Ораз Жандосов және тоталитарлық жүйе
Жоспар
Кіріспе.
І тарау. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы Жандосовтың саяси .қоғамдық қызметі.
1.1 Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі О.Жандосовтың саяси сахнаға шығуы.
1.2 О .Жандосовтың саяси.қоғамдық қызметі.
ІІ Тарау. Ораз Жандосов және тоталитарлық жүйе.
2.1 Қосшы Одағы және ондағы Ораз Жандосовтың атқарған қызметі.
2.2 Ораз Жандосов және тоталитарлық жүйе.
Қорытынды.
Сілтемелер тізімі.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
І тарау. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы Жандосовтың саяси .қоғамдық қызметі.
1.1 Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі О.Жандосовтың саяси сахнаға шығуы.
1.2 О .Жандосовтың саяси.қоғамдық қызметі.
ІІ Тарау. Ораз Жандосов және тоталитарлық жүйе.
2.1 Қосшы Одағы және ондағы Ораз Жандосовтың атқарған қызметі.
2.2 Ораз Жандосов және тоталитарлық жүйе.
Қорытынды.
Сілтемелер тізімі.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан мезгілде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр- сырын түсінуге де өз септігін тигізеді. Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар жасауға жол ашылып отыр. Қазан төңкерісі қарсаңында және революцияның алғашқы кезеңінде ұлттық интеллигенция қазақтың өзге интеллигенциясынан, яғни оқытушылар қауымынан, дәрігерлер, заңгерлер, әкімшілік қызметкерлерінен рухани жағынан жетілген, оқыған атаулыларға шамшырақ болған үлкен топ болды.(1)
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ ортасынан шыққан саяси қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы Жандосов (1899-1938 ж.) болып табылады. Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін Ораз Жандосов сияқты халқымыздың бір туар азаматтарының сан-салалы ғұмырын зерттеу мүмкін болып отыр. Қазіргі кезде қазақ зиялыларына қатысты мәселелерді оның ішінде Ораз Жандосов сияқты тұлғаны зерттеу тарихымыздың ең бір өзекті мәселелерінің қатарында.
Бітіру жұмысының мақсаты: Ораз Жандосов саяси аренаға, негізінен кеңес дәуірінде шықты. Оның өмірі қысқа болғанымен, қазақ халқының тағдырына қатысты көптеген күрделі мәселелерді шешуде атсалысқан ірі саяси тұлға. Осы жұмыстың мақсаты Ораз Қиқымұлы Жандосов сияқты ірі саяси – қоғамдық қайраткердің 1917-37 жылдар аралығында атқарған сан салалы қызметін барынша ашып көрсету.
Бітіру жұмысының міндеті: Жұмысымның міндеті ХХ ғасырдың алғашқы жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ ортасынан шыққан саяси қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы Жандосовтың қысқа да мағыналы ғұмырын сипаттау.
Бітіру жұмысының хронологиялысы: Жұмыстың хронологиялық шеңбері 1899-1938 жылдарды қамтиды. Ораз Қиқымұлы Жандосовтың саяси-қоғамдық қызметі 1917-1937 жылдарға келетіндіктен осы кезең бітіру жұмысының негізгі хронологиялық обьектісі болып табылады.
Бітіру жұмысының дерек көздері : Жұмысты жазу барысында Ораз Жандосовтың саяси – қоғамдық қызметіне арналған газет-журналдардың мақалалары, ол туралы жазылған әдебиеттер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімінен және сілтемелер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан мезгілде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр- сырын түсінуге де өз септігін тигізеді. Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық тұжырымдар жасауға жол ашылып отыр. Қазан төңкерісі қарсаңында және революцияның алғашқы кезеңінде ұлттық интеллигенция қазақтың өзге интеллигенциясынан, яғни оқытушылар қауымынан, дәрігерлер, заңгерлер, әкімшілік қызметкерлерінен рухани жағынан жетілген, оқыған атаулыларға шамшырақ болған үлкен топ болды.(1)
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ ортасынан шыққан саяси қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы Жандосов (1899-1938 ж.) болып табылады. Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейін Ораз Жандосов сияқты халқымыздың бір туар азаматтарының сан-салалы ғұмырын зерттеу мүмкін болып отыр. Қазіргі кезде қазақ зиялыларына қатысты мәселелерді оның ішінде Ораз Жандосов сияқты тұлғаны зерттеу тарихымыздың ең бір өзекті мәселелерінің қатарында.
Бітіру жұмысының мақсаты: Ораз Жандосов саяси аренаға, негізінен кеңес дәуірінде шықты. Оның өмірі қысқа болғанымен, қазақ халқының тағдырына қатысты көптеген күрделі мәселелерді шешуде атсалысқан ірі саяси тұлға. Осы жұмыстың мақсаты Ораз Қиқымұлы Жандосов сияқты ірі саяси – қоғамдық қайраткердің 1917-37 жылдар аралығында атқарған сан салалы қызметін барынша ашып көрсету.
Бітіру жұмысының міндеті: Жұмысымның міндеті ХХ ғасырдың алғашқы жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ ортасынан шыққан саяси қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы Жандосовтың қысқа да мағыналы ғұмырын сипаттау.
Бітіру жұмысының хронологиялысы: Жұмыстың хронологиялық шеңбері 1899-1938 жылдарды қамтиды. Ораз Қиқымұлы Жандосовтың саяси-қоғамдық қызметі 1917-1937 жылдарға келетіндіктен осы кезең бітіру жұмысының негізгі хронологиялық обьектісі болып табылады.
Бітіру жұмысының дерек көздері : Жұмысты жазу барысында Ораз Жандосовтың саяси – қоғамдық қызметіне арналған газет-журналдардың мақалалары, ол туралы жазылған әдебиеттер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімінен және сілтемелер тізімінен тұрады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
1. Қазақстанның халық комиссарлары. 1920-1946жж. Өмірбаяндық анықтамалық. Алматы.2004ж.
2. Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы: «Ана тілі», 1993ж. – 208б.
3. Ураз Жандосов. Документы и публицистика(1918-1938) Алматы.1999ж.
4. Омарбеков Т. Зобалаң. Алматы: «Санат», 1994ж.-272б.
5. Омарбеков Т. Оңшыл ағымға қарсы күрес: мәні және қорытындылары.// Ақиқат. 1995ж. №11
6. К .Н.Нарибаев. Материалы научной конференции посвященной 100 летию со дня рождения У.К. Жандосова.Қазақ Университеті.1999. с.5-7.
7. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы: «Санат», 1998ж.-320б.
8. Әшірбекова Ж. Тұрар және зиялылар.//Қазақ тарихы. 1997ж. №2
9. Отыншиев А. Оңтүстік Қазақстандағы саяси ұйымдастыру жұмыстары (ХХ ғасырдың 20 жылдары).//Қазақ тарихы. 1996ж. №
10. Әбеуов Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-136б..
11. Маймақов Ғ. Құпия кеңестер. Алматы: Санат, 1999ж.-366б.
12. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938г.г. Алматы: Қазақстан. 1998-336с.
1. Қуандықов Е. Сүрең алған сұрқия саясат. Алматы: «Санат», 1999ж.-104б.
2. Жамбылов Д. Тәуелсіздік және саяси сана. Алматы: «Жеті жарғы», 1999ж.-160б.
3. Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Казахстаня в первые годы сов. власти (1917-1923г.г.). Афтореферат дис. канд. ист. наук. Бишкек, 1993г.
4. Кумнаев В.А. 30-ое годы в судьбах отечественной интеллигенции. Москва: «Наука», 1991г.-295с.-с.
5. Қожанов С. Советтік Түркістан автономиясының он жылдығы. Алматы: 1994ж.-20б.
6. Тоболов К. Ұлт саясатындағы оңшылдық ағым.//Еңбекші қазақ. 1929ж. 9 август, №156
7. Ауанасова А.М. Национальная интелегенция Туркестана в первой четверти ХХ века.-Алматы:Қазақ университеті,2001-183с.
8. Пірманов Ә.Б. Қазақ қоғамының жағдайы және ұлттық интелегенция қалыптасуының алғышарттары мен қызметінің бағыт-бағдарлары (ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысы – ХХ ғасыр бас кезеңі). Тарих ғыл.канд.дисс... авторефераты. Алматы. 1997.
9. Әбжанов Х., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллигенциясы мен мәдениеті туралы. Алматы: 1992ж.-125б.
10. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана уроки истории. Алма-Ата: «Рауан», 1990г.-135с.
11. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шекендер. Алматы: «Қазақстан», 1990ж.-167б.
12. Ұлтшылдықпен күрес науқаны.//Социалистік Қазақстан. 1992ж.-5,7.8,9 мамыр
13. Әлмашұлы Ж. Ғибратты ғұмыр. Шымкент: 2005
14. Әбеуов Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-136б.
15. Данагүл Махат. Қазақ зиялыларының қасіреті. Алматы. 2001ж.
16. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алматы: «Үш-Қиян», 2003г.-584с.
17. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы. Алматы: «Кітап», 1994ж.
18. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы: ҚАЗақпарат, 2001ж.-404б.
19. Назарбаев Н.Тарих толқынында.Алматы,Атамұра.- 1999.296.-Б.226-227-Б
34. Тлеуқұлов Г., Тлеуқұлова Г.Из историй казахского педагогического института в Ташкенте.Алматы.2001.
1. Қазақстанның халық комиссарлары. 1920-1946жж. Өмірбаяндық анықтамалық. Алматы.2004ж.
2. Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді? Алматы: «Ана тілі», 1993ж. – 208б.
3. Ураз Жандосов. Документы и публицистика(1918-1938) Алматы.1999ж.
4. Омарбеков Т. Зобалаң. Алматы: «Санат», 1994ж.-272б.
5. Омарбеков Т. Оңшыл ағымға қарсы күрес: мәні және қорытындылары.// Ақиқат. 1995ж. №11
6. К .Н.Нарибаев. Материалы научной конференции посвященной 100 летию со дня рождения У.К. Жандосова.Қазақ Университеті.1999. с.5-7.
7. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы: «Санат», 1998ж.-320б.
8. Әшірбекова Ж. Тұрар және зиялылар.//Қазақ тарихы. 1997ж. №2
9. Отыншиев А. Оңтүстік Қазақстандағы саяси ұйымдастыру жұмыстары (ХХ ғасырдың 20 жылдары).//Қазақ тарихы. 1996ж. №
10. Әбеуов Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-136б..
11. Маймақов Ғ. Құпия кеңестер. Алматы: Санат, 1999ж.-366б.
12. Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938г.г. Алматы: Қазақстан. 1998-336с.
1. Қуандықов Е. Сүрең алған сұрқия саясат. Алматы: «Санат», 1999ж.-104б.
2. Жамбылов Д. Тәуелсіздік және саяси сана. Алматы: «Жеті жарғы», 1999ж.-160б.
3. Ауанасова А.М. Национальная интеллигенция Казахстаня в первые годы сов. власти (1917-1923г.г.). Афтореферат дис. канд. ист. наук. Бишкек, 1993г.
4. Кумнаев В.А. 30-ое годы в судьбах отечественной интеллигенции. Москва: «Наука», 1991г.-295с.-с.
5. Қожанов С. Советтік Түркістан автономиясының он жылдығы. Алматы: 1994ж.-20б.
6. Тоболов К. Ұлт саясатындағы оңшылдық ағым.//Еңбекші қазақ. 1929ж. 9 август, №156
7. Ауанасова А.М. Национальная интелегенция Туркестана в первой четверти ХХ века.-Алматы:Қазақ университеті,2001-183с.
8. Пірманов Ә.Б. Қазақ қоғамының жағдайы және ұлттық интелегенция қалыптасуының алғышарттары мен қызметінің бағыт-бағдарлары (ХІХ ғасырдың ІІ-ші жартысы – ХХ ғасыр бас кезеңі). Тарих ғыл.канд.дисс... авторефераты. Алматы. 1997.
9. Әбжанов Х., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллигенциясы мен мәдениеті туралы. Алматы: 1992ж.-125б.
10. Қозыбаев И.М. Историография Казахстана уроки истории. Алма-Ата: «Рауан», 1990г.-135с.
11. Қойшыбаев Б. Жазықсыз жапа шекендер. Алматы: «Қазақстан», 1990ж.-167б.
12. Ұлтшылдықпен күрес науқаны.//Социалистік Қазақстан. 1992ж.-5,7.8,9 мамыр
13. Әлмашұлы Ж. Ғибратты ғұмыр. Шымкент: 2005
14. Әбеуов Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы: «Қазақстан», 1994ж.-136б.
15. Данагүл Махат. Қазақ зиялыларының қасіреті. Алматы. 2001ж.
16. История Казахстана с древнейших времен до наших дней. Алматы: «Үш-Қиян», 2003г.-584с.
17. Әлмашұлы Ж. Сұлтанбек Қожанұлы. Алматы: «Кітап», 1994ж.
18. Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы: ҚАЗақпарат, 2001ж.-404б.
19. Назарбаев Н.Тарих толқынында.Алматы,Атамұра.- 1999.296.-Б.226-227-Б
34. Тлеуқұлов Г., Тлеуқұлова Г.Из историй казахского педагогического института в Ташкенте.Алматы.2001.
Жоспар
Кіріспе.
І тарау. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы Жандосовтың саяси
–қоғамдық қызметі.
1.1 Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі О.Жандосовтың саяси сахнаға шығуы.
1.2 О .Жандосовтың саяси-қоғамдық қызметі.
ІІ Тарау. Ораз Жандосов және тоталитарлық жүйе.
2.1 Қосшы Одағы және ондағы Ораз Жандосовтың атқарған қызметі.
2.2 Ораз Жандосов және тоталитарлық жүйе.
Қорытынды.
Сілтемелер тізімі.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан
егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір
өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа
сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты
айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен
өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен
саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат
тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге
барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың
тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан
мезгілде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған
қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай
ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен
бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр- сырын түсінуге де өз септігін
тигізеді. Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық
тұжырымдар жасауға жол ашылып отыр. Қазан төңкерісі қарсаңында және
революцияның алғашқы кезеңінде ұлттық интеллигенция қазақтың өзге
интеллигенциясынан, яғни оқытушылар қауымынан, дәрігерлер, заңгерлер,
әкімшілік қызметкерлерінен рухани жағынан жетілген, оқыған атаулыларға
шамшырақ болған үлкен топ болды.(1)
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ
ортасынан шыққан саяси қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы
Жандосов (1899-1938 ж.) болып табылады. Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан
кейін Ораз Жандосов сияқты халқымыздың бір туар азаматтарының сан-салалы
ғұмырын зерттеу мүмкін болып отыр. Қазіргі кезде қазақ зиялыларына қатысты
мәселелерді оның ішінде Ораз Жандосов сияқты тұлғаны зерттеу тарихымыздың
ең бір өзекті мәселелерінің қатарында.
Бітіру жұмысының мақсаты: Ораз Жандосов саяси аренаға, негізінен кеңес
дәуірінде шықты. Оның өмірі қысқа болғанымен, қазақ халқының тағдырына
қатысты көптеген күрделі мәселелерді шешуде атсалысқан ірі саяси тұлға. Осы
жұмыстың мақсаты Ораз Қиқымұлы Жандосов сияқты ірі саяси – қоғамдық
қайраткердің 1917-37 жылдар аралығында атқарған сан салалы қызметін
барынша ашып көрсету.
Бітіру жұмысының міндеті: Жұмысымның міндеті ХХ ғасырдың алғашқы
жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ ортасынан шыққан саяси
қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы Жандосовтың қысқа да
мағыналы ғұмырын сипаттау.
Бітіру жұмысының хронологиялысы: Жұмыстың хронологиялық шеңбері 1899-1938
жылдарды қамтиды. Ораз Қиқымұлы Жандосовтың саяси-қоғамдық қызметі 1917-
1937 жылдарға келетіндіктен осы кезең бітіру жұмысының негізгі
хронологиялық обьектісі болып табылады.
Бітіру жұмысының дерек көздері : Жұмысты жазу барысында Ораз Жандосовтың
саяси – қоғамдық қызметіне арналған газет-журналдардың мақалалары, ол
туралы жазылған әдебиеттер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімінен және сілтемелер тізімінен
тұрады.
1.1 Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі О.Жандосовтың саяси сахнаға шығуы.
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ
ортасынан шыққан саяси қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы
Жандосов .Ораз Жандосов саяси сахнаға, негізінен кеңес өкіметі орнаған соң
шықты. Оның қайраткер ретінде танымал бола бастаған кезеңі — қым-қиғаш
саяси көзкарас пен аласапыран саяси процестер тоғысқан кез еді.
1917 жылы қарашада Орталық Россиядағы саяси оқиғалардың ықпалымен
Түркістан өлкесінде де (революпияға дейін Қазакстанның бүкіл оңтүстік
аумағы, оның ішінде Ораз туып-өсіп, қызмет атқарған Жетісу облысы да осы
өлкесінің құрамына кірген еді) қарулы көтеріліс ұйымдастырылып, нәтижесінде
большевиктер өлкедегі саяси билікті тартьш алды. Саяси билік басына келген
кенес өкіметі тап күресін басшылыққа алған, пролетариат диктатурасын
орнатуды мақсат еткен орыс коммунистерінің шағын тобының қолында
шоғырланды.(2) Жарияланған Халық Комиссарлар Кеңесінің құрамында
Түркістанның жергілікті халықтарының бірде-бір өкілі болмай шықты, бұл
жағдай ұлттардың теңдігі мен өзін-өзі басқару құқылығы туралы
болышевиктердің саяси ұрандарының бар мән-мағынасын жоққа шығарьш, құрылған
үкіметтің орыстың шовинистік - ұлы державалык саясат ұстанған үкімет
екендігін ап-айқын көрсетті.
Кедейліктің тауқыметін көп тартқан , жас кезінен орыс байларына
жалданып күнелткен Қиқым отбасында дүниеге келген Ораз жастайынан зерік
бала болған. Әкесі Қиқым орыс байларының қолында көп жұмыс істегендіктен
орыс тілін жақсы меңгеріп алады.Осы бір оқиға себепші болған болу керек ,
кейіннен ол баласы Оразды Верный қаласындағы орыс гимназиясына оқуға
береді. Дарынды Ораз осы оқу орнында жақсы оқиды. Сондықтан да болу
керек, оны достары кезінде ғалым бала деп атап кеткен. 1917 жылдың 7
ноябрінде Уақытша үкімет келмеске кетіп, Совет өкіметі орнағанда Ораз
Жандосов большевиктер жағында нық тұрды. Белгілі революционер Тоқаш
Бокинмен бірге астыртын жұмыстар жүргізді. Алматыда Совет өкіметі орнағанға
дейінгі төрт айға жуық уақыт Жандосов үшін өте бір жемісті еңбек кезеңі
болды. Ол бір жағынан большевиктер жағына шығып үгіт жүргізсе, екіншіден
гимназияны бітіруге мұқият дайындалуда еді.
Он сегізінші жылдың 3 мартына қараған түні Алматы дүр сілкінді. Ораз
Жандосов қарулы көтеріліске қатысты. Алматыда алғашқы совдеп құрылды. Оның
мүшесі, нұсқаушысы болған Ораз алғашқы кезде казактар мен болған соғыста
жарты айдай жүрді. Соғысқа еркінше кірген ол біраз уақыт қаланы қазақтардан
қорғауға қатысып, ақыры советтендіру ісіне кірісе бастады. Сол жылғы
апрельде гимназияны да бітірді.
Жетісуда Совет өкіметі орнағанымен онда кескілескен тап күресі жүріп
жатты. Революцияның көсемі В. И. Ленин Жетісу ісімен үнемі айналысып
отырды. Сондықтан да Түркістанға партиянын, көрнекті қайраткерлері Фрунзе
мен Куйбышевті жіберді.
Сол 1918 жылы большевиктік партиянын, қатарына өткен Ораз Жандосов
совдептің нұсқаушысы болып жүріп Верный уезіне қарайтын ауылдарда
советтендіру жұмысын жүргізді. Жетісу облыстық атқару комитетінің қаулысын
жүзеге асыра отырып, ол байлардан кедейлерге мал алып берді. Мұның өзі де
есеппен жүргізіліп отырды. Совет өкіметінің өздері жағында екенін,
байлардан көп жылғы ақысын алып бергенін көрген кедейлер ашықтан-ашық Совет
өкіметі жағына шыға бастады. Осындай біраз шараларды жүзеге асырғаннан
кейін 1918 жылдың октябрінде Советтердің Жетісудың облыстық бірінші съезі
шақырылды. Ораз Жандосов осы съездін, жұмысына айырықша белсенділікпен
қатысты. Өйткені бұл кезеңде ерекше мәселенің бірі қазақ кедейлерінің
большевиктер жағына шығуы болатын. Өйткені большевиктер Совет өкіметін
нығайту үшін ауылда соларға сүйенуге тиіс болды. Бір айдан артық уақытқа
созылған бұл съезде бірнеше рет председательдік еткен Жандосовқа мінбеге де
талай шығуға тура келді. Ақыры 263 делегат қатысқан бұл съезде солшыл
әсерлермен күресте большевиктер төңірегіне делегаттарды көбірек тартып ,
жеңіп шықты. Съезд делегаттары революцияның өзі тудырған шешені, оның
съездегі жалынды сөзі жөнінде көпке дейін айтып жүрді.(3) Ташкенттегі кеңес
өкіметіне балама ретінде 1917 жылы 28 қарашада Түркістан зиялылары ұлттық
мүдделерді басшылыққ алған Түркістан автономиясын жариялады, бірақ ол
1918 жылы ақпанда орыс армиясы тарапынан қанға бояльш таратылды.
Түркістандағы билік басындағы орыс болыпевиктері ұзақ уақыт бойы
өлкенің саяси мәртебесі туралы ешқандай айқындама қабылдамай, саяси
көрсоқырлық танытты. Олар өлкенің тарихи-объективті жағдайына мүлдем
үйлеспейтін, оның жергілікті халықтары үшін жат ұлттық саясат ұстанды, Орыс
большевиктері мұнда отарлық саясаттың топырағынан нәр алған кеңес
өкіметінің пердесін жамылған анархия орнатты және орыс тұрғындары
арасындағы әскери тұтынушылық сипаттағы коммунизм үшін жергілікгі халық
есебінен алғашқы қорлану процесін жүргізді.
Жаңа үкіметтің қанды қылмыстарынан шошынған жергілікті халық арасында
наразылық туып, ол бірте-бірте қарулы қозғалысқа ұласа бастады. Саяси билік
басындағы орыс болыпениктері бұл қозғалыстың шын мәнін түсіне алмағандықтан
да, оспадар саясат ұстанып, орасан зор құрбандықтар әкелген азамат соғысын
тұтандырды. Зорлық-зомбылық, ату, тәркілеу, келемеждеу, тігерге тұяқ
қалдырмай тонау — үкіметің негізгі практикалық ісіне айналды. Ташкенттегі
орталық үкімет бүкіл елге аумағында өтіп жатқан саяси процестерді бақылай
алмайтын дәрежеге жетті. Біз, Кеңестік Түркістан - аса қиын, ауыр
жағдайда, лаулаған оттың ортасында қалдық. Бізде - революция, оны біз —
Орта Азия большевиктерінің шағын тобы басқарып отырмыз. Айналамыздын бәрі —
қаптаған халық миллиондаған азиялық тобыр. Онда не болып жатқанынан мүлдем
хабарсыз едік, — деп жазады сол жылдардағы Түркістан үкіметінің басшысы
Ф.Колесов өз естелігінде.(4)
Міне, О. Жандосовтың саяси аренаға шығуы дәл осыңдай аса ауыр саяси
кезеңге тұспа-тұс келген еді. Өкіметтің түрі ауысқанымен де отарлық болмысы
өзгергермеген. О. Жандосов бірте-бірте түсіне бастайды. Сондықтан да ол
аласапыран уақытта туған халқының мүддесін қорғау үшін саяси билік пен
әскери күшке ие болып отырған кеңес өкіметі жағына өтіп, отарлық дәстүр
бесігінде дүниеге келген жаңа өкіметті Түркістанның жергілікті халықтарының
төл өкіметіне айналдыруға, большевизмге ұлттық сипат беруге ұмтылды. Әрине,
жасы жиырмаға жетпеген балаң жігіттен зор саяси бағдарлама күту де орынсыз
талап болар еді. Сөйтсек те, біз Ораздың өзі туып-өскен Жетісу өлкесіндегі
шым-шытырық окиғаларға, күрт өзгерістерге, шегіне жете шиеленіскен күрес
пен арпалысқа бел шеше кіріскенін көреміз.
Кеңес кызметіне тартылған Ораздың ең алғашқы сүлбелі ісі 1918 жылы
мамыр-кыркүйек айларында атқарған Верный қалалық-уездік кеңесінің
нұсқаушысы болуы еді. Сол жылы қазан айында ол кеңестердің алғашқы сьезінде
облыстық ұлт істері жөніндегі комиссары болып тағайындалды. Дәл осы кезеңде
Ораздың ұйымдастырушылық үгітшілік және шешендік таланты жан-жақты ашылды.
Жетісу тарихында ең алғаш рет ана тілімізде жарық керген Көмек газетін
ұйымдастырды.(5) 1919 жылы ақпанда ол Жетісу мұсылман әйелдерінің тұңғыш
сьезін шақыртады, сол жылы мамыр айында Жетісу ақындарының тұңғыш слетін
өткізеді. 1919 жылы сәуірде құрылып, қызу әрекетке кіріскен Мұсылман
бюросы республикадағы саяси билікті, мемлекеттік басқарудың негізінде
тұтқаларын өз қолдарына алуға тырысып, республиканы жеке-дара билеп-төстеп
отырған шовинистік ниеттегі орыс большевиктеріне қарсы ымырасыз күрес
жариялайды. Нәтижесінде маркстік көзқарас тұрғысынан алғанда, көпшелілер
бәрібір жер бетінен құрьш кетуі тиіс деген саясат ұстанған Тоболин,
Казаков,Успенскийлер бастаған шовинистердің үлкен тобы 1919 жылы қазанда
Түркістаннан қуылғаны белгілі. Мұсбюро төрағасы Т.Рысқұловтың ұсынуымен
Жетісу облыстық мұсбюросының жетекшілігіне келген О.Жандосов аса қысқа
мерзімде-ақ елеулі еңбегімен көзге түседі. О.Жандосовтың жанашырлық қызметі
мен табанды басшылығының арқасында облмұсбюро Жетісу қазақтарының, сондай-
ақ, қырғыз, ұйғыр, дүңған сияқты басқа да мұсылман халықтарының бірден-бір
қорғаушысына айналды.
Бұл кезеңдегі Жетісу қазақтарының жағдайы кең байтақ отанымыздың
басқа да аймақтарындағы қандастарымыздың жағдайы сияқты аса ауыр еді Тек
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі мен оны қанға батырып, басқан кездегі
зобалаңды айтпағанның өзінде, бас сауғалап көршілес Қытай аймағына ауған
қазақ-қырғыздардың саны 300000 адамға жетті. Үдере көшкен халықтың көрген
қасіреті адам айтқысыз мөлшерде болды. Олардың тастап кеткен дүние-
мүліктері талан-таражға ұшырап, мекендері жермен-жексен етілген еді. Патша
билік орындары жер мен мүлікті, төрт түлік малды тартып алудың жоспарын аса
ыждағаттылықпен іске асырған еді. Қазақтарды жерінен айырар қатаң жаза —
олар үшін лайықты жаза болмақ — деп ұран тастаған болатын генерал-
губернатор Н.Куропаткин. Жетісуда әлі де кескілескен айқас жүріп жатты.
Жиырмасыншы жылдың басында Анненков бандалары Қызыл Армияның шабуылға
шығуына мол мүмкіндік жасап отырған Черкас қорғанысына қауіп төндірді.
Черкастықтар Совет өкіметі үшін қажырлылықпен күресті. Бірақ олар үлкен
қате жіберді. Олардың соғыс күштері бір орталыққа, бір қолға
бағындырылмады. Осындай ер басына күн туып, етікпенен су кешер
кезеңде Ораз Жандосов Жетісу майданының штабынын, жұмсауымен бір топ
коммунистер мен комсомолецтерді бастап жау тылына өтті. Онда қазақтар
арасында большевиктік саяси жұмыстар жүргізді. Анненковшылдардың ішінен
іріткі салды. Жау әскерлері арасынан бүліне бастады. Бұл қиын да, қызық та,
әрі әрбір минуты қауіпті жұмысты ойдағыдай атқарып келген Жандосовты тағы
бір ауыр жұмыс күтіп тұрды. Төтенше комиссия үштігінің бірі ретінде жау
жайлаған жерлерге Совет өкіметін орнатуға жұмсалды. Бүгін бұл жерде
Анненков бандалары жайлап жатса, артынан олардың қалғандарын, құйыршықтарын
құртып, Жандосовтар революциялық комитеттер құрып, Совет өкіметін
орнатты. Жетісудың солтүстік аудандарында Советтердің басына
большевиктерге ең берілген адамдар таңдалып қойылды. Осының бәрі
анненковшылдармен жанталаса аралас-құралас жүріп, қым-қиғаш күрес үстінде
өтті. Пәрменді насихаттың, жауды іштен ірітудін, нәтижесінде осы кезеңде
Алашорданың, Семей жағынан келген көптеген қазақ жігіттерінен құралған
солдаттарын және Уақытша үкіметтің жетісулық бастығының бірі Тынышбаевты
қоса қолға түсірді. Олардың соңынан тағы біразы үгіттеліп, большевиктер
жағына қару-жарағымен етті.(6)
Совет өкіметінің жаулары соғыс бітіп, интервенттер мен ақ
гвардеецтерді жойғаннан кейін де күресін тоқтатқан жоқ. Бұрынғы үстем
тап негізгі соққыны облыс орталығы Верныйға бағыттады. Олар Алматы
гарнизонының арасында контрреволюциялық үгітті күшейтті. Орыс
шовинистері, қазақ ұлтшылдары ұлт араздығын қоздырды. Осындай қиын
кезеңдерде Алматыға Түркістан майданы соғыс-революциялық Советінің
уәкілі, аңызға айналған Чапаев дивизиясынық комиссары Дмитрий Фурманов
келді. Соған қарап тұрғандай Алматыда бүліншілік бұрқ өте түсті. Бұрынғы
мен большевикпін деп көкірегін ұрып жүргендердің біразы буржуазияны жақтап
кетті. Ал Жетісудың солтүстік майданында да Калашников сияқтылар өзі қожа,
өзі би болып, ешбір өкіметті тыңдауды қойды. Сондықтан да Фурманов
Жандосовты майданға аттандырды. Өйткені қызыл атын жамылғандарды
әшкерелеп, әскерлерді дұрыс басқару үшін Жандосов сияқты
ақылды, ысылған ұл керек еді. Ол Қапал, Жаркент, Лепсі уездеріндегі Қызыл
Армияға басшылық етті. Осы кезде Москвада өтіп жатқан Советтердің
бүкілодақтық IX съезі соғыста жүрген Ораз Жандосовты Энукидзенің ұсынысы
бойынша Советтердің Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитетінің мүшесі
етіп сыртынан сайлады. Жетісуда жау ада-күде жойылып бітті. Соғыста
сыннан өткен жалынды революционер артынша Жетісу облыстық соғыс-
революциялық комитетінің председателі болып белгіленді. Сонымен бірге ол
облыстың қосшы одағын да басқарды.
Жандосов жергілікті халықтан Қазыл Армия бөлімшелерін құруға белсене
қатысты. Ол туралы басқа сөз айтып жатпай-ақ бұл жөніндегі істеген көп
жұмысының бірін дәлелдейтін мына бір телеграмманы келтірсек те жеткілікті
болады:
Түркстан Орталық Атқару Комитетіне. 19 декабрьде Верныйға Верный
уезіндегі көшпенді қазақтардық тоғыз болысынан бес тәулік ішінде алынған
225 адам - Қызыл Армияға өткен еріктілердің шеруі келді.
Ерікті-атты әскерлер біразы өздерінің, біразы жергілікті ауыл
жұртшылығының еркімен берілген атымен, ат-тұрманымен тартылды. Еріктілер
Верныйда құрылған қазақ-қырғыз бөлімшелерінің қатарына қосылды.
Шеруді гарнизонның қатысуымен әскери және азаматтық өкімет
салтанатпен қарсы алды. Еріктілер шеруінің қалпын бұзбастан қызыл
әскерлердің клубына барды. Онда біз митинг өткіздік, онда еріктілерді
шығарып ала келген жергілікті өкілдер сөз сөйледі.(8)
20 декабрьде еріктілер алынған болыстардың өкілдері қатысқан
-облревком мен уездревкомның біріккен отырысы болды. Соңында оларға
қонақасы берілді.Еріктілерді алған және үгітті басқарған мен, шеру Верный
қаласына менің әміріммен кірді.
Мұны Советтік Жетісудағы белгілі оқиға ретінде хабарлап отырмын.
Жалпы көңіл күй, жалпы ұран, бұл оқиғаның саяси маңызы әскерге алынғандар
өкілінің бас қосқанда сөйлеген мынадай сөзімен былай сипатталады. Совет
өкіметі қазақ кедейлерінің жайын ұқты, қазақ кедейлері де Совет өкіметін
түсінді. Сол, Совет өкіметі қазақ еңбекшілері бұқарасының өзімен бірге
екеніне сенсін.(9)
Шынында да бұл оқиға қазақ халқы ниетінің революциялық саналылық пен
белсеңділік жағына ауып отырғанын, немесе ауғандығын көрсетеді.
Қайткенде де қазақ бұқарасы керенау аққаулықтан іргесін алыс салды
және өзін қорқытып келген қанауға революциялық жалынмен жауап беруде.
Еріктілер келіп жатыр. Еріктілер алу жүргізілмегеи қазақ болыстары
өздерінің өкпесін білдіруде. Егер 13 декабрьде қазақтан қызыл құрамалар
ұйымдастырудың мүмкіндігіне күмән туғызуға болса, енді 18 декабрьде қазақ
халқы қызыл жауынгерлердің қолын кез келген уақытта сапқа тұрғызып бере
алады деп батыл айтуға болады.
Облыстық соғыс-революциялық комитетін басқарып Жандосов Совет өкіметі
жүктеген зор шараларды жүзеге асырды. Бұл шаралар қаншалықты қиын болса,
соншалықты игілікті де болатын. Соғыстан кейін тұралап қалған ауыл
шаруашылығын қалпына келтіру, кедейлердің мүддесін қорғау, байларды барынша
ауыздықтау, отарлау саясатының салдарынан құруға таяған халық мәдениетін,
мұрасын жандандыру, елді артқа тартып келген сауатсыздықты жою, бірлі-
жарымды бас көтерген жауларды ұясында тұншықтыру, ең маңыздысы жер-су
реформасын жүргізіп, Совет өкіметін нығайта түсу - осының бәрі революциялық
комитеттің белсене атқарған ісі болды. Жандосов осының барлығын халық
мүддесіне сай орындап шықты. Отарлаушылардан 470 мың гектар жер өз елінде,
өз жерінде отырып бұратана атанып, отарлау саясатының 1916 жылғы жазалаушы
отрядтың кесірінен шөл-шөлейт, тәлімі, құмды жерлерге босып кеткен қазақ
пен қырғызға үстем таптан тартып алынып берілді. Ал ең азулы деген шынжыр
балақ, шұбар төс шонжарлар, отарлаушы-кулактар Жетісудан аласталды. Олардың
мал-мүлкі конфискеленіп, үрерге иті жоқ, сіңірі шыққан кедейлерге бөлініп
берілді. Бұл үлкен жұмыс көбіне Жандосов ұйымдастырған қосшы одағы арқылы
жүргізілді. Ал қосшы одағы ұлттардың арасындағы сол кездегі ең жақсы
дәнекердің бірі болды.
Партияның X съезі екінші мәселе етіп насихат-үгіт жұмысын қарап, оған
зор маңыз берді. Әсіресе, патшалық Россияның алыс түкпірдегі отары болып
келген Советтік Түркістан республикасы бұл маңызды іске зәру еді. Бұл
жұмысты жолға қою істе сыналған, білімді, жан-жақты тәжірибесі бар Ораз
Жандосовқа тапсырылды. Ол Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің насихат
және үгіт бөлімін басқара отырып, Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің
саяси бюросының мүшесі болды. Көп ұлтты бұл республиканың насихат жұмысын
жолға қойған, олардың ұлттық дәстүрлерін құрметтеумен бipге Жандосов
ескінің қалдығымен аяусыз күресті. 1923 жылы ол РКП (б)-ның XII съезіне
делегат болып қатысты.
Сол жылы Жандосов Москваға Тимирязев атындағы ауыл шаруашылық
академиясының экономика факультетіне оқуға түсті. Бірақ Совет үкіметінің
мүшесі, тәжірибелі, сыннан өткен большевикті осылай оқумен ғана қалдырып
қоюға болмайтын еді. Сондықтан да ол ОГПУ-дің басқарма мүшесі болып
бекітіліп, Лениннің серігі Ф. Э. Джержинскиймен тізерлесіп отырып
жұмыс істеді. Ораз Жандосов партияның XII, XIV, Советтердің бүкілодақтық
II, VII, VIII съездеріне делегат болып қатысты. 1919-1922 жылдарды РКП (б)
Жетісу облыстық Комитетінің пленумы және бюро мүшесі, 1920-1925 жылдары
Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің пленум және бюро мүшесі, 1925-
1937 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің пленум және бюро
мүшесі, 1920-1924 жылдары Түркістан республикасы міндеттерінің Орталық
Атқару комитетінің және оның президиум мүшесі, Советтердің Бүкілроссиялық
Атқару комитетінің мүшесі, СССР Советтерінің Орталық Атқару Комитетінің
Ұлттар Советінің мүшесі, Қазақ ССР Советтерінің Орталық атқару комитетінің
және оның Президиумының мүшесі болып сайланды.
1.2 О .Жандосовтың саяси-қоғамдық қызметі.
Революциядан соң билеп-төстеген орыс большевиктерінің жергілікті халыққа
карсы жасаған жауыздығы патша заманындағыдан бетер болды. Аштық пен індет,
жұт пен салық, тәркілеу мен тонау, заңсыздық пен шарасыздық халықты сеңдей
соғыстырды. Аса ауыр саяси жағдайда құрылып, кызметке кіріскен
облмұсбюроның халық тарапынан зор беделге ие болғаны осындай ақуалда өзінен-
өзі түсінікті еді. Ол кездегі Жетісу облысын басқару оңай емес еді. Шығысы
қазіргі Семей облысынын, Үржар, Мақаншы, Аякөз, батысы қазіргі Жамбыл
облысының Шу, Мойынқұм, Мерке, Қордай аудандарын, қазіргі Алматы облысын
тұтас, Ош облысынан басқа Қырғыз жерін тегіс қамтитын зор өлке бірнеше
ұлттың мекені болатын. Халқының көпшілігі қазақтар, оның сыртында
қырғыздар, орыстар, украиндар, өзбектер, ұйғырлар, дунгандар да бар еді.
Осы ұлттардың барлығына Совет өкіметінің идеясың таратып, қыстақтар мен
ауылдарда революциялық комитеттерін ұйымдастыру үшін Жетісу облыстық ұлт
істері комиссариаты құрылды. Бұл жауапты, маңызды, әрі өте қиын іске партия
жалынды жас революционер, большевик Ораз Жандосовты комиссар етіп
тағайындады.
Жетісу облыстық партия комитеті осы жұмысқа жіберген күннен бастап
Жандосов Жетісуды мекендеген ұлттар арасында достық қарым-қатынас орнатуды,
олардың мүддесі жас совет мемлекетінің мүддесімен ұласып жатуы жолында
аянбай еңбек етті. Ол өз басын бәйгеге тігіп Коммунистік партиянын,
лениндік ұлт саясатын жүзеге асырды. Ол бұл еңбекші тап өз бақытын қолына
алған шақта орыс халқының зор көмегі болғанын, тек барлық ұлттардың
кедейлері бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, бірігіп мықты достық
одақ құрғанда ғана дегеніне жететінін түсіндіріп отырды. Қазақ тілінің
жетігі Жандосов алтау ала болса, ауыздағы кетеді, бесеу берік болса
берместі алады деп мақалдап ескертіп отырушы еді. Жандосов басшылық еткен
осы ұлт істері жөніндегі бөлім лениндік ұлт саясатын жүзеге батыл асырды.
1918 жылдың 10 декабрінде ұлт істері бөлімі Ауылда совет органдарына
басшылықты жақсарту мақсатымен басқару істерін еңбекшілердің ана тілінде
жүргізу болыстық атқару комитеттеріне тапсырылсын деп қаулы қабылдады.(10)
Бұл қаулы іле-шала жүзеге асырылды. Бұрын өз жерінде, өз елінде отырып
отаршылдардан ықтап басқару істерінен қағажу қалған жергілікті халық -
қазақтар Октябрь социалистік революциясының арқасында өз тілінде жұмыс
жүргізуге, басқаруға қолы жетті. Бұл бөлім бұдан басқа да есте қаларлық зор
жұмыстар жүргізді. Сол жылы бөлім Еңбекші әйелдер одағын құрды. Мүшесі
мыңға жеткен бұл одақтың алты жүз мүшесі қазақтың кедей әйелдері болды.
Бұрын от басы, ошақ қасынан аса алмаған, саудагердің саудасы болған,
найзагердің олжасы болған қазақ әйелдері күңдіктің түндігін түріп тастап
тұңғыш рет жиналыстарға қатыса бастады. Бөлім көшпенді тұрмыстан
отырықшылыққа айналу туралы мәселені қарап шешті. Комиссардың өзі жалықпай
үгіт жұмысын жүргізіп, газеттерде үнемі отырықшылыққа айналудың маңызын
түсіндіріп мақалалар жазып тұрды. Осы кезде Жандосов халық арасында үлкен
беделге ие болды, оны Жетісу облысы іскер, батыл қызметкер ретінде білді.
Сол мерзімде Мухбир, Көмек, Тілші, Еңбекші қазақ, Советская
степь, Жаңа мектеп, Қызыл Қазақстан сияқты басылымдар жарық көріпті.
Бұларда көптеген проблемалық материалдар жарияланған. Олардың авторлары
мемлекет қайраткерлері мен интеллигенция өкілдері. Солардың арасынан газет,
журналға көп қатысқандардың бірі -Ораз Жандосов екен.
Біз Ораз Жандосовты ірі мемлекет қайраткері ретінде жақсы білеміз. Ал,
оның публицист болғанын, кезінде проблемалық мақалаларды көп жазғанын жалпы
журтшылықтың біле бермеуі мүмкін. (12)Ораз Жандосов өз уақытысында өте
сауатты болған адам. Ол орыс және қазақ тілдерін жетік меңгерген азамат.
Мұның, әрине, өзіндік себептері бар.
Айталық, оның әкесі Қиқым кедейліктің тауқыметін көп тартады, жастайынан
орыс байларына жалданып, күнелтеді. Міне, бұл оның орыс тілін үйренуіне
түрткі болады. Осыбір оқиға себепші болған болу керек, кейіннен ол баласы
Оразды Алматы (Верный) қаласындағы орыс гимназиясына оқуға береді.
Зерек бала бұл оқу орнында жақсы оқиды. Сондықтан да болу керек, оны
достары кезінде ғалым бала деп атап кеткен.
Орыс гимназиясын ойдағыдай бітірген Ораз қызметте біртіндеп өсе береді.
Кейіннен ол Қазақстан Өлкелік партия комитетінің үгіт-насихат бөлімі
басшысына дейін көтеріледі. Осы жұмыстарда жүргенде ол қазақ халқының
келешегі үшін жан аямай тер төккені байқалады. Әсіресе ол халық арасынан
шыққан таланттарды қолдауға үлкен күш салады. Ілияс Жансүгіров, Жамбыл
Жабаев сияқты еліміздің біртуар ұлдарының творчестволық жағынан өсуіне
жағдай жасайды.
Сондай-ақ ол мемлекет алдында тұрған проблемалар жөнінде көптеген
мақалалар жазған. Бұл мақалалар сол кездегі Еңбекші қазақ, Советская
степь газеттерінде және басқа журналдарда басылған. Бір атап көрсететін
нәрсе - ол мақаланы екі тілде бірдей (орысша, қазақша) жазған. Оларда
көкейкесті мәселелер тілге тиек етілген. Солардың кейбіреулерінің фактілері
бүгінгі біздің тұрмыс-тіршілігіміздегі түйткілдермен үндесіп жатады.
Ұлт істері жөніндегі бөлім 1919 жылдың январында қазақ тілінде
Көмек атты газет шығарды. Революцияның осы отты жылдарында-1919 жылы
Жандосовтың жеке инициативасымен ұлт істері бөлімі Жетісу ақындарының
слетін шақырды.(13) Комиссар Жандосовтың өз қолымен жазған қаулысында былай
делінген еді: Халық поэзиясын жинайтын әрі сақтайтын уақыт жетті. Осы
мақсатпен облыстың барлық халық ақынын осыған жұмылдыру керек, солардың
көмегімен түрлі жинақтар, сондай-ақ басқа нәрселерді де бастыру керек.
Сөйтіп халық поэзиясы мен әдебиетін -жинап алу керек. Ақындар жай өлең,,
тақпақ, айтыс-әңгімелер және басқа түрлі жолмен әлеуметтік өмірдің идеясы
мен коммунистік большевиктер партиясының программасын халыққа түсінікті
тілде, халық санасына жеткізе алады. Бұл слетке облыстың уездерінен 19
ақын келді. Соның ішінде совет поэзиясының алыбы Жамбыл да бар еді. Слет
айға созылды. Олардың аузынан қазақтың әндері, өлеңдері, мақалдары мен
мәтелдері жазылып алынды. Жетісудағы 1916 жылғы көтеріліс жөнінде де көп
материал жиналды.
Он тоғызыншы жылдың июль айында Ораз Жандосов Жетісу облыстық партия
комитетінің секретары болып сайланды да, коммунист мұсылмандар бюросының
председательдік жұмысын жүргізді. Бұл кезде Мұсылмандар арасында
коммунистік насихаттың апталығы өткізілді. Соның нәтижесінде көптеген
кедей қазақтар, қырғыздар, тағы басқа ұлттардың өкілдері Россия коммунистік
большевиктер партиясының қатарына өтті. Ауылдарда дауылдап митингтер,
жиналыстар өтіп, насихат жұмысы қыза түсті. Оны еске түсіре келіп отызыншы
жылдары большевик М. Кансиров былай деп жазып еді: 1919 жылдың декабрінің
басында мені обком секретары Жандосов жолдас өзіне шақырды. Ол жалғыз емес.
Оның кабинетінде Ташкенттен келген Ақчурин бар екен... Әңгіме облыстың
қанақ жастарын Коммунистік одаққа ұйымдастыру туралы болды... Ақыры 17
декабрьде қалалық клубта қазақ жастарының бірінші құрылтай жиналысын
өткіздік... Жастар Одаққа қуана кірді. Ол күн санап емес, сағат санап
өсті(14).
Міне, Жетісудың партия, комсомол ұйымдарын құрудағы Жандосовтың
ролі осындай еді.
1924 жыл өз жаңалығын ала келді. Бұл кезең лениндік ұлт саясатының
нақты жүзеге асуымен сипатталса керекті, ұлт республикаларын бөлу сияқты
ірі істер қолға алынды. Қазақстанның бұдан былай нығаюы және өркендеуі үшін
мұның зор маңызы болды. Орта Азияда ұлт республикалары құрылып,
бұрын Түркістан республикасының құрамында болған Жетісу, Сырдария
облыстары, Қарақалпақстан, Қазақ Автономиялы Советтік Социалистік
Республикасына кірді. ВКП (б) Орталық Комитеті Ораз Жандосовты
академиядағы оқуынан шақырып алып, оны Қазақстанға жіберді. Ол Қазақстан
Өлкелік партия комитетінің секретары болып сайланды. Ол кезде
Өлкелік Комитетте екі ғана секретары - бірінші секретарь мен секретарь
болды. Өлкелік Комитеттің секретары насихат және үгіт жұмысымен
айналысты). Бұл зор, жауапты жұмыста Жандосов мәдениет, әдебиет істеріне
айрықша көңіл бөлді. Қазақстан жазушылар одағы осы кезеңде құрылды,
Қазақтың Әуезов атындағы академиялық драма театры осы уақытта шаңырағын
көтерді. Қазақтың мемлекеттік баспасы осы бір шақта ұйымдасты. Қазіргі
Қазақстан әйелдері, Қазақстан мектебі журналдары шыға бастады. Өз
алдына іргелі мемлекет болған қазақтың жас республикасының мәдениеті қаулап
өсіп келе жатты. Қазақтың талантты ақыны Ілияс Жансүгіровты тауып, тұңғыш
кітабының жарық көруіне себепші болған сол Жандосов еді, дарынды ақын, әрі
композитор Кенен Әзірбаевтың әнші, әрі композитор ретінде танылуы да сол
Жандосовқа байланысты болатын. Ақырында Отанның игілігі үшің творчествосын
өрістетіп, ұлылығын танытуға Жамбылға жағдай жасаған, облыстық Советтің
атқару комитетіне арнаулы мәселе қойған да сол еді. Жандосовтан жәрдем
алып, оқуға аттанып, республикамыздың айтулы ғалымы болған интеллигенттер
көп. Өлкелік партия комитетіндегі партиялық жауапты жұмысымен қабат
Жандосов ұзақ уақыт Еңбекші Қазақ, Степная правда газеттерінің
редакторлық міндеттерін де атқарды, байларды тап ретінде тұқыртып, мал-
мүлкін конфискелеуге, Қазақстанды индустрияландыруға, коллективтендіруге,
сөйтіп түрі ұлттық, мазмұны социалистік республикамыздың іргелі, мәдениетті
ел болуына зор жігермен ат салысты. Сонымен бірге ол Өлкелік Комитеттің
бірінші секретары болған Ф. И. Голощекин сияқтылардың істегі өрескел
(теориялық және практикалық) қателерін батыл көрсетіп отырды. Совет өкіметі
жылдарындағы осындай ұлы өзгерістер болып жатқан кезеңде сан-алуан жұмыста
оның өзінің де қателесіп кетуі әбден ықтимал еді. Революциянын,
Қазақстандағы шешені болған большевиктің Қазақстанның ағарту халық
комиссары, Алматы облыстық Совет атқару комитетінің председателі болған
жылдары да жемісті еңбек ету шағы еді.
ІІ Тарау. Ораз Жандосов және тоталитарлық жүйе.
2.1 Қосшы Одағы және ондағы Ораз Жандосовтың атқарған қызметі.
1921-1922 жылдары жүргізілген жер су реформасында қазақ және орыс
еңбекшілерін кеңестік құрлысқа тұруға жағдай жасады, патша өкіметінің
аграрлық қатынас саласындағы отаршылдық мұрасына соққы берді, қоныс
аударған кулактардың экономикалық қуатын мық-тап кемітті. Қазақ ауылындағы
патриархтық – феодалдық бастауларды әлсіретті, тамырын жойды.
Осы одақтың қимыл-әрекеті негізінде қазақ халқы мен мекендеген өзге де
ұлт өкілдерінің интернационалдық достығына игі бастаулар берді, қаналған
халықтардың саяси одағының нығаюына, халықтар достығының берік бола түсуіне
жағдай жасады.
Ауыл шаруашылығын қалпына келтіруді ұйымдастыру үшін ауыл шаруашылық
кредит қоғамы құрылды. Олар өз қызметін ең алдымен кедейлер мен орта
шаруалар, совхоздар, бірігіп жер өңдеу серіктеріне көрсетті, солардың
пайдалануына жағдай жасады. Кеңестер кедейлер мүддесін байлар мен
кулактардың озбырлығынан қорғады. Шаруалар-дың қоғамдық өзара көмек
комитеттері – Қоғам шаруалардың жерді, ауыл шаруашылығы өнімдерін
өңдеуге, меншігіне ауыл шаруашылық машиналарын, сондай-ақ ұсақ
кәсіпорындарды: дирмен, наубайхана, асхана, майшайқағыш, қапахана, кірпіш
заводтары, т.б. сатып алуға жәрдемдесті. Қосшы одағы орыс
деревняларындағы шаруа коми-теттерінің жерді қауымдасып, жыртуы,
жарналарды, ақшалай және материалдық қорлары, басқарудың ұжымдық формасы
болумен кооперацияның алғашқы формасын өмірге әкелді. Олар серіктер мен
колхоздар құру жөнінде бастама көтеріп отырды. т.б. (15)
1921 жылы ақпан айындағы Жер-су реформасы Түркістан өлкесінің көптеген
аудандарында, оның ішінде Алматы, Қапал, Шым-кент, Әулиеата уездерінде
жүзеге аса бастады. Бұл реформа ауылдың еңбекшілер бұқарасын дүр
сілкіндіріп, кедейлер мен батрактардың арасында революциялық зор өрлеу
туғызды. Көптеген жиналыстарда, жиындарда, партияда жоқтар
конференцияларында кедей қазақтар Комунисттік партия мен Кеңес өкіметін
қызу құттқарды. Қазақ кедейлері мен батрактарының тұңғыш бұқаралық ұйымы –
Қосшы одағын ұйымдастыру мен оның қызметінде бұқараның өрлеуі ерекше айқын
көрінді.
Түркістан АКСР-інің партия ұйымдары революциядан іле-шалаақ ұлттық
деревняның еңбекші шаруаларының жергілікті жағдайларға икемді келетін
таптық ұйымдарын іздестіре бастады. Олардың бастамасы бойынша және
басшылығымен Қырғыз (қазақ) батрактары мен кедейлердің одағы, Шаруа,
жерсіз және жері аз дихандар мен шәйіркелер одағы Және басқалары құрылып,
жұмыс істеді. Алайда олардың саны мейлінше аз болды. РКП(б) орталық
Комитетінде (С.Асфендияровтың, С.Атабаевтың, Т.Рысқұловтың, В.Познердің, И.
Сольцтің және басқаларының қатысумен) жүргізілген айтыс, пікір таластарының
нәтижесінде болыстық және бірқатар ауылдық партия ұяалары қызметінің
тәжірибесін есепке ала отырып, 1921-жылдың басында Қазақстаның оңтүстігінде
Қосшы одағы құрылды. Түркістан Коммунистік партиясы Орталық Комитеті
бекіткен Қосшы одағының жарғысы (уставы) оның басты міндеттерін:
- еңбекшілердің таптық сана-сезімін көтеруді:
- олардың мүдделерін қорғауды:
- Кеңес Одағы саясатына жәрдемдесуді белгіледі. Байлар, кулактар, еңбексіз
табыс есебімен өмір сүріп отырған және еңбегін қанаушы адамдар бұл Одаққа
қабылданбады.
Қазақстаның Оңтүстігінде осы Одақты құруда, оның тәжірибелік
қызметінде, сондай-ақ жер су реформасын жүргүзуде коммунистер Ж.Бөрібаев,
А.Розыбакиев және басқалар рөл атқарды. Бұқараның танымал басшысы,
большевик О.Жандосовтың рөлі ерекше болды. Он сегіз жасар жігіт шағында ол
жетісіда Кеңес өкіметін орнатуға қатысты, он тоғыз жасында коммунистік
партияға кірді.
Сенімді интернационалист О.Жандосов Азамат соғысы жылда-рында ұлт
істері жөніндегі облыстық бөлімді басқарды, жергілікті партия және кеңес
ұйымдарын нығайту үшін, қазақ даласында Ленин идеяаларын насихаттау үшін
көп жұмыс істеді. Ол Ақтөбе қаласында өткен бірінші бүкіл қазақстандық
кеңес конференциясында жетісулықтар делегациясын басқарды, бұл конференция
РКП(б) өлкелік ұйымдастыру бюросын құруды қажет деп тапты.
1921 жылы көктемде Жетісу 15 мың, орақ, 13 мың шалғы, 120 соқа, 200 мың
кез мануфактура, шай, сабын, сіріңке және тағы – тағысын алды. Қазақ
еңбекшілеріне жерлерді қайтарып беру – тонап алынған мүліктерді, астықты,
құрал – саймандарды жойып, жер комис-сияларының, Қосшы одақтарының белсенді
қызметкерлерін өлтірген кулактарға, қазақ ұлықтарына (старшиналарына) қарсы
келіскен таптық күрес үстінде өтті. Кеңесте мен Қосшы ұяаларындағы
өздерінің итаршылдары арқылы олар жер беруді тежеуге ұмтылды, арандатушылық
өсек – аяндар таратты, сөйтіп, қоныс аударушы орыс шаруаларын қазақ
шаруаларымен қақтығыстыруды көздеді.
Елдегі қайта құруларға апаратын социалистік реформаны жүргізудің
барысында қоныс аудару селоларының кедейлері менен орта шаруалары жөнінде
өрескел қателіктер мен бұрмалаушылықтар орын алды. Көптеген селолар
жеткілікті негіз болмаса көшірілді. Кеңес заңдылығына, кеңес өкіметі
саясатының таптық қағидаларына қарамастан троцкистік ұлтшыл элементтер
(Г.Сафаров және басқалары) кей кезде орыс шаруа халқының бәрін
басқыншылар (оккупанттар) деп аталатындырға бет алды қоса салды, ал
орта шаруаларды кулактар деп жариялап, олардың мүліктерін тәркіледі.
Қызыл әскерлер, азамат соғысына қатысушылар отбасшылары да басқа
аудандарға заңсыс көтерілді (16).
Қазақ АКСР-і партия ұйымының 1921жылғы жұмысына жасалған шолуды
мыналар атап көрсетілді:
- Ұлтшыл-уклонистер бұрынғы алашордашылармен бірге аграрлық
мәселені отаршыл орыстарға қарсы бірлесіп күресу үшін қырғыз (қазақ)
кедейлерін байларымен біріктіру арқылы шешуді ұсынады. Ал мұндай
көзқарасты Түркістан өлкесінің ұлтшыл-укланитері де білдірді. Алайда
коммунистік партия бұл көқарастарға батыл түрде тойтарыс берді, сөйтіп
бұқара партияның интерноцианалдық бағытын қолдады. Бұл жөнінде ұзын Қорғалы
және Қостек облыстарының 4100 кедейінің 1921-жылы В.И.Ленинге жолдаған
хатын келтіруге болады:
Жетісу облысының жерінде тұратын орыс, қырғыз (қазақ) және басқа да
ұлттардың кедейлері күш – бірлікте екенін енді түсінді, сөйтіп тізе қосып
жұмыс істеп, ақыл-ойын қосып бірге бастады.
РК(б)П Орталық Комитеті 1921-жылы қазанда реформа жүргізудің барысын
талқылады. 1922-жылы қаңтар Орталық Комитет Түркістан өлкесінің
коммунистеріне хат жолдап, онда патша өкіметі орнатқан барлыққатшылықтарды
дәйекті түрде жою, ұлтшылардың жалпы ұлттық тудың астында ұлтының
буржуазия өкіметін орнатуға тырысқан әрекеттерін тию негізінде өлкенің
еңбекшілірінің ынтымағы менене достық одағын нығайтуға бағытталған
Түркістан Комунисттік партиясының бағытын мақұлдады. Орталық Комитет
Түркістан өкіліндегі коммунистік қозғалыста кездесіп отырған
қиыншылықтардың атап көрсетті, шовинистік және ұлтшыл элементтерге қарсы
күресті күшейтуді талап етті. РКП(б) Орталық Комитеті, - делінді хатта, -
Жетісу жер реформасын санкцияларды (оны асығыс жүргізгенде, әрине,
жекелеген қателіктер мен олқылықтар болуы ықтимал еді), өткенге оралудың
қандайына болса да жол бермеуге, сондай-ақ Түркістан өлкесінде орыс халық
әрекетіне, яғни орталықтың қолдауына үміт артқан ұлттық азшылықтың
орташылдығына аясусыз тойтарыс беруге шақырды:
Орталық Комитет жаңа экономикалық саясатты партияның ұлт саясатына
қарсы қою әрекетінің бәріне тойтарыс берді, егіс ақпарат-тарын, ирригацияны
қалпына келтіруде кооперацияны, еңбекші шаруа-лар мен майдангерлерді қолдау
қажетігін көрсетті, товар айналымын дамытуға, өнеркәсіп кәсіпорындарын
қайта құруға, Кеңестерді еңбек-шілермен тығыз байланыстыруға, кедейлердің
байлар мен кулактарға кіріптарлықтан құтылуын жәрдемдесуге кеңес берді.
Орталық Коми-тетінің хаты Түркістан өлкесінің жауынгер бағдарламасына
айналды.
Бұл кезде Түркістан өлкесінде жер мәселесінде үлкен шаттық шыққан. Бұл
жерде Орталықтан келген қызметкерлердің өздері де бір ауызды болмаған.
Солардың бірі Г.Сафаров (бұл адамды кейбіреулер жергілікті халықтың деп
жүр, шындығында ұлтты еврей) патша өкіметі әкеліп орналастырған орыс
шаруаларының жерлерін жергілікті халыққа қайтару саясатын көтерген. Осы
жөнінде Жетісуда жергілікті халық пен атты қазақтар арасында үлкен жантал
шыққан. Турккомиссияның біраз уақыт бастығы болып тұрған М.Томский мен
Г.Сафаров арасындағы талас Орталық партия комитетінде де қаралыпты. Осы
мәселе жөнінде Бүкіл россиялық Орталық атқару Комитетінің хатшысы болған
И.Киселев пен О.Жандосов айтысып жүрді.
Ораз Жандосов Қиқымұлы халық шаруашылығын индустрияландыру қандай
мемлекет болса да, оның артта қалушылдығын жоюдағы бірден-бір дұрыс жол
екенін жақсы түсінген қоғам қайраткерлерінің бірі болып табылады. Ол
мемлекеттік және партиялық қызметтерде жүргенде жергілікті ұлт өкілдерін
көбейту-жергіліктендіру мәселесіне көп назар аударды. О. Жандосов әкімшілік
басқарманың жоғары деңгейінде отырғандарды қазақ тілінде сейлеуге мәжбүр
ететіндей етіп ұйымдастыруды ұсынды. О.Жандосов өзінің жасына қарамастан
іскер басшы, шебер ұйымдастырушы екенін 1969 жылы шыққан Жетісу газетінде
жарық көрген И.Тастамбековтың мақаласы дәлел бола алады. 1919 жылы
О.Жандосовтың: Біз Жетісуда қалайда ауылдағы кедей шаруалардың
басын құрап, ұйымдастыруымыз керек, мұны қалайда тездетуіміз керек - деген
сөзі әлі есімде. Ол кезде ақтар елді тонап, бүліншілік әрекеттер жасауда
еді. Мен, Шамалған болыстытынан 200-дей кедей шаруаларды бастап, Жетісуда
Пролетарский көшесіндегі аланда болатын жиынға келдім. ...Түс ауа
басталған жиналған ұзаққа созылды. Жиында Ораз Жандосов сөз сейледі:
- Өкімет кедейлердікі, бұдан былайғы жерде өздеріңе өздерің қожасыңдар,
олай болса жерде сіздердікі, бірігіп егін салыңдар, бұл үшін әскер
тәртібіндей берік тәртіп қажет - деді. Сонымен қатар ауылдағы кейбір
байлардың қол астынан әлі де болса шыға алмай жүргендерді қалайда ішке
тарту керектігін айтты.
Ораз бас қосудың негізгі міндетіне тоқталып, халықтың өзіне салмақ
тастай сөйледі. Кенет топ шінен еңселі қара торы жігіт алға ұмтыла түсіп:
Менің айтар бірер сөзім бар еді, - деп қалды дауысында сәл де болса діріл
бар. Жұрт бір сәт күбір-күбір етіп барып, су сепкендей тына қалды.
Жолдас Ораз, мұның бәрі жөн екен, бірақ егін егу үшін соқа-көлікті қайдан
аламыз?
Иә, соқа-көлік жетіспейтіндігі рас, сондықтан біз әзірше мойын
серікпен астық айдауымыз керек, яғни бірімізден соқа табылса, екіншіміз
көлік тауып осылайша бірлесіп еңбек етуіміз керек, - деді Ораз
Осыдан кейін бірсыпыра қызметкерлерді сол ұйымдастыру жұмысына
ел ішіне жіберіп, кедей батырақтардың тізімін алуға кірістік - деп жазылган
(17). 1999 жылы Ораз Қиқымұлы Жандосовтың туғанына 100 жылдық мерейтойына
арналып Әл-Фараби Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің ұйымдастыруымен
өткізілген ғылыми-теориялық конференция болып өтті. Осы
Университет ректоры, профессор К.Н.Нәрібаев осы ғылыми конференцияда
жасаған баяндамасында О.Жандосовтың өмір сүрген тарихи кезең оның жеке
тұлғасы үшін ғана емес, бүкіл қазақ елі, қазақстандықтар үшін де күрделі
оқиғаларға бетбұрыстарға, шиеленіскен күрес пен арпалысқа толы кезең
екендігіне тоқталған. Онда О.Жандосовтың 1921-1922 жылдары Жетісуда іске
асырылған жер-су реформалары тұсында кедей шаруалардың тұрмыс-тіршілігін
ұйымдастыруға үлкен септігін тигізген Қосшы одағын құру, қазақ ауылын
жаңа заман талабына сай бейімдеу, жаңа жас буынын өсіру сияқты кең ауқымды
мәселелерді шешуде анық көрінгендігін ерекше атап көрсеткен еді. Сондықтан
да біз, кейінгі ұрпақ, оның құрметті есімінің алдында әрқашанда басымызды
иіп, шексіз ризашылдығымызды білдіреміз және оның есімін мақтан тұтамыз
-деп сөзін аяқтаған болатын Әрине қазақ халқы үшін 1921-1922 жылдардағы
Қосшы одағының кедей шаруалардың жағдайын жақсарту жолындағы атқарған
қызметі өте зор. Өйткені Қосшы одағы 1920 жылы Түркістан
Республикасында құрылады. Бастапқы кезде Қосшы одағының орнында кедейлер
одағы жұмыс істеген. Кедейлер одағы Орта Азия мен Қазақстанда
кедейшілікке қарсы ұйымдасқан ұйымдардың кең таралмағандығын пайдаланып,
олар басқа ұлттық шаруашылықтан тұратын еңбекші таптың бірігуінің түрлерін
іздеді. Осыған байланысты КОКП және Кеңес үкіметі жергілікті еңбекшілерге
сүйеніп кедей шаруаларды қолдады. Міне, осындай біріккен одақтардың бірі -
кедейлерге құрылған одақ болып табылады. Бұл одақ 1919 жылы жазда
Қазақстанның оңтүстігінде құрылды. 1919 жылы 31 қазанда Түркістан
Республикасы Кеңестерінің Орталық Атқару Комитеті кедейлер одағының
бағдарламасын бекітті. Түркістан АКСР-не сол уақытта Жетісу және Сырдария
облыстары енген болатын. Бекітілген бағдарламасы бойынша, ұйымның
негізгі мақсаты -ауылды толық таптарға бөлу және еңбекші шаруалардың бай
мен кулактардан бөлінуі көзделген болатын. Негізі кедейлер одағының
бағдарламасына сәйкес -ауылдар мен қышлақтардан және ауыл одақтарынан
тұрды. Жалпы кедейлер одағының жиналасында астыртын сайлауға түскен 5
адамнан тұрды. Олар жарты жылға ғана сайланған. Бағдарлама бойынша кедейлер
одағы Орталық Республикалық басқармаға бағынбай, Орталық
мамандандырылған одақ Кеңесінің қарауында болды. Кедейлер одағының өз
қаражаты болған жок, өйткені оларда мүшелерінің төлем-ақысы анықталмаған.
Сондықтан олар Түркістан Республикасының жергілікті Кеңес аткарушы комитеті
арқылы Ішкі істер Халық Комиссариатына бағынады. Кеңес төңірегінде жері аз
кедейлердің бірігуінде осы одақ үлкен маңызға ие болды. Өйткені олардың
таптық мүдделерін қорғай отырып, Кенес үкіметінің тарапынан бөлінген
жерлерді кедейленген шаруалар мен диқаншылардың шаруашылығына бөліп
беріп, тиімді пайдалану көзделген. Контрреволюцияшыл күштерді
талқандағаннан кейін және жаңа экономикалық саясатқа көшу қажеттілігі
туындау кезінде жұмысшы табы мен казақ еңбекшілерінің мүддесін қорғап,
Кеңес үкіметі әлеуметтік кедейлер одағын және енбекші шаруалар одағын құру
міндетін өз алдына мақсат етіп қойды. Негізінде тек қана ауыл кедейлерінің
мүддесін ғана қорғайтын емес, сонымен қатар орта тап шаруаларының да
мүддесін қорғайтын одақтың керек екендігін көруге болады. 1921 жылы ақпан
айында Түркістан Орталық Атқару Комитеті жері жоқ және жері аз
диқаншылардың жарғысын бекітті. Бекітілген жарғы бойынша одақтан мақсаты
біріккен пролетарлар және жартылай пролетарлар тобының жергілікті
орындарда, қышлақтар мсн ауылдарда таптық жіктелулерді жүргізу және
пролетарлар одағының жергілікті кедейлермсн байланысын жүзеге асыру. Осы
кедейлер одағының жұмысын жалғастырушы, ауылдарда Кеңес үкіметін нығайту,
мемлекеттік және шаруашылық саласына қазақ еңбекшілерін тарту мақсатында
1921-1922 жылдары Қосшы одағы (Кедейлер одағы) құрылды. Қосшы одағы өз
еңбегімен жерді өңдейтін шаруаларды біріктірген одақ болды. 1921 жылы
құрылған Қосшы кедейлердің біріккен одағы болып табылады. Одақ құрамына
қабылдану үшін оның өзінің белгілі бір шарттары болды. Сондай-ақ одаққа
кіру үшін одақтың скі мүшесінің кепілдігі талап етілді. Жергілікті
әкімшілік орындары қазақ халқын жермен қамтамасыз етуді үш кезекке бөлді.
Ондағы бірінші кезскте, жер шаруашылығымен айналысатын жергілікті қазақтар
тұрды. Олармен бірге қазақ даласына 1918 жылға дейінгі келген орыс, украин,
өзбек, тараншылар және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
І тарау. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы Жандосовтың саяси
–қоғамдық қызметі.
1.1 Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі О.Жандосовтың саяси сахнаға шығуы.
1.2 О .Жандосовтың саяси-қоғамдық қызметі.
ІІ Тарау. Ораз Жандосов және тоталитарлық жүйе.
2.1 Қосшы Одағы және ондағы Ораз Жандосовтың атқарған қызметі.
2.2 Ораз Жандосов және тоталитарлық жүйе.
Қорытынды.
Сілтемелер тізімі.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақ халқының әлем қауымдастығы қатарынан
егемен ел ретінде өз орнын тауып, тәуелсіздік туын тіккен осы бір
өзгерістер заманында еліміздің өткен тарихына деген көзқарас та мүлдем жаңа
сипатқа ие болды. Оның бір көрінісі осы уақытқа дейін бұрмаланып, ақиқаты
айтылмаған немесе біржақты қаралған тарихи құбылыстарды ой елегінен
өткізіп, оларға объективті баға беруге деген талпыныс. Қоғамдық татулық пен
саяси тұрақтылықты қамтамасыз етіп, демократиялық мемлекет құруды мақсат
тұтқан елімізде төл тарихымыздың олқылау жазылған тұстарын толықтыра түсуге
барынша жағдай жасалып жатқаны белгілі. Осынау сәтте, яғни халқымыздың
тарихи санасын қалыптастыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылып жатқан
мезгілде, қазақ халқының тарихында өзіндік терең із қалдырған
қайраткерлердің ғұмырнамасын жасауды да қолға алғанымыз абзал. Мұндай
ғұмырнамалық зерттеулер жекелеген қайраткерлердің өмір жолын танып білумен
бірге, олар өмір сүрген дәуірдің қыр- сырын түсінуге де өз септігін
тигізеді. Өткен тарихымызды еркін қорытып, одан объективті теориялық
тұжырымдар жасауға жол ашылып отыр. Қазан төңкерісі қарсаңында және
революцияның алғашқы кезеңінде ұлттық интеллигенция қазақтың өзге
интеллигенциясынан, яғни оқытушылар қауымынан, дәрігерлер, заңгерлер,
әкімшілік қызметкерлерінен рухани жағынан жетілген, оқыған атаулыларға
шамшырақ болған үлкен топ болды.(1)
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ
ортасынан шыққан саяси қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы
Жандосов (1899-1938 ж.) болып табылады. Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан
кейін Ораз Жандосов сияқты халқымыздың бір туар азаматтарының сан-салалы
ғұмырын зерттеу мүмкін болып отыр. Қазіргі кезде қазақ зиялыларына қатысты
мәселелерді оның ішінде Ораз Жандосов сияқты тұлғаны зерттеу тарихымыздың
ең бір өзекті мәселелерінің қатарында.
Бітіру жұмысының мақсаты: Ораз Жандосов саяси аренаға, негізінен кеңес
дәуірінде шықты. Оның өмірі қысқа болғанымен, қазақ халқының тағдырына
қатысты көптеген күрделі мәселелерді шешуде атсалысқан ірі саяси тұлға. Осы
жұмыстың мақсаты Ораз Қиқымұлы Жандосов сияқты ірі саяси – қоғамдық
қайраткердің 1917-37 жылдар аралығында атқарған сан салалы қызметін
барынша ашып көрсету.
Бітіру жұмысының міндеті: Жұмысымның міндеті ХХ ғасырдың алғашқы
жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ ортасынан шыққан саяси
қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы Жандосовтың қысқа да
мағыналы ғұмырын сипаттау.
Бітіру жұмысының хронологиялысы: Жұмыстың хронологиялық шеңбері 1899-1938
жылдарды қамтиды. Ораз Қиқымұлы Жандосовтың саяси-қоғамдық қызметі 1917-
1937 жылдарға келетіндіктен осы кезең бітіру жұмысының негізгі
хронологиялық обьектісі болып табылады.
Бітіру жұмысының дерек көздері : Жұмысты жазу барысында Ораз Жандосовтың
саяси – қоғамдық қызметіне арналған газет-журналдардың мақалалары, ол
туралы жазылған әдебиеттер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған деректер тізімінен және сілтемелер тізімінен
тұрады.
1.1 Кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі О.Жандосовтың саяси сахнаға шығуы.
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында, әсіресе, оның кеңестік дәуірінде қазақ
ортасынан шыққан саяси қайраткерлердің ірі өкілдерінің бірі — Ораз Қиқымұлы
Жандосов .Ораз Жандосов саяси сахнаға, негізінен кеңес өкіметі орнаған соң
шықты. Оның қайраткер ретінде танымал бола бастаған кезеңі — қым-қиғаш
саяси көзкарас пен аласапыран саяси процестер тоғысқан кез еді.
1917 жылы қарашада Орталық Россиядағы саяси оқиғалардың ықпалымен
Түркістан өлкесінде де (революпияға дейін Қазакстанның бүкіл оңтүстік
аумағы, оның ішінде Ораз туып-өсіп, қызмет атқарған Жетісу облысы да осы
өлкесінің құрамына кірген еді) қарулы көтеріліс ұйымдастырылып, нәтижесінде
большевиктер өлкедегі саяси билікті тартьш алды. Саяси билік басына келген
кенес өкіметі тап күресін басшылыққа алған, пролетариат диктатурасын
орнатуды мақсат еткен орыс коммунистерінің шағын тобының қолында
шоғырланды.(2) Жарияланған Халық Комиссарлар Кеңесінің құрамында
Түркістанның жергілікті халықтарының бірде-бір өкілі болмай шықты, бұл
жағдай ұлттардың теңдігі мен өзін-өзі басқару құқылығы туралы
болышевиктердің саяси ұрандарының бар мән-мағынасын жоққа шығарьш, құрылған
үкіметтің орыстың шовинистік - ұлы державалык саясат ұстанған үкімет
екендігін ап-айқын көрсетті.
Кедейліктің тауқыметін көп тартқан , жас кезінен орыс байларына
жалданып күнелткен Қиқым отбасында дүниеге келген Ораз жастайынан зерік
бала болған. Әкесі Қиқым орыс байларының қолында көп жұмыс істегендіктен
орыс тілін жақсы меңгеріп алады.Осы бір оқиға себепші болған болу керек ,
кейіннен ол баласы Оразды Верный қаласындағы орыс гимназиясына оқуға
береді. Дарынды Ораз осы оқу орнында жақсы оқиды. Сондықтан да болу
керек, оны достары кезінде ғалым бала деп атап кеткен. 1917 жылдың 7
ноябрінде Уақытша үкімет келмеске кетіп, Совет өкіметі орнағанда Ораз
Жандосов большевиктер жағында нық тұрды. Белгілі революционер Тоқаш
Бокинмен бірге астыртын жұмыстар жүргізді. Алматыда Совет өкіметі орнағанға
дейінгі төрт айға жуық уақыт Жандосов үшін өте бір жемісті еңбек кезеңі
болды. Ол бір жағынан большевиктер жағына шығып үгіт жүргізсе, екіншіден
гимназияны бітіруге мұқият дайындалуда еді.
Он сегізінші жылдың 3 мартына қараған түні Алматы дүр сілкінді. Ораз
Жандосов қарулы көтеріліске қатысты. Алматыда алғашқы совдеп құрылды. Оның
мүшесі, нұсқаушысы болған Ораз алғашқы кезде казактар мен болған соғыста
жарты айдай жүрді. Соғысқа еркінше кірген ол біраз уақыт қаланы қазақтардан
қорғауға қатысып, ақыры советтендіру ісіне кірісе бастады. Сол жылғы
апрельде гимназияны да бітірді.
Жетісуда Совет өкіметі орнағанымен онда кескілескен тап күресі жүріп
жатты. Революцияның көсемі В. И. Ленин Жетісу ісімен үнемі айналысып
отырды. Сондықтан да Түркістанға партиянын, көрнекті қайраткерлері Фрунзе
мен Куйбышевті жіберді.
Сол 1918 жылы большевиктік партиянын, қатарына өткен Ораз Жандосов
совдептің нұсқаушысы болып жүріп Верный уезіне қарайтын ауылдарда
советтендіру жұмысын жүргізді. Жетісу облыстық атқару комитетінің қаулысын
жүзеге асыра отырып, ол байлардан кедейлерге мал алып берді. Мұның өзі де
есеппен жүргізіліп отырды. Совет өкіметінің өздері жағында екенін,
байлардан көп жылғы ақысын алып бергенін көрген кедейлер ашықтан-ашық Совет
өкіметі жағына шыға бастады. Осындай біраз шараларды жүзеге асырғаннан
кейін 1918 жылдың октябрінде Советтердің Жетісудың облыстық бірінші съезі
шақырылды. Ораз Жандосов осы съездін, жұмысына айырықша белсенділікпен
қатысты. Өйткені бұл кезеңде ерекше мәселенің бірі қазақ кедейлерінің
большевиктер жағына шығуы болатын. Өйткені большевиктер Совет өкіметін
нығайту үшін ауылда соларға сүйенуге тиіс болды. Бір айдан артық уақытқа
созылған бұл съезде бірнеше рет председательдік еткен Жандосовқа мінбеге де
талай шығуға тура келді. Ақыры 263 делегат қатысқан бұл съезде солшыл
әсерлермен күресте большевиктер төңірегіне делегаттарды көбірек тартып ,
жеңіп шықты. Съезд делегаттары революцияның өзі тудырған шешені, оның
съездегі жалынды сөзі жөнінде көпке дейін айтып жүрді.(3) Ташкенттегі кеңес
өкіметіне балама ретінде 1917 жылы 28 қарашада Түркістан зиялылары ұлттық
мүдделерді басшылыққ алған Түркістан автономиясын жариялады, бірақ ол
1918 жылы ақпанда орыс армиясы тарапынан қанға бояльш таратылды.
Түркістандағы билік басындағы орыс болыпевиктері ұзақ уақыт бойы
өлкенің саяси мәртебесі туралы ешқандай айқындама қабылдамай, саяси
көрсоқырлық танытты. Олар өлкенің тарихи-объективті жағдайына мүлдем
үйлеспейтін, оның жергілікті халықтары үшін жат ұлттық саясат ұстанды, Орыс
большевиктері мұнда отарлық саясаттың топырағынан нәр алған кеңес
өкіметінің пердесін жамылған анархия орнатты және орыс тұрғындары
арасындағы әскери тұтынушылық сипаттағы коммунизм үшін жергілікгі халық
есебінен алғашқы қорлану процесін жүргізді.
Жаңа үкіметтің қанды қылмыстарынан шошынған жергілікті халық арасында
наразылық туып, ол бірте-бірте қарулы қозғалысқа ұласа бастады. Саяси билік
басындағы орыс болыпениктері бұл қозғалыстың шын мәнін түсіне алмағандықтан
да, оспадар саясат ұстанып, орасан зор құрбандықтар әкелген азамат соғысын
тұтандырды. Зорлық-зомбылық, ату, тәркілеу, келемеждеу, тігерге тұяқ
қалдырмай тонау — үкіметің негізгі практикалық ісіне айналды. Ташкенттегі
орталық үкімет бүкіл елге аумағында өтіп жатқан саяси процестерді бақылай
алмайтын дәрежеге жетті. Біз, Кеңестік Түркістан - аса қиын, ауыр
жағдайда, лаулаған оттың ортасында қалдық. Бізде - революция, оны біз —
Орта Азия большевиктерінің шағын тобы басқарып отырмыз. Айналамыздын бәрі —
қаптаған халық миллиондаған азиялық тобыр. Онда не болып жатқанынан мүлдем
хабарсыз едік, — деп жазады сол жылдардағы Түркістан үкіметінің басшысы
Ф.Колесов өз естелігінде.(4)
Міне, О. Жандосовтың саяси аренаға шығуы дәл осыңдай аса ауыр саяси
кезеңге тұспа-тұс келген еді. Өкіметтің түрі ауысқанымен де отарлық болмысы
өзгергермеген. О. Жандосов бірте-бірте түсіне бастайды. Сондықтан да ол
аласапыран уақытта туған халқының мүддесін қорғау үшін саяси билік пен
әскери күшке ие болып отырған кеңес өкіметі жағына өтіп, отарлық дәстүр
бесігінде дүниеге келген жаңа өкіметті Түркістанның жергілікті халықтарының
төл өкіметіне айналдыруға, большевизмге ұлттық сипат беруге ұмтылды. Әрине,
жасы жиырмаға жетпеген балаң жігіттен зор саяси бағдарлама күту де орынсыз
талап болар еді. Сөйтсек те, біз Ораздың өзі туып-өскен Жетісу өлкесіндегі
шым-шытырық окиғаларға, күрт өзгерістерге, шегіне жете шиеленіскен күрес
пен арпалысқа бел шеше кіріскенін көреміз.
Кеңес кызметіне тартылған Ораздың ең алғашқы сүлбелі ісі 1918 жылы
мамыр-кыркүйек айларында атқарған Верный қалалық-уездік кеңесінің
нұсқаушысы болуы еді. Сол жылы қазан айында ол кеңестердің алғашқы сьезінде
облыстық ұлт істері жөніндегі комиссары болып тағайындалды. Дәл осы кезеңде
Ораздың ұйымдастырушылық үгітшілік және шешендік таланты жан-жақты ашылды.
Жетісу тарихында ең алғаш рет ана тілімізде жарық керген Көмек газетін
ұйымдастырды.(5) 1919 жылы ақпанда ол Жетісу мұсылман әйелдерінің тұңғыш
сьезін шақыртады, сол жылы мамыр айында Жетісу ақындарының тұңғыш слетін
өткізеді. 1919 жылы сәуірде құрылып, қызу әрекетке кіріскен Мұсылман
бюросы республикадағы саяси билікті, мемлекеттік басқарудың негізінде
тұтқаларын өз қолдарына алуға тырысып, республиканы жеке-дара билеп-төстеп
отырған шовинистік ниеттегі орыс большевиктеріне қарсы ымырасыз күрес
жариялайды. Нәтижесінде маркстік көзқарас тұрғысынан алғанда, көпшелілер
бәрібір жер бетінен құрьш кетуі тиіс деген саясат ұстанған Тоболин,
Казаков,Успенскийлер бастаған шовинистердің үлкен тобы 1919 жылы қазанда
Түркістаннан қуылғаны белгілі. Мұсбюро төрағасы Т.Рысқұловтың ұсынуымен
Жетісу облыстық мұсбюросының жетекшілігіне келген О.Жандосов аса қысқа
мерзімде-ақ елеулі еңбегімен көзге түседі. О.Жандосовтың жанашырлық қызметі
мен табанды басшылығының арқасында облмұсбюро Жетісу қазақтарының, сондай-
ақ, қырғыз, ұйғыр, дүңған сияқты басқа да мұсылман халықтарының бірден-бір
қорғаушысына айналды.
Бұл кезеңдегі Жетісу қазақтарының жағдайы кең байтақ отанымыздың
басқа да аймақтарындағы қандастарымыздың жағдайы сияқты аса ауыр еді Тек
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі мен оны қанға батырып, басқан кездегі
зобалаңды айтпағанның өзінде, бас сауғалап көршілес Қытай аймағына ауған
қазақ-қырғыздардың саны 300000 адамға жетті. Үдере көшкен халықтың көрген
қасіреті адам айтқысыз мөлшерде болды. Олардың тастап кеткен дүние-
мүліктері талан-таражға ұшырап, мекендері жермен-жексен етілген еді. Патша
билік орындары жер мен мүлікті, төрт түлік малды тартып алудың жоспарын аса
ыждағаттылықпен іске асырған еді. Қазақтарды жерінен айырар қатаң жаза —
олар үшін лайықты жаза болмақ — деп ұран тастаған болатын генерал-
губернатор Н.Куропаткин. Жетісуда әлі де кескілескен айқас жүріп жатты.
Жиырмасыншы жылдың басында Анненков бандалары Қызыл Армияның шабуылға
шығуына мол мүмкіндік жасап отырған Черкас қорғанысына қауіп төндірді.
Черкастықтар Совет өкіметі үшін қажырлылықпен күресті. Бірақ олар үлкен
қате жіберді. Олардың соғыс күштері бір орталыққа, бір қолға
бағындырылмады. Осындай ер басына күн туып, етікпенен су кешер
кезеңде Ораз Жандосов Жетісу майданының штабынын, жұмсауымен бір топ
коммунистер мен комсомолецтерді бастап жау тылына өтті. Онда қазақтар
арасында большевиктік саяси жұмыстар жүргізді. Анненковшылдардың ішінен
іріткі салды. Жау әскерлері арасынан бүліне бастады. Бұл қиын да, қызық та,
әрі әрбір минуты қауіпті жұмысты ойдағыдай атқарып келген Жандосовты тағы
бір ауыр жұмыс күтіп тұрды. Төтенше комиссия үштігінің бірі ретінде жау
жайлаған жерлерге Совет өкіметін орнатуға жұмсалды. Бүгін бұл жерде
Анненков бандалары жайлап жатса, артынан олардың қалғандарын, құйыршықтарын
құртып, Жандосовтар революциялық комитеттер құрып, Совет өкіметін
орнатты. Жетісудың солтүстік аудандарында Советтердің басына
большевиктерге ең берілген адамдар таңдалып қойылды. Осының бәрі
анненковшылдармен жанталаса аралас-құралас жүріп, қым-қиғаш күрес үстінде
өтті. Пәрменді насихаттың, жауды іштен ірітудін, нәтижесінде осы кезеңде
Алашорданың, Семей жағынан келген көптеген қазақ жігіттерінен құралған
солдаттарын және Уақытша үкіметтің жетісулық бастығының бірі Тынышбаевты
қоса қолға түсірді. Олардың соңынан тағы біразы үгіттеліп, большевиктер
жағына қару-жарағымен етті.(6)
Совет өкіметінің жаулары соғыс бітіп, интервенттер мен ақ
гвардеецтерді жойғаннан кейін де күресін тоқтатқан жоқ. Бұрынғы үстем
тап негізгі соққыны облыс орталығы Верныйға бағыттады. Олар Алматы
гарнизонының арасында контрреволюциялық үгітті күшейтті. Орыс
шовинистері, қазақ ұлтшылдары ұлт араздығын қоздырды. Осындай қиын
кезеңдерде Алматыға Түркістан майданы соғыс-революциялық Советінің
уәкілі, аңызға айналған Чапаев дивизиясынық комиссары Дмитрий Фурманов
келді. Соған қарап тұрғандай Алматыда бүліншілік бұрқ өте түсті. Бұрынғы
мен большевикпін деп көкірегін ұрып жүргендердің біразы буржуазияны жақтап
кетті. Ал Жетісудың солтүстік майданында да Калашников сияқтылар өзі қожа,
өзі би болып, ешбір өкіметті тыңдауды қойды. Сондықтан да Фурманов
Жандосовты майданға аттандырды. Өйткені қызыл атын жамылғандарды
әшкерелеп, әскерлерді дұрыс басқару үшін Жандосов сияқты
ақылды, ысылған ұл керек еді. Ол Қапал, Жаркент, Лепсі уездеріндегі Қызыл
Армияға басшылық етті. Осы кезде Москвада өтіп жатқан Советтердің
бүкілодақтық IX съезі соғыста жүрген Ораз Жандосовты Энукидзенің ұсынысы
бойынша Советтердің Бүкілроссиялық Орталық Атқару Комитетінің мүшесі
етіп сыртынан сайлады. Жетісуда жау ада-күде жойылып бітті. Соғыста
сыннан өткен жалынды революционер артынша Жетісу облыстық соғыс-
революциялық комитетінің председателі болып белгіленді. Сонымен бірге ол
облыстың қосшы одағын да басқарды.
Жандосов жергілікті халықтан Қазыл Армия бөлімшелерін құруға белсене
қатысты. Ол туралы басқа сөз айтып жатпай-ақ бұл жөніндегі істеген көп
жұмысының бірін дәлелдейтін мына бір телеграмманы келтірсек те жеткілікті
болады:
Түркстан Орталық Атқару Комитетіне. 19 декабрьде Верныйға Верный
уезіндегі көшпенді қазақтардық тоғыз болысынан бес тәулік ішінде алынған
225 адам - Қызыл Армияға өткен еріктілердің шеруі келді.
Ерікті-атты әскерлер біразы өздерінің, біразы жергілікті ауыл
жұртшылығының еркімен берілген атымен, ат-тұрманымен тартылды. Еріктілер
Верныйда құрылған қазақ-қырғыз бөлімшелерінің қатарына қосылды.
Шеруді гарнизонның қатысуымен әскери және азаматтық өкімет
салтанатпен қарсы алды. Еріктілер шеруінің қалпын бұзбастан қызыл
әскерлердің клубына барды. Онда біз митинг өткіздік, онда еріктілерді
шығарып ала келген жергілікті өкілдер сөз сөйледі.(8)
20 декабрьде еріктілер алынған болыстардың өкілдері қатысқан
-облревком мен уездревкомның біріккен отырысы болды. Соңында оларға
қонақасы берілді.Еріктілерді алған және үгітті басқарған мен, шеру Верный
қаласына менің әміріммен кірді.
Мұны Советтік Жетісудағы белгілі оқиға ретінде хабарлап отырмын.
Жалпы көңіл күй, жалпы ұран, бұл оқиғаның саяси маңызы әскерге алынғандар
өкілінің бас қосқанда сөйлеген мынадай сөзімен былай сипатталады. Совет
өкіметі қазақ кедейлерінің жайын ұқты, қазақ кедейлері де Совет өкіметін
түсінді. Сол, Совет өкіметі қазақ еңбекшілері бұқарасының өзімен бірге
екеніне сенсін.(9)
Шынында да бұл оқиға қазақ халқы ниетінің революциялық саналылық пен
белсеңділік жағына ауып отырғанын, немесе ауғандығын көрсетеді.
Қайткенде де қазақ бұқарасы керенау аққаулықтан іргесін алыс салды
және өзін қорқытып келген қанауға революциялық жалынмен жауап беруде.
Еріктілер келіп жатыр. Еріктілер алу жүргізілмегеи қазақ болыстары
өздерінің өкпесін білдіруде. Егер 13 декабрьде қазақтан қызыл құрамалар
ұйымдастырудың мүмкіндігіне күмән туғызуға болса, енді 18 декабрьде қазақ
халқы қызыл жауынгерлердің қолын кез келген уақытта сапқа тұрғызып бере
алады деп батыл айтуға болады.
Облыстық соғыс-революциялық комитетін басқарып Жандосов Совет өкіметі
жүктеген зор шараларды жүзеге асырды. Бұл шаралар қаншалықты қиын болса,
соншалықты игілікті де болатын. Соғыстан кейін тұралап қалған ауыл
шаруашылығын қалпына келтіру, кедейлердің мүддесін қорғау, байларды барынша
ауыздықтау, отарлау саясатының салдарынан құруға таяған халық мәдениетін,
мұрасын жандандыру, елді артқа тартып келген сауатсыздықты жою, бірлі-
жарымды бас көтерген жауларды ұясында тұншықтыру, ең маңыздысы жер-су
реформасын жүргізіп, Совет өкіметін нығайта түсу - осының бәрі революциялық
комитеттің белсене атқарған ісі болды. Жандосов осының барлығын халық
мүддесіне сай орындап шықты. Отарлаушылардан 470 мың гектар жер өз елінде,
өз жерінде отырып бұратана атанып, отарлау саясатының 1916 жылғы жазалаушы
отрядтың кесірінен шөл-шөлейт, тәлімі, құмды жерлерге босып кеткен қазақ
пен қырғызға үстем таптан тартып алынып берілді. Ал ең азулы деген шынжыр
балақ, шұбар төс шонжарлар, отарлаушы-кулактар Жетісудан аласталды. Олардың
мал-мүлкі конфискеленіп, үрерге иті жоқ, сіңірі шыққан кедейлерге бөлініп
берілді. Бұл үлкен жұмыс көбіне Жандосов ұйымдастырған қосшы одағы арқылы
жүргізілді. Ал қосшы одағы ұлттардың арасындағы сол кездегі ең жақсы
дәнекердің бірі болды.
Партияның X съезі екінші мәселе етіп насихат-үгіт жұмысын қарап, оған
зор маңыз берді. Әсіресе, патшалық Россияның алыс түкпірдегі отары болып
келген Советтік Түркістан республикасы бұл маңызды іске зәру еді. Бұл
жұмысты жолға қою істе сыналған, білімді, жан-жақты тәжірибесі бар Ораз
Жандосовқа тапсырылды. Ол Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің насихат
және үгіт бөлімін басқара отырып, Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің
саяси бюросының мүшесі болды. Көп ұлтты бұл республиканың насихат жұмысын
жолға қойған, олардың ұлттық дәстүрлерін құрметтеумен бipге Жандосов
ескінің қалдығымен аяусыз күресті. 1923 жылы ол РКП (б)-ның XII съезіне
делегат болып қатысты.
Сол жылы Жандосов Москваға Тимирязев атындағы ауыл шаруашылық
академиясының экономика факультетіне оқуға түсті. Бірақ Совет үкіметінің
мүшесі, тәжірибелі, сыннан өткен большевикті осылай оқумен ғана қалдырып
қоюға болмайтын еді. Сондықтан да ол ОГПУ-дің басқарма мүшесі болып
бекітіліп, Лениннің серігі Ф. Э. Джержинскиймен тізерлесіп отырып
жұмыс істеді. Ораз Жандосов партияның XII, XIV, Советтердің бүкілодақтық
II, VII, VIII съездеріне делегат болып қатысты. 1919-1922 жылдарды РКП (б)
Жетісу облыстық Комитетінің пленумы және бюро мүшесі, 1920-1925 жылдары
Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің пленум және бюро мүшесі, 1925-
1937 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің пленум және бюро
мүшесі, 1920-1924 жылдары Түркістан республикасы міндеттерінің Орталық
Атқару комитетінің және оның президиум мүшесі, Советтердің Бүкілроссиялық
Атқару комитетінің мүшесі, СССР Советтерінің Орталық Атқару Комитетінің
Ұлттар Советінің мүшесі, Қазақ ССР Советтерінің Орталық атқару комитетінің
және оның Президиумының мүшесі болып сайланды.
1.2 О .Жандосовтың саяси-қоғамдық қызметі.
Революциядан соң билеп-төстеген орыс большевиктерінің жергілікті халыққа
карсы жасаған жауыздығы патша заманындағыдан бетер болды. Аштық пен індет,
жұт пен салық, тәркілеу мен тонау, заңсыздық пен шарасыздық халықты сеңдей
соғыстырды. Аса ауыр саяси жағдайда құрылып, кызметке кіріскен
облмұсбюроның халық тарапынан зор беделге ие болғаны осындай ақуалда өзінен-
өзі түсінікті еді. Ол кездегі Жетісу облысын басқару оңай емес еді. Шығысы
қазіргі Семей облысынын, Үржар, Мақаншы, Аякөз, батысы қазіргі Жамбыл
облысының Шу, Мойынқұм, Мерке, Қордай аудандарын, қазіргі Алматы облысын
тұтас, Ош облысынан басқа Қырғыз жерін тегіс қамтитын зор өлке бірнеше
ұлттың мекені болатын. Халқының көпшілігі қазақтар, оның сыртында
қырғыздар, орыстар, украиндар, өзбектер, ұйғырлар, дунгандар да бар еді.
Осы ұлттардың барлығына Совет өкіметінің идеясың таратып, қыстақтар мен
ауылдарда революциялық комитеттерін ұйымдастыру үшін Жетісу облыстық ұлт
істері комиссариаты құрылды. Бұл жауапты, маңызды, әрі өте қиын іске партия
жалынды жас революционер, большевик Ораз Жандосовты комиссар етіп
тағайындады.
Жетісу облыстық партия комитеті осы жұмысқа жіберген күннен бастап
Жандосов Жетісуды мекендеген ұлттар арасында достық қарым-қатынас орнатуды,
олардың мүддесі жас совет мемлекетінің мүддесімен ұласып жатуы жолында
аянбай еңбек етті. Ол өз басын бәйгеге тігіп Коммунистік партиянын,
лениндік ұлт саясатын жүзеге асырды. Ол бұл еңбекші тап өз бақытын қолына
алған шақта орыс халқының зор көмегі болғанын, тек барлық ұлттардың
кедейлері бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып, бірігіп мықты достық
одақ құрғанда ғана дегеніне жететінін түсіндіріп отырды. Қазақ тілінің
жетігі Жандосов алтау ала болса, ауыздағы кетеді, бесеу берік болса
берместі алады деп мақалдап ескертіп отырушы еді. Жандосов басшылық еткен
осы ұлт істері жөніндегі бөлім лениндік ұлт саясатын жүзеге батыл асырды.
1918 жылдың 10 декабрінде ұлт істері бөлімі Ауылда совет органдарына
басшылықты жақсарту мақсатымен басқару істерін еңбекшілердің ана тілінде
жүргізу болыстық атқару комитеттеріне тапсырылсын деп қаулы қабылдады.(10)
Бұл қаулы іле-шала жүзеге асырылды. Бұрын өз жерінде, өз елінде отырып
отаршылдардан ықтап басқару істерінен қағажу қалған жергілікті халық -
қазақтар Октябрь социалистік революциясының арқасында өз тілінде жұмыс
жүргізуге, басқаруға қолы жетті. Бұл бөлім бұдан басқа да есте қаларлық зор
жұмыстар жүргізді. Сол жылы бөлім Еңбекші әйелдер одағын құрды. Мүшесі
мыңға жеткен бұл одақтың алты жүз мүшесі қазақтың кедей әйелдері болды.
Бұрын от басы, ошақ қасынан аса алмаған, саудагердің саудасы болған,
найзагердің олжасы болған қазақ әйелдері күңдіктің түндігін түріп тастап
тұңғыш рет жиналыстарға қатыса бастады. Бөлім көшпенді тұрмыстан
отырықшылыққа айналу туралы мәселені қарап шешті. Комиссардың өзі жалықпай
үгіт жұмысын жүргізіп, газеттерде үнемі отырықшылыққа айналудың маңызын
түсіндіріп мақалалар жазып тұрды. Осы кезде Жандосов халық арасында үлкен
беделге ие болды, оны Жетісу облысы іскер, батыл қызметкер ретінде білді.
Сол мерзімде Мухбир, Көмек, Тілші, Еңбекші қазақ, Советская
степь, Жаңа мектеп, Қызыл Қазақстан сияқты басылымдар жарық көріпті.
Бұларда көптеген проблемалық материалдар жарияланған. Олардың авторлары
мемлекет қайраткерлері мен интеллигенция өкілдері. Солардың арасынан газет,
журналға көп қатысқандардың бірі -Ораз Жандосов екен.
Біз Ораз Жандосовты ірі мемлекет қайраткері ретінде жақсы білеміз. Ал,
оның публицист болғанын, кезінде проблемалық мақалаларды көп жазғанын жалпы
журтшылықтың біле бермеуі мүмкін. (12)Ораз Жандосов өз уақытысында өте
сауатты болған адам. Ол орыс және қазақ тілдерін жетік меңгерген азамат.
Мұның, әрине, өзіндік себептері бар.
Айталық, оның әкесі Қиқым кедейліктің тауқыметін көп тартады, жастайынан
орыс байларына жалданып, күнелтеді. Міне, бұл оның орыс тілін үйренуіне
түрткі болады. Осыбір оқиға себепші болған болу керек, кейіннен ол баласы
Оразды Алматы (Верный) қаласындағы орыс гимназиясына оқуға береді.
Зерек бала бұл оқу орнында жақсы оқиды. Сондықтан да болу керек, оны
достары кезінде ғалым бала деп атап кеткен.
Орыс гимназиясын ойдағыдай бітірген Ораз қызметте біртіндеп өсе береді.
Кейіннен ол Қазақстан Өлкелік партия комитетінің үгіт-насихат бөлімі
басшысына дейін көтеріледі. Осы жұмыстарда жүргенде ол қазақ халқының
келешегі үшін жан аямай тер төккені байқалады. Әсіресе ол халық арасынан
шыққан таланттарды қолдауға үлкен күш салады. Ілияс Жансүгіров, Жамбыл
Жабаев сияқты еліміздің біртуар ұлдарының творчестволық жағынан өсуіне
жағдай жасайды.
Сондай-ақ ол мемлекет алдында тұрған проблемалар жөнінде көптеген
мақалалар жазған. Бұл мақалалар сол кездегі Еңбекші қазақ, Советская
степь газеттерінде және басқа журналдарда басылған. Бір атап көрсететін
нәрсе - ол мақаланы екі тілде бірдей (орысша, қазақша) жазған. Оларда
көкейкесті мәселелер тілге тиек етілген. Солардың кейбіреулерінің фактілері
бүгінгі біздің тұрмыс-тіршілігіміздегі түйткілдермен үндесіп жатады.
Ұлт істері жөніндегі бөлім 1919 жылдың январында қазақ тілінде
Көмек атты газет шығарды. Революцияның осы отты жылдарында-1919 жылы
Жандосовтың жеке инициативасымен ұлт істері бөлімі Жетісу ақындарының
слетін шақырды.(13) Комиссар Жандосовтың өз қолымен жазған қаулысында былай
делінген еді: Халық поэзиясын жинайтын әрі сақтайтын уақыт жетті. Осы
мақсатпен облыстың барлық халық ақынын осыған жұмылдыру керек, солардың
көмегімен түрлі жинақтар, сондай-ақ басқа нәрселерді де бастыру керек.
Сөйтіп халық поэзиясы мен әдебиетін -жинап алу керек. Ақындар жай өлең,,
тақпақ, айтыс-әңгімелер және басқа түрлі жолмен әлеуметтік өмірдің идеясы
мен коммунистік большевиктер партиясының программасын халыққа түсінікті
тілде, халық санасына жеткізе алады. Бұл слетке облыстың уездерінен 19
ақын келді. Соның ішінде совет поэзиясының алыбы Жамбыл да бар еді. Слет
айға созылды. Олардың аузынан қазақтың әндері, өлеңдері, мақалдары мен
мәтелдері жазылып алынды. Жетісудағы 1916 жылғы көтеріліс жөнінде де көп
материал жиналды.
Он тоғызыншы жылдың июль айында Ораз Жандосов Жетісу облыстық партия
комитетінің секретары болып сайланды да, коммунист мұсылмандар бюросының
председательдік жұмысын жүргізді. Бұл кезде Мұсылмандар арасында
коммунистік насихаттың апталығы өткізілді. Соның нәтижесінде көптеген
кедей қазақтар, қырғыздар, тағы басқа ұлттардың өкілдері Россия коммунистік
большевиктер партиясының қатарына өтті. Ауылдарда дауылдап митингтер,
жиналыстар өтіп, насихат жұмысы қыза түсті. Оны еске түсіре келіп отызыншы
жылдары большевик М. Кансиров былай деп жазып еді: 1919 жылдың декабрінің
басында мені обком секретары Жандосов жолдас өзіне шақырды. Ол жалғыз емес.
Оның кабинетінде Ташкенттен келген Ақчурин бар екен... Әңгіме облыстың
қанақ жастарын Коммунистік одаққа ұйымдастыру туралы болды... Ақыры 17
декабрьде қалалық клубта қазақ жастарының бірінші құрылтай жиналысын
өткіздік... Жастар Одаққа қуана кірді. Ол күн санап емес, сағат санап
өсті(14).
Міне, Жетісудың партия, комсомол ұйымдарын құрудағы Жандосовтың
ролі осындай еді.
1924 жыл өз жаңалығын ала келді. Бұл кезең лениндік ұлт саясатының
нақты жүзеге асуымен сипатталса керекті, ұлт республикаларын бөлу сияқты
ірі істер қолға алынды. Қазақстанның бұдан былай нығаюы және өркендеуі үшін
мұның зор маңызы болды. Орта Азияда ұлт республикалары құрылып,
бұрын Түркістан республикасының құрамында болған Жетісу, Сырдария
облыстары, Қарақалпақстан, Қазақ Автономиялы Советтік Социалистік
Республикасына кірді. ВКП (б) Орталық Комитеті Ораз Жандосовты
академиядағы оқуынан шақырып алып, оны Қазақстанға жіберді. Ол Қазақстан
Өлкелік партия комитетінің секретары болып сайланды. Ол кезде
Өлкелік Комитетте екі ғана секретары - бірінші секретарь мен секретарь
болды. Өлкелік Комитеттің секретары насихат және үгіт жұмысымен
айналысты). Бұл зор, жауапты жұмыста Жандосов мәдениет, әдебиет істеріне
айрықша көңіл бөлді. Қазақстан жазушылар одағы осы кезеңде құрылды,
Қазақтың Әуезов атындағы академиялық драма театры осы уақытта шаңырағын
көтерді. Қазақтың мемлекеттік баспасы осы бір шақта ұйымдасты. Қазіргі
Қазақстан әйелдері, Қазақстан мектебі журналдары шыға бастады. Өз
алдына іргелі мемлекет болған қазақтың жас республикасының мәдениеті қаулап
өсіп келе жатты. Қазақтың талантты ақыны Ілияс Жансүгіровты тауып, тұңғыш
кітабының жарық көруіне себепші болған сол Жандосов еді, дарынды ақын, әрі
композитор Кенен Әзірбаевтың әнші, әрі композитор ретінде танылуы да сол
Жандосовқа байланысты болатын. Ақырында Отанның игілігі үшің творчествосын
өрістетіп, ұлылығын танытуға Жамбылға жағдай жасаған, облыстық Советтің
атқару комитетіне арнаулы мәселе қойған да сол еді. Жандосовтан жәрдем
алып, оқуға аттанып, республикамыздың айтулы ғалымы болған интеллигенттер
көп. Өлкелік партия комитетіндегі партиялық жауапты жұмысымен қабат
Жандосов ұзақ уақыт Еңбекші Қазақ, Степная правда газеттерінің
редакторлық міндеттерін де атқарды, байларды тап ретінде тұқыртып, мал-
мүлкін конфискелеуге, Қазақстанды индустрияландыруға, коллективтендіруге,
сөйтіп түрі ұлттық, мазмұны социалистік республикамыздың іргелі, мәдениетті
ел болуына зор жігермен ат салысты. Сонымен бірге ол Өлкелік Комитеттің
бірінші секретары болған Ф. И. Голощекин сияқтылардың істегі өрескел
(теориялық және практикалық) қателерін батыл көрсетіп отырды. Совет өкіметі
жылдарындағы осындай ұлы өзгерістер болып жатқан кезеңде сан-алуан жұмыста
оның өзінің де қателесіп кетуі әбден ықтимал еді. Революциянын,
Қазақстандағы шешені болған большевиктің Қазақстанның ағарту халық
комиссары, Алматы облыстық Совет атқару комитетінің председателі болған
жылдары да жемісті еңбек ету шағы еді.
ІІ Тарау. Ораз Жандосов және тоталитарлық жүйе.
2.1 Қосшы Одағы және ондағы Ораз Жандосовтың атқарған қызметі.
1921-1922 жылдары жүргізілген жер су реформасында қазақ және орыс
еңбекшілерін кеңестік құрлысқа тұруға жағдай жасады, патша өкіметінің
аграрлық қатынас саласындағы отаршылдық мұрасына соққы берді, қоныс
аударған кулактардың экономикалық қуатын мық-тап кемітті. Қазақ ауылындағы
патриархтық – феодалдық бастауларды әлсіретті, тамырын жойды.
Осы одақтың қимыл-әрекеті негізінде қазақ халқы мен мекендеген өзге де
ұлт өкілдерінің интернационалдық достығына игі бастаулар берді, қаналған
халықтардың саяси одағының нығаюына, халықтар достығының берік бола түсуіне
жағдай жасады.
Ауыл шаруашылығын қалпына келтіруді ұйымдастыру үшін ауыл шаруашылық
кредит қоғамы құрылды. Олар өз қызметін ең алдымен кедейлер мен орта
шаруалар, совхоздар, бірігіп жер өңдеу серіктеріне көрсетті, солардың
пайдалануына жағдай жасады. Кеңестер кедейлер мүддесін байлар мен
кулактардың озбырлығынан қорғады. Шаруалар-дың қоғамдық өзара көмек
комитеттері – Қоғам шаруалардың жерді, ауыл шаруашылығы өнімдерін
өңдеуге, меншігіне ауыл шаруашылық машиналарын, сондай-ақ ұсақ
кәсіпорындарды: дирмен, наубайхана, асхана, майшайқағыш, қапахана, кірпіш
заводтары, т.б. сатып алуға жәрдемдесті. Қосшы одағы орыс
деревняларындағы шаруа коми-теттерінің жерді қауымдасып, жыртуы,
жарналарды, ақшалай және материалдық қорлары, басқарудың ұжымдық формасы
болумен кооперацияның алғашқы формасын өмірге әкелді. Олар серіктер мен
колхоздар құру жөнінде бастама көтеріп отырды. т.б. (15)
1921 жылы ақпан айындағы Жер-су реформасы Түркістан өлкесінің көптеген
аудандарында, оның ішінде Алматы, Қапал, Шым-кент, Әулиеата уездерінде
жүзеге аса бастады. Бұл реформа ауылдың еңбекшілер бұқарасын дүр
сілкіндіріп, кедейлер мен батрактардың арасында революциялық зор өрлеу
туғызды. Көптеген жиналыстарда, жиындарда, партияда жоқтар
конференцияларында кедей қазақтар Комунисттік партия мен Кеңес өкіметін
қызу құттқарды. Қазақ кедейлері мен батрактарының тұңғыш бұқаралық ұйымы –
Қосшы одағын ұйымдастыру мен оның қызметінде бұқараның өрлеуі ерекше айқын
көрінді.
Түркістан АКСР-інің партия ұйымдары революциядан іле-шалаақ ұлттық
деревняның еңбекші шаруаларының жергілікті жағдайларға икемді келетін
таптық ұйымдарын іздестіре бастады. Олардың бастамасы бойынша және
басшылығымен Қырғыз (қазақ) батрактары мен кедейлердің одағы, Шаруа,
жерсіз және жері аз дихандар мен шәйіркелер одағы Және басқалары құрылып,
жұмыс істеді. Алайда олардың саны мейлінше аз болды. РКП(б) орталық
Комитетінде (С.Асфендияровтың, С.Атабаевтың, Т.Рысқұловтың, В.Познердің, И.
Сольцтің және басқаларының қатысумен) жүргізілген айтыс, пікір таластарының
нәтижесінде болыстық және бірқатар ауылдық партия ұяалары қызметінің
тәжірибесін есепке ала отырып, 1921-жылдың басында Қазақстаның оңтүстігінде
Қосшы одағы құрылды. Түркістан Коммунистік партиясы Орталық Комитеті
бекіткен Қосшы одағының жарғысы (уставы) оның басты міндеттерін:
- еңбекшілердің таптық сана-сезімін көтеруді:
- олардың мүдделерін қорғауды:
- Кеңес Одағы саясатына жәрдемдесуді белгіледі. Байлар, кулактар, еңбексіз
табыс есебімен өмір сүріп отырған және еңбегін қанаушы адамдар бұл Одаққа
қабылданбады.
Қазақстаның Оңтүстігінде осы Одақты құруда, оның тәжірибелік
қызметінде, сондай-ақ жер су реформасын жүргүзуде коммунистер Ж.Бөрібаев,
А.Розыбакиев және басқалар рөл атқарды. Бұқараның танымал басшысы,
большевик О.Жандосовтың рөлі ерекше болды. Он сегіз жасар жігіт шағында ол
жетісіда Кеңес өкіметін орнатуға қатысты, он тоғыз жасында коммунистік
партияға кірді.
Сенімді интернационалист О.Жандосов Азамат соғысы жылда-рында ұлт
істері жөніндегі облыстық бөлімді басқарды, жергілікті партия және кеңес
ұйымдарын нығайту үшін, қазақ даласында Ленин идеяаларын насихаттау үшін
көп жұмыс істеді. Ол Ақтөбе қаласында өткен бірінші бүкіл қазақстандық
кеңес конференциясында жетісулықтар делегациясын басқарды, бұл конференция
РКП(б) өлкелік ұйымдастыру бюросын құруды қажет деп тапты.
1921 жылы көктемде Жетісу 15 мың, орақ, 13 мың шалғы, 120 соқа, 200 мың
кез мануфактура, шай, сабын, сіріңке және тағы – тағысын алды. Қазақ
еңбекшілеріне жерлерді қайтарып беру – тонап алынған мүліктерді, астықты,
құрал – саймандарды жойып, жер комис-сияларының, Қосшы одақтарының белсенді
қызметкерлерін өлтірген кулактарға, қазақ ұлықтарына (старшиналарына) қарсы
келіскен таптық күрес үстінде өтті. Кеңесте мен Қосшы ұяаларындағы
өздерінің итаршылдары арқылы олар жер беруді тежеуге ұмтылды, арандатушылық
өсек – аяндар таратты, сөйтіп, қоныс аударушы орыс шаруаларын қазақ
шаруаларымен қақтығыстыруды көздеді.
Елдегі қайта құруларға апаратын социалистік реформаны жүргізудің
барысында қоныс аудару селоларының кедейлері менен орта шаруалары жөнінде
өрескел қателіктер мен бұрмалаушылықтар орын алды. Көптеген селолар
жеткілікті негіз болмаса көшірілді. Кеңес заңдылығына, кеңес өкіметі
саясатының таптық қағидаларына қарамастан троцкистік ұлтшыл элементтер
(Г.Сафаров және басқалары) кей кезде орыс шаруа халқының бәрін
басқыншылар (оккупанттар) деп аталатындырға бет алды қоса салды, ал
орта шаруаларды кулактар деп жариялап, олардың мүліктерін тәркіледі.
Қызыл әскерлер, азамат соғысына қатысушылар отбасшылары да басқа
аудандарға заңсыс көтерілді (16).
Қазақ АКСР-і партия ұйымының 1921жылғы жұмысына жасалған шолуды
мыналар атап көрсетілді:
- Ұлтшыл-уклонистер бұрынғы алашордашылармен бірге аграрлық
мәселені отаршыл орыстарға қарсы бірлесіп күресу үшін қырғыз (қазақ)
кедейлерін байларымен біріктіру арқылы шешуді ұсынады. Ал мұндай
көзқарасты Түркістан өлкесінің ұлтшыл-укланитері де білдірді. Алайда
коммунистік партия бұл көқарастарға батыл түрде тойтарыс берді, сөйтіп
бұқара партияның интерноцианалдық бағытын қолдады. Бұл жөнінде ұзын Қорғалы
және Қостек облыстарының 4100 кедейінің 1921-жылы В.И.Ленинге жолдаған
хатын келтіруге болады:
Жетісу облысының жерінде тұратын орыс, қырғыз (қазақ) және басқа да
ұлттардың кедейлері күш – бірлікте екенін енді түсінді, сөйтіп тізе қосып
жұмыс істеп, ақыл-ойын қосып бірге бастады.
РК(б)П Орталық Комитеті 1921-жылы қазанда реформа жүргізудің барысын
талқылады. 1922-жылы қаңтар Орталық Комитет Түркістан өлкесінің
коммунистеріне хат жолдап, онда патша өкіметі орнатқан барлыққатшылықтарды
дәйекті түрде жою, ұлтшылардың жалпы ұлттық тудың астында ұлтының
буржуазия өкіметін орнатуға тырысқан әрекеттерін тию негізінде өлкенің
еңбекшілірінің ынтымағы менене достық одағын нығайтуға бағытталған
Түркістан Комунисттік партиясының бағытын мақұлдады. Орталық Комитет
Түркістан өкіліндегі коммунистік қозғалыста кездесіп отырған
қиыншылықтардың атап көрсетті, шовинистік және ұлтшыл элементтерге қарсы
күресті күшейтуді талап етті. РКП(б) Орталық Комитеті, - делінді хатта, -
Жетісу жер реформасын санкцияларды (оны асығыс жүргізгенде, әрине,
жекелеген қателіктер мен олқылықтар болуы ықтимал еді), өткенге оралудың
қандайына болса да жол бермеуге, сондай-ақ Түркістан өлкесінде орыс халық
әрекетіне, яғни орталықтың қолдауына үміт артқан ұлттық азшылықтың
орташылдығына аясусыз тойтарыс беруге шақырды:
Орталық Комитет жаңа экономикалық саясатты партияның ұлт саясатына
қарсы қою әрекетінің бәріне тойтарыс берді, егіс ақпарат-тарын, ирригацияны
қалпына келтіруде кооперацияны, еңбекші шаруа-лар мен майдангерлерді қолдау
қажетігін көрсетті, товар айналымын дамытуға, өнеркәсіп кәсіпорындарын
қайта құруға, Кеңестерді еңбек-шілермен тығыз байланыстыруға, кедейлердің
байлар мен кулактарға кіріптарлықтан құтылуын жәрдемдесуге кеңес берді.
Орталық Коми-тетінің хаты Түркістан өлкесінің жауынгер бағдарламасына
айналды.
Бұл кезде Түркістан өлкесінде жер мәселесінде үлкен шаттық шыққан. Бұл
жерде Орталықтан келген қызметкерлердің өздері де бір ауызды болмаған.
Солардың бірі Г.Сафаров (бұл адамды кейбіреулер жергілікті халықтың деп
жүр, шындығында ұлтты еврей) патша өкіметі әкеліп орналастырған орыс
шаруаларының жерлерін жергілікті халыққа қайтару саясатын көтерген. Осы
жөнінде Жетісуда жергілікті халық пен атты қазақтар арасында үлкен жантал
шыққан. Турккомиссияның біраз уақыт бастығы болып тұрған М.Томский мен
Г.Сафаров арасындағы талас Орталық партия комитетінде де қаралыпты. Осы
мәселе жөнінде Бүкіл россиялық Орталық атқару Комитетінің хатшысы болған
И.Киселев пен О.Жандосов айтысып жүрді.
Ораз Жандосов Қиқымұлы халық шаруашылығын индустрияландыру қандай
мемлекет болса да, оның артта қалушылдығын жоюдағы бірден-бір дұрыс жол
екенін жақсы түсінген қоғам қайраткерлерінің бірі болып табылады. Ол
мемлекеттік және партиялық қызметтерде жүргенде жергілікті ұлт өкілдерін
көбейту-жергіліктендіру мәселесіне көп назар аударды. О. Жандосов әкімшілік
басқарманың жоғары деңгейінде отырғандарды қазақ тілінде сейлеуге мәжбүр
ететіндей етіп ұйымдастыруды ұсынды. О.Жандосов өзінің жасына қарамастан
іскер басшы, шебер ұйымдастырушы екенін 1969 жылы шыққан Жетісу газетінде
жарық көрген И.Тастамбековтың мақаласы дәлел бола алады. 1919 жылы
О.Жандосовтың: Біз Жетісуда қалайда ауылдағы кедей шаруалардың
басын құрап, ұйымдастыруымыз керек, мұны қалайда тездетуіміз керек - деген
сөзі әлі есімде. Ол кезде ақтар елді тонап, бүліншілік әрекеттер жасауда
еді. Мен, Шамалған болыстытынан 200-дей кедей шаруаларды бастап, Жетісуда
Пролетарский көшесіндегі аланда болатын жиынға келдім. ...Түс ауа
басталған жиналған ұзаққа созылды. Жиында Ораз Жандосов сөз сейледі:
- Өкімет кедейлердікі, бұдан былайғы жерде өздеріңе өздерің қожасыңдар,
олай болса жерде сіздердікі, бірігіп егін салыңдар, бұл үшін әскер
тәртібіндей берік тәртіп қажет - деді. Сонымен қатар ауылдағы кейбір
байлардың қол астынан әлі де болса шыға алмай жүргендерді қалайда ішке
тарту керектігін айтты.
Ораз бас қосудың негізгі міндетіне тоқталып, халықтың өзіне салмақ
тастай сөйледі. Кенет топ шінен еңселі қара торы жігіт алға ұмтыла түсіп:
Менің айтар бірер сөзім бар еді, - деп қалды дауысында сәл де болса діріл
бар. Жұрт бір сәт күбір-күбір етіп барып, су сепкендей тына қалды.
Жолдас Ораз, мұның бәрі жөн екен, бірақ егін егу үшін соқа-көлікті қайдан
аламыз?
Иә, соқа-көлік жетіспейтіндігі рас, сондықтан біз әзірше мойын
серікпен астық айдауымыз керек, яғни бірімізден соқа табылса, екіншіміз
көлік тауып осылайша бірлесіп еңбек етуіміз керек, - деді Ораз
Осыдан кейін бірсыпыра қызметкерлерді сол ұйымдастыру жұмысына
ел ішіне жіберіп, кедей батырақтардың тізімін алуға кірістік - деп жазылган
(17). 1999 жылы Ораз Қиқымұлы Жандосовтың туғанына 100 жылдық мерейтойына
арналып Әл-Фараби Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің ұйымдастыруымен
өткізілген ғылыми-теориялық конференция болып өтті. Осы
Университет ректоры, профессор К.Н.Нәрібаев осы ғылыми конференцияда
жасаған баяндамасында О.Жандосовтың өмір сүрген тарихи кезең оның жеке
тұлғасы үшін ғана емес, бүкіл қазақ елі, қазақстандықтар үшін де күрделі
оқиғаларға бетбұрыстарға, шиеленіскен күрес пен арпалысқа толы кезең
екендігіне тоқталған. Онда О.Жандосовтың 1921-1922 жылдары Жетісуда іске
асырылған жер-су реформалары тұсында кедей шаруалардың тұрмыс-тіршілігін
ұйымдастыруға үлкен септігін тигізген Қосшы одағын құру, қазақ ауылын
жаңа заман талабына сай бейімдеу, жаңа жас буынын өсіру сияқты кең ауқымды
мәселелерді шешуде анық көрінгендігін ерекше атап көрсеткен еді. Сондықтан
да біз, кейінгі ұрпақ, оның құрметті есімінің алдында әрқашанда басымызды
иіп, шексіз ризашылдығымызды білдіреміз және оның есімін мақтан тұтамыз
-деп сөзін аяқтаған болатын Әрине қазақ халқы үшін 1921-1922 жылдардағы
Қосшы одағының кедей шаруалардың жағдайын жақсарту жолындағы атқарған
қызметі өте зор. Өйткені Қосшы одағы 1920 жылы Түркістан
Республикасында құрылады. Бастапқы кезде Қосшы одағының орнында кедейлер
одағы жұмыс істеген. Кедейлер одағы Орта Азия мен Қазақстанда
кедейшілікке қарсы ұйымдасқан ұйымдардың кең таралмағандығын пайдаланып,
олар басқа ұлттық шаруашылықтан тұратын еңбекші таптың бірігуінің түрлерін
іздеді. Осыған байланысты КОКП және Кеңес үкіметі жергілікті еңбекшілерге
сүйеніп кедей шаруаларды қолдады. Міне, осындай біріккен одақтардың бірі -
кедейлерге құрылған одақ болып табылады. Бұл одақ 1919 жылы жазда
Қазақстанның оңтүстігінде құрылды. 1919 жылы 31 қазанда Түркістан
Республикасы Кеңестерінің Орталық Атқару Комитеті кедейлер одағының
бағдарламасын бекітті. Түркістан АКСР-не сол уақытта Жетісу және Сырдария
облыстары енген болатын. Бекітілген бағдарламасы бойынша, ұйымның
негізгі мақсаты -ауылды толық таптарға бөлу және еңбекші шаруалардың бай
мен кулактардан бөлінуі көзделген болатын. Негізі кедейлер одағының
бағдарламасына сәйкес -ауылдар мен қышлақтардан және ауыл одақтарынан
тұрды. Жалпы кедейлер одағының жиналасында астыртын сайлауға түскен 5
адамнан тұрды. Олар жарты жылға ғана сайланған. Бағдарлама бойынша кедейлер
одағы Орталық Республикалық басқармаға бағынбай, Орталық
мамандандырылған одақ Кеңесінің қарауында болды. Кедейлер одағының өз
қаражаты болған жок, өйткені оларда мүшелерінің төлем-ақысы анықталмаған.
Сондықтан олар Түркістан Республикасының жергілікті Кеңес аткарушы комитеті
арқылы Ішкі істер Халық Комиссариатына бағынады. Кеңес төңірегінде жері аз
кедейлердің бірігуінде осы одақ үлкен маңызға ие болды. Өйткені олардың
таптық мүдделерін қорғай отырып, Кенес үкіметінің тарапынан бөлінген
жерлерді кедейленген шаруалар мен диқаншылардың шаруашылығына бөліп
беріп, тиімді пайдалану көзделген. Контрреволюцияшыл күштерді
талқандағаннан кейін және жаңа экономикалық саясатқа көшу қажеттілігі
туындау кезінде жұмысшы табы мен казақ еңбекшілерінің мүддесін қорғап,
Кеңес үкіметі әлеуметтік кедейлер одағын және енбекші шаруалар одағын құру
міндетін өз алдына мақсат етіп қойды. Негізінде тек қана ауыл кедейлерінің
мүддесін ғана қорғайтын емес, сонымен қатар орта тап шаруаларының да
мүддесін қорғайтын одақтың керек екендігін көруге болады. 1921 жылы ақпан
айында Түркістан Орталық Атқару Комитеті жері жоқ және жері аз
диқаншылардың жарғысын бекітті. Бекітілген жарғы бойынша одақтан мақсаты
біріккен пролетарлар және жартылай пролетарлар тобының жергілікті
орындарда, қышлақтар мсн ауылдарда таптық жіктелулерді жүргізу және
пролетарлар одағының жергілікті кедейлермсн байланысын жүзеге асыру. Осы
кедейлер одағының жұмысын жалғастырушы, ауылдарда Кеңес үкіметін нығайту,
мемлекеттік және шаруашылық саласына қазақ еңбекшілерін тарту мақсатында
1921-1922 жылдары Қосшы одағы (Кедейлер одағы) құрылды. Қосшы одағы өз
еңбегімен жерді өңдейтін шаруаларды біріктірген одақ болды. 1921 жылы
құрылған Қосшы кедейлердің біріккен одағы болып табылады. Одақ құрамына
қабылдану үшін оның өзінің белгілі бір шарттары болды. Сондай-ақ одаққа
кіру үшін одақтың скі мүшесінің кепілдігі талап етілді. Жергілікті
әкімшілік орындары қазақ халқын жермен қамтамасыз етуді үш кезекке бөлді.
Ондағы бірінші кезскте, жер шаруашылығымен айналысатын жергілікті қазақтар
тұрды. Олармен бірге қазақ даласына 1918 жылға дейінгі келген орыс, украин,
өзбек, тараншылар және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz