Оқыту жүйесі және орта білімді басқару пәнінің cтуденттерге арналған лекциялар жинағы
1. лекция. Тақырып: Пәнге кіріспе, оның мақсат.міндеттері.
2. лекция. Тақырып: Жоғары білім беру сапасы құрылысы, сапа өлшемдері
3.лекция. Тақырып: Білім беру сапасын басқарудың теориялық негіздері.
4.лекция. Педагогикалық үдерісті басқару жүйесіндегі басшы ролі және басқару
кадрларының жұмыс принциптері
5.лекция. Білім беру сапасын басқару ролі.Адамның жеке басының үлгісі . жас ұрпақ
6.лекция Оқыту жүйесі және білімді басқару.
7. лекция. Педагогикалық процестегі әдіскер мен ұжымының өзара ықпалдастығы және өзара байланысы
8.лекция. Педагогикалық үдерісті басқару жүйесі.
9.лекция. Педагогикалық үдерісті басқару жүйесіндегі бақылау және мотивация мәселелері.
10 лекция. Педагогикалық үдерісті басқару жүйесі.
11.лекция. Тақырып: Мониторинг .білім беру сапасын басқару.
12.лекция. Педагогикалық мамандардың біліктілігін арттыру және оларды аттестациялау
13.лекция. Оқыту жүйесі және білімді басқару жұмысы
14.лекция. Оқыту жүйесі және білімді басқару жұмысы
15.лекция. Білім сапасын көтеруде жаңа педагогикалық технологияның мәні
2. лекция. Тақырып: Жоғары білім беру сапасы құрылысы, сапа өлшемдері
3.лекция. Тақырып: Білім беру сапасын басқарудың теориялық негіздері.
4.лекция. Педагогикалық үдерісті басқару жүйесіндегі басшы ролі және басқару
кадрларының жұмыс принциптері
5.лекция. Білім беру сапасын басқару ролі.Адамның жеке басының үлгісі . жас ұрпақ
6.лекция Оқыту жүйесі және білімді басқару.
7. лекция. Педагогикалық процестегі әдіскер мен ұжымының өзара ықпалдастығы және өзара байланысы
8.лекция. Педагогикалық үдерісті басқару жүйесі.
9.лекция. Педагогикалық үдерісті басқару жүйесіндегі бақылау және мотивация мәселелері.
10 лекция. Педагогикалық үдерісті басқару жүйесі.
11.лекция. Тақырып: Мониторинг .білім беру сапасын басқару.
12.лекция. Педагогикалық мамандардың біліктілігін арттыру және оларды аттестациялау
13.лекция. Оқыту жүйесі және білімді басқару жұмысы
14.лекция. Оқыту жүйесі және білімді басқару жұмысы
15.лекция. Білім сапасын көтеруде жаңа педагогикалық технологияның мәні
Білім сапасы деген не?
"Сіздің оқыту барысындағы басты мақсатыңыз не?” деген сұраққа кез келген ұстаз "сапалы білім беру” деп ойланбастан жауап береді. Бірақ артынша қойылған "Білімнің сапасы деген не және оны қалай анықтайды?” деген сұраққа ойланып қалады. Демек, оқушыларға сапалы білім беру үшін, ұстаздар алдымен, білім мазмұнына нелер кіретінімен қатар, оның қандай сапалық қасиеттері болатынын және оны қалай айқындайтынын нақты білуі тиіс. Сонан соң, сол білімнің қай сапасы қандай жолмен тиімді тексерілетінін түсіну керек. Онсыз мұғалімнің жалпы педагогикалық қызметі "түйсіксіз тәуіптің, тамыр ұстамай-ақ, сенгіш сырқатқа сапасыз ішірткі ішкізгеніне” ұқсап кетеді.Табиғаттағы бар тіршіліктің тірегі болып саналатын судың ауыр-жеңіл сияқты түрлері, мөлдір-лай сияқты түстері, ал дәмі, иісі, т.б., қасиеттері болатыны секілді білім де, академик И. Лернер айтқандай, сапалық қасиеттеріне қарай алтыға бөлінеді екен. Әрине, білім сапасының басқа да маңызды, бірақ күрделі қасиеттері бар екені белгілі. Дегенмен бұл жерде біз, білім сапсының дұрыстығы, толықтығы, әрекеттігі, түсініктілігі, беріктігі, жүйелігі сияқты қасиеттерін қарастырғалы отырмыз.
Жалпы алғанда, білімнің мазмұны (көп жағдайда) құрамы бойынша анықталса, білім сапасы көбіне деңгейі бойынша анықталады. Орыс академигі В. Беспалько білім игерудің төрт деңгейін бөліп көрсетеді: оқушылық (қайта жаңғырту), алгоритмдік (жүйелеу, реттеу), эвристикалық (танымдық ізденіс) және шығармашылық (ойлап табу, құрастыру). Осы аталғандардың ішінде алғашқы үшеуі иектепте қолданылатын үш бағаға салыстырмалы түрде сай келеді деп есептеледі және білім сапсының да үш деңгейін анықтайды: оқушылық-дұрыстығы мен толықтығы; алгоритмдік-түсініктілігі мен әрекеттілігі; эвристикалық-жүйелілігі мен беріктігі.
Білім сапасының дұрыстығы мен толықтығы сияқты қасиеттері білім игерудің оқушылық деңгейінде, әрекеттігі мен түсініктілігі алгоритмдік деңгейінде, беріктігі мен жүйелілігі білім игерудің эвристикалық деңгейінде айқын көрінетіндігін жоғарыдағы кестеден байқауға болады.
Осы жағдайға сәйкес мұғалім бала біліміне "қанағаттанарлық” баға қою үшін оның дұрыстығы мен толықтығына назар аударса, "жақсы”деп айту үшін түсініктілігі мен практикалық тұрғыда қолдана алуынакөңіл бөледі, ал "үздік” деп есептеу үшін жүйелілігі мен ұзақ уақыт есте сақталуын есепке алуы тиіс. Бұл әрине оңай шаруа емес екені белгілі.
Білім сапасының оқу мақсаттарына қатысы қандай?
Білім сапасының оқу мақсаттарына қатысын қарастырмас бұрын, қазіргі жағдайда бұрынғы білімдік, тәрбиелік және дамытушылық деп бөлінетін (мұғалім тұрғысынан алынған) оқыту мақсаттары емес, американ ғалымы Блум жасаған (оқушы тұрғысынан алынған) оқу мақсаттарының оқыту барысындағы рөлі маңыздырақ екендігін айқындап алғанымыз дұрыс болар: 1. Білу. 2. Түсіну. 3. Қолдану. 4. Талдау(анализ). 5. Жинақтау(синтез). 6. Бағалау.
Солай бола тұрса да, мұғалімнің оқыту барысында оқушының білім игеру деңгейін басшылыққа алуы оның оқыту мақсаттарын дұрыс қойып, оқушыларға оқу мақсаттарын сатылап игертуі түрінде жүзеге асқанда ғана оң нәтиже бермек.
Бұл кесте де мұғалімге бала білімін дұрыс бағалауға өз көмегін тигізетіні даусыз. Өйткені, жатқа білу бар да, оның мәнін түсіну, іс жүзінде қолдану бар. Мәтінді (мәселені) сипаттау бар да, талдап, бағалау бар.
Білім сапасының оқыту әдістеріне қатысы қандай?
Білім сапасы білім игеру деңгейі мен оқу мақсаттарына тәуелді болатынын жоғарыдағы кестеден байқадық, ал ол, өз кезегінде, оқыту мақсаттары мен оқыту деңгейіне байланысты болмақ. Себебі, оқушының сапалы білімі оның танымдық және шығармашылық қабілеттеріне, сол арқылы белсенділігі мен дербестігіне тікелей тәуелді. Бұл – оқытудың жоғары деңгейдегі әдісі пайдаланылып, сабақ неғұрлым жоғары дәрежеде өтілген сайын, оқушылар білімінің де сапасы жоғары болады дегенді білдіреді. Басқаша айтсақ, бұл «не ексең, соны орасың» деген сөз.
"Сіздің оқыту барысындағы басты мақсатыңыз не?” деген сұраққа кез келген ұстаз "сапалы білім беру” деп ойланбастан жауап береді. Бірақ артынша қойылған "Білімнің сапасы деген не және оны қалай анықтайды?” деген сұраққа ойланып қалады. Демек, оқушыларға сапалы білім беру үшін, ұстаздар алдымен, білім мазмұнына нелер кіретінімен қатар, оның қандай сапалық қасиеттері болатынын және оны қалай айқындайтынын нақты білуі тиіс. Сонан соң, сол білімнің қай сапасы қандай жолмен тиімді тексерілетінін түсіну керек. Онсыз мұғалімнің жалпы педагогикалық қызметі "түйсіксіз тәуіптің, тамыр ұстамай-ақ, сенгіш сырқатқа сапасыз ішірткі ішкізгеніне” ұқсап кетеді.Табиғаттағы бар тіршіліктің тірегі болып саналатын судың ауыр-жеңіл сияқты түрлері, мөлдір-лай сияқты түстері, ал дәмі, иісі, т.б., қасиеттері болатыны секілді білім де, академик И. Лернер айтқандай, сапалық қасиеттеріне қарай алтыға бөлінеді екен. Әрине, білім сапасының басқа да маңызды, бірақ күрделі қасиеттері бар екені белгілі. Дегенмен бұл жерде біз, білім сапсының дұрыстығы, толықтығы, әрекеттігі, түсініктілігі, беріктігі, жүйелігі сияқты қасиеттерін қарастырғалы отырмыз.
Жалпы алғанда, білімнің мазмұны (көп жағдайда) құрамы бойынша анықталса, білім сапасы көбіне деңгейі бойынша анықталады. Орыс академигі В. Беспалько білім игерудің төрт деңгейін бөліп көрсетеді: оқушылық (қайта жаңғырту), алгоритмдік (жүйелеу, реттеу), эвристикалық (танымдық ізденіс) және шығармашылық (ойлап табу, құрастыру). Осы аталғандардың ішінде алғашқы үшеуі иектепте қолданылатын үш бағаға салыстырмалы түрде сай келеді деп есептеледі және білім сапсының да үш деңгейін анықтайды: оқушылық-дұрыстығы мен толықтығы; алгоритмдік-түсініктілігі мен әрекеттілігі; эвристикалық-жүйелілігі мен беріктігі.
Білім сапасының дұрыстығы мен толықтығы сияқты қасиеттері білім игерудің оқушылық деңгейінде, әрекеттігі мен түсініктілігі алгоритмдік деңгейінде, беріктігі мен жүйелілігі білім игерудің эвристикалық деңгейінде айқын көрінетіндігін жоғарыдағы кестеден байқауға болады.
Осы жағдайға сәйкес мұғалім бала біліміне "қанағаттанарлық” баға қою үшін оның дұрыстығы мен толықтығына назар аударса, "жақсы”деп айту үшін түсініктілігі мен практикалық тұрғыда қолдана алуынакөңіл бөледі, ал "үздік” деп есептеу үшін жүйелілігі мен ұзақ уақыт есте сақталуын есепке алуы тиіс. Бұл әрине оңай шаруа емес екені белгілі.
Білім сапасының оқу мақсаттарына қатысы қандай?
Білім сапасының оқу мақсаттарына қатысын қарастырмас бұрын, қазіргі жағдайда бұрынғы білімдік, тәрбиелік және дамытушылық деп бөлінетін (мұғалім тұрғысынан алынған) оқыту мақсаттары емес, американ ғалымы Блум жасаған (оқушы тұрғысынан алынған) оқу мақсаттарының оқыту барысындағы рөлі маңыздырақ екендігін айқындап алғанымыз дұрыс болар: 1. Білу. 2. Түсіну. 3. Қолдану. 4. Талдау(анализ). 5. Жинақтау(синтез). 6. Бағалау.
Солай бола тұрса да, мұғалімнің оқыту барысында оқушының білім игеру деңгейін басшылыққа алуы оның оқыту мақсаттарын дұрыс қойып, оқушыларға оқу мақсаттарын сатылап игертуі түрінде жүзеге асқанда ғана оң нәтиже бермек.
Бұл кесте де мұғалімге бала білімін дұрыс бағалауға өз көмегін тигізетіні даусыз. Өйткені, жатқа білу бар да, оның мәнін түсіну, іс жүзінде қолдану бар. Мәтінді (мәселені) сипаттау бар да, талдап, бағалау бар.
Білім сапасының оқыту әдістеріне қатысы қандай?
Білім сапасы білім игеру деңгейі мен оқу мақсаттарына тәуелді болатынын жоғарыдағы кестеден байқадық, ал ол, өз кезегінде, оқыту мақсаттары мен оқыту деңгейіне байланысты болмақ. Себебі, оқушының сапалы білімі оның танымдық және шығармашылық қабілеттеріне, сол арқылы белсенділігі мен дербестігіне тікелей тәуелді. Бұл – оқытудың жоғары деңгейдегі әдісі пайдаланылып, сабақ неғұрлым жоғары дәрежеде өтілген сайын, оқушылар білімінің де сапасы жоғары болады дегенді білдіреді. Басқаша айтсақ, бұл «не ексең, соны орасың» деген сөз.
1. Ақылбекова А. «Білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмысының мазмұны мен негізгі бағыттары». Алматы, 2006.
2. Баймолдаев Т.М. Педагогическтй менеджмент и современное управление школой. Алматы, 2001
3. Баймодаев Т.М. «Мектепішілік басқаруды ұйымдастыру құрылымы». Алматы, 2005
4. Баймолдаев Т.М. «Менеджмент-басқару тәсілі». Алматы,2001.
5. Вазина К.Я. Петров Ю.Н., Белиловский В.Д. «Педагогический менеджмент» Москва,1991.
6. Лебедева НА. «Білім берудегі менеджмент». Алматы,1998.
7. Лебедева Н.А. «Білім беру мекемелерін басқаруды жетілдіру». Алматы,1996.
8. Поташник М.М. «Управление современной школой». Москва,1992.
9. «Мектеп басшыларына арналған көмекші құрал». Алматы, 2003
2. Баймолдаев Т.М. Педагогическтй менеджмент и современное управление школой. Алматы, 2001
3. Баймодаев Т.М. «Мектепішілік басқаруды ұйымдастыру құрылымы». Алматы, 2005
4. Баймолдаев Т.М. «Менеджмент-басқару тәсілі». Алматы,2001.
5. Вазина К.Я. Петров Ю.Н., Белиловский В.Д. «Педагогический менеджмент» Москва,1991.
6. Лебедева НА. «Білім берудегі менеджмент». Алматы,1998.
7. Лебедева Н.А. «Білім беру мекемелерін басқаруды жетілдіру». Алматы,1996.
8. Поташник М.М. «Управление современной школой». Москва,1992.
9. «Мектеп басшыларына арналған көмекші құрал». Алматы, 2003
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
Кішібаева Д,Ж.
.
Оқыту жүйесі және орта білімді басқару пәнінің
Cтуденттерге арналған лекциялар жинағы
Түркістан 2014
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1- лекция. Тақырып: Пәнге кіріспе, оның мақсат-міндеттері.
Жоспар:
1.Білім сапасы туралы түсінік. Білім сапасының қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазақстандағы білім сапасы менеджменті және даму тарихы .
3. Жоғары білім беру сапасының құрылысы, сапа өлшемдері. Сапаның негізгі
сипаттамасы
4. Мемлекеттік негізгі құжаттардағы білім сапасының субъектісі. Халықаралық
стандарттағы білім сапасы туралы.
Лекция мақсаты: Білім сапасы жайлы түсінікті қалыптастыру. Білім
сапасының даму тарихы мен менедежерлік қызметтің маңыздылығын ұғындыру.
Лекция мәтіні: 1. Білім сапасының қалыптасуы мен дамуы.
Білім сапасы деген не?
"Сіздің оқыту барысындағы басты мақсатыңыз не?” деген сұраққа кез келген
ұстаз "сапалы білім беру” деп ойланбастан жауап береді. Бірақ артынша
қойылған "Білімнің сапасы деген не және оны қалай анықтайды?” деген сұраққа
ойланып қалады. Демек, оқушыларға сапалы білім беру үшін, ұстаздар алдымен,
білім мазмұнына нелер кіретінімен қатар, оның қандай сапалық қасиеттері
болатынын және оны қалай айқындайтынын нақты білуі тиіс. Сонан соң, сол
білімнің қай сапасы қандай жолмен тиімді тексерілетінін түсіну керек. Онсыз
мұғалімнің жалпы педагогикалық қызметі "түйсіксіз тәуіптің, тамыр ұстамай-
ақ, сенгіш сырқатқа сапасыз ішірткі ішкізгеніне” ұқсап кетеді.Табиғаттағы
бар тіршіліктің тірегі болып саналатын судың ауыр-жеңіл сияқты түрлері,
мөлдір-лай сияқты түстері, ал дәмі, иісі, т.б., қасиеттері болатыны секілді
білім де, академик И. Лернер айтқандай, сапалық қасиеттеріне қарай алтыға
бөлінеді екен. Әрине, білім сапасының басқа да маңызды, бірақ күрделі
қасиеттері бар екені белгілі. Дегенмен бұл жерде біз, білім сапсының
дұрыстығы, толықтығы, әрекеттігі, түсініктілігі, беріктігі, жүйелігі сияқты
қасиеттерін қарастырғалы отырмыз.
Жалпы алғанда, білімнің мазмұны (көп жағдайда) құрамы бойынша анықталса,
білім сапасы көбіне деңгейі бойынша анықталады. Орыс академигі В. Беспалько
білім игерудің төрт деңгейін бөліп көрсетеді: оқушылық (қайта жаңғырту),
алгоритмдік (жүйелеу, реттеу), эвристикалық (танымдық ізденіс) және
шығармашылық (ойлап табу, құрастыру). Осы аталғандардың ішінде алғашқы
үшеуі иектепте қолданылатын үш бағаға салыстырмалы түрде сай келеді деп
есептеледі және білім сапсының да үш деңгейін анықтайды: оқушылық-дұрыстығы
мен толықтығы; алгоритмдік-түсініктілігі мен әрекеттілігі; эвристикалық-
жүйелілігі мен беріктігі.
Білім сапасының дұрыстығы мен толықтығы сияқты қасиеттері білім игерудің
оқушылық деңгейінде, әрекеттігі мен түсініктілігі алгоритмдік деңгейінде,
беріктігі мен жүйелілігі білім игерудің эвристикалық деңгейінде айқын
көрінетіндігін жоғарыдағы кестеден байқауға болады.
Осы жағдайға сәйкес мұғалім бала біліміне "қанағаттанарлық” баға қою
үшін оның дұрыстығы мен толықтығына назар аударса, "жақсы”деп айту үшін
түсініктілігі мен практикалық тұрғыда қолдана алуынакөңіл бөледі, ал
"үздік” деп есептеу үшін жүйелілігі мен ұзақ уақыт есте сақталуын есепке
алуы тиіс. Бұл әрине оңай шаруа емес екені белгілі.
Білім сапасының оқу мақсаттарына қатысы қандай?
Білім сапасының оқу мақсаттарына қатысын қарастырмас бұрын, қазіргі
жағдайда бұрынғы білімдік, тәрбиелік және дамытушылық деп бөлінетін
(мұғалім тұрғысынан алынған) оқыту мақсаттары емес, американ ғалымы Блум
жасаған (оқушы тұрғысынан алынған) оқу мақсаттарының оқыту барысындағы рөлі
маңыздырақ екендігін айқындап алғанымыз дұрыс болар: 1. Білу. 2. Түсіну. 3.
Қолдану. 4. Талдау(анализ). 5. Жинақтау(синтез). 6. Бағалау.
Солай бола тұрса да, мұғалімнің оқыту барысында оқушының білім игеру
деңгейін басшылыққа алуы оның оқыту мақсаттарын дұрыс қойып, оқушыларға оқу
мақсаттарын сатылап игертуі түрінде жүзеге асқанда ғана оң нәтиже бермек.
Бұл кесте де мұғалімге бала білімін дұрыс бағалауға өз көмегін
тигізетіні даусыз. Өйткені, жатқа білу бар да, оның мәнін түсіну, іс
жүзінде қолдану бар. Мәтінді (мәселені) сипаттау бар да, талдап, бағалау
бар.
Білім сапасының оқыту әдістеріне қатысы қандай?
Білім сапасы білім игеру деңгейі мен оқу мақсаттарына тәуелді болатынын
жоғарыдағы кестеден байқадық, ал ол, өз кезегінде, оқыту мақсаттары мен
оқыту деңгейіне байланысты болмақ. Себебі, оқушының сапалы білімі оның
танымдық және шығармашылық қабілеттеріне, сол арқылы белсенділігі мен
дербестігіне тікелей тәуелді. Бұл – оқытудың жоғары деңгейдегі әдісі
пайдаланылып, сабақ неғұрлым жоғары дәрежеде өтілген сайын, оқушылар
білімінің де сапасы жоғары болады дегенді білдіреді. Басқаша айтсақ, бұл
не ексең, соны орасың деген сөз.
Екінші жағынан, білімнің ең қажетті сапаларының бірі оның беріктігі
(ұзақ уақыт есте сақталуы) десек, ол өз кезегінде оқытудың белсенділігіне
тікелей қатысты. Себебі, тек өз тәжірибесімен байланыстырып, өзара талқылау
нәтижесінде ой елегінен өткізіп барып алынған білім ғана ұзақ уақыт есте
қалатынын ғалымдардың зерттеу жұмыстары көрсетіп беріп отыр.
Білімнің келесі бір маңызды қасиеті білімнің әрекеттігі оқушы іс-
әрекеттің орындалу барысын түсініп, алынған білім-білікті өзгеге үйрету,
күнделікті практикада үнемі қолдану Білімнің тағы бір құнды қасиеті
білімнің жүйелілігі оқушылардың дербестігіне байланысты. Өйткені, себеп-
салдарлық, уақыт-кеңістіктік байланысын анықтап, тәжірибе жасап, зерттеу
жүргізу арқылы өздігінен игерілген білім ғана жүйелі болатыны белгілі.
Ал оқытудың белсенділігі мен оқушылардың белсенділігі сияқты мәселелер
репродуктивтік әдіс емес, өз бетінше ізденуге бағытталған проблемалық
әдістерге тәуелді екені белгілі. Ендеше, оқыту деңгейінің жоғарылығы –
білім сапасына ықпал ететін маңызды факторлардың бірі.
Білім сапасы қазір қалай бағалануда?
Оның үстіне, жан-жақты немесе тақырыптық тексерулер барысында, мектеп
дирекциясы тарапынан да, білім бөлімі тарапынан да, оқыту нәтижесін –
оқушылар біліміндегі өзгерістерді көрсететін негізгі білім сапалары емес,
мұғалімнің әдістемелік шеберлігі, оқушылардың белсенділігі сияқты қосымша
көрсеткіштер текеріліп келеді. Сонымен қатар мектептердің көпшілігі арнайы
гимназия, лицей болмаса да дарынды баламен жұмысқа баса назар аударуға
тырысуда. Ал бұл жоғары деңгейде диагностикалық-прогностикалық жұмыстар
жүргізбейінше, өз нәтижесін бермейтін күрделі жұмыстар болып табылады. Бұл
мектептердің көпшілігі өзінің негізгі міндеті – әр баланың мемлекеттік
стандарт деңгейінде білім алуын орынға қалдырып, аз ғана қабілетті оқушының
шығармашылық қабілетін дамытумен айналысып жатқандығын білдіреді.
Білім сапасын бақылау қажет пе?
Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен басқа екі сұраққа жауап беру керек:
1. Білім сапасын кім бағалауы қажет? 2. Білім сапасын қалай бағалау
қажет?
Білім сапасын білім бөлімінің инспекторлары, әсіресе әдіскерлер емес, ең
алдымен мұғалім мен оқушының өзі бағалауы керек. Сонан соң мектепке сапалы
білім беру жөнінде тапсырыс беретін ата-аналар мен қоғамдық ұйымдар,
мемлекеттік ұйымдар мен жұмыс орындары тарапынан құрылған тәуелсіз топ
арнайы сарапшылармен бірге қоғамдық білім байқауы түрінде бағалау жүргізуі
керек. Сонда ғана бар баланың мемлекеттік стандарт деңгейінде білім алуына
қол жеткізуге болады.
Білім сапасын тек тест арқылы бағалау тіл және қоғамдық пәндер бойынша
оның дұрыстығы мен толықтығына, басқаша айтсақ есте сақтап, қайта айтып
беру шектелуге, ал математика-жаратылыстану пәндерінде әрекеттігі мен
түсініктілігіне, яғни алған білімді дағдылы жағдайда қолданумен шектелуге
апарып соқтыруда. Білімнің ең негізгі сапалары оның жүйелілігі мен
беріктігі назардан тыс қалып отырған жағдайда сапалы білім беріп жатырмыз
деп айту қиын нәрсе. Сондықтан басты назарды білім мазмұнының тереңдігі мен
оның сапасына бұратын кез келді. Тек осылай жасаған жағдайда ғана бүгінгі
оқушылар ертеңгі күні елдің ардақты азаматтарына айналып, нарықтық
бәсекелестік жағдайында қиналмай өмір сүре алатын болады.
1. Классикалық үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль,
Линдал Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін
ойластырды. Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри
Файоль (1841-1925) практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынадай
қорыныға келді: Басқару - кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша
пайдалана отырып, оның белгіі бір мақсатқа жетелеу. Ол сондай-ақ,
мемлекеттік басқару іін ғылым жолымен ұйымдастырудың принциптерін
қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой жүгіртті. Менеджмент ғылым
ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пйда болып, өзінің
дамуында бірнеше кезеңді басынан кешірді. Алғаш рет ғылыми
менеджмент мектебінің негізін қалаған амарикан инженері Фредерик
Тейлор (1856-1915). Ол өндірісті ғылыми тұрғысынан басқаруға болады
деген пікір айтты. Кезінде жаңалық болған бұл құбылысы ол кейін
өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан-жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор
басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның
теориясын Гаррингтон Эмерсон (1853-1931), Генри Форд (1863-1947),
Френк Гилберт (1868-1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан
әрі дамытты.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-жылдардың аяғы мен
50-жылдардың басында қарқын белең алды. Бұл бағат психология мен социология
ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысы. Бұл мектептің негізін
қалаушылардың бірі американдық ғалым – Элтон Мейр (1880-1949) болды.
Американдық зертеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахим Маслоу
(1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс
негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп басқару ғылымы немесе сандықықпалң мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Гербарт Саймон, Райт Джен Форрестер. Х.Райфа. ХХ ғасырдың 60-
жылдарында менеджментке жаңа бағыт қалыптасты. Ол ситуациялық әдіс деп
аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты ерекшеігі әрбір ұйымдық-
басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан жағдаймен байланыстыруды
талап етеді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манус яғни қол,
күш деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәрілік
айтқанда, ал ізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін бідіген. Кейіннен бұл атақ
адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың
ғылыми парктикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфорт сөздігінде бұл ұғымғы мынадай түсінік
беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі
алты түрі:
1. Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылады.
2. Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру
және сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
3. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы
күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
4. Құрама одақтық (ассоциоциялық) немесе клубтық менеджмент.
Мемлекеттік мекемедегі секілді, мұнда қызметкерлер тобының іс-әрекетін
ұйымдастырып, оларға басшылық ету қажет.
5. Бизнес-менеджмент. Үкіметтен және мемлекеттен өзгеше келетін ерекше
түрі.
6. Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес - менеджменттің арнайы
түрі.
Менеджмент әдістері – бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету
мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедураларының
жүйесі.
Менеджмент құрылымы жағынан төмендегідей түрлерге жүктеледі:
өндірістік менеджмент, кадр менеджменті, қаржы менеджменті, стратегиялық
менеджмент, ақпарат менеджменті, инновациялық менеджмент, халықаралық
менеджмент, маркентингтік менеджмент, сапа менеджменті және т.б.
Менеджмент жайлы ғалымдардың еңбектеріне шолу.
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізгі үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойынның қалыптасуы мен дамуына
ықпал тигізуде.
Х-ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылдардың бірі Әбу
Насыр Әл-Фараби (870-950) болды. Ол жұлдыздар мен басқа табиғи құбылыстарға
қарай отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашаға мен бағыныштылардың
тағдырын болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін ғылыми негізде
дәлелдеді. Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға
талап қою туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр. Қазіргі кезде
Қазақстан ғалымдары Әл-Фарабидің ғылыми мұраларын терең зерттеу
мақсатындаОтырар қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрециті
мемлекет және рухани қайраткерлері Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-
1763) және Әйтеке би (1682-1766) болды. Жеті жарғың деп аталатын заң
жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндалады,
мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық
нормалары бекітілген. Жеті жарғың – бұл әкімшілік, азаматтық және
қылмыстық құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат яғни қазақтардың заңдар
мен қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып абылады. Жеті
жарғығаң сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды.
Басқару халықтық жиналыс құрылтай арқылы сұландардың және ру басыларының
қатсуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы
Әбілхайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті
ұстап тұрды.и алайда, бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға,
ұлыстарға бөлінді.
XІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым-ағартушы Ш.Уалиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол рыс
ағартушылары мен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық-мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін
күресті, қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уалиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың ролін асыра бағалай отырыпы,
басқару обылысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірінің қайта
құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уәлихановтың мемлекетті
басқару жөнінде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа ағартушы-
демократтары Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904) әрі қарай
дамытты.
ХХ ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленеді. Олар: Ә.Жангелдин, Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев,
М.Шоқаев, Л.мирзоян, О.Исаев, Ү.Құлыметов, С.Меңдешев, Н.Нұрмахов,
Т.Рысқұлов, Ғ.Тоқжанов, О.Жандосов, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, Б.Майлин,
І.Жансүгіров және т.б. Торғай обылысында - Ә.Бөкейханов. Жетісуда –
М.Тынышбаев, Түркістанда – М.Шохаев қазақ халқының өкілдері уақытша
үкіметтің комиссиялары болып тағайындалды. Бірақ олар отарлаушы басқару
жүйесінің шенеуніктеріболып табылғандықтан жергіліктіқазақ тұрғындарының
мәселелерін толық шеше алмады.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық жәнемемлекеттік қайраткер Д.А.Қонаев (1912-1993) ерен үлесін
қосты. Ол қырық жылдам астам уақыт бойы респубиканы басқарды, оның ішінде
ширек ғасырдан астам елдің бірінші басшысы болды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына
Жолдауында: Мемлекет жаңа жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабілет
мүмкіндіктерін көрсетуге жағдай жасайды, халықтың табысының өсуіне
қамқорлық көрсетедің делінген.
Менеджмет тарихын білу менеджердің кәсіби білімі мен басқару ойының
дағдыларын қалыптастырудаүлкен роль атқарады.
Менеджерлік қызметтің мәні, мазмұны.
Басқару қызметкерлерін үш топқа бөлуге болады:
Топ менеджмент-басқарудың жоғарғы буыны. Жоғарғы басқару қызметкері
компанияның жалпы стартегиясын жасаумен, божаумен және ұзақ мерзімдік
жоспарлаумен, кадр саясаты мәселелерірін шешіп, сыртқы кәсіпорындармен
байланыс орнатумен шұғылданады.
Мидле менеджмент-бұл басшыларға шешім қабылдап қажеті жоқ. Себебі оның
міндеті қабылданған шешімді жүзеге асыру. Көпшілік жағдайда ортаңғы
басшылар жергілікті жағдйды ескере отырып, шешімді орындауы тиіс.
Ловер менеджмент-басқарудың төменгі буыны, төменгі басшылар-төменгі
жұмысшылар мен қызметкерлерге басшылық етеді. Босс және Менеджер
ұғымдарын бірдей деуге болмайды. Меншік иесі және басқарушы-бұлар мүлде
бөлек жандар.
Менеджер деген кім?
Менеджменттің ешбір жүйесі менеджерсіз қызмет ете алмайды. Ағылшынның
to menedge деген сөзінен шыққан және басқарушы, меңгеруші, әкімшілік
деген ұғымды білдіреді. Менеджер деген сөз бізге ағылшын тілінен келген:
бір нәрсені реттеу, бір нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз. Менеджер
ең көп тараған кәсіптің бірі. Бұл-басқарумен шұғылданатын, заң және бсқада
мәселелерді жақсы білетін адам. Менеджер табиғаына П.Друкер сипаттама
берді. Оның пікірінше, менеджер арнайы екі міндетті атқарады және бұл
міндеттер іскер мекеме жұмыскерлерінің ешқайсында жоқ.
5) Менеджерге қойылатын талаптар.
Еуропалық менеджерлер қазіргі кезде қатал талапты өзгерістерді және
қауіп-қатерді бастан өткізуде. Басқару жөніндегі ағылшын консультанттары
М.Вудкок пен Д.Френсис алдағы он жылдықты басқару үшін менеджерлерге
мынадай дағдылар мен қабілеттер болуы тиіс деп есептеген:
- өзін меңгере білу;
- жеке басының бағалы қасиеттері;
- жеке өзінің айқын жоспарлары;
- жеке басын үнемі жетілдіріп отыру;
- пробемалады шешуге дағдылану;
- өнертапқыштық және инновацияға қабіеттілік;
- маңайындағы адамдарға ерекше ықпал ете білетін қабілет;
- қазіргі басқару әдіс-тәсілдерін білу;
- басшылық ету қабілетін;
- қол астындағы адамдарды баулып, жетілдіре білу;
- тиімді жұмысшы топтарын қалыптастыру және дамыту қабілеті.
Американ менеджмент мектебі жеке басшының бірнеше ережесін ұсынады:
1. Басшы қуғындаушы болмауы тиіс. Өйткені қуғындаушы қарамағындағы
адамның ізіне түседі, ал нағыз басшы соңынан ертеді. Қуғындаушы өзінің
билігіне, ал, басшы-соңынан ерушілердің ықпалы мен көмегіне сүйенеді.
Қуғындаушы өзіне бағыныштыларды күлкі әлемінде өмір сүруге мәжбүр етеді.
Ал, басшы қарамағындағыларды қауырт іске, сан алуан проблемаларды шешуге
жұмылдырады.
2. Басшы өз ісіне сенімді болуы, батыл мақсат қойғыш, табанды болуы,
әрі осы қасиеттерін қол астындағыларға көрсете білуі тиіс.
3. Басшы ұйымдастыру және басқару туралы ғылымды жетік білуі тиіс.
4. өз қол астындағылардың уақытын бағалай ьілуі тиіс.
5. Басшы қатал, әрі талап қойғыш болуы тиіс алайда қаталдық пен талап
қойғыштық ешқашанда кінамшілдікке, мейрімсіздікке апармауы тиіс.
6. Сынды қабылдай білуі, әрі өзі әзіл сынай білуі тиіс.
7. Басшы жылы шырайлы, әрі әдепті болуы тиіс.
8. Әзіл соқпақты түсіне білуі тиіс. Әдетте әзідеу жақсы көңіл-күйге
байланысты, ал көңілділік еңбек өнімділігіне ықпал етеді.
9. Айта да, тыңдай да білу керек.
10. үнемдеуге тырысы керек.
11. Басшы қарамағындағыларды жақсы білуі керек.
ОБСӨЖ тақырыптары:
1. Менеджмент ғылым ретінде дамуына түсініктеме.
2. Қазақстанда менеджмент теориясы мен практикасының даму тарихына
шолу.
3. Менеджменттің мәні, әдістері және қызметтерін талдау.
4. Менеджер және оның іс-әрекеті.
5. Менеджерге қойылатын негізгі талаптар.
Қажетті әдебиеттер:
1. Ақылбекова А. Білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмысының мазмұны
мен негізгі бағыттары. Алматы, 2006.
2. Баймолдаев Т.М. Педагогическтй менеджмент и современное управление
школой. Алматы, 2001
3. Баймодаев Т.М. Мектепішілік басқаруды ұйымдастыру құрылымы.
Алматы, 2005
4. Баймолдаев Т.М. Менеджмент-басқару тәсілі. Алматы,2001.
5. Вазина К.Я. Петров Ю.Н., Белиловский В.Д. Педагогический
менеджмент Москва,1991.
6. Лебедева НА. Білім берудегі менеджмент. Алматы,1998.
7. Лебедева Н.А. Білім беру мекемелерін басқаруды жетілдіру.
Алматы,1996.
8. Поташник М.М. Управление современной школой. Москва,1992.
9. Мектеп басшыларына арналған көмекші құрал. Алматы, 2003.
2- лекция. Тақырып: Жоғары білім беру сапасы құрылысы, сапа өлшемдері
1. Жоғары білім беру сапасының құрылысы, сапа өлшемдері. Сапаның негізгі
сипаттамасы
2. Мемлекеттік негізгі құжаттардағы білім сапасының субъектісі.
Халықаралық стандарттағы білім сапасы туралы.
3. Лекция мақсаты: Жоғары білім беру сапасының құрылысы, сапа өлшемдері,
сапаның негізгі сипаттамасы және мемлекеттік негізгі құжаттардағы
білім сапасының субъектісі, Халықаралық стандарттағы білім сапасы
туралы мәліметтермен таныстыру
Лекция мәтіні:
ҚР БҒМ білім сапасын арттыру тапсырыстарын орындауда әлемдік жоо
көшбастаушыларының тәжірибесін пайдалануда. Осыған орай, сапа менеджменті
жүйесі жасалды.
СМЖ енгізу бойынша Ректор жарлығымен сапаны басқару өкілі
тағайындалады. Үйлестіруші орган- жұмыс тобы құрылады. Құрамына жоо білім
қызметін жақсы білетін жетекші қызметшілер алынады. Білім беру саласында
тиімді басқару жүйесін және университеттің осы саладағы саясатын құру үшін
Сапа менеджменті орталығы (СМО) құрылады.
СМЖ Халықаралық ISO 9000 серия негізінде жасалады.
Халықаралық ISO 9000 сериясына негізделген СМЖ тұтынушыларды
қанағаттандыру, оның сұранымын үнемі қадағалап отыру, өнім өндіру қабілетін
иеленуі тиіс. ISO 9001:2008 стандарты талаптарына сәйкес ЖОО мақсаты білім
берудің, мамандар даярлаудың, ғылыми өнімдердің жоғары деңгейін қамтамасыз
етуі керек. Сапа менеджменті жүйесінің негізгі құжатталған рәсімдеулері
жасалады.
2005 жылы мамырда Ректордың № 244-п бұйрығымен сапа менеджменті жүйесі
іске қосылды.
2005ж. тамызда ҚазҰТУ Сапа менеджменті жүйесі ISO 9001:2008 Халықаралық
стандартына сайлығы жөнінде сертификациялық тексеруден өтті. Сөйтіп, жоғары
кәсіби білімді кадрларды даярлау (бакалавр, маман) бойынша 11.08.2005ж.
Русский регистр Ассоциациясынан және IQNet халықаралық органдар
жүйесінен сапа менеджменті жүйесінің № 05.243.026 қос бірдей Сертификатын
алды.
СМЖ мақсаты
СМЖ көрсетілетін қызметті қамтамасыз етуі, тұтынушылардың осы үмітін ақтауы
керек. СМЖ басты мақсаты әрбір қызметті бақылау емес, қызметтің төмендеуіне
жол бермейтін қателіктерді болдырмау.
Нәтижесінде СМЖ түлектердің мемлекеттік білім стандартына сай келуіне,
мүдделі жақтардың ұсыныстарына кепілдік беруі тиіс. Мамандар даярлау шығыны
да көңілден шығуы керек. Табыс барлық мүдделі жақтардың талап-тілегін үнемі
жақсартқанда ғана келеді.
СМЖ құрылымы
СМЖ ұйымдар, үрдістер, құжаттар, ресурстар элементтерінен тұрады.
ISO-ның анықтамасы бойынша ұйымдар дегеніміз- жауапкершілік, өкілеттік,
өзара қарым қатынас бөлінген қызметшілер мен құралдар тобы.
Үрдістер–қызметтің өзара байланысты және өзара әрекет ететін, енгізілуі
мен шығарылуы жаңартылып отыратын элементтері. Үрдістің енгізілуі, жиі-
жиі шығарылуы да болуы мүмкін.
СМЖ үшін рәсімдеу ұғымының мәні зор. Рәсімдеу–қызметті атқарудың немесе
үрдістің белгліенген тәсілі. Үрдісті (үрдіс жиынтығын) рәсімдеу деуге
болады. Бір жағынан алғанда бұл– үрдіс тәртібін орындау жазылған құжат.
Құжат– тиісті алып келіп, апаратын нәрседегі ақпарат (мәнді мәліметтер).
СМЖ ресурсы дегеніміз– сапа менеджментін қамтамасыз ететін нәрсенің бәрі.
Ұйымдарға СМЖ құру үшін не қажет?
• қызметтің негізгі үрдістерін сәйкестендіру;
• үрдістердің ретін және өзара әрекетін жасау;
• жұмыс және үрдістерді басқару тиімділігін қамтамасыз ету үшін қажетті
өлшемдер мен әдістерді анықтау;
• жұмысты сүйейтін және үрдістерді қадағалайтын ресурстар мен ақпаратты
қамтамасыз ету;
• үрдістерді қадағалау, өлшеу және талдау;
• жоспарланған нәтижелерге және үрдістерді тұрақты жақсартуға қол жеткізу
үшін қажетті шараларды қабылдау;
ISO 9001:2008 стандарт талаптарына сәйкес ЖОО СМЖ негізі мыналар болып
табылады.:
• тұтынушыға қарай бағыт ұстау;
• басшылықтың мақсат қою мен оған жетудегі жетекші рөлі;
• барлық қызметшілердің ЖОО міндеттерін шешуге қатыстырылуы;
• қызметтің барлық түрін ұйымдастыруға үрдістік қадам жасау;
• басқаруға жүйелілік қадам жасау;
• өнім сапасын тұрақты жақсарту.
Арақатынасы туралы айтқанда, "СМЖ" мен "ISO 9001" арасына теңдік белгісін
қоюға болмайды. СМЖ - жүйе, ISO 9001 - стандарт, СМЖ-ға белгілібір талап
қоятын құжат.
ISO деген не?
Әлемдік қоғамдастық сапаны басқаруға– сапаны жоспарлауға көшті. Негізгі
мақсат–өнім өндірушілердің тұтынушыны толық қанағаттандыруы.
Бұл тенденция стандарттың жаңа түрінде-ISO (International Organization for
Standardization) 9000 анық көрініс тапты. ISO — ұлттық ұйымдардың (IИСO
комитет-мүшелерінің) әлемдік федерациясы саналатын стандарттау жөніндегі
халықаралық ұйым.
ISO мақсаты — түрлі салалардағы және қызмет түрлеріндегі ықпалдастық
үрдісіне ықпал ететін стандарттау және жобалау қағидаларын дамыту.
ISO 9001:2008 стандарты — бұл стандартталған сапа философиясы,
міндеті–ойлау тәсілін белгілібір тәсілмен ұйымдастыру. Стандарт талабы ЖОО
мән-мағынасына қарай икемделген болуы керек.
ISO 9001:2008 стандарт талаптары ЖОО ғалымдары мен оқытушыларының
қызметіне таратылмайды, олар тек қызметін ретке келтіреді. ISO 9001:2008
стандарты ғылыми зерттеулер мен білім бағдарламасының, әдістемелігі мен
технологиясының құрылымдары мен мазмұнына қатысы жоқ. ISO 9001:2008
стандарты оқытушының ғылыми және әдістемлік күш-қуатын, ұстаздық және
тәрбиешілік қабілетін пайдаланатын академиялық ерік берілген дәрісханада
іске асырылмайды.
ISO 9000 стандартының басты талабы – әртүрлі нормативті құжаттарының өзара
байланысты және өзара толықтыратын жиынтығы жағдайында СМЖ-ның басқарылатын
нормативті негізінің болуы. Сапа жөніндегі құжаттарды, жазбаларды игерудің
басты қағидасы сол– керек құжатты керек уақытта таба білу.
Қажетті әдебиеттер:
1. Ақылбекова А. Білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмысының мазмұны
мен негізгі бағыттарың. Алматы, 2006.
2. Баймолдаев Т.М. Педагогическтй менеджмент и современное управление
школойң. Алматы, 2001
3. Баймолдаев Т.М. Мектепішілік басқаруды ұйымдастыру құрылымы.
Алматы, 2005
4. Баймолдаев Т.М. Менеджмент-басқару тәсілің. Алматы,2001.
5. Вазина К.Я. Петров Ю.Н., Белиловский В.Д. Педагогический менеджмент
Москва,1991.
3-лекция. Тақырып: Білім беру сапасын басқарудың теориялық негіздері.
Жоспар:
1.Басқару ісі теориясы, оның даму кезеңдері
2.Менеджменттің қазіргі мектебі.
3.Стратегиялық басқару.
Лекция мақсаты: Басқару ісі теориясы, оның даму кезеңдері және
менеджменттің қазіргі мектебі, стратегиялық басқару туралы түсініктерін
кеңейту .
Лекция мәтіні:
Менеджменттің бастапқы теорияларында менежмент - дәстүрлер тарихы
концепцияларды, инстиуттарды, теория мен практиканы қамтитын бүкіл адау
мәдениетінің элементі. Бұл талассыз дәлелденген қағида. Өйткені тиімді
басқару проблемасы адамдарды ұйымдастыру басталған мезетте пайда болды.
Басқару практикасы- ұйымдастыру секілді өте көне. Басқару ісін
жетілдіруге мыңдаған жылдар бойы қажырлы еңбек,оны тиімді ұйымдастыру қажет
болды, бұған өз уақытында ең озық ақыл – ой жетістіктері жұмсалды. Біздің
заманымызға дейінгі үшінші мың жылдықта сазбалшықтан істелген табличкаларда
көне жүйелердің комерциялық келісімдері мен заңдард тұралы деректер жатады.
Мұның өзі оларды басқару практикасының болғандығын дәлелдейді. Көне
египеттіктер бізге жазбаша ескерткіштер қалдырды. Онда әңгіме басқару
туралы болады. Осыдан 4 мың жылдай бұрын жазылған кітапта казіргі
басқарушылар үшін әлі күнге мәнін жоғалтпаған мынадай ойлар айтылады. Егер
сен басшы болсаң байсалды бол. Өтініш айта келген адам саған ойындағысын
айтып біткенше сөзін бөлме. Бақытсыздыққа тап болған адам,өз мәселесін
дұрыс шешкеннен гөре,ақтарыла сөйлеп,ңштегі шерін тарқатқатқанды жөн
сагайды.
Еңбекті басқару проблемасына көне гректер де көңіл бөлді. Платон еңбек
бөлінісінің, жұмыс түрлеріне қарай мамандандырудың қажеттілігі туралы пікір
айтты. Сократ басқаруды іс-әрекеттің ерекше саласы ретінде қарастырып, ол
да осындай пікірді-қажетті адамды оз орнына қоюды, сөйтіп оларға берілген
тапсырманың орындалуын талап етуді жақтайды.
Көне Үнді ғалымдары Артхмастра трактатында (IV-III ғасыр) шаруашылық
және басқару туралы бірқатар қызғылықты ой-рікірлер айтады. Басқаруға
қатысты дұрыс және дұрыс емес,заңды және заңсыз, пайда және зиян ұғымдары
зерттеледі. Шығыс ғаламдары басқаруды куш қолданумен байланыстырады:
санскритте басқару өнері, данданити деп аталады, мұны дәлме-дәл
аударғанда таяқпен төпелеп басқапу болады.
Дегенмен, шығыс ойшылдары бағыныштыларды көтермелеуге де зор көңіл
бөледі.
Рессейде елді және өндірісті басқарудың бірқатар маңызды идеясы Петр
заманына байланысты. Ол мемлекеттік биліктің және терең экономикалық
өзгерістің бірқатар реформасын жүзеге асырды. I Петр самодержиялық
басқарудың бас идеясын ұсынды. Государ өз ісі тұралы жарық дүниеден
ешкімге жауап берүге тиіс емес. Төрешілдікті қалыптастыруда Габелидің
рангтар тұралы пікірі ерекше орын алады. Бірақ сол кездің өзінде де күштеп,
әміршіл-өктем әдіс қана қолданылып қойған жоқ. Сол кездегі өндірісті
басқару туралы Cібір мен Уралдың бас заводтарының жазбасы атты кітабында
қызғылықты материал келтірілген. Онда былай деп жазылған Басқарушы
мейірімді, қамқоршы, еңбекқор, салауатты болуы, істі тапсыруы, әрі оның
айтылған сағатқа орындалуын қадағалауы тиіс. Аталған кітапті осы уақытқа
сәйкес келетін ой-пікір де бар: Басшы нақты істеп гөрі бұйрықтың
алынғандығы және орындалғандығы, жауабы мен түсініктемесі туралы бірыңғай
рапорт қабылдаумен шұғылданса-бұдан келер ешқандай пайда жоқ. Мұның барлығы
қағаз жүзінде қалады.
2. Басқару тәсілдері
Басқару үшін ықпал ету қажет, ал ықпал ету үшін билік керек. Билік
орындаушылардың белсенді талаптарына (физиологиялық талабы, қорғалу талабы,
әлеуметтік талабы, құрметтеу талабы) ықпал етуге негізделген.
Ықпал етудің барлық нышандары басқа адамның тілегін орындауға түрткі
болды.
Гренг пен Рейвеннің жіктеуі бойынша биліктің негізгі бес нышаны
болады:
1. Мәжбүр етуге негізделген билік. Қорқыту арқылы ықпал ету, сонда
ғана тиімді болады, егер ол мықты бақылау жүйесімен нығайтылатын
болса, әдетте бұған көп шығын кетеді.
2. Көтермелеуге негізделген билік – қорқытып билік жүргізуге
қарағанда едәуір ықпалды, әрі жұмыс сапасы біршама жақсарады.
Кейде қандай көтермелеудің тиімді болатындығын айқындау қиын.
3. Эксперттік билік. Ықпал етушінің арнайы білімі барына, сол
себепті тиісті мұқтажын қанағаттандыратынына орындаушы сенеді.
Технология күрделілігі мен ұйым көлемі артып отырған жағдайда
орындаушыға сенім арту барған сайын тиімді бола түсуде.
4. Эталондық билік (үлгі билігі). Ықпал етудің мінез-құлқы немесе
қасиеті тартымды болатындығы соншалық, орындаушылар соған
еліктеуге, сондай басшы болуға тырысады.
5. Заңды билік. Ықпал етушінің бұйрық беруге хақысы бар екендігін
орындаушы мойындайды, әрі оның міндеті бағыну керектігін
түсінеді. Бағынушылар ықпал етушінің бұйрығын орындайды, өйткені
дәстүр бойынша бағыну орындаушының қажетін қанағаттандыратынына
сенеді. Сондықтанда көп жағдайда заңды билікті дәстүрлі билік деп
атайды. Барлық басшылар заңды билікті пайдаланады, өйткені оның
өзі басқа адамдарды басқаруға өкілдік береді.
Биліктің осы негіздері басшының негізгі құралы болып саналады, сол
арқылы ол ұйымның мақсатына жету үшін қол астындағыларға жұмысты орындауды
міндеттей алады.
Әлеуметтік құндылықтың өзгеруіне байланысты ұйым басшыларының
пікірінше, басшылық қызметте істейтіндерге, әріптестерге, сондай-ақ ұйым
мүшелігінде жоқ адамдарға ықпал етудің ең тиімді жолы сендіру деп
есептейді. Бірақ бұл тәсіл біршама баяу әсер етеді.
Көшбасшы (лидерлік). Әдетте бейресми топтарға ұжым мүшелері арасында
беделі бар, іске қабілетті адамдар көшбасшының етеді.
Әлеуметтік психологияда шағын топтағы көшбасшылар деп, мақсатқа жету
мақсатында топқа жетекшілік ететін, басқа топ мүшелерімен өзара қарым
қатынас орнататын адам қызметін айтады.
Топ қызметінде көшбасшы ұғымына сипаттама бергенде әлеуметтік
психологияда мындай жағдайлар бөліп қарастырылады:
біріншіден, көшбасшыны қызмет орнына ресми түрде ешкім ұсынбайды, ол
басшылық позицияны топтың ашық немесе жабық келісіммен атқарады;
екіншіден топ қабылдаған нормал мен құнды бағыт-бағдарламалар жүйесі
көшбасшының қолдауымен жүзеге асырылады;
үшіншіден, топ өміріндегі арнайы, алайда біршама мәнді жағдайларда
көшбасшы тиісті рөль атқарады.
Әрине, топ көшбасшысының рөліндегі адамның жеке басында біршама
сапалық ерекшеліктер, атап айтқанда, инициативалығы мен белсенділігі
біршама жоғары, ұйымдастыру қызметінде тәжірибесі мен дағдысы бар, топ
ісіне мүдделі адамдарға үйір, әрі өзінің мінез-құлқымен үлгі өнеге көрсете
білетін, топта едәуір беделді болуы тиіс.
Көшбасшының екі түрі болады:
1. Инструменттік көшбасшысы – адамдар тобында міндет пайда болғанда
топ мүшелері осы жұмысты атқара алатын жетекшіні көрсетеді.
2. Эмоционалдық көшбасшы – бұл маңдай алды жақсы адам.
Өмірде осы екі ерекшелікке бірдей ие болатын адамдар сирек кездеседі.
Бейресми топта көшбасшы болу мүмкіндігінің айқындаушы факторлары
мынадай: жасы, лауазымдық орны, кәсіптік біліктілігі, жұмыс орнының
орналасуы, жұмыс аймағында еркін әрекет етуі және ықыластылығы. Көшбасшыға
дәл сипаттама беру топ жүйесінде қабылданған дәстүрге байланысты. Мәселен,
кейбір бейресми ұйымдарда ересек жасы қолайлы, ал басқаларында керісінше
болуы мүмкін.
Бейресми көшбасшының негізгі қызметі топтың мақсатына жетуге
жәрдемдесу, әрі оны нығайта түсу. Көшбасшы бұл қызметті жүзеге асыру үшін
топтық мақсаттарды белгілеп, соның орындалуын бақылайды, адамдарға
жәрдемдеседі. Ол сарапшы ретінде қызмет етеді, ал адамдар қажет болған
жағдайда одан ақыл-кеңес алады, топты сыртқы ортамен таныстырады, топ
ішіндегі қарым-қатынасты реттейді.
2. Менежменттің қазіргі мектебі.
М.Х.Мескон, М.Алъберт, Х.Хедоури Менежмент негіздері:басқарудағы ой-
рікірдің дамуы кітабында мектептің төрт түрін белгіледі: ғылыми басқару
мектеді, әкімшілік мектебі, психология және адамдар қарым-қатынасының
мектебі және басқару ғылымының мектебі. Мектептің төртке бөлінуіне
байланысты төрт түрлі тәсілге бөлінеді. Мұнда басқару төрт түрлі көзқараста
қарастырылады.
Басқару эволюциясындағы кезеңдер - 1885-1920, 1930-1940, 1950-1960.
Басқару мектебін ғалымы басқару тәсілдері:
Әкімшілік тәсіл
Адамдардағы қарым-қатынасы
Тұрғысындағы тәсіл
Мінез-құлық туралы ғылым
Тұрғысындағы тәсіл
Сандық әдіс тұрғысындағы тәсіл
Басқарудың процесс ретіндегі тәсілі
Ситуациялақ тәсіл.
3. Ғылым басқару (1856-1920). Ғылыми менеджменттің пайда
болуы Фредерик Уинслоу Тейлордың (1856-1920)есімімен байланысты.Оның басты
еңбектері “Фабриканы басқару” (1903), ”Ғылыми менеджмент
принциптері”(1911), ”Конгрестің арнайы комиссиясы алданда
көрсету”,(1912)”Филаделъфиядағы оның зиратының басына ”ғылыми менеджмент
аптасы” деп жазылған.
1856 жылы филаделъфиялық адвокаттың отбасында дүниеге келген Фредерик
Тейлор жасынан талапкер, ізденгіш болып өсті. Әуелі көзі уақытша нашар
көргендіктен, Гарвард университетінде оқуды тоқтатып, Тейлор
Филадеоъфиядағы шағын геберханаға қарапайым жұмысшы болып орналасты.
Төрт жылдың ішінде ол моделъші және механик мамандықтарын
меңгерді.Кейіннен Тейлор Филадеоъфиядағы “Миндвейл Стил Воркста” жұмыс
істеп,түнге қарай инженер-механика мамандығын оқып үйреніп. Тейлер
”Миндвейлъдің” басқарушысы болғанда өнеркәсіп практикасындағы
берекесіздікке қайран қалды. Ол басқарушы мен жұмысшы арасындағы ешқандай
ынтымақтастықты көре алмады. Берекесіздік пен ысырапшылдық етек алған еді.
Жұмысшылардың өнім өндіруінің шектелуі кең етек алған. Мұны Тейлор ұдайды
әскери қызмет деп атады. Нашар жабдықталған,әрі жеткілікті үйретілмеген
жұмысшыларға ешбір талғамсыз кез-келген жұмыс тапсырылды. Осыдан бастап
Тейлор ғылыми менеджменттің атасы”таңдаулы жол іздестірүге” құлшына
кірісті. Ф.Тейлордың ғылыми менеджменті ұдайы бақылау,эксперементтеу және
логикалық топшылау арқылы анықталған гормативтер көмегімен бизнесті
жандантыратын менеджмент түрі болып саналады.”Миндоейлже”, кейіннен
“Бетлехем Сьтлде”жұмыс істеген кезде Ф.Тейлор ғылыми менеджментті төрт
салада дамытты,нормалау, уақыт пен міндетті зерттеу, ұдайы сұрыптау және
баулу,ақшалай ынталандыру.
Тейлордың пкірінше, еңбек өнімділігінің артуы қожайынға, жұмысшыға да
молшылық әкеледі. Ол үшін қожайынның да, жұмысшының да, психологиясын
түбегейлі өзгерту қажет. Екі жағы да қосымша өнімді өзара бөлуге назар
аудармай,бар күш-жігерін оны молайтуға жұмсауы тиіс.Ф.Тейлор өз теортясын
тұжырымдай отырып,мынадай тоқтамға келді:”дәстүолі әдістің орнына ғылым;
қарама-қарсылықтың орнына үйлесімділік; дербес жұмыстың орнына
ынтымақтастық; еңбек өнімділігін шектеудің орнына еңбек өгімділігін барынша
арттыру; әрбір жұмысшының еңбек өнімділігін барынша арттыру,оларға барынша
қолайлы жағдай жасау.
Тейлор концепциясының негізгі қағидалары:
1. Практикада қалаптасқан ескі, жәстүрлі жұмыс тәсілдерінің орнына
ғылыми іргетасты құру, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыда зерттеу. Ол
былай деді: басқаруда да көпір салу секілді асқан дәлдік керек.
2. Жұмысшыларды ғылыми критерий бойынша таңдау,оларды жатықтыру және
баулау.
3. Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми ойластырылған жүйесін практикаға
енгізу әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы ынтымақтастық.
4. Еңбекті біркелкі бөлісу және әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы
жауапкершілік.
Еңбек өнімділігін барынша арттыруды басты мақсат етіп қоя отырып,
Ф.Тейлор жұмысшы еңбегі мен өндіріс құралдарын пайдалануды;материалдар мен
аспаптарды үнемдеп жұмсауды, аспаптарды, жұмыс операцияларын стандарттауды,
жұмыс уақытын дәл есептеуді қарапайым операцияларға бөліп, кейіннен
хронометраждау арқылы еңбек процестепін зерттеуді, әрбір операцияға бақылау
орнатуды , бірыңғайланған еңбек ақыны қолдануды т.б. көздеді.
Ф.Тейлор жеке жұмыскерлердің еңбек операцияларын талдай отырып,
әрбір операцияны жекелеген құрамдас бөліктерге жіктеуге және де хронометраж
көмегімен жұмыстың неғұрлым прогрессивті әдістерін анықтау болатындығын
дәлелдеді. Ф.Тейлор жүйесінде еңбек қарқынының артатындығы
соншалық,жұмысшылардың кұш-қуатын қалпына келтіруге мүлде дерлік уақыты
болмайды екен. Тиімсіз қозғалыстарды жоя отырып, Ф.Тейлор ең қолайлы
жұмыс тәсілін жасады. Осыған орай жекеленген жұмысшылардың мамандығын
ескере отырып, олардың еңбегін мамандандыру, неғұрлым тиімді жұмыс
амалдарын пайдалану үшін жұмысшыларды баулу және жаттықтыру қажеттілігі
туды.
ХХ ғасырдың 20 – шы жылдары Ф.Тейлордың көрнекті зерттеушілері мен
белсенді насихатшылары Генри Гантт, Фрек Б.Гилберт, Лилиан Гилберт, Хеэуй,
Сенфорт, Харригон, Эмерсон, Г.Форд т.б. болды. Басқарудың классикалық
немесе әкімшілік мектебі (1920-1950)
Ғылыми басқару өкілдері өз зерттеулерін нешізінен өндірісті басқаруға
арнады. Олар басқарылатын денгейден төменгі сатыдағы еңбек өнімділігін
арттырумен шұғылданды. Әкімшілік мектептері пайда болғаннан кейін мамандар
басқаруды ұдайы жетілдірумен, әкімшілік қызметті ұйымдастыру принциптерімен
айналысты. Бұл проблемалар француз зерттеушісі Анри Файолдың есімімен
тікелей байланысты. Ол әкімшілік басқару мектебінің көрнекті еуропалық
ғалымы деп есептелінеді.
А.Файолъ менеджерлерше арналған он төрт принципінде басқарушылардың
қызмет міндеттерін қалай орындау керектішін көрсетеді.
1. Жұмысты бөлісті. Еңбекті мамандандыру ұйымдық тыбысқа жету үшін
қажет.
2. Билік. Бұйрық беру правосы жауапкершілікпен ұштасуы тиіс.
3. Тәртіп. Тыңдау және құрметтеу жұмысты байсалды ұйымдастыруға
мүмкіндік береді.
4. Дара басшылық. Әрбір жұмыскер тек бір бастығынан ғана бұйрық алуы
тиіс.
5. Бағыт биілігі. Ұйымдастыру кезінде әрбір адамның күш-жішері бір
бағытқа үйлестірілуі.
6. Жеке мүддені жалпы мүддеге бағындыру. Басқарудағы ең қиын жағдай-
жеке мүдде мен ортақ мүддені жалпы ұйымдық игілікке айналдыра білуде.
7. Ақы төлеу. Жұмыскерлер өздерінің қосқан үлесіне қарай ақы алуы
тиіс.
8. Орталықтандыру. Орталықтандыру мен децентрализациялау пропорция
мәселесі болып сагалады, әрбір ұйымда қолайлы тепе-теңдік болуы тиіс.
9. Иерархиялық тізбек. Басшылар басшылықтың формалъды тізбегін
орындакы тиіс,мұның өзі жоғарыдағы басшылардың біреуі басқалармен ақпаратты
алмасу жөніндегі нұсқау бергенше сақталады.
10. Реттілік. Материалдың құндылығы затында болуы тиіс.
11. Әділеттілік. Мейірімділік пен заңдылыққа негізделген әділеттік
қызиетті шын көңілмен беріле істеуге ықпал етеді.
12. Қызметшілердің тұрақтылығы және қызмет лауазымында болу
мерзімі.Адамдврға өз жұмысын жете біліуне уақыт беру қажет.
13. Ынта-ықылас. Ыдымдардың ең көп қанағаттануы-жоспарды өз бетінше
жасауы және орындауы.
14. Ерекше рух. Қызмеркерлердің күш-жігерді жұмылдыруын
ұйымдастырудың табысты болуының кепілі.
А.Файолъдің қызметімен принцмптері уақыт тезінен ойдағыдай өтіп жаппай
қолданыла бастады.
Ғылыми басқару мектебі мен классикалық мектеп психология жаңадан дами
бастаған кезде жарық көрді, сондықтан да осы мектептің авторлары адам
факторының маңызын мойындай тұрса да, олардың пікір таласы ақыны әділ
төлеу, экономикалық ынталандыру және формалъды қызмет қарым-қатанас
жөніндегі қозғалыс, ұйымның негізгі тиімді элементі ретінде адам факторын
толық мойындай алмауынан жауап ретінде туындаған еді.
Мэри Паркер Фоллет (1868-1933ж.ж)пен Элтон Мэйо (1880-1949ж.ж.)
адамгершілік қарым-қатынас мектебінің жаңа бағытта дамуының негізін
салушылар беп есептелінеді. Фоллет ханым менеджментке тұңғыш рет басқа
адамдардың көмегімен жұмыстың орындалуын қамтамасыз етуші деп агықтама
береді.
1. Стратегиялық басқару. Басқару жүйесінде жергілікті мекемелергеорталық
мекемелердің кейбір міндеттерін беру (децентрализация) бағыттары
белгіленді, бұл оқу орындарының өзін-өзі дербес билеуге алып келді. Жаңа
үлгідегі мектептердің саны көбейе бастады. Осының барлығы оқыту
мекемелерінің аудандық, аймақтық құрылым басшыларына стратегияның дамуын
өз бетінше анықтау қажеттігіне көндірді.
90 жылдардың басында білім беру саласындағы іс жүзіндегі жұмыстар
осыған негіз жасады, ол жекелеген ғылымдар дүниежүзілік басқару жүйесіне
назар аудара отырып, оны білім беру жүйесі саласында қолдануға бағыт алды.
Мысалы, В.С.Лазерев (92) басшылардың көңілін оқу мәселелерінің
стратегиясын жасау қажеттілігіне аударады және келесі анықтаманы береді:
Жаңа мектепке көшудегі қортылған ойлар, осы көшудің анықтаушы кезеңі,әрбір
кезеңдегі істің жаңадан ашылу бағыты, олардың өзара байланысы және олардың
арасындақорды болу, менеджментте стратегияның бағдарламасы деп атайды... Жаңа
мектепте қорытылған ой – бұл тұжырымдама, ал жаңа мектепке көшудің
барысындағы қорытылған ой-стратегия”.
Біздің көзқарасымызша, кәзіргі жағдайдағы оқу мекемелерінің
стратегиясын жасау сол мекеменің өз ішінде болуы керектігін мұғалімдерге
түсіндіруге әрекет жасаудың өзі алға басқандық, ал сратегия ол басқарушы
қондырма емес, бірақ стратегия анықтамасы көрсеткендей, ол біржақты
баяндалған. Бұл анықтама дегенмен қолданбалы сипатты алып жүреді және тек
“жаңа мектеп” түсінігімен қолданылуы мүмкін.
Бұл айтарлықтай талас туғызды, себібі сол, ол бүгін біз жаңа мектеп
деп отырғанымыз, болып жатқан дамуды жеткілікті терең анықтап білмей,
белгілі уақыт аралығы арқылы барынша мәнін жоғалтуы мүмкін. Сондықтан,
біздің көзқарасымызша стратегия анықтамасытым әр жақты сипатты алып жүруі
керек, мұны бізге шетел туындыгерлері ұсынды. (71).
Ойлағанымыздай, егер М.Портер ұсынған стратегияны жасаудағы негізгі үш
саланы қолдану (ал біздер онымен келісеміз), онда ол түсінікті болады,
мысалы физика-математика мектебінің стратегиясы “жаңа мектепке көшу түрін
толықтырумен” байланысты болуы екіталай”, ал дұрысы, М.Портер бойынша
стратегияны жасау екінші және үшінші салаларға сәйкес болады”, яғни “өнімді
өндіруге мамандандыруға байланысты нарықтың белгілі бөлігіне (сегменти)
көңіл қою және нарықтық бөлікті таңдауда фирманың күш салуын шоғырландыру”.
Әрине білім беру саласында жекелеген атаулар талқыланатын мәселеге
сәйкес өзгеріп отырады, бірақ А.С.Лазарев берген ол анықтама, демек білім
жүйесіне қолдануға берілсе де стратегияны жасау туралы түсінікті қыса
түседі, ал “жаңа мектеп” түсінігі мектепті дамыту, стратегияның бағытын
толық көлемде түсінуге қайтсе де бөгет жасайды және бізді тек жетілдірілген
бірдемені немесе сапалы жаңаны әр уақытта жасауға бағытталмаған стратегияны
түсінуден аулақтатады. Бұл жағдайда білім берудегі сол бағыттар есепке
алынбайды, қайсылары ойдағыдай дәстүрмен дамуда, оларда өздерінің қай жерде
дамыған елдердің білім беру жүйесімен бәсекеге түсу қабілет “қуысы” болды.
Осыдан 30 жыл бұрын менеджмент іліміне “Стратегиялық басқару” сөз
тіркесі нық енеді. Сонымен бірге мекеменің келешегін анықтайтын, күнделікті
қолма-қол басқару мен жоғарғы деңгейдегі басқару арасында шек қойылды.
Біздің ғылымдар О.С.Виханский және А.И.Наумов “Менеджмент” (14) атты
кітабында, менеджментке берген анықтамасы кәзіргідей айтарлықтай сезіледі,
онда өтпелі кезең жағдайында дүниежұзілік менеджмент тәжірибесін қосымша
көрсетілген. “Стратегиялық басқару бұл мекемені сондай басқару, қайсысы
мекеменің негізі ретінде адамдар шамасына сүенеді, өндіріс қызметін
тұтынушылардың мүддесіне бейімдейді, икемді реттеу мен дер кезінде мекеме
айналасы жағынан қойылған талапқа жауап беретін және бәсекелік басымдылыққа
жетуге мүмкіндік жасайтын икемді реттеуді және дер дер кезінде мекемедегі
өзгерістері жүзеге асырады, ол нәтиженің жиынтығы мекеменің өмір сүруіне
және ұзақ мерзімді болашақта өзінің мақсатына жетуге мүмкіндік береді”.
Ілім үшін маңызды менеджмент ұғымын түсінудегі бағытты анықтай отырып:
стратегия және стратегиялық басқару, жоғарыда айтылған басқару қызметінің
әрқайсысының мәнің ашуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кішібаева Д,Ж.
.
Оқыту жүйесі және орта білімді басқару пәнінің
Cтуденттерге арналған лекциялар жинағы
Түркістан 2014
ЛЕКЦИЯ ТЕЗИСТЕРІ
1- лекция. Тақырып: Пәнге кіріспе, оның мақсат-міндеттері.
Жоспар:
1.Білім сапасы туралы түсінік. Білім сапасының қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазақстандағы білім сапасы менеджменті және даму тарихы .
3. Жоғары білім беру сапасының құрылысы, сапа өлшемдері. Сапаның негізгі
сипаттамасы
4. Мемлекеттік негізгі құжаттардағы білім сапасының субъектісі. Халықаралық
стандарттағы білім сапасы туралы.
Лекция мақсаты: Білім сапасы жайлы түсінікті қалыптастыру. Білім
сапасының даму тарихы мен менедежерлік қызметтің маңыздылығын ұғындыру.
Лекция мәтіні: 1. Білім сапасының қалыптасуы мен дамуы.
Білім сапасы деген не?
"Сіздің оқыту барысындағы басты мақсатыңыз не?” деген сұраққа кез келген
ұстаз "сапалы білім беру” деп ойланбастан жауап береді. Бірақ артынша
қойылған "Білімнің сапасы деген не және оны қалай анықтайды?” деген сұраққа
ойланып қалады. Демек, оқушыларға сапалы білім беру үшін, ұстаздар алдымен,
білім мазмұнына нелер кіретінімен қатар, оның қандай сапалық қасиеттері
болатынын және оны қалай айқындайтынын нақты білуі тиіс. Сонан соң, сол
білімнің қай сапасы қандай жолмен тиімді тексерілетінін түсіну керек. Онсыз
мұғалімнің жалпы педагогикалық қызметі "түйсіксіз тәуіптің, тамыр ұстамай-
ақ, сенгіш сырқатқа сапасыз ішірткі ішкізгеніне” ұқсап кетеді.Табиғаттағы
бар тіршіліктің тірегі болып саналатын судың ауыр-жеңіл сияқты түрлері,
мөлдір-лай сияқты түстері, ал дәмі, иісі, т.б., қасиеттері болатыны секілді
білім де, академик И. Лернер айтқандай, сапалық қасиеттеріне қарай алтыға
бөлінеді екен. Әрине, білім сапасының басқа да маңызды, бірақ күрделі
қасиеттері бар екені белгілі. Дегенмен бұл жерде біз, білім сапсының
дұрыстығы, толықтығы, әрекеттігі, түсініктілігі, беріктігі, жүйелігі сияқты
қасиеттерін қарастырғалы отырмыз.
Жалпы алғанда, білімнің мазмұны (көп жағдайда) құрамы бойынша анықталса,
білім сапасы көбіне деңгейі бойынша анықталады. Орыс академигі В. Беспалько
білім игерудің төрт деңгейін бөліп көрсетеді: оқушылық (қайта жаңғырту),
алгоритмдік (жүйелеу, реттеу), эвристикалық (танымдық ізденіс) және
шығармашылық (ойлап табу, құрастыру). Осы аталғандардың ішінде алғашқы
үшеуі иектепте қолданылатын үш бағаға салыстырмалы түрде сай келеді деп
есептеледі және білім сапсының да үш деңгейін анықтайды: оқушылық-дұрыстығы
мен толықтығы; алгоритмдік-түсініктілігі мен әрекеттілігі; эвристикалық-
жүйелілігі мен беріктігі.
Білім сапасының дұрыстығы мен толықтығы сияқты қасиеттері білім игерудің
оқушылық деңгейінде, әрекеттігі мен түсініктілігі алгоритмдік деңгейінде,
беріктігі мен жүйелілігі білім игерудің эвристикалық деңгейінде айқын
көрінетіндігін жоғарыдағы кестеден байқауға болады.
Осы жағдайға сәйкес мұғалім бала біліміне "қанағаттанарлық” баға қою
үшін оның дұрыстығы мен толықтығына назар аударса, "жақсы”деп айту үшін
түсініктілігі мен практикалық тұрғыда қолдана алуынакөңіл бөледі, ал
"үздік” деп есептеу үшін жүйелілігі мен ұзақ уақыт есте сақталуын есепке
алуы тиіс. Бұл әрине оңай шаруа емес екені белгілі.
Білім сапасының оқу мақсаттарына қатысы қандай?
Білім сапасының оқу мақсаттарына қатысын қарастырмас бұрын, қазіргі
жағдайда бұрынғы білімдік, тәрбиелік және дамытушылық деп бөлінетін
(мұғалім тұрғысынан алынған) оқыту мақсаттары емес, американ ғалымы Блум
жасаған (оқушы тұрғысынан алынған) оқу мақсаттарының оқыту барысындағы рөлі
маңыздырақ екендігін айқындап алғанымыз дұрыс болар: 1. Білу. 2. Түсіну. 3.
Қолдану. 4. Талдау(анализ). 5. Жинақтау(синтез). 6. Бағалау.
Солай бола тұрса да, мұғалімнің оқыту барысында оқушының білім игеру
деңгейін басшылыққа алуы оның оқыту мақсаттарын дұрыс қойып, оқушыларға оқу
мақсаттарын сатылап игертуі түрінде жүзеге асқанда ғана оң нәтиже бермек.
Бұл кесте де мұғалімге бала білімін дұрыс бағалауға өз көмегін
тигізетіні даусыз. Өйткені, жатқа білу бар да, оның мәнін түсіну, іс
жүзінде қолдану бар. Мәтінді (мәселені) сипаттау бар да, талдап, бағалау
бар.
Білім сапасының оқыту әдістеріне қатысы қандай?
Білім сапасы білім игеру деңгейі мен оқу мақсаттарына тәуелді болатынын
жоғарыдағы кестеден байқадық, ал ол, өз кезегінде, оқыту мақсаттары мен
оқыту деңгейіне байланысты болмақ. Себебі, оқушының сапалы білімі оның
танымдық және шығармашылық қабілеттеріне, сол арқылы белсенділігі мен
дербестігіне тікелей тәуелді. Бұл – оқытудың жоғары деңгейдегі әдісі
пайдаланылып, сабақ неғұрлым жоғары дәрежеде өтілген сайын, оқушылар
білімінің де сапасы жоғары болады дегенді білдіреді. Басқаша айтсақ, бұл
не ексең, соны орасың деген сөз.
Екінші жағынан, білімнің ең қажетті сапаларының бірі оның беріктігі
(ұзақ уақыт есте сақталуы) десек, ол өз кезегінде оқытудың белсенділігіне
тікелей қатысты. Себебі, тек өз тәжірибесімен байланыстырып, өзара талқылау
нәтижесінде ой елегінен өткізіп барып алынған білім ғана ұзақ уақыт есте
қалатынын ғалымдардың зерттеу жұмыстары көрсетіп беріп отыр.
Білімнің келесі бір маңызды қасиеті білімнің әрекеттігі оқушы іс-
әрекеттің орындалу барысын түсініп, алынған білім-білікті өзгеге үйрету,
күнделікті практикада үнемі қолдану Білімнің тағы бір құнды қасиеті
білімнің жүйелілігі оқушылардың дербестігіне байланысты. Өйткені, себеп-
салдарлық, уақыт-кеңістіктік байланысын анықтап, тәжірибе жасап, зерттеу
жүргізу арқылы өздігінен игерілген білім ғана жүйелі болатыны белгілі.
Ал оқытудың белсенділігі мен оқушылардың белсенділігі сияқты мәселелер
репродуктивтік әдіс емес, өз бетінше ізденуге бағытталған проблемалық
әдістерге тәуелді екені белгілі. Ендеше, оқыту деңгейінің жоғарылығы –
білім сапасына ықпал ететін маңызды факторлардың бірі.
Білім сапасы қазір қалай бағалануда?
Оның үстіне, жан-жақты немесе тақырыптық тексерулер барысында, мектеп
дирекциясы тарапынан да, білім бөлімі тарапынан да, оқыту нәтижесін –
оқушылар біліміндегі өзгерістерді көрсететін негізгі білім сапалары емес,
мұғалімнің әдістемелік шеберлігі, оқушылардың белсенділігі сияқты қосымша
көрсеткіштер текеріліп келеді. Сонымен қатар мектептердің көпшілігі арнайы
гимназия, лицей болмаса да дарынды баламен жұмысқа баса назар аударуға
тырысуда. Ал бұл жоғары деңгейде диагностикалық-прогностикалық жұмыстар
жүргізбейінше, өз нәтижесін бермейтін күрделі жұмыстар болып табылады. Бұл
мектептердің көпшілігі өзінің негізгі міндеті – әр баланың мемлекеттік
стандарт деңгейінде білім алуын орынға қалдырып, аз ғана қабілетті оқушының
шығармашылық қабілетін дамытумен айналысып жатқандығын білдіреді.
Білім сапасын бақылау қажет пе?
Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен басқа екі сұраққа жауап беру керек:
1. Білім сапасын кім бағалауы қажет? 2. Білім сапасын қалай бағалау
қажет?
Білім сапасын білім бөлімінің инспекторлары, әсіресе әдіскерлер емес, ең
алдымен мұғалім мен оқушының өзі бағалауы керек. Сонан соң мектепке сапалы
білім беру жөнінде тапсырыс беретін ата-аналар мен қоғамдық ұйымдар,
мемлекеттік ұйымдар мен жұмыс орындары тарапынан құрылған тәуелсіз топ
арнайы сарапшылармен бірге қоғамдық білім байқауы түрінде бағалау жүргізуі
керек. Сонда ғана бар баланың мемлекеттік стандарт деңгейінде білім алуына
қол жеткізуге болады.
Білім сапасын тек тест арқылы бағалау тіл және қоғамдық пәндер бойынша
оның дұрыстығы мен толықтығына, басқаша айтсақ есте сақтап, қайта айтып
беру шектелуге, ал математика-жаратылыстану пәндерінде әрекеттігі мен
түсініктілігіне, яғни алған білімді дағдылы жағдайда қолданумен шектелуге
апарып соқтыруда. Білімнің ең негізгі сапалары оның жүйелілігі мен
беріктігі назардан тыс қалып отырған жағдайда сапалы білім беріп жатырмыз
деп айту қиын нәрсе. Сондықтан басты назарды білім мазмұнының тереңдігі мен
оның сапасына бұратын кез келді. Тек осылай жасаған жағдайда ғана бүгінгі
оқушылар ертеңгі күні елдің ардақты азаматтарына айналып, нарықтық
бәсекелестік жағдайында қиналмай өмір сүре алатын болады.
1. Классикалық үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль,
Линдал Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін
ойластырды. Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри
Файоль (1841-1925) практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынадай
қорыныға келді: Басқару - кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша
пайдалана отырып, оның белгіі бір мақсатқа жетелеу. Ол сондай-ақ,
мемлекеттік басқару іін ғылым жолымен ұйымдастырудың принциптерін
қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой жүгіртті. Менеджмент ғылым
ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пйда болып, өзінің
дамуында бірнеше кезеңді басынан кешірді. Алғаш рет ғылыми
менеджмент мектебінің негізін қалаған амарикан инженері Фредерик
Тейлор (1856-1915). Ол өндірісті ғылыми тұрғысынан басқаруға болады
деген пікір айтты. Кезінде жаңалық болған бұл құбылысы ол кейін
өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан-жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор
басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның
теориясын Гаррингтон Эмерсон (1853-1931), Генри Форд (1863-1947),
Френк Гилберт (1868-1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан
әрі дамытты.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-жылдардың аяғы мен
50-жылдардың басында қарқын белең алды. Бұл бағат психология мен социология
ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысы. Бұл мектептің негізін
қалаушылардың бірі американдық ғалым – Элтон Мейр (1880-1949) болды.
Американдық зертеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахим Маслоу
(1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс
негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп басқару ғылымы немесе сандықықпалң мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Гербарт Саймон, Райт Джен Форрестер. Х.Райфа. ХХ ғасырдың 60-
жылдарында менеджментке жаңа бағыт қалыптасты. Ол ситуациялық әдіс деп
аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты ерекшеігі әрбір ұйымдық-
басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан жағдаймен байланыстыруды
талап етеді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манус яғни қол,
күш деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәрілік
айтқанда, ал ізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін бідіген. Кейіннен бұл атақ
адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың
ғылыми парктикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфорт сөздігінде бұл ұғымғы мынадай түсінік
беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі
алты түрі:
1. Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылады.
2. Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру
және сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
3. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы
күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
4. Құрама одақтық (ассоциоциялық) немесе клубтық менеджмент.
Мемлекеттік мекемедегі секілді, мұнда қызметкерлер тобының іс-әрекетін
ұйымдастырып, оларға басшылық ету қажет.
5. Бизнес-менеджмент. Үкіметтен және мемлекеттен өзгеше келетін ерекше
түрі.
6. Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес - менеджменттің арнайы
түрі.
Менеджмент әдістері – бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету
мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедураларының
жүйесі.
Менеджмент құрылымы жағынан төмендегідей түрлерге жүктеледі:
өндірістік менеджмент, кадр менеджменті, қаржы менеджменті, стратегиялық
менеджмент, ақпарат менеджменті, инновациялық менеджмент, халықаралық
менеджмент, маркентингтік менеджмент, сапа менеджменті және т.б.
Менеджмент жайлы ғалымдардың еңбектеріне шолу.
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізгі үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойынның қалыптасуы мен дамуына
ықпал тигізуде.
Х-ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылдардың бірі Әбу
Насыр Әл-Фараби (870-950) болды. Ол жұлдыздар мен басқа табиғи құбылыстарға
қарай отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашаға мен бағыныштылардың
тағдырын болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін ғылыми негізде
дәлелдеді. Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға
талап қою туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр. Қазіргі кезде
Қазақстан ғалымдары Әл-Фарабидің ғылыми мұраларын терең зерттеу
мақсатындаОтырар қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрециті
мемлекет және рухани қайраткерлері Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-
1763) және Әйтеке би (1682-1766) болды. Жеті жарғың деп аталатын заң
жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндалады,
мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық
нормалары бекітілген. Жеті жарғың – бұл әкімшілік, азаматтық және
қылмыстық құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат яғни қазақтардың заңдар
мен қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып абылады. Жеті
жарғығаң сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды.
Басқару халықтық жиналыс құрылтай арқылы сұландардың және ру басыларының
қатсуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы
Әбілхайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті
ұстап тұрды.и алайда, бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға,
ұлыстарға бөлінді.
XІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым-ағартушы Ш.Уалиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол рыс
ағартушылары мен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық-мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін
күресті, қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уалиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың ролін асыра бағалай отырыпы,
басқару обылысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірінің қайта
құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уәлихановтың мемлекетті
басқару жөнінде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа ағартушы-
демократтары Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904) әрі қарай
дамытты.
ХХ ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленеді. Олар: Ә.Жангелдин, Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев,
М.Шоқаев, Л.мирзоян, О.Исаев, Ү.Құлыметов, С.Меңдешев, Н.Нұрмахов,
Т.Рысқұлов, Ғ.Тоқжанов, О.Жандосов, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, Б.Майлин,
І.Жансүгіров және т.б. Торғай обылысында - Ә.Бөкейханов. Жетісуда –
М.Тынышбаев, Түркістанда – М.Шохаев қазақ халқының өкілдері уақытша
үкіметтің комиссиялары болып тағайындалды. Бірақ олар отарлаушы басқару
жүйесінің шенеуніктеріболып табылғандықтан жергіліктіқазақ тұрғындарының
мәселелерін толық шеше алмады.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық жәнемемлекеттік қайраткер Д.А.Қонаев (1912-1993) ерен үлесін
қосты. Ол қырық жылдам астам уақыт бойы респубиканы басқарды, оның ішінде
ширек ғасырдан астам елдің бірінші басшысы болды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына
Жолдауында: Мемлекет жаңа жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабілет
мүмкіндіктерін көрсетуге жағдай жасайды, халықтың табысының өсуіне
қамқорлық көрсетедің делінген.
Менеджмет тарихын білу менеджердің кәсіби білімі мен басқару ойының
дағдыларын қалыптастырудаүлкен роль атқарады.
Менеджерлік қызметтің мәні, мазмұны.
Басқару қызметкерлерін үш топқа бөлуге болады:
Топ менеджмент-басқарудың жоғарғы буыны. Жоғарғы басқару қызметкері
компанияның жалпы стартегиясын жасаумен, божаумен және ұзақ мерзімдік
жоспарлаумен, кадр саясаты мәселелерірін шешіп, сыртқы кәсіпорындармен
байланыс орнатумен шұғылданады.
Мидле менеджмент-бұл басшыларға шешім қабылдап қажеті жоқ. Себебі оның
міндеті қабылданған шешімді жүзеге асыру. Көпшілік жағдайда ортаңғы
басшылар жергілікті жағдйды ескере отырып, шешімді орындауы тиіс.
Ловер менеджмент-басқарудың төменгі буыны, төменгі басшылар-төменгі
жұмысшылар мен қызметкерлерге басшылық етеді. Босс және Менеджер
ұғымдарын бірдей деуге болмайды. Меншік иесі және басқарушы-бұлар мүлде
бөлек жандар.
Менеджер деген кім?
Менеджменттің ешбір жүйесі менеджерсіз қызмет ете алмайды. Ағылшынның
to menedge деген сөзінен шыққан және басқарушы, меңгеруші, әкімшілік
деген ұғымды білдіреді. Менеджер деген сөз бізге ағылшын тілінен келген:
бір нәрсені реттеу, бір нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз. Менеджер
ең көп тараған кәсіптің бірі. Бұл-басқарумен шұғылданатын, заң және бсқада
мәселелерді жақсы білетін адам. Менеджер табиғаына П.Друкер сипаттама
берді. Оның пікірінше, менеджер арнайы екі міндетті атқарады және бұл
міндеттер іскер мекеме жұмыскерлерінің ешқайсында жоқ.
5) Менеджерге қойылатын талаптар.
Еуропалық менеджерлер қазіргі кезде қатал талапты өзгерістерді және
қауіп-қатерді бастан өткізуде. Басқару жөніндегі ағылшын консультанттары
М.Вудкок пен Д.Френсис алдағы он жылдықты басқару үшін менеджерлерге
мынадай дағдылар мен қабілеттер болуы тиіс деп есептеген:
- өзін меңгере білу;
- жеке басының бағалы қасиеттері;
- жеке өзінің айқын жоспарлары;
- жеке басын үнемі жетілдіріп отыру;
- пробемалады шешуге дағдылану;
- өнертапқыштық және инновацияға қабіеттілік;
- маңайындағы адамдарға ерекше ықпал ете білетін қабілет;
- қазіргі басқару әдіс-тәсілдерін білу;
- басшылық ету қабілетін;
- қол астындағы адамдарды баулып, жетілдіре білу;
- тиімді жұмысшы топтарын қалыптастыру және дамыту қабілеті.
Американ менеджмент мектебі жеке басшының бірнеше ережесін ұсынады:
1. Басшы қуғындаушы болмауы тиіс. Өйткені қуғындаушы қарамағындағы
адамның ізіне түседі, ал нағыз басшы соңынан ертеді. Қуғындаушы өзінің
билігіне, ал, басшы-соңынан ерушілердің ықпалы мен көмегіне сүйенеді.
Қуғындаушы өзіне бағыныштыларды күлкі әлемінде өмір сүруге мәжбүр етеді.
Ал, басшы қарамағындағыларды қауырт іске, сан алуан проблемаларды шешуге
жұмылдырады.
2. Басшы өз ісіне сенімді болуы, батыл мақсат қойғыш, табанды болуы,
әрі осы қасиеттерін қол астындағыларға көрсете білуі тиіс.
3. Басшы ұйымдастыру және басқару туралы ғылымды жетік білуі тиіс.
4. өз қол астындағылардың уақытын бағалай ьілуі тиіс.
5. Басшы қатал, әрі талап қойғыш болуы тиіс алайда қаталдық пен талап
қойғыштық ешқашанда кінамшілдікке, мейрімсіздікке апармауы тиіс.
6. Сынды қабылдай білуі, әрі өзі әзіл сынай білуі тиіс.
7. Басшы жылы шырайлы, әрі әдепті болуы тиіс.
8. Әзіл соқпақты түсіне білуі тиіс. Әдетте әзідеу жақсы көңіл-күйге
байланысты, ал көңілділік еңбек өнімділігіне ықпал етеді.
9. Айта да, тыңдай да білу керек.
10. үнемдеуге тырысы керек.
11. Басшы қарамағындағыларды жақсы білуі керек.
ОБСӨЖ тақырыптары:
1. Менеджмент ғылым ретінде дамуына түсініктеме.
2. Қазақстанда менеджмент теориясы мен практикасының даму тарихына
шолу.
3. Менеджменттің мәні, әдістері және қызметтерін талдау.
4. Менеджер және оның іс-әрекеті.
5. Менеджерге қойылатын негізгі талаптар.
Қажетті әдебиеттер:
1. Ақылбекова А. Білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмысының мазмұны
мен негізгі бағыттары. Алматы, 2006.
2. Баймолдаев Т.М. Педагогическтй менеджмент и современное управление
школой. Алматы, 2001
3. Баймодаев Т.М. Мектепішілік басқаруды ұйымдастыру құрылымы.
Алматы, 2005
4. Баймолдаев Т.М. Менеджмент-басқару тәсілі. Алматы,2001.
5. Вазина К.Я. Петров Ю.Н., Белиловский В.Д. Педагогический
менеджмент Москва,1991.
6. Лебедева НА. Білім берудегі менеджмент. Алматы,1998.
7. Лебедева Н.А. Білім беру мекемелерін басқаруды жетілдіру.
Алматы,1996.
8. Поташник М.М. Управление современной школой. Москва,1992.
9. Мектеп басшыларына арналған көмекші құрал. Алматы, 2003.
2- лекция. Тақырып: Жоғары білім беру сапасы құрылысы, сапа өлшемдері
1. Жоғары білім беру сапасының құрылысы, сапа өлшемдері. Сапаның негізгі
сипаттамасы
2. Мемлекеттік негізгі құжаттардағы білім сапасының субъектісі.
Халықаралық стандарттағы білім сапасы туралы.
3. Лекция мақсаты: Жоғары білім беру сапасының құрылысы, сапа өлшемдері,
сапаның негізгі сипаттамасы және мемлекеттік негізгі құжаттардағы
білім сапасының субъектісі, Халықаралық стандарттағы білім сапасы
туралы мәліметтермен таныстыру
Лекция мәтіні:
ҚР БҒМ білім сапасын арттыру тапсырыстарын орындауда әлемдік жоо
көшбастаушыларының тәжірибесін пайдалануда. Осыған орай, сапа менеджменті
жүйесі жасалды.
СМЖ енгізу бойынша Ректор жарлығымен сапаны басқару өкілі
тағайындалады. Үйлестіруші орган- жұмыс тобы құрылады. Құрамына жоо білім
қызметін жақсы білетін жетекші қызметшілер алынады. Білім беру саласында
тиімді басқару жүйесін және университеттің осы саладағы саясатын құру үшін
Сапа менеджменті орталығы (СМО) құрылады.
СМЖ Халықаралық ISO 9000 серия негізінде жасалады.
Халықаралық ISO 9000 сериясына негізделген СМЖ тұтынушыларды
қанағаттандыру, оның сұранымын үнемі қадағалап отыру, өнім өндіру қабілетін
иеленуі тиіс. ISO 9001:2008 стандарты талаптарына сәйкес ЖОО мақсаты білім
берудің, мамандар даярлаудың, ғылыми өнімдердің жоғары деңгейін қамтамасыз
етуі керек. Сапа менеджменті жүйесінің негізгі құжатталған рәсімдеулері
жасалады.
2005 жылы мамырда Ректордың № 244-п бұйрығымен сапа менеджменті жүйесі
іске қосылды.
2005ж. тамызда ҚазҰТУ Сапа менеджменті жүйесі ISO 9001:2008 Халықаралық
стандартына сайлығы жөнінде сертификациялық тексеруден өтті. Сөйтіп, жоғары
кәсіби білімді кадрларды даярлау (бакалавр, маман) бойынша 11.08.2005ж.
Русский регистр Ассоциациясынан және IQNet халықаралық органдар
жүйесінен сапа менеджменті жүйесінің № 05.243.026 қос бірдей Сертификатын
алды.
СМЖ мақсаты
СМЖ көрсетілетін қызметті қамтамасыз етуі, тұтынушылардың осы үмітін ақтауы
керек. СМЖ басты мақсаты әрбір қызметті бақылау емес, қызметтің төмендеуіне
жол бермейтін қателіктерді болдырмау.
Нәтижесінде СМЖ түлектердің мемлекеттік білім стандартына сай келуіне,
мүдделі жақтардың ұсыныстарына кепілдік беруі тиіс. Мамандар даярлау шығыны
да көңілден шығуы керек. Табыс барлық мүдделі жақтардың талап-тілегін үнемі
жақсартқанда ғана келеді.
СМЖ құрылымы
СМЖ ұйымдар, үрдістер, құжаттар, ресурстар элементтерінен тұрады.
ISO-ның анықтамасы бойынша ұйымдар дегеніміз- жауапкершілік, өкілеттік,
өзара қарым қатынас бөлінген қызметшілер мен құралдар тобы.
Үрдістер–қызметтің өзара байланысты және өзара әрекет ететін, енгізілуі
мен шығарылуы жаңартылып отыратын элементтері. Үрдістің енгізілуі, жиі-
жиі шығарылуы да болуы мүмкін.
СМЖ үшін рәсімдеу ұғымының мәні зор. Рәсімдеу–қызметті атқарудың немесе
үрдістің белгліенген тәсілі. Үрдісті (үрдіс жиынтығын) рәсімдеу деуге
болады. Бір жағынан алғанда бұл– үрдіс тәртібін орындау жазылған құжат.
Құжат– тиісті алып келіп, апаратын нәрседегі ақпарат (мәнді мәліметтер).
СМЖ ресурсы дегеніміз– сапа менеджментін қамтамасыз ететін нәрсенің бәрі.
Ұйымдарға СМЖ құру үшін не қажет?
• қызметтің негізгі үрдістерін сәйкестендіру;
• үрдістердің ретін және өзара әрекетін жасау;
• жұмыс және үрдістерді басқару тиімділігін қамтамасыз ету үшін қажетті
өлшемдер мен әдістерді анықтау;
• жұмысты сүйейтін және үрдістерді қадағалайтын ресурстар мен ақпаратты
қамтамасыз ету;
• үрдістерді қадағалау, өлшеу және талдау;
• жоспарланған нәтижелерге және үрдістерді тұрақты жақсартуға қол жеткізу
үшін қажетті шараларды қабылдау;
ISO 9001:2008 стандарт талаптарына сәйкес ЖОО СМЖ негізі мыналар болып
табылады.:
• тұтынушыға қарай бағыт ұстау;
• басшылықтың мақсат қою мен оған жетудегі жетекші рөлі;
• барлық қызметшілердің ЖОО міндеттерін шешуге қатыстырылуы;
• қызметтің барлық түрін ұйымдастыруға үрдістік қадам жасау;
• басқаруға жүйелілік қадам жасау;
• өнім сапасын тұрақты жақсарту.
Арақатынасы туралы айтқанда, "СМЖ" мен "ISO 9001" арасына теңдік белгісін
қоюға болмайды. СМЖ - жүйе, ISO 9001 - стандарт, СМЖ-ға белгілібір талап
қоятын құжат.
ISO деген не?
Әлемдік қоғамдастық сапаны басқаруға– сапаны жоспарлауға көшті. Негізгі
мақсат–өнім өндірушілердің тұтынушыны толық қанағаттандыруы.
Бұл тенденция стандарттың жаңа түрінде-ISO (International Organization for
Standardization) 9000 анық көрініс тапты. ISO — ұлттық ұйымдардың (IИСO
комитет-мүшелерінің) әлемдік федерациясы саналатын стандарттау жөніндегі
халықаралық ұйым.
ISO мақсаты — түрлі салалардағы және қызмет түрлеріндегі ықпалдастық
үрдісіне ықпал ететін стандарттау және жобалау қағидаларын дамыту.
ISO 9001:2008 стандарты — бұл стандартталған сапа философиясы,
міндеті–ойлау тәсілін белгілібір тәсілмен ұйымдастыру. Стандарт талабы ЖОО
мән-мағынасына қарай икемделген болуы керек.
ISO 9001:2008 стандарт талаптары ЖОО ғалымдары мен оқытушыларының
қызметіне таратылмайды, олар тек қызметін ретке келтіреді. ISO 9001:2008
стандарты ғылыми зерттеулер мен білім бағдарламасының, әдістемелігі мен
технологиясының құрылымдары мен мазмұнына қатысы жоқ. ISO 9001:2008
стандарты оқытушының ғылыми және әдістемлік күш-қуатын, ұстаздық және
тәрбиешілік қабілетін пайдаланатын академиялық ерік берілген дәрісханада
іске асырылмайды.
ISO 9000 стандартының басты талабы – әртүрлі нормативті құжаттарының өзара
байланысты және өзара толықтыратын жиынтығы жағдайында СМЖ-ның басқарылатын
нормативті негізінің болуы. Сапа жөніндегі құжаттарды, жазбаларды игерудің
басты қағидасы сол– керек құжатты керек уақытта таба білу.
Қажетті әдебиеттер:
1. Ақылбекова А. Білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмысының мазмұны
мен негізгі бағыттарың. Алматы, 2006.
2. Баймолдаев Т.М. Педагогическтй менеджмент и современное управление
школойң. Алматы, 2001
3. Баймолдаев Т.М. Мектепішілік басқаруды ұйымдастыру құрылымы.
Алматы, 2005
4. Баймолдаев Т.М. Менеджмент-басқару тәсілің. Алматы,2001.
5. Вазина К.Я. Петров Ю.Н., Белиловский В.Д. Педагогический менеджмент
Москва,1991.
3-лекция. Тақырып: Білім беру сапасын басқарудың теориялық негіздері.
Жоспар:
1.Басқару ісі теориясы, оның даму кезеңдері
2.Менеджменттің қазіргі мектебі.
3.Стратегиялық басқару.
Лекция мақсаты: Басқару ісі теориясы, оның даму кезеңдері және
менеджменттің қазіргі мектебі, стратегиялық басқару туралы түсініктерін
кеңейту .
Лекция мәтіні:
Менеджменттің бастапқы теорияларында менежмент - дәстүрлер тарихы
концепцияларды, инстиуттарды, теория мен практиканы қамтитын бүкіл адау
мәдениетінің элементі. Бұл талассыз дәлелденген қағида. Өйткені тиімді
басқару проблемасы адамдарды ұйымдастыру басталған мезетте пайда болды.
Басқару практикасы- ұйымдастыру секілді өте көне. Басқару ісін
жетілдіруге мыңдаған жылдар бойы қажырлы еңбек,оны тиімді ұйымдастыру қажет
болды, бұған өз уақытында ең озық ақыл – ой жетістіктері жұмсалды. Біздің
заманымызға дейінгі үшінші мың жылдықта сазбалшықтан істелген табличкаларда
көне жүйелердің комерциялық келісімдері мен заңдард тұралы деректер жатады.
Мұның өзі оларды басқару практикасының болғандығын дәлелдейді. Көне
египеттіктер бізге жазбаша ескерткіштер қалдырды. Онда әңгіме басқару
туралы болады. Осыдан 4 мың жылдай бұрын жазылған кітапта казіргі
басқарушылар үшін әлі күнге мәнін жоғалтпаған мынадай ойлар айтылады. Егер
сен басшы болсаң байсалды бол. Өтініш айта келген адам саған ойындағысын
айтып біткенше сөзін бөлме. Бақытсыздыққа тап болған адам,өз мәселесін
дұрыс шешкеннен гөре,ақтарыла сөйлеп,ңштегі шерін тарқатқатқанды жөн
сагайды.
Еңбекті басқару проблемасына көне гректер де көңіл бөлді. Платон еңбек
бөлінісінің, жұмыс түрлеріне қарай мамандандырудың қажеттілігі туралы пікір
айтты. Сократ басқаруды іс-әрекеттің ерекше саласы ретінде қарастырып, ол
да осындай пікірді-қажетті адамды оз орнына қоюды, сөйтіп оларға берілген
тапсырманың орындалуын талап етуді жақтайды.
Көне Үнді ғалымдары Артхмастра трактатында (IV-III ғасыр) шаруашылық
және басқару туралы бірқатар қызғылықты ой-рікірлер айтады. Басқаруға
қатысты дұрыс және дұрыс емес,заңды және заңсыз, пайда және зиян ұғымдары
зерттеледі. Шығыс ғаламдары басқаруды куш қолданумен байланыстырады:
санскритте басқару өнері, данданити деп аталады, мұны дәлме-дәл
аударғанда таяқпен төпелеп басқапу болады.
Дегенмен, шығыс ойшылдары бағыныштыларды көтермелеуге де зор көңіл
бөледі.
Рессейде елді және өндірісті басқарудың бірқатар маңызды идеясы Петр
заманына байланысты. Ол мемлекеттік биліктің және терең экономикалық
өзгерістің бірқатар реформасын жүзеге асырды. I Петр самодержиялық
басқарудың бас идеясын ұсынды. Государ өз ісі тұралы жарық дүниеден
ешкімге жауап берүге тиіс емес. Төрешілдікті қалыптастыруда Габелидің
рангтар тұралы пікірі ерекше орын алады. Бірақ сол кездің өзінде де күштеп,
әміршіл-өктем әдіс қана қолданылып қойған жоқ. Сол кездегі өндірісті
басқару туралы Cібір мен Уралдың бас заводтарының жазбасы атты кітабында
қызғылықты материал келтірілген. Онда былай деп жазылған Басқарушы
мейірімді, қамқоршы, еңбекқор, салауатты болуы, істі тапсыруы, әрі оның
айтылған сағатқа орындалуын қадағалауы тиіс. Аталған кітапті осы уақытқа
сәйкес келетін ой-пікір де бар: Басшы нақты істеп гөрі бұйрықтың
алынғандығы және орындалғандығы, жауабы мен түсініктемесі туралы бірыңғай
рапорт қабылдаумен шұғылданса-бұдан келер ешқандай пайда жоқ. Мұның барлығы
қағаз жүзінде қалады.
2. Басқару тәсілдері
Басқару үшін ықпал ету қажет, ал ықпал ету үшін билік керек. Билік
орындаушылардың белсенді талаптарына (физиологиялық талабы, қорғалу талабы,
әлеуметтік талабы, құрметтеу талабы) ықпал етуге негізделген.
Ықпал етудің барлық нышандары басқа адамның тілегін орындауға түрткі
болды.
Гренг пен Рейвеннің жіктеуі бойынша биліктің негізгі бес нышаны
болады:
1. Мәжбүр етуге негізделген билік. Қорқыту арқылы ықпал ету, сонда
ғана тиімді болады, егер ол мықты бақылау жүйесімен нығайтылатын
болса, әдетте бұған көп шығын кетеді.
2. Көтермелеуге негізделген билік – қорқытып билік жүргізуге
қарағанда едәуір ықпалды, әрі жұмыс сапасы біршама жақсарады.
Кейде қандай көтермелеудің тиімді болатындығын айқындау қиын.
3. Эксперттік билік. Ықпал етушінің арнайы білімі барына, сол
себепті тиісті мұқтажын қанағаттандыратынына орындаушы сенеді.
Технология күрделілігі мен ұйым көлемі артып отырған жағдайда
орындаушыға сенім арту барған сайын тиімді бола түсуде.
4. Эталондық билік (үлгі билігі). Ықпал етудің мінез-құлқы немесе
қасиеті тартымды болатындығы соншалық, орындаушылар соған
еліктеуге, сондай басшы болуға тырысады.
5. Заңды билік. Ықпал етушінің бұйрық беруге хақысы бар екендігін
орындаушы мойындайды, әрі оның міндеті бағыну керектігін
түсінеді. Бағынушылар ықпал етушінің бұйрығын орындайды, өйткені
дәстүр бойынша бағыну орындаушының қажетін қанағаттандыратынына
сенеді. Сондықтанда көп жағдайда заңды билікті дәстүрлі билік деп
атайды. Барлық басшылар заңды билікті пайдаланады, өйткені оның
өзі басқа адамдарды басқаруға өкілдік береді.
Биліктің осы негіздері басшының негізгі құралы болып саналады, сол
арқылы ол ұйымның мақсатына жету үшін қол астындағыларға жұмысты орындауды
міндеттей алады.
Әлеуметтік құндылықтың өзгеруіне байланысты ұйым басшыларының
пікірінше, басшылық қызметте істейтіндерге, әріптестерге, сондай-ақ ұйым
мүшелігінде жоқ адамдарға ықпал етудің ең тиімді жолы сендіру деп
есептейді. Бірақ бұл тәсіл біршама баяу әсер етеді.
Көшбасшы (лидерлік). Әдетте бейресми топтарға ұжым мүшелері арасында
беделі бар, іске қабілетті адамдар көшбасшының етеді.
Әлеуметтік психологияда шағын топтағы көшбасшылар деп, мақсатқа жету
мақсатында топқа жетекшілік ететін, басқа топ мүшелерімен өзара қарым
қатынас орнататын адам қызметін айтады.
Топ қызметінде көшбасшы ұғымына сипаттама бергенде әлеуметтік
психологияда мындай жағдайлар бөліп қарастырылады:
біріншіден, көшбасшыны қызмет орнына ресми түрде ешкім ұсынбайды, ол
басшылық позицияны топтың ашық немесе жабық келісіммен атқарады;
екіншіден топ қабылдаған нормал мен құнды бағыт-бағдарламалар жүйесі
көшбасшының қолдауымен жүзеге асырылады;
үшіншіден, топ өміріндегі арнайы, алайда біршама мәнді жағдайларда
көшбасшы тиісті рөль атқарады.
Әрине, топ көшбасшысының рөліндегі адамның жеке басында біршама
сапалық ерекшеліктер, атап айтқанда, инициативалығы мен белсенділігі
біршама жоғары, ұйымдастыру қызметінде тәжірибесі мен дағдысы бар, топ
ісіне мүдделі адамдарға үйір, әрі өзінің мінез-құлқымен үлгі өнеге көрсете
білетін, топта едәуір беделді болуы тиіс.
Көшбасшының екі түрі болады:
1. Инструменттік көшбасшысы – адамдар тобында міндет пайда болғанда
топ мүшелері осы жұмысты атқара алатын жетекшіні көрсетеді.
2. Эмоционалдық көшбасшы – бұл маңдай алды жақсы адам.
Өмірде осы екі ерекшелікке бірдей ие болатын адамдар сирек кездеседі.
Бейресми топта көшбасшы болу мүмкіндігінің айқындаушы факторлары
мынадай: жасы, лауазымдық орны, кәсіптік біліктілігі, жұмыс орнының
орналасуы, жұмыс аймағында еркін әрекет етуі және ықыластылығы. Көшбасшыға
дәл сипаттама беру топ жүйесінде қабылданған дәстүрге байланысты. Мәселен,
кейбір бейресми ұйымдарда ересек жасы қолайлы, ал басқаларында керісінше
болуы мүмкін.
Бейресми көшбасшының негізгі қызметі топтың мақсатына жетуге
жәрдемдесу, әрі оны нығайта түсу. Көшбасшы бұл қызметті жүзеге асыру үшін
топтық мақсаттарды белгілеп, соның орындалуын бақылайды, адамдарға
жәрдемдеседі. Ол сарапшы ретінде қызмет етеді, ал адамдар қажет болған
жағдайда одан ақыл-кеңес алады, топты сыртқы ортамен таныстырады, топ
ішіндегі қарым-қатынасты реттейді.
2. Менежменттің қазіргі мектебі.
М.Х.Мескон, М.Алъберт, Х.Хедоури Менежмент негіздері:басқарудағы ой-
рікірдің дамуы кітабында мектептің төрт түрін белгіледі: ғылыми басқару
мектеді, әкімшілік мектебі, психология және адамдар қарым-қатынасының
мектебі және басқару ғылымының мектебі. Мектептің төртке бөлінуіне
байланысты төрт түрлі тәсілге бөлінеді. Мұнда басқару төрт түрлі көзқараста
қарастырылады.
Басқару эволюциясындағы кезеңдер - 1885-1920, 1930-1940, 1950-1960.
Басқару мектебін ғалымы басқару тәсілдері:
Әкімшілік тәсіл
Адамдардағы қарым-қатынасы
Тұрғысындағы тәсіл
Мінез-құлық туралы ғылым
Тұрғысындағы тәсіл
Сандық әдіс тұрғысындағы тәсіл
Басқарудың процесс ретіндегі тәсілі
Ситуациялақ тәсіл.
3. Ғылым басқару (1856-1920). Ғылыми менеджменттің пайда
болуы Фредерик Уинслоу Тейлордың (1856-1920)есімімен байланысты.Оның басты
еңбектері “Фабриканы басқару” (1903), ”Ғылыми менеджмент
принциптері”(1911), ”Конгрестің арнайы комиссиясы алданда
көрсету”,(1912)”Филаделъфиядағы оның зиратының басына ”ғылыми менеджмент
аптасы” деп жазылған.
1856 жылы филаделъфиялық адвокаттың отбасында дүниеге келген Фредерик
Тейлор жасынан талапкер, ізденгіш болып өсті. Әуелі көзі уақытша нашар
көргендіктен, Гарвард университетінде оқуды тоқтатып, Тейлор
Филадеоъфиядағы шағын геберханаға қарапайым жұмысшы болып орналасты.
Төрт жылдың ішінде ол моделъші және механик мамандықтарын
меңгерді.Кейіннен Тейлор Филадеоъфиядағы “Миндвейл Стил Воркста” жұмыс
істеп,түнге қарай инженер-механика мамандығын оқып үйреніп. Тейлер
”Миндвейлъдің” басқарушысы болғанда өнеркәсіп практикасындағы
берекесіздікке қайран қалды. Ол басқарушы мен жұмысшы арасындағы ешқандай
ынтымақтастықты көре алмады. Берекесіздік пен ысырапшылдық етек алған еді.
Жұмысшылардың өнім өндіруінің шектелуі кең етек алған. Мұны Тейлор ұдайды
әскери қызмет деп атады. Нашар жабдықталған,әрі жеткілікті үйретілмеген
жұмысшыларға ешбір талғамсыз кез-келген жұмыс тапсырылды. Осыдан бастап
Тейлор ғылыми менеджменттің атасы”таңдаулы жол іздестірүге” құлшына
кірісті. Ф.Тейлордың ғылыми менеджменті ұдайы бақылау,эксперементтеу және
логикалық топшылау арқылы анықталған гормативтер көмегімен бизнесті
жандантыратын менеджмент түрі болып саналады.”Миндоейлже”, кейіннен
“Бетлехем Сьтлде”жұмыс істеген кезде Ф.Тейлор ғылыми менеджментті төрт
салада дамытты,нормалау, уақыт пен міндетті зерттеу, ұдайы сұрыптау және
баулу,ақшалай ынталандыру.
Тейлордың пкірінше, еңбек өнімділігінің артуы қожайынға, жұмысшыға да
молшылық әкеледі. Ол үшін қожайынның да, жұмысшының да, психологиясын
түбегейлі өзгерту қажет. Екі жағы да қосымша өнімді өзара бөлуге назар
аудармай,бар күш-жігерін оны молайтуға жұмсауы тиіс.Ф.Тейлор өз теортясын
тұжырымдай отырып,мынадай тоқтамға келді:”дәстүолі әдістің орнына ғылым;
қарама-қарсылықтың орнына үйлесімділік; дербес жұмыстың орнына
ынтымақтастық; еңбек өнімділігін шектеудің орнына еңбек өгімділігін барынша
арттыру; әрбір жұмысшының еңбек өнімділігін барынша арттыру,оларға барынша
қолайлы жағдай жасау.
Тейлор концепциясының негізгі қағидалары:
1. Практикада қалаптасқан ескі, жәстүрлі жұмыс тәсілдерінің орнына
ғылыми іргетасты құру, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыда зерттеу. Ол
былай деді: басқаруда да көпір салу секілді асқан дәлдік керек.
2. Жұмысшыларды ғылыми критерий бойынша таңдау,оларды жатықтыру және
баулау.
3. Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми ойластырылған жүйесін практикаға
енгізу әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы ынтымақтастық.
4. Еңбекті біркелкі бөлісу және әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы
жауапкершілік.
Еңбек өнімділігін барынша арттыруды басты мақсат етіп қоя отырып,
Ф.Тейлор жұмысшы еңбегі мен өндіріс құралдарын пайдалануды;материалдар мен
аспаптарды үнемдеп жұмсауды, аспаптарды, жұмыс операцияларын стандарттауды,
жұмыс уақытын дәл есептеуді қарапайым операцияларға бөліп, кейіннен
хронометраждау арқылы еңбек процестепін зерттеуді, әрбір операцияға бақылау
орнатуды , бірыңғайланған еңбек ақыны қолдануды т.б. көздеді.
Ф.Тейлор жеке жұмыскерлердің еңбек операцияларын талдай отырып,
әрбір операцияны жекелеген құрамдас бөліктерге жіктеуге және де хронометраж
көмегімен жұмыстың неғұрлым прогрессивті әдістерін анықтау болатындығын
дәлелдеді. Ф.Тейлор жүйесінде еңбек қарқынының артатындығы
соншалық,жұмысшылардың кұш-қуатын қалпына келтіруге мүлде дерлік уақыты
болмайды екен. Тиімсіз қозғалыстарды жоя отырып, Ф.Тейлор ең қолайлы
жұмыс тәсілін жасады. Осыған орай жекеленген жұмысшылардың мамандығын
ескере отырып, олардың еңбегін мамандандыру, неғұрлым тиімді жұмыс
амалдарын пайдалану үшін жұмысшыларды баулу және жаттықтыру қажеттілігі
туды.
ХХ ғасырдың 20 – шы жылдары Ф.Тейлордың көрнекті зерттеушілері мен
белсенді насихатшылары Генри Гантт, Фрек Б.Гилберт, Лилиан Гилберт, Хеэуй,
Сенфорт, Харригон, Эмерсон, Г.Форд т.б. болды. Басқарудың классикалық
немесе әкімшілік мектебі (1920-1950)
Ғылыми басқару өкілдері өз зерттеулерін нешізінен өндірісті басқаруға
арнады. Олар басқарылатын денгейден төменгі сатыдағы еңбек өнімділігін
арттырумен шұғылданды. Әкімшілік мектептері пайда болғаннан кейін мамандар
басқаруды ұдайы жетілдірумен, әкімшілік қызметті ұйымдастыру принциптерімен
айналысты. Бұл проблемалар француз зерттеушісі Анри Файолдың есімімен
тікелей байланысты. Ол әкімшілік басқару мектебінің көрнекті еуропалық
ғалымы деп есептелінеді.
А.Файолъ менеджерлерше арналған он төрт принципінде басқарушылардың
қызмет міндеттерін қалай орындау керектішін көрсетеді.
1. Жұмысты бөлісті. Еңбекті мамандандыру ұйымдық тыбысқа жету үшін
қажет.
2. Билік. Бұйрық беру правосы жауапкершілікпен ұштасуы тиіс.
3. Тәртіп. Тыңдау және құрметтеу жұмысты байсалды ұйымдастыруға
мүмкіндік береді.
4. Дара басшылық. Әрбір жұмыскер тек бір бастығынан ғана бұйрық алуы
тиіс.
5. Бағыт биілігі. Ұйымдастыру кезінде әрбір адамның күш-жішері бір
бағытқа үйлестірілуі.
6. Жеке мүддені жалпы мүддеге бағындыру. Басқарудағы ең қиын жағдай-
жеке мүдде мен ортақ мүддені жалпы ұйымдық игілікке айналдыра білуде.
7. Ақы төлеу. Жұмыскерлер өздерінің қосқан үлесіне қарай ақы алуы
тиіс.
8. Орталықтандыру. Орталықтандыру мен децентрализациялау пропорция
мәселесі болып сагалады, әрбір ұйымда қолайлы тепе-теңдік болуы тиіс.
9. Иерархиялық тізбек. Басшылар басшылықтың формалъды тізбегін
орындакы тиіс,мұның өзі жоғарыдағы басшылардың біреуі басқалармен ақпаратты
алмасу жөніндегі нұсқау бергенше сақталады.
10. Реттілік. Материалдың құндылығы затында болуы тиіс.
11. Әділеттілік. Мейірімділік пен заңдылыққа негізделген әділеттік
қызиетті шын көңілмен беріле істеуге ықпал етеді.
12. Қызметшілердің тұрақтылығы және қызмет лауазымында болу
мерзімі.Адамдврға өз жұмысын жете біліуне уақыт беру қажет.
13. Ынта-ықылас. Ыдымдардың ең көп қанағаттануы-жоспарды өз бетінше
жасауы және орындауы.
14. Ерекше рух. Қызмеркерлердің күш-жігерді жұмылдыруын
ұйымдастырудың табысты болуының кепілі.
А.Файолъдің қызметімен принцмптері уақыт тезінен ойдағыдай өтіп жаппай
қолданыла бастады.
Ғылыми басқару мектебі мен классикалық мектеп психология жаңадан дами
бастаған кезде жарық көрді, сондықтан да осы мектептің авторлары адам
факторының маңызын мойындай тұрса да, олардың пікір таласы ақыны әділ
төлеу, экономикалық ынталандыру және формалъды қызмет қарым-қатанас
жөніндегі қозғалыс, ұйымның негізгі тиімді элементі ретінде адам факторын
толық мойындай алмауынан жауап ретінде туындаған еді.
Мэри Паркер Фоллет (1868-1933ж.ж)пен Элтон Мэйо (1880-1949ж.ж.)
адамгершілік қарым-қатынас мектебінің жаңа бағытта дамуының негізін
салушылар беп есептелінеді. Фоллет ханым менеджментке тұңғыш рет басқа
адамдардың көмегімен жұмыстың орындалуын қамтамасыз етуші деп агықтама
береді.
1. Стратегиялық басқару. Басқару жүйесінде жергілікті мекемелергеорталық
мекемелердің кейбір міндеттерін беру (децентрализация) бағыттары
белгіленді, бұл оқу орындарының өзін-өзі дербес билеуге алып келді. Жаңа
үлгідегі мектептердің саны көбейе бастады. Осының барлығы оқыту
мекемелерінің аудандық, аймақтық құрылым басшыларына стратегияның дамуын
өз бетінше анықтау қажеттігіне көндірді.
90 жылдардың басында білім беру саласындағы іс жүзіндегі жұмыстар
осыған негіз жасады, ол жекелеген ғылымдар дүниежүзілік басқару жүйесіне
назар аудара отырып, оны білім беру жүйесі саласында қолдануға бағыт алды.
Мысалы, В.С.Лазерев (92) басшылардың көңілін оқу мәселелерінің
стратегиясын жасау қажеттілігіне аударады және келесі анықтаманы береді:
Жаңа мектепке көшудегі қортылған ойлар, осы көшудің анықтаушы кезеңі,әрбір
кезеңдегі істің жаңадан ашылу бағыты, олардың өзара байланысы және олардың
арасындақорды болу, менеджментте стратегияның бағдарламасы деп атайды... Жаңа
мектепте қорытылған ой – бұл тұжырымдама, ал жаңа мектепке көшудің
барысындағы қорытылған ой-стратегия”.
Біздің көзқарасымызша, кәзіргі жағдайдағы оқу мекемелерінің
стратегиясын жасау сол мекеменің өз ішінде болуы керектігін мұғалімдерге
түсіндіруге әрекет жасаудың өзі алға басқандық, ал сратегия ол басқарушы
қондырма емес, бірақ стратегия анықтамасы көрсеткендей, ол біржақты
баяндалған. Бұл анықтама дегенмен қолданбалы сипатты алып жүреді және тек
“жаңа мектеп” түсінігімен қолданылуы мүмкін.
Бұл айтарлықтай талас туғызды, себібі сол, ол бүгін біз жаңа мектеп
деп отырғанымыз, болып жатқан дамуды жеткілікті терең анықтап білмей,
белгілі уақыт аралығы арқылы барынша мәнін жоғалтуы мүмкін. Сондықтан,
біздің көзқарасымызша стратегия анықтамасытым әр жақты сипатты алып жүруі
керек, мұны бізге шетел туындыгерлері ұсынды. (71).
Ойлағанымыздай, егер М.Портер ұсынған стратегияны жасаудағы негізгі үш
саланы қолдану (ал біздер онымен келісеміз), онда ол түсінікті болады,
мысалы физика-математика мектебінің стратегиясы “жаңа мектепке көшу түрін
толықтырумен” байланысты болуы екіталай”, ал дұрысы, М.Портер бойынша
стратегияны жасау екінші және үшінші салаларға сәйкес болады”, яғни “өнімді
өндіруге мамандандыруға байланысты нарықтың белгілі бөлігіне (сегменти)
көңіл қою және нарықтық бөлікті таңдауда фирманың күш салуын шоғырландыру”.
Әрине білім беру саласында жекелеген атаулар талқыланатын мәселеге
сәйкес өзгеріп отырады, бірақ А.С.Лазарев берген ол анықтама, демек білім
жүйесіне қолдануға берілсе де стратегияны жасау туралы түсінікті қыса
түседі, ал “жаңа мектеп” түсінігі мектепті дамыту, стратегияның бағытын
толық көлемде түсінуге қайтсе де бөгет жасайды және бізді тек жетілдірілген
бірдемені немесе сапалы жаңаны әр уақытта жасауға бағытталмаған стратегияны
түсінуден аулақтатады. Бұл жағдайда білім берудегі сол бағыттар есепке
алынбайды, қайсылары ойдағыдай дәстүрмен дамуда, оларда өздерінің қай жерде
дамыған елдердің білім беру жүйесімен бәсекеге түсу қабілет “қуысы” болды.
Осыдан 30 жыл бұрын менеджмент іліміне “Стратегиялық басқару” сөз
тіркесі нық енеді. Сонымен бірге мекеменің келешегін анықтайтын, күнделікті
қолма-қол басқару мен жоғарғы деңгейдегі басқару арасында шек қойылды.
Біздің ғылымдар О.С.Виханский және А.И.Наумов “Менеджмент” (14) атты
кітабында, менеджментке берген анықтамасы кәзіргідей айтарлықтай сезіледі,
онда өтпелі кезең жағдайында дүниежұзілік менеджмент тәжірибесін қосымша
көрсетілген. “Стратегиялық басқару бұл мекемені сондай басқару, қайсысы
мекеменің негізі ретінде адамдар шамасына сүенеді, өндіріс қызметін
тұтынушылардың мүддесіне бейімдейді, икемді реттеу мен дер кезінде мекеме
айналасы жағынан қойылған талапқа жауап беретін және бәсекелік басымдылыққа
жетуге мүмкіндік жасайтын икемді реттеуді және дер дер кезінде мекемедегі
өзгерістері жүзеге асырады, ол нәтиженің жиынтығы мекеменің өмір сүруіне
және ұзақ мерзімді болашақта өзінің мақсатына жетуге мүмкіндік береді”.
Ілім үшін маңызды менеджмент ұғымын түсінудегі бағытты анықтай отырып:
стратегия және стратегиялық басқару, жоғарыда айтылған басқару қызметінің
әрқайсысының мәнің ашуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz