа мерзімге сақтау, әр түрлі төлемдерді рәсімдеу,
жүкті көліктің бір түрінен екінші түріне беру, алушыға жеткізу және т.б.
жатады.
Тиеп-түсіру жұмыстары, барар жолында бірнеше қайта тиеу енетін,
жүктерді тасымалдау кезінде көп көлем алады.
Жүктер мен жолаушыларды тасымалдау көліктің бір немесе бірнеше түрімен
ұйымдастырылады.
Бір көліктік кәсіпорын жүргізетін тасымалдау жергілікті деп аталады.
Тікелей қатынаспен тасымалдау – бұл бір көлік түрімен (автомобиль,
теміржол немесе басқа түрімен), бірақ бірнеше көліктік кәсіпорындар
(жолдармен, пароход шаруасы, автошаруашылықтармен және т.б.) жүзеге
асыратын тасымалдау.
Аралас қатынаспен тасымалдау көліктің бірнеше түрлерімен (мысалы,
автомобиль- теміржол - әуе қатынасы), бірыңғай көлік құжаты бойынша жүзеге
асырылады. Осындай тасымалдаулар кезінде аралас және қайта тиемейтін
тасымалдау, олар үлкейтілген ыдыста (контейнерлер, жәшіктер, паддондар
және т.б.) бастапқы пункттен соңғысына дейін келеді.
Халықаралық қатынаспен тасымалдау – мемлекеттен тыс (жүктер экспорты)
жүзеге асырылатын немесе шетелден әкелінетін (импорт) жүктер мен
жолаушыларды тасымалдау.
1.2 Көлік жүйесінің негізгі ұғымдары және анықтамалары
Көлік сөзі дегеніміз әдетте:
- өзінің белгіленген орны жүктер мен жолаушыларды тасымалдау болатын
халық шаруашылығы саласы;
- материалдық өнім мен адамдарды тасымалдауды қамтамасыз ететін
техникалық құралдар кешені;
- жол бойымен қозғалатын бірліктер ағыны;
- белгілі бір бекітілген пунктке және нақты мекен-жайға апаратын жүктің
жеке партиясы.
Қатынас құралы – негізгі жылжымалы құрам, оған теміржол, теңіз, өзен,
автомобиль, әуе және басқа көлік түрлері жатады.
Қатынас жолдары – жылжымалы құрамның қозғалысына арнап арнайы
ыңғайландырылған және жабдықталған жолдар, нақты түрде: рельсті жолдар,
автомобиль жолдары, кеме жүзетін өзендер, теңіздер және т.б..
Көліктегі техникалық қондырғылар мен құрылыстар тиеп-түсіру
пункттарынан, жүк және жолаушылар станцияларынан, порттардан, зауыттардан,
жөндеу шеберханаларынан, қоймалардан, сигнал беру құралдарынан және т.б.
тұрады.
Көлік жүйесі – тасымалдау жасаған кезде өзара тәуелділік пен өзара
әрекеттесуде болатын көліктің әр түрлерінің кешені. Көлік жүйесіне
ұйымдастыру, оперативтік және басқару функциялары (АСУ, АСУОП т.б.) енеді.
Біртұтас көлік жүйесі ұғымы көліктің барлық түрлерінің әлеуметтік-
экономикалық тұтастығын көрсетеді, бұл мемлекетке, өңірге немесе ірі қалаға
тән.
Көлік желісі – елдердің немесе жеке өңірдің елді мекендерін
байланыстыратын барлық қатынас жолдарының жиынтығы. Ол жеке көлік
түрлерінің маршруттық желілерінен (метро, трамвай, автобус және т.б.)
түзіледі және әдетте магистральдық желілер мен төменгі желіге бөлінеді.
Магистральдық желі жүктерді алыс қашықтыққа тасымалдауды орындайды, төменгі
желі жергілікті өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы жүктерін тасымалдауды
қамтамасыз етуге арналған.
Көлік желісінің тығыздығы деп 1000 км2 келетін желі километрінің санын
атайды.
Ағын қуатын олардың жүк толымдығын немесе жолаушылар толымдығын желінің
1 км келетін тоннокилометрмен анықтайды.
Көлік-экспедициялық операцияларға: қабылдау, орау, таңбалау және
жүктерді беру, оларды қысқа мерзімге сақтау, әр түрлі құжаттар мен
төлемдерді рәсімдеу, жүкті көлік құралының бір түрінен екінші түріне қайта
тиеу жатады.
Жүктер мен жолаушыларды тасымалдау көліктің бір немесе бірнеше түрімен
ұйымдастырылады.
Бір көліктік кәсіпорын жүргізетін тасымалдау жергілікті деп аталады.
Аралас қатынаспен тасымалдау - көліктің бірнеше түрлерімен бірыңғай
көлік құжаты бойынша жүзеге асырылатын тасымалдау. Көбінесе осындай
тасымалдаулар қайта тиемейтін қатынастар үшін пайдаланылады
(контейнерлерде, жәшіктерде, вагондарда және т.б.).
Халықаралық қатынаспен тасымалдау – мемлекеттен тыс жүзеге асырылатын –
сыртқа шығарылатын (экспорт), әкелінетін (импорт) тасымалдар.
Көлік процесі – өнеркәсіпте қабылданған өндіріс процесі ұғымына
ұқсас, жүктер мен жолаушыларды жөнелту пунктінен белгіленген жеріне
жеткізуге тікелей байланысты нақты операциялар кешенін бейнелейді. Көлік
процесін ұйымдастыру ретінде жалпы түрде принципті ережелер, әдістер және
жүктерді тиеу, жылжыту, түсіру, көлік-экспедициялық операцияларды және т.б.
орындау бойынша көліктің әрекеттік буындары байланысын қарастыратын
құрылымдық сұлбалар кешенін түсінеміз.
Учаскелерге немесе шағын желілерге қатысты көбінесе қозғалысты
ұйымдастыру терминін қолданады, бұл әдістер кешенін тасымалдау
мақсаттарымен шектеуді атап көрсетеді.
Кез келген көлік объектісінің өткізгіштік қабілеті - жылжымалы
бірліктердің максимум саны, ол берілген объект (жол бөлігі, жол қимасы)
бойынша уақыт бірлігіне (тәулік, сағат) берілген техникалық жарақтандыру
кезінде және қозғалысты ұйымдастырудың белгілі түрі жағдайында өткізілуі
мүмкін.
Қандай да бір көлік объектісінің алып жүру қабілеті – бұл жүктің
максимум көлемі (тоннамен немесе жолаушылармен), ол жылжымалы құрамның,
жанармайды және басқа ауыспалы құралдардың болуына байланысты есептік
кезеңде тасымалдануы мүмкін. Алып жүру қабілеті көлік ағынының ең жоғары
шамасын анықтайды, өйткені мысалы жолдың өткізу қабілеті онда бірде-бір
көлік бірлігі болмаған жағдайдың өзінде де өзгеріссіз қалады.
Бірқатар шарттарды ұстанған кезде (жылжымалы құрамды жанармаймен,
материалдармен, кадрлармен және көлік бірліктерінің қажетті санымен
қамтамасыз ету) өткізу және алып жүру қабілеті практикалық түрде тең
болады, сонда тасымалдау қуатының бір ұғымымен операция жасауға болады.
Қалыптастыру немесе маршурттау жоспары, көліктің түрлі бөлімшелері
дайындайтын құжат болып табылады. Онда поездар мен жеке көлік құралдарын
(автомобильдерді, кемелерді ұшақтарды және т.б.) қалыптастыру (бастапқы
пункттар) және тарату (соңғы пункттар) пункттары туралы нұсқаулар, сондай-
ақ берілген мақсаттағы поезға ғана кіретін жүк ағымының (жолаушылар
ағымының) сипаттамалары болады. Маршруттауды дайындау қажеттігі, көлік
құралына тиелген жүк, жүру жолында теміржол поезы, автопоезд немесе өзен
көлігі тягачын ауыстыруы, буксир, локомотив және басқалары болуына
қарамастан, өзінің белгіленген пунктіне дейін жүруі тиіс екенін білдіреді.
Көлік бірліктерінің қозғалыс графиктері мен кестелері жолаушылар
тасымалы, сондай-ақ жүк тасымалы саласында да жасалады. Кесте әрбір көлік
бірлігінің, кестеге және бірліктердің жүру маршрутына енгізілген әрбір
пункт бойынша жөнелту және келудің дәл уақытын, сонымен қатар тәуліктік
қозғалыс көлемдерін (сапарлар саны) регламенттейтін кесте түрінде болады.
Олар желінің әрбір бағытында (маршрутында) қозғалыс үздіксіздігін және
уақытылы дәрежесін бейнелейді. Әзірленген құжаттар көлік ішілік құжат
шеңберінен шығады және жалпы мемлекеттік мәндегі құжаттарға айналады, көлік
бөлімшелерінің өздері үшін де қатаң түрде міндетті болады.
Қалыптастыру жоспарлары (маршруттау) және қозғалыс графиктері
(кесетлері) негізінде бірқатар көлік министрліктері мен ведомостволары
шеңберінде техникалық жоспар мен техникалық нормативтер кешенін әзірлеуге
болады, оған белсенді бірліктер (локомотивтер, тягачтар, буксирлер)
айналымының, жүргізушілер жұмысы мен демалысының графиктері, жүктік аулалар
жұмысының, техникалық құралдарды жөндеу және қызмет көрсету графиктері және
т.б. енгізілуі мүмкін.
1.3 Біртұтас көлік жүйесінде көліктің әр түрінің өзара әрекеттесу
саласы
Көлік саласында маңызды міндет ретінде оның барлық түрлерінің біртұтас
көлік жүйесінің құрамды бөліктері ретінде үйлесімді дамуы болып табылады.
Әр түрлі жүктер үшін анағұрлым тиімді көлік түрлерін кешенді пайдалану
қоғамдық жұмыстың ең аз шығындарымен тасымалдауда халық шаруашылығы
қажеттілігін қамтамасыз етуі тиіс.
Бұрын байқалғандай, көлік – бұл оған көліктің алуан түрі ғана емес,
теміржол жолдарының, автомобиль жолдарының, су магистральдарының, әуе
желілерінің, мұнай және газ құбырларының, теміржол вокзалдары
үймереттерінің, порттардың, кемежайлардың, аэропорттардың және т.б.
тармақталған желілері де енетін үлкен және күрделі кешен.
Көліктің әр түрлерінің орнықты қызмет етуін талап ететін, күрделі,
үздіксіз және динамикалық жұмыс сипатындағы көлік кешені үшін, маңызды
мәселе көліктің барлық буындарының үйлесімі болып табылады.
Тасымалдау құралдары және техникалық құрылғылар мен механизмдердің
қатынас жолдарының жиынтығы болып табылатын біртұтас көлік жүйесі жүктер
мен адамдарды ең аз шығындармен және ең жоғары пайдамен тасымалдауда халық
шаруашылық қажеттіліктерін қамтамасыз ететін, технологиялық, техникалық,
ақпараттық, құқықтық және экономикалық қатынастар жүйесімен біріккен
басқару және байланыс құралдарын, барлық көлік түрлері құрылғыларын кеңінен
пайдалану кезінде қызмет етуге қабілетті.
Мұнда бастысы жүктерді есіктен есікке тасымалдауды жүзеге асыру
кезінде көліктің әр түрін біріктіріп пайдаланудың тиімді тәсілдерінің
жүйесі болып табылады, яғни біртұтас тасымалдау процесінің барлық сатысында
көліктің әр түрінің тиімді өзара әрекеттесуінде.
Бұл міндет көліктің әр түрі арасында тасымалдау көлемдерін дұрыс бөлу,
аралас қатынастарды жетілдіру және жүктерді жеткізудің қайта жүктеусіз
сұлбасын дамыту кезінде шешілуі мүмкін.
Тасымалдау көлемдерін үлестіру көліктің әр түрі арасында экономикалық
басымдықтар саласын айқын бөлу негізінде жүзеге асырылады. Сонымен,
жолаушыларды алыс қашықтықтарға (1000 км астам) тасымалдауды әуе көлігімен,
орташа қашықтыққа (500-1000 км)- теміржол немесе әуе көлігімен жүзеге асыру
анағұрлым тиімді, шағын қашықтықтарға (100-500 км) жолаушылар ағынын
автомобиль немесе теміржол көлігімен игеріледі. Жүктерді тасымалдау
көліктің әр түрі арасында қашықтығына ғана емес, жүк түріне де, көлік
желісінің тығыздығына және тасымалдау көлеміне байланысты бөлінуі тиіс.
Мысалы, автомобиль көлігімен жүктерді шағын париямен, олардың жолда бөгелуі
кәсіпорындар мен тұрғындарға айтарлықтай залал келтіруі мүмкін болған
жағдайда тасымалдау мақсатты.
Аралас қатынастарды жетілдіру көлік экспедициясын жақсарту жолы, жүк
және жолаушылар жұмысының концентрациясы, тасымалды контейнерлеу және
тікелей нұсқа бойынша тиеп-жүктеу жұмыстарын ұйымдастыру, яғни көліктің бір
түрінен екіншісіне, қоймаға соқпай, беру бойынша жүргізіледі.
Дамыған көлік экспедициясы жүктерді жөнелтеуші қоймасынан алушы
қоймасына бірыңғай көлік құжаты бойынша жеткізуші мен тұтынушының көліктің
әр түрінің тоғысында операцияларға қатыспастан жүзеге асыратын БКҚ дұрыс
пайдалануды болжайды.
Біртекті немесе біртектілігі бойынша жақын жүк жұмысы концентрациясы
тиеп-жүктеу жұмыстарын механикаландыруға және автоматтандыруға және
жылжымалы құрамның тиеу немесе түсіру астында тұрып қалуын қысқартуға
мүмкіндік береді, осыған байланысты кішкене жүк станцияларының,
қоймалардың жүк айналымдарын ірі станцияларға бере отырып, жабылуы
экономикалық түрде ақталды. Тиеп-түсіру жұмыстарын тікелей нұсқа бойынша
ұйымдастыру осы жұмыстардың еңбек көлемділігін күрт қысқартуға, қойма
бөлмелеріне қажеттілікті азайтуға, жүктің сақталуын арттыруға және тұтастай
үлкен экономикалық нәтиже алуға мүмкіндік береді. Аталған жұмыс түрін
жүзеге асыру контейнерлер мен пакеттерді кеңінен енгізу, яғни айналымдық
орау ыдысын пайдалану кезінде мүмкін болады, ол жүкті көліктің бір түрінен
екіншісіне беруді тездетуге, тиеп-түсіру шығындарын сақтауға және оның
сақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қайта жүктеусіз қатынастарды дамыту аралас қатынастарда маңызды бағыт
болып табылады, бұл жылжымалы құрамдары минимум тұрып қалатын жүктердің
анағұрлым жылдам жылжуы. Қайта жүктеусіз қатынастар теміржол доңғалақтары
мен пневошиналары болатын аралас жүрісті үлкен жүкті контейнерлерді,
вагондарды және вагон сүйрегіш арбашықтарды қолдану арқылы ұйымдастырылуы
мүмкін.
Бірыңғай көлік жүйесі дамып келе жатқан үлкен бағыныңқы жүйенің күрделі
жиынтығынан тұрады, олардың өзара әрекеті төмендегілерге мүмкіндік береді
[3]:
- жүктер мен адамдарды тасымалдауда халық шаруашылығын қамтамасыз ету
уақытылығы мен сенімділігін арттыру;
- көліктің өзара әрекеттесуші түрлерінің жұмысында өзара көмектесу
арқасында қатынас жолдарының алып жүру қабілетін тиімдірек пайдалану;
- жүк және жолаушылар тасымалын тиімді бөлу кезінде көлік шығындарын
қысқарту;
- жеке бағыныңқы жүйелерді басқаруды, жөндеуді, жобалауды және
құрылысын топтастыра отырып, қызмет көрсететін персонал санын қысқарту;
- желінің пайдалану маневрлігін арттыру, жылжымалы құрамның
айналымдылығын арттыру және оның санын азайту.
БКЖ бірлігіне қол жеткізіледі;
а) өзара әрекеттесудің техникалық саласында, ол көліктің әр түрінің
техникалық параметрлерін бірегейлеуді, стандарттауды және үйлестіруді
болжайды. Өзара әрекеттесуші бағыныңқы жүйелердің өткізу және қайта өңдеу
қабілеттерін үйлестіру, оперативті қызметкерлер мен есептеуіш кешендері
арасында сенімді жүйелер құру;
б) қайта тиелмейтін қатынастар, контейнерлік және пакеттік тасымалдау
техникасын дамыту;
в) өзара әрекеттесудің технологиялық саласында, ол технологияның
бірыңғайлығымен, көліктің әр түрін пайдаланудың кешенді жүйесін, көлік, жүк
жөнелтушілер мен алушылар жұмысының біріккен және өзара байланысты жұмыс
графигін, көлік желілері үздіксіз жоспарын, бірыңғай технологиялық
процестердің жұмыс графиктерін пайдаланумен қамтамасыз етіледі;
г) өзара әрекеттесудің ақпараттық саласы, ол ақпараттың берілу мазмұны
мен түрлері, жылдамдығы және көліктің бір түрімен екіншісінде шешім
қабылдау үшін ақпаратты беру бойынша ақпарат үйлесімдігін қамтамасыз етеді;
д) құқықтық салада өзара әрекеттесу негізін теміржол, автомобиль, су
көлігі жарғылары; сауда теңіз жолы кодексі; тасымалдар мен тарифтер
ережелерінің жинағы және т.б. құрайды;
е) экономикалық салада өзара әрекеттесу негізін көлік түрлері арасында
тасымалды бөлудің бірыңғай жүйесі, тасымалдарды жоспарлау жүйесінде
бірыңғай тәсіл, барлық көлік түрлерінің қызмет етуін және дамуын оңтайлы
басқару құрайды;
з) желілерде, ғылыми дайындамаларда және т.б. көліктің әр түрінің
өзара әрекеттесуінің алдыңғы қатарлы тәжірибесін пайдалануда.
БКЖ қызмет етуінде, перспективалы көлік жүктеріне негізделетін БКЖ
дамуын басқару маңызды орын алады, ол барлық деңгейлерде БКЖ дамуын болжау
теориясы мен оңтайландыру әдісінің өзара байланысынан құрылады.
Көлік жүйесін құру мен жетілдірудің барлық деңгейлерінде көлік
құралдарын пайдалану шарттарына, сенімділігіне және ұзақ мерзімділігіне,
жүк ағындарының пайда болуы мен дамуының болжамына, жүк тасымалдау көлемі
мен түріне ерекше назар аударылуы тиіс.
Жоғарыда аталған мәселелерді одан әрі зерттеу және қарастыру кезінде
негізгі ұғымдар мен анықтамаларды қарастырған жөн;
- тасымалдау құралдары – бұл жылжымалы құрам, құбырлар, контейнерлер,
түрлі ыдыс және басқалары;
- жылжымалы құрам - локомотивтер, вагондар, кемелер, автомобильдер,
тракторлар, тягачтар, өзі жүретін вагондар және т.б.;
- техникалық құрылғылар мен механизмдер – тиеп-түсіру құралдары,
конвейерлер, бункерлер, қоректендіргіштер, пакетмашиналар және басқалары;
- басқару және байланыс құралдары – ақпаратты жинау, сақтау қайта
өңдеуді қамтамасыз ететін құрылғылар кешені, оларға бағдаршамдар, сигналдық
белгілер, аспаптар және т.б. жатқызылуы мүмкін.
1.4 Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері
Көлік жұмысының негізгі көрсеткіштері қатарына тасымалдау көлемі және
орындалған көлік жұмысы жатады.
Тасымалдау көлемі – бұл белгілі бір уақыт кезеңі ішінде тасымалданған
немесе тасымалдауы жоспарланған жолаушылар мен жүктердің саны.
Жүк айналымы белгілі бір уақыт ішінде белгілі бір қашықтыққа жүктерді
тасымалдау бойынша орындалған немесе жоспарланған көлік жұмысын анықтайды.
Жүк ағыны – берілген бағытта жүк құрайтын және жүк қабылдайтын пункт
арасында белгілі бір уақыт ішінде жүретін жүк көлемі. Тікелей жүк ағыны
үлкен шамасы бар бағыт болып саналады.
Жүк тасымалдау, жүк айналымы және жүк ағыны көлемі шамамен, жүк
құрылымымен, игеру уақытымен және бірқалыпты еместік коэффициенттерімен
сипатталады.
Газдар құрылымы олардың түрімен анықталады; игеру уақытына тасымалдау
басы, соңы және ырғағы енеді, олар өз кезегінде тиеу және түсіру пункттары
арасындағы қашықтыққа және көлік құралының қозғалыс жылдамдығына тәуелді.
Физика-географиялық жағдайлар көлік жағдайларының ерекше сипатын және
массалы жүктерді: жанармайды, металды, тыңайтқышты, халықтық тұтыну
тауарларын және т.б. бір өңірден екіншісіне тасымалдаудың айтарлықтай
қашықтығын анықтайды.
Сондықтан көлік жұмысының маңызды көрсеткіші тасымалдаудың орташа
қашықтығы болып табылады, оны жүк айналымы бөлімінің бөліндісі және
тасымалдау көлемінің жолаушылар айналымы ретінде анықтайды.
Жеткізу жылдамдығы немесе қатынас жылдамдығы –жүктердің немесе
жолаушылардың жөнелту орнынан белгіленген жеріне дейін, барлық тоқтап қалу
мен аялдамаларды ескеретін, орташа қозғалу жылдамдығы. Бұл жылдамдық
көптеген факторларға тәуелді және ең алдымен, жылжымалы құрамның
конструкциялық (техникалық) жылдамдығына, көлік процесін ұйымдастыруды
жетілдіруге және тасымалдау қашықтығына тәуелді.
Техникалық жылдамдық – бұл қозғалыс кезінде көлік құралы қозғалысының
орташа жылдамдығы; жылжымалы құрамның аралық және соңғы аялдамаларын
ескергенде пайдалану жылдамдығы немесе коммерциялық жылдамдығы.
Жолаушыларды тасымалдау кезінде қатынас жылдамдығы да ең аз мәнге ие
болады, себебі ол жолаушының жолда болу уақытын анықтайды.
Көлік құралдарының әр түрімен жылжу кезіндегі жүктердің қозғалыс
жылдамдығы әр түрлі. Мысалы, егер теміржол көлігінде жеткізу жылдамдығының
бірлігі ретінде қабылдаса, онда басқа түрлерінде ол: әуе көлігінде - 1,5-
3,0; автомобильде (қалалар арасында) - 1,8-2,0; өзен көлігі - 0,6-0,7;
құбыржол көлігінде - 0,4-0,5 және т.б. [3].
Көлік жұмысын бағалайтын маңызды көрсеткіштер көлік құралдарының
өнімділігі, орташа тәуліктік жүрген жолы, еңбек өнімділігі және
тасымалдаудың өзіндік құны болып табылады.
Көлік құралдарының өнімділігін белгіленген уақытта берілген көлемді
орындау үшін жылжымалы құрамның қажетті паркі анықтайды. Өнімділік – бұл
көлік жұмысының уақыт бірлігінде жылжымалы құрамның бірлігіне берілген
көлемі, яғни
, (1.1)
мұнда Р – көлік жұмысы, тгм,;
п – жұмысты орындайтын көлік құралдарының саны;
t - көлік құралының жұмыс уақыты, сағ.
Жылжымалы құрамның өнімділігі оның жүк көтергіштігіне (жолаушылар
сыйымдылығына) және қозғалыс жылдамдығына тәуелді.
Жылжымалы құраммен жүктерді жылжыту кезінде орташа тәуліктік жүріс
көрсеткіші пайдаланылады. Орташа тәуліктік жүрген жолы – бұл жылжымалы
құрамның (локомотив, автомобиль, өзі жүргіш вагон, пароход және т.б.) әрбір
тәулігіне келетін километрлер саны. Бұл көрсеткіш тасымалдау кезінде көлік
құралдарын пайдалану қарқындылығын көрсетеді.
Еңбек өнімділігі көлік құралының өнімділігіне, сонымен қатар көлік
процестерін де, сондай-ақ тиеп-түсіру жұмыстарын да механикаландыру және
автоматтандыру дәрежесіне тәуелді.
Көлік құралын пайдаланудың еңбек көлемділігі – бұл көлік өнімінің
бірлігіне келетін еңбекшілердің барлық категорияларының еңбегі [4].
, (1.2)
мұнда Тв, Tпр, Top, Тау – машинистерге (жүргізушілерге), жүкшілерге, тиеп-
түсіру машиналары операторларына, техникалық қызмет көрсету жөнінде жөндеу
жұмыскерлеріне, әкімшілік-басқару аппаратына және басқаларына сәйкес жылдық
уақыт шығындары, адам-сағ;
Р – көлік құралының өнімділігі, ткмч.
Тасымалдаулардың өзіндік құны көлік жұмысының жалпылауыш көрсеткіші
болып табылады және тасымалдау құнының көлік жұмысы бірлігіне қатынасын
бейнелейді (рубткм; тнгткм және т.б.). Ол көптеген факторларға тәуелді
және кең шектерде құбылуы мүмкін. Өзіндік құны тасымалдау қашықтығы артқан
сайын төмендейді.
Тасымалдау Q және жүк айналымы Р көлемінің бірқалыпты еместік
коэффициентіне сәйкес көрсеткіштің максимум шамасының оның орташа шамасына
қатынасымен анықталады:
, (1.3)
мұнда и - тасымалдау көлем көрсеткіштері, т (м3);
и- жүк айналымы көрсеткіштері, ткм.
Q және Р көрсеткіштері арасында өзара байланыс болады:
, (1.4)
мұнда - тасымалдаудың орташа қашықтығы жүктің 1т., км.
Жоспарлау, есептеу және көлік әрекеттерін талдау тасымалдау көлемін
және тасымалдау машиналары жұмысының сапасын өлшейтін көрсеткіштер
кешенінің көмегімен жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта көліктің әрбір түрі оның ерекшелігін көрсететін өзінің
көрсеткіштер жүйесін пайдаланады. Бірақ көліктің барлық түрлері үшін және
жоспарлық есептеу органдары үшін бірыңғай болып табылатын көрсеткіштер тобы
бар. Осы топқа көлемдік, сапалық және көлікпен қамтамасыз етілгендік және
қолайлылық көрсеткіштері жатады.
1.4.1 Көлік жұмысының көлемдік көрсеткіштері
Көліктің тасымалдау жұмыстарының көлемін өлшеу үшін келесі
көрсеткіштерді пайдаланады: тоннадағы Q тасымалданған жүктің саны, тонна-
километрдегі Р жүк айналымы, жолаушыларды тасымалдау а (адамдардың саны),
жолаушы километрдегі al жолаушылар айналымы 1.
Келтірілген көрсеткіштер шын мәнінде орындалған жұмыстың көлемін
жобалау және есептеу кезінде көліктің барлық түрлері үшін негіз болып
табылады. Осы көрсеткіштер бойынша есептеу әдетте әрбір тәуліктің, он
күндіктің, айдың, тоқсанның және жылдың шығарылған қорытындысымен
жүргізіледі. Жүкті тасымалдау көрсеткішінен басқа, көліктің кез - келген
түрі үшін уақыттың белгілі периодында жүктің жөнелтілуі және келуі бойынша
көрсеткіштер пайдаланылуы мүмкін.
Әкелім және әкетілім көрсеткіштерімен қатар, көліктің кейбір түрлерінде
сондай – ақ, транзитпен (сыртқы желіден осы объектінің желісі бойынша
тасымалданған жүк) және жергілікті қатынаста (яғни, шығарылған, әкелінген
және пайдаланылған өз өнімдерін осы бөлімшелер шегінде) тасымалдау
көлемінің көрсеткіштері қолданылады.
Жоспарланған және шын мәнісінде жеке бөлімшелермен әкелінген көліктің
осы түрімен көлем желілердің барлық пункттарынан барлық әкелінген жүктер
тоннасын қосындылау жолымен анықталады:
Q1+Q2+ ... ..+Qn=т,
(1.4.1)
мұнда Q1 , Q2 ... .. Qn- жеке периодта 1-ші, 2- ші . . . ,n
пункттарына сәйкес тасымалданған (тоннадағы) жүктің саны.
Теміржол және автомобиль көлігінде тек тасымалданған жүктің салмағын
(тоннадағы) ғана емес, сонымен бірге, оны тасымалдау қашықтығын ескеретін,
жүк айналымының синтездік көрсеткіші пайдаланылады және төмендегідей
анықталады:
Q1l1 + Q2l2 ... ...+ Qnln =ткм,
(1.4.2)
мұнда Q1l1, Q2l2, ... . Qnln – жеке партиялардың жүк айналымы.
Көлік байланыстарының ұтымдылығын көрсететін маңызды көрсеткіш
төмендегідей анықталып, жүкті тасымалдаудың орташа қашықтығы болып
табылады:
км.
(1. 4.3)
Жеке тораптарда және желілерде тасымалдаудың қарқындылығын анықтау үшін
төмендегідей анықталатын, орташа жүк тасымалдылығының көрсеткішін
пайдаланады:
,
(1. 4.4)
мұнда L- осы бөлімше желілерінің пайдалану ұзындығы, м.
Орташа жүк тасымалдылығы әдетте бір жылда анықталады және жолдардың
әрбір километрінде тонна – километрде желілердің әрбір километрінің өткізу
қабілетін (өнімділігі) көрсетеді.
Жолаушыларды тасымалдау көлемі желілер бойынша белгілі периодта
тасымалданған жүктің көлеміне ұқсас анықталады, яғни
a1 +a2 = ... ..an=, адам ,
(1. 4.5)
мұнда а1,а2 ... .ап -1-ші, 2-ші және т.б. пункттарымен сәйкес
тасымалданған жолаушылардың сәйкестік саны.
Жолаушылар айналымы оларды тасымалдау қашықтығына тиісті жолаушылар
санының көбейтіндісінің қосындысы ретінде анықталады:
a1l1 +a2l2+ ... .anln=, паскм,
(1.4.6)
мұнда a1l1, a2l2, ... anln- тасымалдаудың тиісті қашықтығы.
Жолаушылар жиілігі жүк тасымалдығына ұқсас анықталады:
.
(1.4.7)
Жүк айналымы жолаушылар айналымымен қоса көлік өнімдері деп жиі
аталады.
Желілердің біреуі бойынша жүк және жолаушылар поездары үшін көліктің
бір түрін пайдалану кезінде есептелуі төмендегі өрнек бойынша анықталатын,
келтірілген жүк айналымы көрсеткішін пайдаланады:
ткм, (1.4.8)
мұнда к – жолаушылар километрін тонна километрге айналдыру
коэффициенті. Автомобиль, теміржол, су көліктерінде 1 ткм және 1 паскм
өзіндік құнының өткен теңдігіндегі қолданыстағыдан шығып, к=1 қолданады.
Көліктің басқа түрлерінде (мысалы әуе) к коэффициенті багажды жолаушының
орташа салмағынан шығып тербеледі және 0,1-0,9 жетеді.
Жүктерді және жолаушыларды тасымалдаудың жалпы қарқындылығы немесе жүк
тасымалдылығы төмендегі формула бойынша келтірілген тонна – километрде жүк
тасымалдылығының көмегімен өлшенеді:
. (1.4.9)
Көлемдік көрсеткіштер тобына сондай – ақ, төмендегіні жатқызуға болады:
автомобиль-километрде, локомотив километрлерде, кеме километрлерде, ұшақ
километрлерде және т.б. есептелген және әдетте жүктелген және жүксіз
жағдайда жүрген жолында бөлінген, жылжымалы құрамның интегралдық жүрісі. Ол
төмендегі формула бойынша анықталады:
, (1. 4.10)
мұнда lгр – жүгі бар жылжымалы құрамның жүрісі, км;
lxx- жүгі жоқ жылжымалы құрамның жүрісі, км
болғанда жылжымалы құрамды пайдалану тиімді, ал кем
мәндерде тиімсіз болып саналады.
1.4.2 Көлік жұмысының сапалық көрсеткіштері
Сапалық көрсеткіштердің ішкі тобын төмендегілер құрайды: сағаттағы
немесе тәуліктегі көліктік бірліктер (автомобиль, локомотив, вагон, ұшақ,
кеме) айналымы; километрдегі орташа тәуліктік жүріс; қозғалыстың сағаттық
жылдамдығы; жылжымалы құрамның тоннадағы статикалық және динамикалық
жүктемесі; тәуліктегі сағатта көлік бірліктері жұмысының орташа ұзақтығы;
жылжымалы құрамның паркін пайдалану коэффициенті, яғни көлік паркінің
тізімді құрамына жұмыс істейтін бірліктер санының пайыздық қатынасы;
есептеу периодына көлік бірліктерінің өнімділігі және т.б. Осы
көрсеткіштердің көмегімен жылжымалы құрамды оның қуаты және жүк
көтергіштігі уақытында, жиілігінде пайдалану сапасын анықтауға болады.
Келтірілген сапалық көрсеткіштерді төменде келтірілген өрнектер бойынша
анықтауға болады.
Жүктерді жеткізу жылдамдығы төмендегідей анықталды:
кмс. 4.11)
Жолаушылар үшін кмс.
(4.12)
Жүктер үшін кмс,
(4.13)
мұнда және - жүк айналымына (т км) немесе жолаушылар
айналымына (пас км) сәйкес;
және - барлық жүріс жолдарына жүктерді немесе жолаушыларды
тасымалдауға жұмсалған, тонна - сағаттағы және жолаушылар сағатындағы
жиынтық уақыты.
Көліктің әр түрлерінде көлік бірліктері қозғалысының жылдамдығын
көрсеткіштерде атаулар бар және олардың әрқайсысының ерекшелігін есепке
алумен есептеледі. Жылдамдықтың 4 категориясын бөледі:
- жүріс, екпіндеу сатысынан кейін тікелей жүзеге асырылады (оны
ұшақтарда және су магистралдарында крейсерлік деп атайды);
- техникалық, аралық пункттарда тұрақты есептеусіз қозғалыстың орташа
жылдамдығы түрінде ұсынылады. Бұл таза қозғалыс уақытындағы жылдамдық, ол
жылжымалы құрамның құрылымдық ерекшеліктерін және желілерде қозғалыстың
ұйымдастыру жағдайын ескереді,
- пайдалану немесе коммерциялық – бұл аралық станцияларда тұрақты
есептеуде қозғалыстың орташа жылдамдығы. Оны теміржол көлігінде телімдік
деп атайды;
- маршруттық, оны құрастырудан ажыратуға дейінгі көлік бірліктері
жүрісінің барлық жолдарына қозғалыстың орташа жылдамдығы түрінде ұсынылады.
Бұл жылдамдық белгілі жағдайларда жеткізу жылдамдығымен сәйкес келеді.
Маңызды уақытша көрсеткіштерге, жылдамдық параметрлерден басқа, сондай-
ақ, айналым және жылжымалы құрамның орташа тәуліктік жүрісі жатады.
Айналым көлік бірліктерімен бір тасымалдау циклін орындауға жұмсалған
уақыт түрінде ұсынылады. Әдетте бұл уақыт жылжымалы құрамның бір тиеуінен
келесі кезекті тиеуге дейін есептеп шығарылады. Осы цикл ішінде көлік
бірлігі тиеледі, тиеу пунктынан белгілеу пунктына дейін қозғалады және
ақырғы пунктта түсіріледі, яғни
, сағат, (4.14)
мұнда lоб – жүкті және жүксіз жүрісті кірістіретін км айналымының
(рейстің) толық қашықтығы;
tn ,tp – жылжымалы құрамның жүгін тиеуге және түсіруге жұмсалған
уақыт; сағат;
Vср- рейстегі қозғалыстың орташа жылдамдығы, кмс;
Орташа тәуліктік жүріс - әрбір көлік бірлігінің тәулік ішінде өтетін
километрлер саны. Ол төмендегідей анықталады:
, км . (4.15)
Жылжымалы құрамды пайдалану қарқындылығын арттыру мақсатымен орташа
тәуліктік жүрісті ұлғайту керек, сонымен бос жүріс құрастырушыны қысқарту
экономикалық тұрғыдан ақталған болады (4.10 формуланы қараңыз).
Жылжымалы құрамды пайдалануды сипаттайтын, сапалық көрсеткіштер
статистикалық және динамикалық жүктеме болып табылады.
Статистикалық жүктеме әрбір көлік бірліктерінің жүк көтергіштігін оны
бірінші тиеу сатысына пайдалану дәрежесін сипаттайды. Ол төмендегі өрнек
бойынша анықталады:
, (4.16)
мұнда G және V – жүктің массасына және көлік бірліктерінің көлеміне
сәйкес;
q – жүк көтергіштік, т.
Динамикалық жүктеме – жүк көтергіштікті жүрісті есепке алумен белгілеу
пунктына дейін пайдалану деңгейін статикалықтан өзгеше көрсетеді және
төмендегідей анықталады:
, (4.17)
мұнда - ақырғы пунктта қозғалыс процесінде көлік шығынын (немесе
қосымша жүкті) есепке алатын жүк массасы.
Көлік жұмысының тиімділігін (сапасын) бағалау үшін тасымалдаудың
өзіндік құндылығы, еңбек өнімділігі және көлік бірліктері өнімділігі сияқты
көрсеткіштер қатарын пайдаланады.
Жүктерді және жолаушыларды тасымалдаудың өзіндік құны төмендегі формула
бойынша анықталады:
, (4.18)
мұнда Сэ - есептеу кезеңіндегі ақшамен өрнектелген пайдалану шығындары
(тг., сом, ш.б. және т.б.);
және - осы кезеңде орындалған жүк айналымы мен жолаушылар
айналымына сәйкес.
Көліктің әрбір түрі үшін пайдалану шығындары ерекше болуы мүмкін және
жалпы жағдайда еңбекақыға, энергияға (отын), тозушылыққа, материалдарға
және бөлшектерге шығындарды, сондай-ақ, өндіріспен басқаруға жүк қағаз
шығындарын кірістіреді.
Еңбек өнімділігі төмендегі өрнек бойынша анықталады:
, ткм адам, (4.19)
мұнда N - тікелей тасымалдаумен байланысты жұмыскерлердің жыл ішіндегі
орташа тізімдік саны.
Еңбек өнімділігінің кері шамасы белгілі жүк айналымын орындауға
келетін, еңбек шығындарының санын өрнектейтін еңбек сыйымдылығы деп
аталады:
, адамткм. (4.20)
Жылжымалы құрамды уақытпен және жүк көтергіштікпен пайдалану дәрежесін
маңызды синтетикалық көрсеткішпен бір уақытта көрсететін, тәулік ішінде
тонна-километрлер және жолаушылар километрлері санымен өлшенетін және жұмыс
паркінің әрбір бірлігіне немесе 1т жүк көтергіштікке келетін көлік
бірліктері (автомобиль, кеме, вагон, ұшақ) өнімділігі табылады.
1.5 Жылжымалы құрам сапасын пайдалану көрсеткіштері
Көлік құралдары тұтынылмай (яғни тұтыну өнімдері болып табылмайды)
пайдалану кезінде өз ресурсын жұмсай отырып, пайдаланылатындықтан сапа
көрсеткіштері пайдалану жағдайларына қатысты қарастырылады және сапаның
пайдалану көрсеткіштері деп аталады.
Өнім (бұйым) сапасы жалпы жағдайда – белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыру үшін оның жарамдылығына байланысты жиынтық. Сапа көрсеткіші
өнімді шығару немесе тұтыну жағдайларына қатысты қарастырылатын оның бір
(бірлік көрсеткіш) немесе бірнеше (кешенді көрсеткіш) қасиеттерін
сипаттайды.
Сапа көрсеткіштерін анықтау түрлі: өлшеу, тіркеу, есептеу, эксперттік,
социологиялық және т.б. әдістермен жүргізіледі.
Жылжымалы құрамды пайдалану тиімділігі жүктерді әрекеттегі нормалар мен
ережелерді сақтап, ең аз материалдық және еңбек шығындарымен тасымалдау
арқылы анықталады.
Көлік құралдарын салыстырмалы бағалау үшін (төмендегіні қараңыз) өнім
сапасының интегралдық көрсеткішін, яғни пайдаланудағы қосынды пайдалы
әсердің оны жасау мен пайдаланудың қосынды шығындарына қатынасын қолданады.
Өнім сапасының интегралдық көрсеткішіне кері шама көлік жұмысының бірлігіне
жұмсалатын меншікті келтірілген шығындар деп аталады және [3] формула
бойынша анықталады
, (1.5)
мұнда - көлік құралын пайдаланудың жылдық ағымдағы шығындары,
руб.(тнг);
- күрделі салынымдар тиімділігінің нормативтік коэффициенті;
К - күрделі салынымдар мен басқа бір жолғы шығындар, руб. (тнг);
0,1 - - көлік құралының өтімді құны ( - жаңа автомобильдің,
локомотивтің және т.б. бағасы), руб. (тнг);
Р – жылдық өнімділігі, ткм.
Меншікті келтірілген шығындармен қатар көлік жұмысы бірлігіне басқа да
тиімділік өлшегіштерін қолдануға болады. Тиімділікті бөлек жеке
өлшегіштердің көлік құралын салыстырмалы бағаалу кезінде, меншікті шығындар
(1.5) бойынша практикалық түрде бірдей болған кезде өз бетіндік мәндері
болуы мүмкін. Бұл – өнімділік, еңбек көлемділігі ([1,4] қараңыз), материал
сыйымдылық және тасымалдау сапасы, сонымен қатар пайдалану зиянсыздығы және
т.б.
Өнімділік пен еңбек көлемділігі (1.1) және (1.2) формулалар бойынша
анықталады және олар техникалық қызмет көрсету және жөндеу кезінде тоқтап
қалуды есептеу, сондай-ақ еңбек шығындарын есептеу мақсатында тиімділігін
бағалау кезінде пайдаланылады.
Энергия сыйымдылық Э (кДжткм). – берілген көлік құралымен жүктерді
тасымалдауға жұмсалатын энергия:
кДжткм , (1.6)
мұнда Q – бір жыл ішінде локомотивке (дизельге) немесе автомобильге
жұмсалатын отын көлемі, л;
- отын тығыздығы, кгм3 (бензин үшін - 725, дизельдік отын - 820);
-отынның қызу шығару қабілеті (калориялығы), МДжкг (бензин үшін -
44,4; дизельдік отын -43,8).
Тасымалдау материал сыйымдылығы М (кг1000 ткм) – көлік жұмысы бірлігін
орындауға жұмсалатын материалдар саны. Жалпы жағдайда
кг1000ткм , (1.7)
мұнда - көлік құралы конструкциясындағы материал массасы, кг;
- жылжымалы құрамның пайдалану процесінде амортизациялық
қызмет ету мерзімі ішінде жұмсалатын материал массасы, кг;
- көлік құралының амортизациялық қызмет ету мерзімі, жыл;
- материалды өндірісте пайдалану коэффициенті.
Тасымалдау сапасы жүктің сақталғандығын қамтамасыз етумен сипатталады
және көлік құралы конструкциясының жетілгендігіне байланысты.
Көлік құралын пайдалану зиянсыздығы жолаушылар, жүргізушілер мен оны
пайдалануды жүзеге асыратын тұлғалар үшін ең аз қауіптілік дәрежесімен
шектеледі, сонымен қатар қоршаған орта үшін қозғалыс, қызмет көрсету және
жөндеу кезінде қауіпсіздікті, қоршаған ортаның ластануы мен улануының,
шуылдың болмауын білдіреді.
Көлік құралы конструкцияларының элементтері арасындағы жүйелі
байланыстарды талдау негізі пайдалану қасиеттерін: жүк сыйымдылығы, массаны
пайдалану, пайдалану ыңғайлылығы, қозғалыс жылдамдығы, қауіпсіздігі, отын
үнемділігі, сенімділігі және т.б. анықтауға мүмкіндік береді (1-суретті
қараңыз).
Пайдалану сапаларының номенклатурасы көлік құралына толық және жан-
жақты баға береді [4,5].
Жүк сыйымдылығы номинал және меншікті көлемді жүк көтергіштігімен,
сондай-ақ жүк сыйымдылық коэффициентімен бағаланады.
Номинал жүк көтергіштік q – бұл техникалық сипаттамамен бекітілген
тасымалданатын жүктің максимум ықтимал массасы. Меншікті көлемді жүк
көтергіштік - номинал жүк көтергіштіктің шанақтың ішкі көлеміне
қатынасы:
тм3, (1.8)
мұнда q- жүк көтергіштік, т;
- шанақтың ішкі көлемі,
Жүк көтергіштік тасымалданатын жүк тығыздығына байланысты.
Жүк сыйымдылығы коэффициенті тығыздығы әр түрлі жүктерді тасымалдау
кезінде көлік құралының жүк көтергіштігін пайдалану дәрежесін сипаттайды:
, (1.9)
мұнда - жүктің берілген түрінде шанақ (вагон) көлемін пайдалану
коэффициенті;
- жүк тығыздығы; тм3.
1 кезінде көлік құралы номинал жүк көтергіштікке дейін жүктелуі
мүмкін. Коэффициент мәні неғұрлым аз болса, көлік құралы жүк көтергіштігін
пайдалану соғұрлым төмен.
коэффициенті – шанақты толық жүктемеген кезде бірден аз болады.
Көлік құралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz