X ғасырлардағы Ежелгі Славяндар шаруашылығы
1. X ғасырлардағы Ежелгі Славяндар шаруашылығы
2. Киев . Русь және Новгород мемлекеттерінің құрылуы.
3. Русьтің монғол.татар шапыншылығына қарсы күресі.
a. Монғолдардың Русьті жаулап алуға әзірлігі. Калкадағы шайқас.
4. Куликова шайқасы
5. Тоқтамыстың Москваға жорығы
6. Ресей тарихы.
a. Орыс жерін біріктірудің аяқталуы.
b. Татар.моңғол езгісінің жойылуы.
c. Басқа жерлердің қосылуы.
d. Реформалардың басталуы.
e. Тап күресінің шиеленісуы және сыртқы
f. қауіп қатердің күшеюуі.
g. ІV Иванның реформалары.
7. Қаћарлы Иванның опричина саясаты.
a. Ливон соғысын аяқталуы.
b. Сібірдің Ресейге қосылуы.
c. Ресей XVII ғ. басында. Шаруалар көтерілісі және Поляк . Швед әскерлерінің интервенциясы.
8. XVII ғ. антифеодалдық қозғалыс Ресей тарихында
9. шаруалар көтерілісімен аяқталды.
10. Поляк.Швед интервенттерінің басып кіруы.
11. XVII ғас. Соңы мен XVIIІ ғас. Бірінші жарт. Ресей.
12. І Петрдің билікке келуі және реформалары.
13. XVII ғ. бірінші ширегідегі Ресейдің сыртқы саясаты.
a. Балтық теңізінзде Швед флоты үстемеді.
b. ІІ Екатерина
c. 60.жылдары . 70.жылдардың басында Іl Екатерина жүргізген элеуметтік саясат
d. «Ағартушылық абсолютизмнің» саясаты
e. Е.И.Пугачев. Шаруалар соғысының бірінші кезеңі.
14. XVIII ғ. Орыс мәдениеті.
15. ХІХ ғ Ресейдің ішкі сыртқы саясаты.
16. Александр І билік кезені.
17. Кавказ халықтарының Ресей құрамына енуі.
2. Киев . Русь және Новгород мемлекеттерінің құрылуы.
3. Русьтің монғол.татар шапыншылығына қарсы күресі.
a. Монғолдардың Русьті жаулап алуға әзірлігі. Калкадағы шайқас.
4. Куликова шайқасы
5. Тоқтамыстың Москваға жорығы
6. Ресей тарихы.
a. Орыс жерін біріктірудің аяқталуы.
b. Татар.моңғол езгісінің жойылуы.
c. Басқа жерлердің қосылуы.
d. Реформалардың басталуы.
e. Тап күресінің шиеленісуы және сыртқы
f. қауіп қатердің күшеюуі.
g. ІV Иванның реформалары.
7. Қаћарлы Иванның опричина саясаты.
a. Ливон соғысын аяқталуы.
b. Сібірдің Ресейге қосылуы.
c. Ресей XVII ғ. басында. Шаруалар көтерілісі және Поляк . Швед әскерлерінің интервенциясы.
8. XVII ғ. антифеодалдық қозғалыс Ресей тарихында
9. шаруалар көтерілісімен аяқталды.
10. Поляк.Швед интервенттерінің басып кіруы.
11. XVII ғас. Соңы мен XVIIІ ғас. Бірінші жарт. Ресей.
12. І Петрдің билікке келуі және реформалары.
13. XVII ғ. бірінші ширегідегі Ресейдің сыртқы саясаты.
a. Балтық теңізінзде Швед флоты үстемеді.
b. ІІ Екатерина
c. 60.жылдары . 70.жылдардың басында Іl Екатерина жүргізген элеуметтік саясат
d. «Ағартушылық абсолютизмнің» саясаты
e. Е.И.Пугачев. Шаруалар соғысының бірінші кезеңі.
14. XVIII ғ. Орыс мәдениеті.
15. ХІХ ғ Ресейдің ішкі сыртқы саясаты.
16. Александр І билік кезені.
17. Кавказ халықтарының Ресей құрамына енуі.
ІІ-V ғасырларда орманды дала аумағының шығыс славяндар тайпаларының тек шамалы бөлігінде ғана өндіргіш күштердің сол кез үшін жоғары дамығандығы байқалады, осының өзі кейіннен заңды түрде ежелгі орыс мемлекетінің негізгі ұйытқысы болған территорияда таптардың қалыптасуы процессінің жаңадан ғана бастағаны туралы сөз қозғауға мүмкіндік береді. Анттарға белгілі болған және олар көне тіс ағашты, сондай-ақ темір түренді қолданған жер айдау егіншілігі ІV-ІX ғ.ғ орманды аймақтың қалың ішінде солтүстікке қарай тарады. Оңүстікте де, солтүстікте де қара бидай, бидай, арпа, сұлы бүршақ, атбас бүршақ, тары өсірілді. Бақша дақылдарынан шалқан отырғызылды. Техникалық дақылдар (зығыр, сора) егілді. Орманды аудандарда бұрынғысынша егіншіліктің жерді ағаштан арылту жүйесі, яғни ормандағы ағаштарды шауып, өртеп жібергеннен кейін тұқымды бірден жерге егу қолданылып жүрді. Осының нәтижесінде алғашқы жылдары мол өнім алынып, ал жердің қүнарлығы кеткен соң қараусыз қалдырылатын. ұй малдарынан сиыр, жылқы, қой, шошқа, ешкі өсірілді.
Дәл сол кезеңнің аяқ шенінде жер-жердің бәрінде қолөнер дамыды. Мамандар-ұсталар, құюшылар, алтын және күміс шеберлерді, сәл кейінірек қышшылар бөлініп шықты. Қолөнершілер поселкелері құрылды. қолҰнер шеберханалары кішігірім округтың ортасы болған қалашықтарда селолық молаларда және феодалдық қалалардың тұйіні бола бастаған тайпалық қалаларда шоғырланды. Орыс жерлерінің оңтүстігі мен оңтүстігінің арасында тарихи қалыптасқан айырмашылық бірте-бірте жойыла бастады.
ІХ-ғасырда славяндар мекендеген жерлер едәуір кеңейді. Славяндар Шығыс Европадағы ежелгі территориямен бірге солтүстік-шығыс угро-фии тайпаларының жерлеріне (ладоганың бойы жоғарғы Волга) қоныстанды және VІ-VІІІ ғасырларда топ-тобымен қара топырақты өңірді отарлады. Печенегтердің Х ғ. шапқыншылығына дейін славяндардың қолында егіншілікке өте қолайлы оңтүстегі кең аумақты жерлер болды. Қолөнер мен ауыл шаруашылығы жерді жеке семьяның күшімен өндіруге мүмкіндік беретіндей дәрежеге жетті. Рулық қауым көршілес қауымға айнала басталы.
Дәл сол кезеңнің аяқ шенінде жер-жердің бәрінде қолөнер дамыды. Мамандар-ұсталар, құюшылар, алтын және күміс шеберлерді, сәл кейінірек қышшылар бөлініп шықты. Қолөнершілер поселкелері құрылды. қолҰнер шеберханалары кішігірім округтың ортасы болған қалашықтарда селолық молаларда және феодалдық қалалардың тұйіні бола бастаған тайпалық қалаларда шоғырланды. Орыс жерлерінің оңтүстігі мен оңтүстігінің арасында тарихи қалыптасқан айырмашылық бірте-бірте жойыла бастады.
ІХ-ғасырда славяндар мекендеген жерлер едәуір кеңейді. Славяндар Шығыс Европадағы ежелгі территориямен бірге солтүстік-шығыс угро-фии тайпаларының жерлеріне (ладоганың бойы жоғарғы Волга) қоныстанды және VІ-VІІІ ғасырларда топ-тобымен қара топырақты өңірді отарлады. Печенегтердің Х ғ. шапқыншылығына дейін славяндардың қолында егіншілікке өте қолайлы оңтүстегі кең аумақты жерлер болды. Қолөнер мен ауыл шаруашылығы жерді жеке семьяның күшімен өндіруге мүмкіндік беретіндей дәрежеге жетті. Рулық қауым көршілес қауымға айнала басталы.
X ғасырлардағы Ежелгі Славяндар шаруашылығы
ІІ-V ғасырларда орманды дала аумағының шығыс славяндар тайпаларының
тек шамалы бөлігінде ғана өндіргіш күштердің сол кез үшін жоғары
дамығандығы байқалады, осының өзі кейіннен заңды түрде ежелгі орыс
мемлекетінің негізгі ұйытқысы болған территорияда таптардың қалыптасуы
процессінің жаңадан ғана бастағаны туралы сөз қозғауға мүмкіндік береді.
Анттарға белгілі болған және олар көне тіс ағашты, сондай-ақ темір түренді
қолданған жер айдау егіншілігі ІV-ІX ғ.ғ орманды аймақтың қалың ішінде
солтүстікке қарай тарады. Оңүстікте де, солтүстікте де қара бидай, бидай,
арпа, сұлы бүршақ, атбас бүршақ, тары өсірілді. Бақша дақылдарынан шалқан
отырғызылды. Техникалық дақылдар (зығыр, сора) егілді. Орманды аудандарда
бұрынғысынша егіншіліктің жерді ағаштан арылту жүйесі, яғни ормандағы
ағаштарды шауып, өртеп жібергеннен кейін тұқымды бірден жерге егу
қолданылып жүрді. Осының нәтижесінде алғашқы жылдары мол өнім алынып, ал
жердің қүнарлығы кеткен соң қараусыз қалдырылатын. ұй малдарынан сиыр,
жылқы, қой, шошқа, ешкі өсірілді.
Дәл сол кезеңнің аяқ шенінде жер-жердің бәрінде қолөнер дамыды.
Мамандар-ұсталар, құюшылар, алтын және күміс шеберлерді, сәл кейінірек
қышшылар бөлініп шықты. Қолөнершілер поселкелері құрылды. қолҰнер
шеберханалары кішігірім округтың ортасы болған қалашықтарда селолық
молаларда және феодалдық қалалардың тұйіні бола бастаған тайпалық қалаларда
шоғырланды. Орыс жерлерінің оңтүстігі мен оңтүстігінің арасында тарихи
қалыптасқан айырмашылық бірте-бірте жойыла бастады.
ІХ-ғасырда славяндар мекендеген жерлер едәуір кеңейді. Славяндар
Шығыс Европадағы ежелгі территориямен бірге солтүстік-шығыс угро-фии
тайпаларының жерлеріне (ладоганың бойы жоғарғы Волга) қоныстанды және VІ-
VІІІ ғасырларда топ-тобымен қара топырақты өңірді отарлады. Печенегтердің Х
ғ. шапқыншылығына дейін славяндардың қолында егіншілікке өте қолайлы
оңтүстегі кең аумақты жерлер болды. Қолөнер мен ауыл шаруашылығы жерді жеке
семьяның күшімен өндіруге мүмкіндік беретіндей дәрежеге жетті. Рулық қауым
көршілес қауымға айнала басталы.
VІ-ІХ ғасырлар бойына рулық-тайпалық байланыстар интенсивті түрде
ыдырай берді. Жеке семьялардың шаруашылықтық дербестігі берік топтасқан
рулық коллективтердің сақталып қалуы қажеттігін керек етпеді. Жеке
семьялардың күшімен жаңа жерлер жыртыла бастады. Рулық қауымнан шығып кету
мүмкіндігі туды, өзінде рудан қол үзіп кетушілер өлім-жітімге ұшырау
қауіпінен қорықпады. қауымның рулық тұйықтығы бөтен рулардан шыққандарды
қабылдаудың, жаңа жерлерді елдену процессінің және қауымдарды
патриархальдық құлдармен толықтырудың нәтижесінде бүзыла берді. Сол кездегі
елді мекендерде салынған үйлердің көлемі шағын болуына қарағанда
славяндарда бір некелі семьялар қалыптаса бастаған. Ендігі жерде туыстық
негізінде біріккен жеке семьялық селолық (көршілік) немесе территориялық
қауымды құрастырды. Меншікті егістік жер учаскелерін жеке пайдаланған бұл
қауым мүшелерінің сонымен бірге қауымға тиісті жерлерді (жайылымдарды,
ормандарды және т.б.) пайдалану правосы болды. Рулық қарым-қатынастар
бәрінен де қалың орманды жерлерде ұзақ сақталды.
Қауымның шеңберінде жеке меншік салты дамыды.Тазартылған жерге және
т.б. иемдену правосы пайдасы болды. VІ-ғасырдан бастап қаруға, жылқыға және
басқа мүлікке қойылатын меншіктің арнаулы таңбалар жүйесі жасалды.
Византияға жасалған жорықтар славяндардың алғашқы қауымдық
қатынастарының ыдырауына ықпалын тигізді, өйткені бұл жорықтар кезінде
оларға қатысушылардың бір сыпырасы, әсіресе тайпа шонжарлары-княздар мен
боярлар болып байитын.
Византияның VІ-VІІ ғасырлардағы деректерді ІV-VІ ғасырларда славян
княздарының есімдерін сақтап қалды. Кейбір жағдайларда князьдің әкесінің
аты аталды, мұның өзі биліктің мұрагарлікпен берілетінін көрсетуі мүмкін.
Осы деректердің өзінде славяндардың еліне айдап әкетілетін тұтқындар туралы
және оларды сатып алу туралы хабарлар бар. Сәтті жорықтар княздар мен
боярлардың жағдайын нығайта түсіп отырғаны даусыз. Рулық тайпаның ішінде
мүліктік жіктелу арта түсті. Тайпаның тұрақты жасағы бөлектеніп отырды,
оның мүшелері экономикалық және әлеуметтік жағдайы жөнінен өздерінің рулас
жамағайындарынан барған сайын ерекшелене түсті.
Егшіншіліктің дамуы, қолөнердің егіншіліктен бөлініп шығуы,
қауымдардың ішінде рулық байланыстардың ыдырауы, мүліктік теңсіздіктің
ұлғая түсуі, жеке меншіктің дамуытайпалық князьдықты басқару аппаратының
қабаттаса түсуі, сондай-ақ боярлардың күшеюі, міне мұның бәрі өндірістің
феодалдық жаңа әдісінің тууын демек, ерте феодалдық мемлекеттің қалыптасуын
әзірледі.
Киев – Русь және Новгород мемлекеттерінің құрылуы.
9 ғасырда қалыптасқан ежелгі орыс феодалдық мемлекеті тарихшылар
Киев –Русі деп те атайды.
Русьтің атын сарматтардың Роскалан тайпасынан шығарды. Русь мемлекеті
шығыс словияндар мекендеген 15 ірі аймақтан құрылды. Киевтің айналасында
ертеден -ақ поляктар тұрды.
ІХ ғасырда Ирандық географ Ибн-Хардад Бех Русьтер дегеніміз
словяндардың тайпасы деп көрсетті.
Русь мемлекетінің құрылуы фоедалдық қатынастар мен феодалдық қоғамның
антогонистік топтары қалыптасуының ұзақ процесінің заңды түрдегі
қорытындысы болып табылады. Русьтің астанасы Киев қаласы болғаны анық.
ХІІ ғасырда анағұрлым дамыған орыс жерлерінің бірі Новгород жерінде
княздық монархияларды өзгеше ерекше бір саяси құрылыс қалыптасты. Ильмен
және Чудь көлінің аралығында, Волхов, Ловать Великая, Молого және Мете
өзендерінің бойында жатқан жерлер Новгород -- Псков жерінің ежелгі кіндігі
болатын. Новгород республикасы жүйесінде ерекше автономиялы жағдайы болған
Псковта қолөнер мықтап дамыды. ХІІ ғасырдың ІІ жартысында Псков іс жүзінде
дербес феодалдық республика болды.
ХІ ғасырдан бастап Новгород Корелияның Подвиньенің Прионежьені және
кең байтақ солтүстік Поморьені жедел иемдене бастады. Сөйтіп бұлар
Новгородтың отарларына айналды. ХІІ-ХІІІ ғасырларда мұнда Новгородтық
шонжарлардың ірі вотчиналық иеліктері болды.
ХІІ ғасырда Новгород Русьтегі ең ірі және анағұрлым дамыған қалалардың
бірі болды. Новгород жерінде боярлық, ал одан соң шіркеулік ірі жер иелену
ерте қалыптасып, үстемдік құрды.
Новгородтың ХІІ-ХІІІ ғасырларда саяси тарихы тәуелсіздік жолындағы
күрестің халық бұхарасының антифеодалдық қимылдарымен және боярлар
топтарының арасындағы билік үшін күрестің шиеленіскен күрделі жағдайымен
ерекшеленеді. 14-15 ғасырларда ежелгі орыс халықтары негізінен туысқан үш
халық ұлы орыс халық, Украин және Беларусь халықтары шығады. Ежелгі ұлы
орыс халықтарының территориялық орталығы Владимир Суздаль және Новгород
жерлері еді. Солтүстік Шығыс Русьпен Новгород-Псков жерлерінің, сондай-ақ
Смолянск мен Черников князьдықтары жерінің бірқатар бөлігінің Москва
төңірегіне бірлесуіне байланысты ежелгі орыс тайпаларының диалектикасы
негізінде орыс тілі мен мәдени ерекшеліктері пайда бола бастады.
Русьтің монғол-татар шапыншылығына қарсы күресі.
Монғолдардың Русьті жаулап алуға әзірлігі. Калкадағы шайқас.
Шынғыс хан 1207 жылы Ертістің бассейінімен одан әрі батысқа қарай
’’Монғол атының тұяғы тиетін жерді’’ ұлыс ретінде үлкен баласы Жошыға
беруімен Европаға қарай шапқыншылық жорықтарының жоспарын белгілеген еді.
ХІІІ ғ. 30 жылдарына дейін Қытай мен Азияда соғысқан Монғол татарлар
болашақ ұрыс майданында пәрменді түрде стратегиялық барлау жүргізді.
Европалық елдердің саяси жағдайы, экономикалық және әскери патенциялы
жөнінде деректер жинады.
1223 ж. Жебе мен Сүбедейдің 30 мыңдық отряды Шығыс Европаға барлау
жоспарына аттанып, Оңтүстіктен Закавказье арқылы қыпшақтардың даласына
еніп, Волга мен Днепр арасында көшіп қонып жүрген қыпшақтар ордасының бірін
күлталқан етті. Бұлардың үрейі қшқан қалғандары Днепрдің арғы бетіне өтіп
кетті. Днепрдің төменгі сағасының батыс жағында көшіп-қонып жүрген қыпшақ
хандары орыс князьдықтарынан көмек сүрады. Олар Киевте жиналған съезінде
қыпшақтарға көмек көрсетуді ұйғарды, сөйтіп олармен қосылып, монғолдарда
қарсы шықты. Бұл Батудың шапқыншылығы қарсаңында орыс князьдықтарының
көпшілігі қатысқан соңғы әскери қимыл еді. Бірақ феодалдық қырқыстардың
салдарынан сол кездегі Русьтің ең күшті князьі Юрий Всевалодович
Владимрский жорыққа қатыспады. 1223 ж. 31 майда Калка өзеніне таяу жерде
біріккен орыс қыпшақ әскерлері монғол татарлардың негізгі күштерімен
кездесті. Бірыңғай басшылықтың болмауы, қимылдың үйлестірілмеуі және
князьдардың тіпті ұрыс үстінде қырықсуы, орыс полктары мен қыпшақтар үшін
шайқастың қайғылы аяқталуының бірден бір себепшісі болды. Калканың
жағасынан Руське орыс әскерлерінің 110 бөлігі ғана оралды. Русь бүрын
соңды мұндай ауыр жеңіліске душар болған жоқ еді.
Монғолдар орыс жасақтарының қалдықтарын Днепрге дейін қуып келді,
бірақ бұл шайқаста сиреп кеткен күшпен Русьтің ішіне басып кіруге олардың
дәті бармады. Шыңғыс ханның негізгі күштерімен қосылу үшін шығысқа қарай
шегінген Сүбедей Волга Болгариясының жеріне кіріп кетпек болды, бірақ ол
сәтсіздікке үшырады. Алайда қыпшақтар мен Русьтің күшін әскери барлау
жөнінде ол басатған отрядтің алдына қойылған негізгі міндеті орындалды.
20 жылдардың аяғында 30 жылдардың басында Монғолдар бір ғана Жошы
ұлысының күшімен қыпшақтардың, аландардың, башқұрттардың және Волга
Болгариясының жерін басып алуға әрекеттенді, бірақ ол сәтсіз болып шықты.
Сондықтан 1235 жылғы Қарақорымдағы құрылтайда Европа елдерін басып алу үшін
Батысқа жалпы Монғолдық жорық ұйымдастыру ұйғарылды. Жорықтың басына
Жошының ұлы Бату хан қойылды, оны кеңесшісі Сүбедей болды. Монғолдар 1236
жылы екпінді шабуылға шығып Волга Болгариясын тас-талқан етті. 1237 жылы
көктемі мен жазында Волга мен Дон өзенінің аралығындағы қыпшақ жерлерін
бағындырды. Орта Волгада буртастар мен мардваның жерлерін жаулап алды. 1237
жылдың күзінде Батудың негізгі күштері солтүстік-шығыс Руське баса көктеп
ену үшін Варонеж өзенінің жоғарғы сағасына шоғырланды. Русьте дайындалып
жатқан шабуыл жөнінде білмеулері мүмкін емес еді. Бірақ өз қырқыстарымен
басы қатқан князьдар ортақ жаудың алдында күш біріктіру үшін ештеңе
істемеді.
Бату Руське 120-140 мың жауынгерлерімен аттанды (олардың 40-50 мыңы
ғана монғол-татарлар еді, қалғандары бағындырып алған елдердің жауынгерлері
болды).
Русь сол кездегі Европа мен Азияның басқа да бытыраңқы феодалдық
мемлекеттері сияқты қатаң тәртіппен және бірыңғай команда берудің астында
топтасқан монғол-татардың атты әскерлеріне төтеп беріп, қарсы түратындай
сан жағынан пара-пар келетін қарулы қол шығара алмады.
Бүкіл Русь 100 мыңнан аса жауынгерлер шығара алар еді, бірақ
князьдардың араздығы мен қырқыстары жағдайында елдің бар күшін біріктіру
тіпті де мүмкін болмады. Князьдардың салт атты жасақтары, қару-жарағы және
жауынгерлік сапалары жағынан монғолдардың атты әскерлерінен басым болды,
бірақ олардың саны аз еді. ¤йткені князьдықтардың негізгі қарулы күштері
қару-жарағы ірі әскери дағдылары жағынан монғолдардан кем болған қала мен
село жасақтарынан құралды. Сан жағынан басым болу, ал мүның өзі далалық жер
жағдайында монғолдардың атты әскерлеріне көп артықшылықтар берді. Орыс
князьдарын негізінен қалаларды табандылықпен қорғап жауды әлсеретуді
көздеген қорғаныс тактикасын қолдануға мәжбүр етті. Бірақ орыс қалаларының
азын-аулақ қорғаушылары бар ағаш қамалдары феодалдық қырқыстар негізіндегі
дұшпанның онша көп емес отрядтарының қаланы қоршап алып, әбден титығына
жетуді көздеген енжарлық қимылдарына қорғаныста ұзық отырумен төтеп беруге
ғана жарамды болды. Бірақ қытайлардан алғаш қорған бұзғыш күрделі техниканы
пайдаланған және қамалдардың қорғаушыларын әлсіретпек үшін үздіксіз шабуыл
жасау тактикасын қолданған монғол-татарлардың қалың қолына ұзақ уақыт бойы
төтеп бере алмады.
1236 жылдың соңында Бату әскерлері Еділ өзенінің жағасына келіп
Бұлғар елін жаулап алды. 1237 жылы Еділ мен Дон өзендерінің аралығындағы
қыпшақтарды тізе бүктіріп 120-140 мың әскермен орыс жерлеріне шабуылға
дайындалды. Монгол-татар шапқыншылығы қарсаңында орыс жері жеке
княздіктерге бөлініп жатты. Бытыраңқы княздіктердің Бату әскерлеріне қарсы
тұруы оңай емес еді. Әскери күш жағынан монғол-татарлар артық болатын.
Әсіресе монғол-татарлардың атты әскері қуатты еді. Батудың соғыс өнерінде
бұрыннан пайдаланып келе жатқан қала бекіністерін бұзатын жеңіл құралдары
болды. Бұл құралмен орыс қалаларының ағаштан салынған бекінісін бұзу қиынға
түспетін бұған қосымша Бату әскерлері соғыс жүргізудің неше түрлі әдістері
меңгерді. Сөйтіп жолындағының бәрін жайпаған Бату 1237 жылдың қысында қалың
қолын Еділ өзенінен Рязань қаласына келіп жетті. Қыста шабуыл жасауды
күтпеген Рязаньдықтар айтарлықтай қарсылық көрсете алмады. Бескүн бойы
монғол-татар әскерінің шабуылына тойтарыс бергенімен басқа жақтан көмек
келмегендіктен Рязань қаласы жау қолына көшті. Келесі кезек орыстың ірі
Владимир Суздал княздігіне жетті. Алғашқы шайқас Ұлы Владимир князі Юрий
Всеволодович әскерлерімен болды. Монғол-татар әскерлері Колоно қаласының
түбінде княз Юрийдың әскерін талқандады. Мәскеу және Клиазма өзендерінен
өтіп бес күн қарсылықтан кейін Мәскеу қаласын алады.
1238 жылы 4 ақпанда Бату Владимир қаласын қоршайды қала халқы
айтарлықтай ерлік көрсетеді. Бірақ үш күннен арыға шамасы келмеген қаланы
қорғаушылар жеңіліс табады. Монңғол-татар әскері осылайша Ростов, Суздал,
Ярослав, Кострома, Углич, Тверь сияқты 14 қаланы бағындырып, Владимир
княздігінен Новогородқа қарай бағыт алды. Бірақ көктемнің ерте шығуы
орманды және батпақты Новгород жері алға қарай жүруге қиындық туғызады.
Және монғол-татар әскерлерінің де ұзақ соғыстан қажығаны сезіледі.
Сондықтан Бату әскерлері Оңтүстікке қарай бұрылады.
Жолында кездескен қалалар мен ауылдарды жаулап алып, 1240 жылы Киев
қаласына жетеді. Киев қаласын қорғауды Даниел мен Дмитрий княздері өз
қолдарына алады. Қала бекінісін бұзып кіру монғол-татар әскерлеріне оңайға
түспеді. Киев қаласы сегіз күн қарсылық көрсетеді. Күштің тең болмауы
княздердің дер кезінде күш біріктіре алмауы Киевтің жеңілуіне әкеліп
соқтырады. Монғол-татар шапқыншылары Киев қаласын талқандап, ежелгі
ескерткіштердің көбін жойып жібереді. Бірақ Бату хан княз Дмитрийдың
ерлігіне риза болып өлтіртпейді. Киев қаласын алғаннан кейін Бату әскерлері
Галич-Волынь княздігне аттанады. Батый орыс жерін жаулап алғаннан кейін
Польшаға, Чехия мен Венгрияға баса көктеп кіреді. Алайда бірнеше жылға
созылған жорықтардан әбден қажыған Бату әскерлері Европа елдеріне одан ары
кіре алмайды. Бату әскерлері Еділ өзенінің төменгі сағасына оралып, осында
1243 жылы Сарай-Бату қаласын салғызады. Алтын-Орда мемлекетін құрады. 1240-
1280 жылдар аралығында орыс жеріне монғол-татар үстемдігі орнайды. Бату
өзіне арнап Астана салдырып, сарай тұрғызғанымен уақыттың көбі Ұлан-байтақ
Қазақ сахарасындағы жайлауларда өткізеді. Алтын-Орданың астанасы алғашқы
кезде Бату қаласында (қазіргі Астрахан маңында) болса кейінірек Сарай
Беркеге көшіріледі.
Иван Калита
Калита князьдығы кезінде Москва князьдығы Солтүстік-Шығыс Русьтегі ең
ірі әрі күшті князьдық болды. Калитаның тусында орталықтандырылған
мемлекетті құруда үлкен роль атқарған Москва ұлы князы өкіметінің шір-
кеумен тығыз одақтасуы Цалыптасады. Калитаның одақтасы митрополит Петрдің
өзінің резиденциясын Владимирден Москваға көшіруімен (1326 ж.) соңғысы
бүкіл Русьтің шіркеу орталығына айналды, сөйтіп оның өзі Москва
князьдарының саяси позициясын анағурлым нығайтты.
Ордамен қарым-қатынаста Калита Александр Невский белгілеген хандарға
сырттай вассалдық бағыныштылық тәртібін, алым төлеудің дурыстығын, оның өз
князьдығында то-лық тоқтатылған, Руське жаңа шабуыл жасауға жол бермеу
бағытын сақтады, 40 жыл бойғы тыныштық қандай жақсы, орыс жерлерін жау-лап
алудан, шаруаларды күйзелтуден не түс-пек, турмыстың ауыртпалығын бастан
өткізген кедейлер, татар басңыншыларынан аулақ ты-ньіш өмір сүрсін
де...,—деп жазды жылнамашы Калитаның князьдық еткен кезіне баға бере
келіп.. Орыс жерлері экономиканы қалпына келтіріп, өркендету үшін,
езушілікті жою жолында алда тұрған күреске күш жинап алуға қажетті тыныс
алды. Калита өзінің бар қа-талдығымен және қайсарлығымен барлық орыс
жерлерінён алым жинауы Москва князының қолына едәуір қаржының жинақталуына
мүм-кіндік берді, сөйтіп оған Новгородқа және орыстың басқа да жерлеріне
саяси қысым жасауына жол ашылды. Калита қару күшіне сүйенбей-ақ өзіне
қарайтын жерлердің территориясын бай сыйлықтары үшін ханнан жеке жерлерге
(Галич, Углич, Белоозер) берілген жарлықтар—:купель есебінен кеңейте
білді. Калитаның князьдық қурғанын қорытындылай келе К. Маркс Москваның
негізінен Ка-литаның тусында күшейгендігін атап көрсетті. Калитаиың баласы
князь Семен Иванович (1340—1353) бүкіл Русьтің ұлы князы деген атақ алуға
ұмтылды, сөйтіп өзінің өктемділігі-мен және басқа князьдарға тәкаппарлықпен
қарағаны үшін Гордый деген атақ алды.
Куликова шайқасы
1380 жылдың жазында Орданың барлық күшін жинап Қырымдағы Гэнуэцкілер
отарларының Орда вассалы солтустік Кавказбен Повольже хадықтары жалдамалы
отрядтарымен күшейген Мамай Рязань княздығының оңтүстік шекараларына басып
еніп, одақтас Ұлы Литва князі Ягайло мен Рязань князі Олегтің күшінің
қосылуын күтті. Батыйдың қырып-жоюшылық зардаптарының қайталану қаупі
төнген русьтің бүкіл орыс халқы басқыншыларға қарсы күреске көтерілді.
Мамай әскерлеріне жалпы орыстар тойтарысын ұйымдастыруда, Русьті саяси
жағынан біріктіруде Москваның алғашқы табыстарының маңызы өте жоғары болды.
Москваға қысқа мерзімнің ішінде шаруалар мен қолөнершілерден орыс
жерлерімен княздықтарының бәрінен дерлік полктермен жасақшылар жинады.
Борянскмен полоцкіден өз полктерімен тіпті Олегтің ұлдарыда жетті, ал мұның
өзі Литва ұлы княздығының құрамына кіретін батыс-орыс жерлері мүддесінің
тығыз байланысының сақталғанымен бірлігінің айғағы еді. Мамаймен күресудің
москваға жау Тверлік, Нижегородтық және Рязандық княздер, сол сияқты ұлы
Новгородтты басқаратын боярларда бас тартты.
Москва князі Дмиттрийдің туы астына жиналған орыс жауынгерлерінің
жалпы саны 100-120 мың әскер болатын (Мамайдың қарамағындағы әскердің
саныда осы шамалас). Өмір бақи орыс княздарымен жергілікті воеводалардың
күші осыншалықты зор болмағанды-деп жазды жылнамашы. Ойдағыдай
ұйымдастырылған барлау жұмыстарының нәтижесінде Мамайдың аттануымен жоспары
Москвада дер кезінде мәлім болды. Дмитрий Иванович Мамаймен Ягайло
жасақтарын біріктірмей, бірінші соққыны негізгі қарсыластарына беруге бел
байлады. Тамыздың аяғында Донды бетке алған орыс әскерлерінің коломна
арқылы жүріп өткенін білген Ягайло, қарсы жақ жасақтарының сан жағынан
көптігінен сескеніп асығыс кері қайтып,істің артын бағып отырған Рязандық
Олегтіңде осыған орай Мамайға қосылуға батылы бармады. 1380 жылы
қыркүйектің 7нен 8 не қараған түні орыс жасақтары Доннан өтіп Куликованың
кең даласында, Непрядва өзенінің Донға құяр тұсында үлкен әскери бекініс
жасады. Бұл арада татарлардың тылдан шабуыл жасау қылығын іске асырмау да
ескерілген болатын. Мұнда орыстың негізгі күштерінен тыс Куликоваға таяу
жерде тәжірибелі қолбасшы Дмитьрий Боброк-Волотнецпен Серпуховтық князь
Владимир бастаған аса қуатты Тосқауыл полкіде орналасқан болатын. 1380
жылғы 3қыркүйекте талай мемлекетпен халықтардың тағдырын шешкен,
ортағасырдағы ең ірі соғыс Куликова шайқасы болып өтті. соғыстың алғашқы
тұсында тұсында татарлар алғы саптағы орыс әскерлерін түгелге жуық
қырғанмен,одан кейінгі негізгі жасақтар тарапынан күшті қарсылыққа
кезігіп,олардың тегеурініне төтеп бере алмай қалды. Енді Мамай өзінің атты
әскерімен непрявда өзеніне қарайқусырылған сол жақтағы орыс полкінің соңына
түседі. Осы кезде тасада тұрған орыс тосқауыл полкінің жасақтары
татарлардың ту сыртынаншабуыл жасайды. Соққының күштілігі сонша, татардың
атты әскері қарсыласуға шамаыс келмей кейін шегінеді. Сөйтіп шабуылға
көтерілген басқа да орыс жасақтарынан татар басқыншылары біржола
талқандалады. Мамайдың өзі аман қалған азын аулақ әскерлерімен әзер қашып
құтылады. Кликово даласында жеңіс орыс халқына оңайға түскен жоқ. Бұл
қырғында көптешген таңдаулы полктер мен мыңдаған жасақтар дихандармен
қолөнершілер мерт болды. Халық езгіден біржолата азат етілмесе де жау
әскерлерінің талқандалуы үлкен жетістік еді. Татар-моңғол шапқыншылары
шешуші соққыға ұшырап “бүкіл Орданың” жеңіліс дегенді білмейтіні жөніндегі
аңыздың күлі көкке ұшты. Сондай-ақ негізгі Орда жасақтарының күйреуі
феодалдық құрылыстың ыдырауымен Алтын Орданың жалпы әлсіреуін тездетті.
Оның үстіне бұл жеңіс Москва қаласының бүкіл орыс жерінің басын біріктірді.
Москва князі Дмитрий Иванович те осы жолы өзінің аса көрнекті қолбасшы
екеін танытып Куликово даласындағы жеңісі үшін Донской деген атқа йе болды.
Тоқтамыстың Москваға жорығы
Куликово шайқасында жеңілгне Мамай Уфаға қашып барған жерінен
өлтіріген соң, Алтын Орданың билігі Ақ Орда ханы тоқтамыстың қолына көшті.
Екі бірдей Орданың күшіне ие болған Тоқтамыс 1382 ж күтпеген жерден Руське
шабуыл жасады. Рязань князі Олег оған Ока өзенінің өзі білетін өткелі
арқылы Москвалық бақылаушыларға білдірмей Москваға өтуіне қүпия түрде
көмектесті. Хан әскерінің суыт келе жатқан хабары Москваға кеш жетті. Д.
Донскойда хан жасағына қарсы тұрарлықтай күш жоқ еді. Кулиководағы соғыстан
саң әскер қатары селдіреп қалған еді, сондықтан ұлы князь жаңа жасақ
жабдықтау үшін волганың сан жағалауындағы қалаларға аттанды. Жау келе жатыр
дегеннен үрейі үшқан Москва феодал шонжарлары сасқалақтап қаладан қаша
бастады. Астананы қорғау қарапайым түрғындар мен Кремльді қорғауға келген
қалаға жақын деревнялар мен селоларда түратын шаруалардың үлесінде қалды.
Қалада феодал шонжарларға қарсы көтеріліс бұрқ ете қалды. Олар қашпақ
болған феодал шонжарларды түтқындап дүре соғып дүние мүлкін қала халқына
бөліп берді. Қаладан кетуге тек метрополит Киприану мен ұлы князьдың
семьясына ғана рұқсат етілді. Қалада тәртіп орнатылып Москвалықтар жауға
соққы беру үшін Кремльге жиналды. Монғол шапқыншылары Кремльді қоршауға
алысымен ақ орыстың бірінші құймалы зеңбірегі-тюфактары сынға түсті.
Москвалықтар күші басым жау тегеурініне бірнеше күн бойы қарсылық көрсетіп
бетін қайтарып отырды. Тоқтамыс хан тек өз қоластында жүрген Нижегородтық
екі князьдың опасыздығы арқасында Кремльге кірді. Князьдар Кремльді
қорғаушыларды Тоқтамыстың достық ниетпен келгендігіне сендіріп қақпаны
ашуға көндіреді. Одан сол моңғол татарлар Москваны өртеп халқын қырып
салады. ¤рт кезінде көптеген кітаптар, құнды қолжазбалар жойылады.
Москваны алған Тоқтамыс енді қала маңындағы жерлерге ауыз сала бастады
да көп жасақпен Д. Донской келе жатыр деген хабарды естіген соң асығыс
Ордаға қайтады. Алайда Тоқтамыс осы шабуылының нәтижесінде Д. Донской
Ордаға Батый хан, Өзбек хан кезіндегідей болмаса да бірнеше дәрежеде алым
салық төлеп тұруға келіседі. Кулиководағы шайқастан соң Алтын Орда да орыс
жеріне бұрынғыдай үстемдік етуден қалып Москваның Русьтегі саяси басшылығын
мойындауға мәжбүр болады. Д. Донской қайтыс болар алдында Москва
князьдарының билеушісі ретінде өзінің үлкен ұлы Васйлий 5 Дмитриевичке
Владимир ұлы князьдығын мұраға беру арқылы бүдан былай бұл өлкеде хан
үстемдігінің жүрмейтінін дәлелдеді. Сөйтіп Владимир князьдығының оған
байланысты Русьтегі ақсақал князьдығының титулын да Москваға қосу процесі
аяқталды.
Ресей тарихы.
Орыс жерлерін біріктіру саясаты.
ХІV ғ. аяғында біріктіру процесін аяқтау кезеңіне біржола өтуге бір
тұтас Орыс мемлекетін құруға жағдай туды. ХІV-XV ғасырлардағы әлеуметтік-
экономикалық даму процесінде жер иелену мен шаруашылықтың едәуір күшеюіне
ықпалын тигізді.қалың бұқара светтік және діни феодалдарға, сондай-ақ,
княздік үкіметке түрлі жағдайда тәуелді болды. Новгород Псковтан тыс
жерлердегі қалпына келтірілген қалалардың әлеуметтік экономикалық
құрылысындағы ролі шамалы ғана еді. қалалардағы светтік және діни феодалдық
меншігіде көп иеліктер болса да жалпы алғанда барша қала күшейіп келе
жатқан княздық өкіметке бағынатын. қала тұрғындарының сауда нәтижесінде
жинақталған ақшасының бір бөлігін княздар ордаға алым ретінде төлесе,
қалған бөлігін өздері пайдаланды.
Бірігу процесінің жүзеге асырылуына сырттан төнген қауіпте түрткі
болды. Татар-монғол езгісінен құтылу мұны халықтың қалың тобының соның
ішінде қарапайым бұқараның жақсы ұғуы түрлі жерлерде жекешеленуге
ұмтылушлықтың існе су құйып, ортақ мақсат жолындағы қозғалысты тездетті.
Орыс жерін азат ету жолындағы күресті москвалық княздар басқарды.
Бақталастарын тізе бүктіріп, Татар-монғолдар күресте едәуір табысқа жеткен
Москвалық ¦лы княздар XV ғасырда Рустегі негізгі саяси күшке айналды.
Сонымен бірге Москвалық ¦лы княздық өкіметтің күшеюіне феодалдық
топтардың барлығы бірдей ортақ көзқараста болған жоқ. Мәселен орыс жерін
біріктіріп Москва үкіметінің қол астында болуын қолдаған москвалық боярлар
алайда ұлы княздың жеке билігінің күшеюіне қарсы болды. Біріктіру процесіне
шіркеу қызметкерлерінің көзқарасы әртүрлі еді, шіркеуді свет өкіметінің
толық билеп кетуінен қауіптенген ықпалды шіркеу қызметкерлері удельдік
княздар позициясын белсене қолдағанмен, іс жүзінде шіркеуді сақтап әрі
нығайтып отыратын күшті мемлекеттің қолдауына да мүдделі еді.
Москваның қарауына жаңа территориялар еніп , княздар едәуір мөлшерде
жаңа жерлерге ие болған соң бұл процесс едәуір дәрежеде үдей түсті.
Саудамен қолөнердің дамуына жағдай жасап, елдің териториясында өзара ала
ауыздық қақтығсуларды жойып, сыртқы қауіпсіздікті сақтауға қабілетті қуатты
біртұтас мемлекеттің болуына қалалармен деревнялардағы сауда, қолөнер
өкілдері де қарсы емес еді.
Орыс жерін біріктірудің аяқталуы.
¦лы князь ІІІ Иван Васильевич (1462-1505) тұсында және оның мұрагері
ІІІ–Василий Иванович (1505-1533) княздық құрған алғашқы жылдардағы
біріктіру процесінің аяқталуы шамамен жарты ғасырға созылды. Бұл процесті
іске асыру жолында қуатты Новгород феодалдлдық мемлекеті кедергі жасады.
1471 жылы ІІІ-Иван Новгородқа қарсы жорық ұйымдастырып оған Москва
қарауындағы жерлердің барлық әскерлері жиналды. Шелонин өзенінің жағасында
болған шешуші шайқаста Новгород ішкі жағынан біршама қиындай түскені
аңғарылды. Шіркеу басшысы архипескоп Новгородтың өз алдына дербес қала
болуын көксейтің. Ол әуелі ұлы князға мал тарту жолдап, онан сон келісім
жасау арқылы дәмеленді. 1478 жылы Новгород мемлекеті таратылып Вечелік
қоңырау түсіріліп Москваға әкелінді. ІІІ-Иван бұдан әрі ешкімді де басқа
жаққа, жер аудармауға; жеке меншік жер істеріне араласпай жергілікті сот
әдет-ғұрпын сақтауға уәде етті, сөйтіп, Новгород жері ресей мемлекетінің
құрамына біршама бұрыңғы автономиялық сақтап кірді.
Татар-моңғол езгісінің жойылуы.
1480 жылы Алтың Орда ханы Ахмет хан поляк Литва королі ІV Казимирмен
одақтаса отырып Москва князың қайтадан алым-салық төлеп тұруға мәжбур ету
үшін Орыс жеріне баса көктеп кірді. Москва ұлы князы Ахмет ханның жауы
Казимирдің Украинадағы жасақтарына соққы берген қырым ханы Меңлікереймен
шарт жасап, одақ құрды, сөйтіп Ахмет ханның жолын кесті. ІІІ- Иван
қарамағындағы уделдік княздар бүлігінде басып тастап отырды. Ахмет ханға
Казимирден көмек келмей 1480 жылы және Ура өзенінен өте алмай моңғол татар
әскерлері кері қайтты. Алтың Орда мемлекеті ыдырағаннан кейін қырым, қазан,
Астрахан хандықтары болып жеке хандықтарға бөлінді. Олармен соғыс ұзақ
жылдарға созылды.
Басқа жерлердің қосылуы.
Москва қарауындағы жерлердің қоршауында қалған Тверь, қысқа уақыттық
қарсылықтан кейін 1485 және москваға қарады.
1494 жылы және Ресей мелекеті мен Литва ұлы княздыңғы арасында бітім
жасалып соған орай Литва оканың жоғарғы сағасындағы жерлер мен Визмы
қаласын Ресейге қайтаруға келісім берді.
Бұл бітім Литва королі Александр Казимировичтің ІІІ- Иванның қызы
Еленаны алуымен (үйлену) аяқталды.
Литвадағы ұсақ жер иеленушілердің Москва ұлы княздығына қызмет етуіне
ұдайы өтіп отыруының нәтижесінде, 1500-1503 жылдары Литвамен екі арадағы
соғыс болып, ол Литвалық әскерлердің жеңілуімен бітті.
1348 жылы Новгородтан бөлініп шыққан Псков республикасы 1510 жылы өмір
сүруін тоқтатты. Псков қосып алынған соң ол қаладан да бірақ боярлармен көп
естер орталық аудандарға жер аударылды.
1514 жылы Литвамен қатарынан болған үш ұрыстың нәтижесінде ежелгі орыс
қаласы Смоленск Москва ұлы княздығының қол астына өтіп, қала тұрғындары
Москва әскери гвардиясы қақпаны алады. Ақырында 1521 жылы іс жүзінде көптен
бері 1521 жылы Москва қол астында болған Рязань княздығы өзінің өмір сүруін
тоқтатты.
Рас, Ресей мемлекеті әуел бастан-ақ көп ұлтты болатын алайда бұл сан
жағынан көп орыс ұлтының мемлекттік бірлкке және тарихи дамуы жағынан
барынша прогрессивті формаға ие болуына ешбір кедергі болған жоқ. XV
ғасырдың аяғынан бастап Ресей термині ортаға шықты.
Бір тұтас Ресей мемлекеті құрылуының тарихи маңызы өте зор. Ел
териториясында саяси тосқауылдар жойылып, феодалдық соғыстардың тоқталуы
халық шаруашылығын дамытуға қолайлы жағдай туғызды. Басы біріккен елдің
сыртқы дұшпандарға бірлесіп соққы беру мүмкіндігіде зор еді., осының
нәтижесінде татар монғол езгісінен құтылып, Литвамен Ливонияны жеке алғанда
Украина мен Беларусия Литва үкіметінің қол астында болатын. Орта ғасырларда
кез келген елдің де дамуы үшін теңіз жолының мәні үлкен зор еді. Ал Ресейде
меншікті теңіз жолы болған жоқ. Бұл мемлекет феодалдық қоғамдық экономикаға
негізделген еді. Ол светтік және діни феодалдық мемлекет болды.
Реформалардың басталуы.
Бұрынғы автонономияның жаңа іздері сол кездегі Ресей тарихындағы болып
жатқан шиелініскен саяси тартыстардан үнемі сезіліп отырды. ІІІ- Василий
болғаннан кейін 1533 жылы феодал топтардың арсында бұрқ ете қалды. Билікке
оның әйелі Елена Глинская жас ұлымен таққа отырды.
Елена Глинскаяның үкіметі феодалдардың түрлі топтарының арасында сан
алуан айла тәсіл жасай отырып шіркеудің алым салық алу және сот билігін
жүргізу мүмкіндіктерінен шектеуге бағыт ұстады, Монастыр иелігіндегі жер
көлімінің ата түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер көлемінің
арта түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер сатып алуғатиым
салды, өйткені бұл жерлердің қызмет етуден шығып қалмауына жол бермеу керек
еді.
Мемлекеттің каржы жағдайын нығайтуға ұмтылу 1535 жылы ақша
реформасының жасалуына апарып соқты. Монетаның салмағы кеміту арқылы бұл
реформа москваның және Новгородтың сол уақытқа дейін сақталып келген ақша
жүйесінендегі айырмашылықтар жойылды.
Жер жерде басқару реформаның жүзеге асырушы губалық мемкемелер
құрылды. Жергілікті қызмет адамдарының бояр балаларының арасынан неғұрлым
маңызды істер бойынша сот билігін жүргізу үшін ең сүйікті басшылар
сайланатын болды. Ең сүйікті басшылар губа старостолары, золық –зомбылық
және қиянат, жөніндегі істер бойынша ұрып-соғу, қинау тәсілдерін қолдана
отырып өз беттерінше дербес түрде тергеу жүргізуге және айыпталғандарды
өлім жазасына кесуге дейін үкім шығаруға құқықты болды. Москвада губалық
мекемелердің қызметін қадағалау үшін арнаулы зорлық-зомбылық бұйрығы
құрылды. Міне мұның бәрі де жергілікті дворяндардың, қалалық бұйрықшыларды
тағайындаумен ұштаса келіп, арам тамақ боярлардың өкілеттілігін шектей
түсті және жергілікті басшылық ісіне дворяндардың ролін күшейтті.
Күрес ендігі жерде орта ғасырлардағы сияқты қарсыластарға қатандық
жасау өлтіріп кету, қатыгездік пен жазалау сияқты сипат алды. 1538 жылы
Елена Глинская аяқ астынан қаза болды. ¤кімет билігі Шуйскилер бастаған
феодалдар тобының қолына өтті.
Тап күресінің шиеленісуы және сыртқы
қауіп қатердің күшеюуі.
Князь боярлар арасындағы үздіксіз жалғасқан соғыстар халықтың арқасына
қатты батты. Мұның өзі тап қайшылықтарының жаңадан шиеленісуіне әкеліп
соқты. Мемлекеттің әлсірегенін пайдаланып қалғысы келген Қазан хандығы 1537-
1538 жылдары Повольже мен Волганың солтүстігіе ірі-ірі жорықтар жасады. XVI
ғ. орта шегінде самодержавиені нығайтуға 1542 жылы мартта митрополит болған
Новгород архипесковы Макарий едәуір роль атқарды. ¤кімет билігін бір
орталыққа бағындыруды көксеген феодал топтары өсіп келе жатқан ІV Иванға
үміт артты. 1547 жылы қантарда Макарийдің алдын-ала ойластырған салт жобасы
бойынша ІV Иван салтанатты жағдайда таққа отырғызу рәсімі болып өтті.
Москваның ұлы князы тұңғыш рет патща деген атаққа ие болды. Шіркеу
самодержавиялық өкіметтің кепілі ретінде бой көрсетті. Патшалық өкімет
шіркеудің праволары мен пайдаланатын артықшылықтырын сақтап қалуға
қамқорлық жасауға міндеттеді. Самодержавиялық өкіметін нығайту арқылы
шіркеу өзінің жеке мүдделерін де көздеген болатын.
ІV Иванның реформалары.
ІV Иванның патшалық құруының басталуы бұрыннан жиналып, қалыптасып
қалған тап қайшылықтарың ашықтан-ашық шиелінесе түсуімен тұспа-тұс келді.
1547 жылы шілдеде Москвада орасан зор өрт болды, қала түгелдей өртеніп
кетті. Мыңдаған адам отқа өртеніп түтінге шашалып өлді. Жас патша түсінда
Таңдаулы Рада атты өкімет құрылды. Боярлардың үстемдегіне қарсы
наразылықтан дворяндар тарапынан реформаға қажеттілік бар еді. Пересветов
мықты патша билігін қолдап, тұрақты әскердің болуын қалады. Таңдаулы Рада
әртүрлі феодалдық таптан тұрды. Басшысы Алексей Адашев дворян шіркеу
қызметкері Макарий, сарай шырақшысы Сильвестр және княз Курбский болды.
1549 жылы москвада болған жиында, Дворянда бояр наместиктердің билігі
(сотынан) азат етілгенін жариялады. 1550 жылы, Судебник, жарық көрді. Онда
боярлардың билігін соттағы сияқты басшылықта да шектелді. 1555-1556 жылдары
жергілікті басқаруда губалық старостат және земстволыққа дворяндар
тарапынан сайланды. Шіркеудің жаңа жерлерді сатып алуы тоқтатылды. Боярлар
билігі тұсында тартып алынған жерлер мемлекетке берілді. 1550 жылы тұрақты
әскер құрылып, ол патщаның бақылауында болды.
1550 жылдардғы реформалар Ресей мемлекетің әскери күш жағынан дамытты. Бұл
ІV Иванға сыртқы саясатта батыл әрекеттерге баруға жол ашты.1502 жылы Алтың
Орданың құлауы мен пайда болған ұсақ хандықтар бірнеше рет орыс жерлеріне
шабул жасады. әсіресе қазан хандығы Ресейдің орталық қалаларына жорық жасап
тонаумен айналысты. 1552 жылы орыс әскерлері қазан қаласын одан кейін 1556
жылы Астрахан қаласын басып алды. Бұл хандықтардың алынуымен 300 жылдық
Татар-моңғол езгісі жойылды. Солтүстік Кавказдан Сібірге дейінгі жерлер
Ресейге қарады. Башқұрттар, Ноғай хандығы өз еріктері мен бодндықты
қабылдады. ІV Иван бірнеше рет қырымға қарсы сәтті жоықтар ұйымдастырды Осы
жорықтардан кейін Қырым хандығының шабулы тоқтатылды.
Тағы бір Ресейдің сыртқы саясатындағы ең басты әрекет Балтық теңізне
шығу болды. Ресейге осы кезде басты бөгет Ливон ордені болды. Кез келген
орта ғасырлық мемлекет үшін теңіз жолдары маңызды транспорт көзі болды.
1558 жылы ІV Иван солтүстік батысқа жорық жасап Ливон соғысын бастады.
Алғашқы кезде соғыс Ресей үшін сәтті болды. Кейінен Ливондықтарға Шведтер,
поляк, литва, дания, әскерлері көмекке келді. Ресей әскерлері 1563 жылы
полоцк қаласын алды. Ірі әскери шығындар елдің ішкі жағдайына әсер етті.
Феодалдық аристократия ІV Иванның саясатына наразылық білдіріп,
қиыншылықтарды патщаға қарсы пайдаланған, Таңдаулы рада, өкіметі тарап, ІV
Иван сенімді шағын кісілермен басқаруға мәжбүр болды. Ірі боярлар Литваға
кетіп отырды. 1564 жылы князь Курскийде сатылып кетті. Курский өз хатында
сенімді боярларды жазықсыз қинап жазалауымыз дұрыс емес деді. ІV Иван жауап
ретінде, Біз өзіміздің, Мы свойх холопов жаловать и казнит вольны.., .
Ішкі княздік боярлы оппозицияның шиеленісін шешу үшін бір шара керек
болды. Ол опричина саясаты еді.
Қаћарлы Иванның опричина саясаты.
ІV Иван Өзінің опричина саясатын ендіріп 1565 жылы билікке қайтадан
келді. Бұл бойынша бүкіл жер опричинаға және земщинаға бөлінді. Опричинаны
патшаның ерекше приказды аппараты және әскерді басқарды, ал земщинаны
боярлар думасы басқарды. Опричинаға ең қолайлы, таңдаулы жерлер ғана емес,
соңымен қатар әскери стратегиялық жағынан ерекше маңызды территорияларды
алынды. Замосковский өлкесі мен Новгород, Псков, жерінің едәуір бөлігі
опричинаға өтті. Опричина князь-боярлардың жер иелену тәртібің елеулі түрде
бұзды. Сонымен қатар опричина патшаның қолындағы қуатты әскери жазалау
ұйымы болды. (Опричина әскери жазалау ұйымы болды). Опричина әскерлерінің
мекемесін құру үшін земщинаға 100 мың сот мөлшеріндегі орасан зор салық
салып, ІV Иван жартылай монахтық, жартылай сарбаздық өзіндік сипаттағы
орден құрды. Ол орден жер мен ақша түріндегі жалақыны аямай жұмсауы және
оның патшаға сөзсіз бағынуы негізінде құрылған опричина терроры бояр
шанжарларын ғана емес сонымен қатар халық бұқарасының да қарсылығы күшпен
басып отырудың әрекеті болатың. Опричина феодалдық бытыранқылық
қалдықтарына да, халықтың антифеодалдық қозғалысына да қарсы бағытталды. Ол
бір орталыққа бағынған самодержавиялық мемлекет формасындағы феодалдық
құрылысты нығайтуды мақсат етті.
Көп ұзамай-ақ опричинаға көптеген ірі-ірі феодалдар кірді, өйткені
олар өздерін құртып жіберуден осы тәсілмен құтылғысы келді.
Опричина Ливон соғысында жеңіп шығуы әсер ете алмады. 1569 жылы Люблин
үндестігі бойынша Литва мен Польша, Речь посполитая болып бір мемлекетке
біріккеннен кейін Ресей жауларының күші артып жағдай қиындай түсті. 1572
жылы ІV Иван опричинаны жойғаны былай тұрсын тіпті осы сөзді айтуға тиым
салды. Бұл сөзді айтқан адамды өлім жазасына кесті. Земщина опричинаға
бірігіп бір өкіметке бағынды.
Ливон соғысын аяқталуы.
1578 жылы орыс әскерлері бірқатар жеңіліске ұшырады. 1579 жылы
Шведтер, Новгород жеріне басып кірді, ал Польшаның жаңа королі Стефан
Баторий Полоцкіні, алып қойды. Ливон соғысындағы сәтсіздік Ресей
экономикасына неғурлым кушті жаумен болған күрес ұзақ уақыт болған соғыста
төтеп бере алмағандықтан экономика нашарлады. Бұл сәтсіздік халықаралық
оқиғалардың Ресей үшін қолайсыз дамуының, сондай-ақ күш қуаты опричинаны
ойсыратып кеткен Ресей мемлекетінің шиелініскен ішкі күресінің нәтижесі
болды. Швециямен уақытша бітім жасалғаннан кейін бір жылдан соң 1584 жылы
ІV Иван қайтыс болды.
Сібірдің Ресейге қосылуы.
Ресейдің Сібірге енуің Европа державаларының мұхиттың арғы жағындағы
елдерге еніп, ондағы қымбат бағалы байлықтарды тонауды мақсат етті. Сібір
хандығы 1552 жылы қазан хандығы жойылғаннан кейін Ресей мемлеетінің көршісі
болды және Орта Азиялық хандарға қарсы күресте қамқоршы болуын өтінді.
Бірақ 1570 жылы Ресе мемлекетінің әлсіреуіне байланысты Сібір хандары
орыстардың иелігіндегі жерлерге шабуыл жасай бастады. Олардың жолында
Строганов көпестерінің бекіністері бар болатын. Бұл кезде Строганов қымбат
бағалы аң терілерін сатып алу үшін Батыс Сібірге өз экспидицияларын жібере
бастады. Ал 1574 жылы олар Ертісте бекініс салу үшін және Бұқараға сауда
жолын ашуды қамтамасыз ету үшін Тобыл бойындағы жерлерге иелік етуге право
берген патща грамотасын алған болатын. Бұл жорықтарды Ермак Тимофеевичтің
казактар дружинасының басшылығымен болды. Ермак Ертіске жетіп, осы кезде
кескілескен шайқастан кейін Сібір хандығының астанасы Қашлықты алып, Көшім
ханды қуып шықты. Екі жақ алма кезек жеңіп отырған бірнеше жылғы күрестен
кейін Сібір хандығы біржола талқандалды.
1586 жылы Тюмен бекінісі салынды, ал 1587 жылы Сібірдегі орыс орталығына
айналған Тобыл салынды. Саудагерлер мен қызмет адамдары Сібірге қарай ағыла
бастады.
Ресей XVII ғ. басында. Шаруалар көтерілісі және Поляк - Швед
әскерлерінің интервенциясы.
1584 жылы ІV Иванның қайтыс болуымен, орнына ұлы Феодор Иванович
келді. Ол ақыл есімі кем, ауру, мемлекетті басқаруға әлсіз еді. Іс жүзінде
билік қайынағасы Борис Годуновтың қолына өтті. Ол мемкеттік өкіметті
нығайтуға және дворяндарды күшейтуге тырысты. 1598 жылы Феодор артына
мұрагер қалдырмай қайтыс болды. Рюриктер династиясы өмір сүруын тоқтатты.
Билікке Борис Годунов келді. Ол сыртқы саясатта Польшамен достық келісім
жасады. Швециямен болған соғыста 1590-1593 жылдар ол, Ям, Орешек, Иван-
город қалаларын қайтарып Балтық теңізіне шықты. Солтүстік Кавказдағы Терек
өзені бойындағы Батыс Сібірдегі ірі-ірі бекіністерді салды. Ішкі саясатта
оның крепостнойлық саясаты ірі феодалдардан қолдау тапқанымен мысалы
дворяндар елдің көп бөлігін қамтыған шаруалардың қарсылығына тап болды.
Көптеген ауылдарда шаруалар көтерілісі болды. Оның үстіне 1601-1603 жылдары
ашаршылық, шаруалар көтерілісінің басталуы 1603 жылы Холопка (малай)
көтерілісі болды. Бұл көтеріліс Москваға дейін жетті. Және оларды патша
әскерлері зорға дегенде басты. Холопка өліп, көтерісшілер оңтүстікке қарай
шегінді. ¤ңтүстік өлке феодалдарға карсы көтеріліс өлкесі болды. Ал
орталықта Поляк - Литва күштеріне сенген боярлар позициясы қалыптасты.
Тарихшылар бұл кезенді, Смутные времена, (анық емес кезең)деп атады. XVIIғ.
басында Ресей үшін таптар күресі өріс алды, оның себебі Борис Годуноывтың
крепостнойлық саясатынан шаруалардың қарсылығын ірі экономикалық нәтижелер,
боярлар аристократиясының патша билігіне қарсы және поляк литва
феодалдарының ішкі саясатқа арласуына алып келді. Князь боярлар позициясы
және Поляк - Литва феодалдары, анық емес жалған патшалардың болуына жол
ашты. Юрий Богданович есімді дворянин Литваға қашып онда өзін патша етуге
көмек сұрады. Литва королі Сигизмунд ІІІ-тен көмек алды. 1604 жылы Юрий
Богдановичке Дмитрий патша деген ат берілді. Оған тарихшылар тарапынан
Лжедмитрий (жалған Дмитрий) аты берілді. Лжедмитрийге шаруалар және
холопкалар келіп қосылды. Әскер қатарынан толықтырылғанына қарамастан патша
әскеріне жеңіліп өтірігі шығып қалды. Осы уақытта оңтүстікте Борис
Годуновқа қарсы халық көтерілісі болды. 1605 жылы Борис Годунов қайтыс
болып орнына Лжедмитрий Дмитрий Иванович отырды. 1606 жылы Василий
Шуийский, кремльге басып кіріп Лжедмитрийді өлтірді.
Қызыл аланда Василий Шуийский патша болып сайланды. Поляк-Литва
феодалдарының жалған патша арқылы Ресейді бағындыру әрекеті іске аспады.
Василий Шуийскийдің таптық шиеліністі басу әрекеті іске аспады. Бояр
патшаның саясаты халықтың әр түрлі таптарының шаруалар, казактар,
феодалдардың қарсылығын туындатты. Иван Болотников басшылығындағы шаруалар
соғысы орын алды. 1606 жылы елдің оңтүстік батысындағы Путивл аймағында
халық көтерілісі бұрқ ете қалды. Оны Иван Болотников есімді малай бастады.
Көтеріліс бүкіл Ресей территориясына тарады. Көтерілісті жасаушылар
көбінесе малайлар, шаруалар, қала халқы, казактар, қолөнершілер болды.
қозғалыс үстем тап өкілдеріне феодалдарға қарсы болды. 1606 жылы
желтоқсанда Котл түбінде шешуші шайқаста көтерісшілер жеңілді. Болотников
қалған әскерімен Калугаға шегінді, сосын Тулаға паналады. Патша Василий
Шуйский 1607 жылы мамырда 100 мыңдық әскерімен Туланы қоршады. Болотников
төрт ай бойы қорғанды. 20 мыңдық әскерімен соңғы күші қалғанша қорғанды.
Қаланы суалдырған әрекеті ешқандай нәтиже бермеді. Патша өзара келісімге
жүгінді. қақпаны ашса көтерісшілерге кешірім береді дегенмен, сөзінде
тұрмай патша барлығын жазалап, Иван Болотниковты Каргапольға жер аудартып,
онда бірінші көзін ойып, сосын суға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ІІ-V ғасырларда орманды дала аумағының шығыс славяндар тайпаларының
тек шамалы бөлігінде ғана өндіргіш күштердің сол кез үшін жоғары
дамығандығы байқалады, осының өзі кейіннен заңды түрде ежелгі орыс
мемлекетінің негізгі ұйытқысы болған территорияда таптардың қалыптасуы
процессінің жаңадан ғана бастағаны туралы сөз қозғауға мүмкіндік береді.
Анттарға белгілі болған және олар көне тіс ағашты, сондай-ақ темір түренді
қолданған жер айдау егіншілігі ІV-ІX ғ.ғ орманды аймақтың қалың ішінде
солтүстікке қарай тарады. Оңүстікте де, солтүстікте де қара бидай, бидай,
арпа, сұлы бүршақ, атбас бүршақ, тары өсірілді. Бақша дақылдарынан шалқан
отырғызылды. Техникалық дақылдар (зығыр, сора) егілді. Орманды аудандарда
бұрынғысынша егіншіліктің жерді ағаштан арылту жүйесі, яғни ормандағы
ағаштарды шауып, өртеп жібергеннен кейін тұқымды бірден жерге егу
қолданылып жүрді. Осының нәтижесінде алғашқы жылдары мол өнім алынып, ал
жердің қүнарлығы кеткен соң қараусыз қалдырылатын. ұй малдарынан сиыр,
жылқы, қой, шошқа, ешкі өсірілді.
Дәл сол кезеңнің аяқ шенінде жер-жердің бәрінде қолөнер дамыды.
Мамандар-ұсталар, құюшылар, алтын және күміс шеберлерді, сәл кейінірек
қышшылар бөлініп шықты. Қолөнершілер поселкелері құрылды. қолҰнер
шеберханалары кішігірім округтың ортасы болған қалашықтарда селолық
молаларда және феодалдық қалалардың тұйіні бола бастаған тайпалық қалаларда
шоғырланды. Орыс жерлерінің оңтүстігі мен оңтүстігінің арасында тарихи
қалыптасқан айырмашылық бірте-бірте жойыла бастады.
ІХ-ғасырда славяндар мекендеген жерлер едәуір кеңейді. Славяндар
Шығыс Европадағы ежелгі территориямен бірге солтүстік-шығыс угро-фии
тайпаларының жерлеріне (ладоганың бойы жоғарғы Волга) қоныстанды және VІ-
VІІІ ғасырларда топ-тобымен қара топырақты өңірді отарлады. Печенегтердің Х
ғ. шапқыншылығына дейін славяндардың қолында егіншілікке өте қолайлы
оңтүстегі кең аумақты жерлер болды. Қолөнер мен ауыл шаруашылығы жерді жеке
семьяның күшімен өндіруге мүмкіндік беретіндей дәрежеге жетті. Рулық қауым
көршілес қауымға айнала басталы.
VІ-ІХ ғасырлар бойына рулық-тайпалық байланыстар интенсивті түрде
ыдырай берді. Жеке семьялардың шаруашылықтық дербестігі берік топтасқан
рулық коллективтердің сақталып қалуы қажеттігін керек етпеді. Жеке
семьялардың күшімен жаңа жерлер жыртыла бастады. Рулық қауымнан шығып кету
мүмкіндігі туды, өзінде рудан қол үзіп кетушілер өлім-жітімге ұшырау
қауіпінен қорықпады. қауымның рулық тұйықтығы бөтен рулардан шыққандарды
қабылдаудың, жаңа жерлерді елдену процессінің және қауымдарды
патриархальдық құлдармен толықтырудың нәтижесінде бүзыла берді. Сол кездегі
елді мекендерде салынған үйлердің көлемі шағын болуына қарағанда
славяндарда бір некелі семьялар қалыптаса бастаған. Ендігі жерде туыстық
негізінде біріккен жеке семьялық селолық (көршілік) немесе территориялық
қауымды құрастырды. Меншікті егістік жер учаскелерін жеке пайдаланған бұл
қауым мүшелерінің сонымен бірге қауымға тиісті жерлерді (жайылымдарды,
ормандарды және т.б.) пайдалану правосы болды. Рулық қарым-қатынастар
бәрінен де қалың орманды жерлерде ұзақ сақталды.
Қауымның шеңберінде жеке меншік салты дамыды.Тазартылған жерге және
т.б. иемдену правосы пайдасы болды. VІ-ғасырдан бастап қаруға, жылқыға және
басқа мүлікке қойылатын меншіктің арнаулы таңбалар жүйесі жасалды.
Византияға жасалған жорықтар славяндардың алғашқы қауымдық
қатынастарының ыдырауына ықпалын тигізді, өйткені бұл жорықтар кезінде
оларға қатысушылардың бір сыпырасы, әсіресе тайпа шонжарлары-княздар мен
боярлар болып байитын.
Византияның VІ-VІІ ғасырлардағы деректерді ІV-VІ ғасырларда славян
княздарының есімдерін сақтап қалды. Кейбір жағдайларда князьдің әкесінің
аты аталды, мұның өзі биліктің мұрагарлікпен берілетінін көрсетуі мүмкін.
Осы деректердің өзінде славяндардың еліне айдап әкетілетін тұтқындар туралы
және оларды сатып алу туралы хабарлар бар. Сәтті жорықтар княздар мен
боярлардың жағдайын нығайта түсіп отырғаны даусыз. Рулық тайпаның ішінде
мүліктік жіктелу арта түсті. Тайпаның тұрақты жасағы бөлектеніп отырды,
оның мүшелері экономикалық және әлеуметтік жағдайы жөнінен өздерінің рулас
жамағайындарынан барған сайын ерекшелене түсті.
Егшіншіліктің дамуы, қолөнердің егіншіліктен бөлініп шығуы,
қауымдардың ішінде рулық байланыстардың ыдырауы, мүліктік теңсіздіктің
ұлғая түсуі, жеке меншіктің дамуытайпалық князьдықты басқару аппаратының
қабаттаса түсуі, сондай-ақ боярлардың күшеюі, міне мұның бәрі өндірістің
феодалдық жаңа әдісінің тууын демек, ерте феодалдық мемлекеттің қалыптасуын
әзірледі.
Киев – Русь және Новгород мемлекеттерінің құрылуы.
9 ғасырда қалыптасқан ежелгі орыс феодалдық мемлекеті тарихшылар
Киев –Русі деп те атайды.
Русьтің атын сарматтардың Роскалан тайпасынан шығарды. Русь мемлекеті
шығыс словияндар мекендеген 15 ірі аймақтан құрылды. Киевтің айналасында
ертеден -ақ поляктар тұрды.
ІХ ғасырда Ирандық географ Ибн-Хардад Бех Русьтер дегеніміз
словяндардың тайпасы деп көрсетті.
Русь мемлекетінің құрылуы фоедалдық қатынастар мен феодалдық қоғамның
антогонистік топтары қалыптасуының ұзақ процесінің заңды түрдегі
қорытындысы болып табылады. Русьтің астанасы Киев қаласы болғаны анық.
ХІІ ғасырда анағұрлым дамыған орыс жерлерінің бірі Новгород жерінде
княздық монархияларды өзгеше ерекше бір саяси құрылыс қалыптасты. Ильмен
және Чудь көлінің аралығында, Волхов, Ловать Великая, Молого және Мете
өзендерінің бойында жатқан жерлер Новгород -- Псков жерінің ежелгі кіндігі
болатын. Новгород республикасы жүйесінде ерекше автономиялы жағдайы болған
Псковта қолөнер мықтап дамыды. ХІІ ғасырдың ІІ жартысында Псков іс жүзінде
дербес феодалдық республика болды.
ХІ ғасырдан бастап Новгород Корелияның Подвиньенің Прионежьені және
кең байтақ солтүстік Поморьені жедел иемдене бастады. Сөйтіп бұлар
Новгородтың отарларына айналды. ХІІ-ХІІІ ғасырларда мұнда Новгородтық
шонжарлардың ірі вотчиналық иеліктері болды.
ХІІ ғасырда Новгород Русьтегі ең ірі және анағұрлым дамыған қалалардың
бірі болды. Новгород жерінде боярлық, ал одан соң шіркеулік ірі жер иелену
ерте қалыптасып, үстемдік құрды.
Новгородтың ХІІ-ХІІІ ғасырларда саяси тарихы тәуелсіздік жолындағы
күрестің халық бұхарасының антифеодалдық қимылдарымен және боярлар
топтарының арасындағы билік үшін күрестің шиеленіскен күрделі жағдайымен
ерекшеленеді. 14-15 ғасырларда ежелгі орыс халықтары негізінен туысқан үш
халық ұлы орыс халық, Украин және Беларусь халықтары шығады. Ежелгі ұлы
орыс халықтарының территориялық орталығы Владимир Суздаль және Новгород
жерлері еді. Солтүстік Шығыс Русьпен Новгород-Псков жерлерінің, сондай-ақ
Смолянск мен Черников князьдықтары жерінің бірқатар бөлігінің Москва
төңірегіне бірлесуіне байланысты ежелгі орыс тайпаларының диалектикасы
негізінде орыс тілі мен мәдени ерекшеліктері пайда бола бастады.
Русьтің монғол-татар шапыншылығына қарсы күресі.
Монғолдардың Русьті жаулап алуға әзірлігі. Калкадағы шайқас.
Шынғыс хан 1207 жылы Ертістің бассейінімен одан әрі батысқа қарай
’’Монғол атының тұяғы тиетін жерді’’ ұлыс ретінде үлкен баласы Жошыға
беруімен Европаға қарай шапқыншылық жорықтарының жоспарын белгілеген еді.
ХІІІ ғ. 30 жылдарына дейін Қытай мен Азияда соғысқан Монғол татарлар
болашақ ұрыс майданында пәрменді түрде стратегиялық барлау жүргізді.
Европалық елдердің саяси жағдайы, экономикалық және әскери патенциялы
жөнінде деректер жинады.
1223 ж. Жебе мен Сүбедейдің 30 мыңдық отряды Шығыс Европаға барлау
жоспарына аттанып, Оңтүстіктен Закавказье арқылы қыпшақтардың даласына
еніп, Волга мен Днепр арасында көшіп қонып жүрген қыпшақтар ордасының бірін
күлталқан етті. Бұлардың үрейі қшқан қалғандары Днепрдің арғы бетіне өтіп
кетті. Днепрдің төменгі сағасының батыс жағында көшіп-қонып жүрген қыпшақ
хандары орыс князьдықтарынан көмек сүрады. Олар Киевте жиналған съезінде
қыпшақтарға көмек көрсетуді ұйғарды, сөйтіп олармен қосылып, монғолдарда
қарсы шықты. Бұл Батудың шапқыншылығы қарсаңында орыс князьдықтарының
көпшілігі қатысқан соңғы әскери қимыл еді. Бірақ феодалдық қырқыстардың
салдарынан сол кездегі Русьтің ең күшті князьі Юрий Всевалодович
Владимрский жорыққа қатыспады. 1223 ж. 31 майда Калка өзеніне таяу жерде
біріккен орыс қыпшақ әскерлері монғол татарлардың негізгі күштерімен
кездесті. Бірыңғай басшылықтың болмауы, қимылдың үйлестірілмеуі және
князьдардың тіпті ұрыс үстінде қырықсуы, орыс полктары мен қыпшақтар үшін
шайқастың қайғылы аяқталуының бірден бір себепшісі болды. Калканың
жағасынан Руське орыс әскерлерінің 110 бөлігі ғана оралды. Русь бүрын
соңды мұндай ауыр жеңіліске душар болған жоқ еді.
Монғолдар орыс жасақтарының қалдықтарын Днепрге дейін қуып келді,
бірақ бұл шайқаста сиреп кеткен күшпен Русьтің ішіне басып кіруге олардың
дәті бармады. Шыңғыс ханның негізгі күштерімен қосылу үшін шығысқа қарай
шегінген Сүбедей Волга Болгариясының жеріне кіріп кетпек болды, бірақ ол
сәтсіздікке үшырады. Алайда қыпшақтар мен Русьтің күшін әскери барлау
жөнінде ол басатған отрядтің алдына қойылған негізгі міндеті орындалды.
20 жылдардың аяғында 30 жылдардың басында Монғолдар бір ғана Жошы
ұлысының күшімен қыпшақтардың, аландардың, башқұрттардың және Волга
Болгариясының жерін басып алуға әрекеттенді, бірақ ол сәтсіз болып шықты.
Сондықтан 1235 жылғы Қарақорымдағы құрылтайда Европа елдерін басып алу үшін
Батысқа жалпы Монғолдық жорық ұйымдастыру ұйғарылды. Жорықтың басына
Жошының ұлы Бату хан қойылды, оны кеңесшісі Сүбедей болды. Монғолдар 1236
жылы екпінді шабуылға шығып Волга Болгариясын тас-талқан етті. 1237 жылы
көктемі мен жазында Волга мен Дон өзенінің аралығындағы қыпшақ жерлерін
бағындырды. Орта Волгада буртастар мен мардваның жерлерін жаулап алды. 1237
жылдың күзінде Батудың негізгі күштері солтүстік-шығыс Руське баса көктеп
ену үшін Варонеж өзенінің жоғарғы сағасына шоғырланды. Русьте дайындалып
жатқан шабуыл жөнінде білмеулері мүмкін емес еді. Бірақ өз қырқыстарымен
басы қатқан князьдар ортақ жаудың алдында күш біріктіру үшін ештеңе
істемеді.
Бату Руське 120-140 мың жауынгерлерімен аттанды (олардың 40-50 мыңы
ғана монғол-татарлар еді, қалғандары бағындырып алған елдердің жауынгерлері
болды).
Русь сол кездегі Европа мен Азияның басқа да бытыраңқы феодалдық
мемлекеттері сияқты қатаң тәртіппен және бірыңғай команда берудің астында
топтасқан монғол-татардың атты әскерлеріне төтеп беріп, қарсы түратындай
сан жағынан пара-пар келетін қарулы қол шығара алмады.
Бүкіл Русь 100 мыңнан аса жауынгерлер шығара алар еді, бірақ
князьдардың араздығы мен қырқыстары жағдайында елдің бар күшін біріктіру
тіпті де мүмкін болмады. Князьдардың салт атты жасақтары, қару-жарағы және
жауынгерлік сапалары жағынан монғолдардың атты әскерлерінен басым болды,
бірақ олардың саны аз еді. ¤йткені князьдықтардың негізгі қарулы күштері
қару-жарағы ірі әскери дағдылары жағынан монғолдардан кем болған қала мен
село жасақтарынан құралды. Сан жағынан басым болу, ал мүның өзі далалық жер
жағдайында монғолдардың атты әскерлеріне көп артықшылықтар берді. Орыс
князьдарын негізінен қалаларды табандылықпен қорғап жауды әлсеретуді
көздеген қорғаныс тактикасын қолдануға мәжбүр етті. Бірақ орыс қалаларының
азын-аулақ қорғаушылары бар ағаш қамалдары феодалдық қырқыстар негізіндегі
дұшпанның онша көп емес отрядтарының қаланы қоршап алып, әбден титығына
жетуді көздеген енжарлық қимылдарына қорғаныста ұзық отырумен төтеп беруге
ғана жарамды болды. Бірақ қытайлардан алғаш қорған бұзғыш күрделі техниканы
пайдаланған және қамалдардың қорғаушыларын әлсіретпек үшін үздіксіз шабуыл
жасау тактикасын қолданған монғол-татарлардың қалың қолына ұзақ уақыт бойы
төтеп бере алмады.
1236 жылдың соңында Бату әскерлері Еділ өзенінің жағасына келіп
Бұлғар елін жаулап алды. 1237 жылы Еділ мен Дон өзендерінің аралығындағы
қыпшақтарды тізе бүктіріп 120-140 мың әскермен орыс жерлеріне шабуылға
дайындалды. Монгол-татар шапқыншылығы қарсаңында орыс жері жеке
княздіктерге бөлініп жатты. Бытыраңқы княздіктердің Бату әскерлеріне қарсы
тұруы оңай емес еді. Әскери күш жағынан монғол-татарлар артық болатын.
Әсіресе монғол-татарлардың атты әскері қуатты еді. Батудың соғыс өнерінде
бұрыннан пайдаланып келе жатқан қала бекіністерін бұзатын жеңіл құралдары
болды. Бұл құралмен орыс қалаларының ағаштан салынған бекінісін бұзу қиынға
түспетін бұған қосымша Бату әскерлері соғыс жүргізудің неше түрлі әдістері
меңгерді. Сөйтіп жолындағының бәрін жайпаған Бату 1237 жылдың қысында қалың
қолын Еділ өзенінен Рязань қаласына келіп жетті. Қыста шабуыл жасауды
күтпеген Рязаньдықтар айтарлықтай қарсылық көрсете алмады. Бескүн бойы
монғол-татар әскерінің шабуылына тойтарыс бергенімен басқа жақтан көмек
келмегендіктен Рязань қаласы жау қолына көшті. Келесі кезек орыстың ірі
Владимир Суздал княздігіне жетті. Алғашқы шайқас Ұлы Владимир князі Юрий
Всеволодович әскерлерімен болды. Монғол-татар әскерлері Колоно қаласының
түбінде княз Юрийдың әскерін талқандады. Мәскеу және Клиазма өзендерінен
өтіп бес күн қарсылықтан кейін Мәскеу қаласын алады.
1238 жылы 4 ақпанда Бату Владимир қаласын қоршайды қала халқы
айтарлықтай ерлік көрсетеді. Бірақ үш күннен арыға шамасы келмеген қаланы
қорғаушылар жеңіліс табады. Монңғол-татар әскері осылайша Ростов, Суздал,
Ярослав, Кострома, Углич, Тверь сияқты 14 қаланы бағындырып, Владимир
княздігінен Новогородқа қарай бағыт алды. Бірақ көктемнің ерте шығуы
орманды және батпақты Новгород жері алға қарай жүруге қиындық туғызады.
Және монғол-татар әскерлерінің де ұзақ соғыстан қажығаны сезіледі.
Сондықтан Бату әскерлері Оңтүстікке қарай бұрылады.
Жолында кездескен қалалар мен ауылдарды жаулап алып, 1240 жылы Киев
қаласына жетеді. Киев қаласын қорғауды Даниел мен Дмитрий княздері өз
қолдарына алады. Қала бекінісін бұзып кіру монғол-татар әскерлеріне оңайға
түспеді. Киев қаласы сегіз күн қарсылық көрсетеді. Күштің тең болмауы
княздердің дер кезінде күш біріктіре алмауы Киевтің жеңілуіне әкеліп
соқтырады. Монғол-татар шапқыншылары Киев қаласын талқандап, ежелгі
ескерткіштердің көбін жойып жібереді. Бірақ Бату хан княз Дмитрийдың
ерлігіне риза болып өлтіртпейді. Киев қаласын алғаннан кейін Бату әскерлері
Галич-Волынь княздігне аттанады. Батый орыс жерін жаулап алғаннан кейін
Польшаға, Чехия мен Венгрияға баса көктеп кіреді. Алайда бірнеше жылға
созылған жорықтардан әбден қажыған Бату әскерлері Европа елдеріне одан ары
кіре алмайды. Бату әскерлері Еділ өзенінің төменгі сағасына оралып, осында
1243 жылы Сарай-Бату қаласын салғызады. Алтын-Орда мемлекетін құрады. 1240-
1280 жылдар аралығында орыс жеріне монғол-татар үстемдігі орнайды. Бату
өзіне арнап Астана салдырып, сарай тұрғызғанымен уақыттың көбі Ұлан-байтақ
Қазақ сахарасындағы жайлауларда өткізеді. Алтын-Орданың астанасы алғашқы
кезде Бату қаласында (қазіргі Астрахан маңында) болса кейінірек Сарай
Беркеге көшіріледі.
Иван Калита
Калита князьдығы кезінде Москва князьдығы Солтүстік-Шығыс Русьтегі ең
ірі әрі күшті князьдық болды. Калитаның тусында орталықтандырылған
мемлекетті құруда үлкен роль атқарған Москва ұлы князы өкіметінің шір-
кеумен тығыз одақтасуы Цалыптасады. Калитаның одақтасы митрополит Петрдің
өзінің резиденциясын Владимирден Москваға көшіруімен (1326 ж.) соңғысы
бүкіл Русьтің шіркеу орталығына айналды, сөйтіп оның өзі Москва
князьдарының саяси позициясын анағурлым нығайтты.
Ордамен қарым-қатынаста Калита Александр Невский белгілеген хандарға
сырттай вассалдық бағыныштылық тәртібін, алым төлеудің дурыстығын, оның өз
князьдығында то-лық тоқтатылған, Руське жаңа шабуыл жасауға жол бермеу
бағытын сақтады, 40 жыл бойғы тыныштық қандай жақсы, орыс жерлерін жау-лап
алудан, шаруаларды күйзелтуден не түс-пек, турмыстың ауыртпалығын бастан
өткізген кедейлер, татар басңыншыларынан аулақ ты-ньіш өмір сүрсін
де...,—деп жазды жылнамашы Калитаның князьдық еткен кезіне баға бере
келіп.. Орыс жерлері экономиканы қалпына келтіріп, өркендету үшін,
езушілікті жою жолында алда тұрған күреске күш жинап алуға қажетті тыныс
алды. Калита өзінің бар қа-талдығымен және қайсарлығымен барлық орыс
жерлерінён алым жинауы Москва князының қолына едәуір қаржының жинақталуына
мүм-кіндік берді, сөйтіп оған Новгородқа және орыстың басқа да жерлеріне
саяси қысым жасауына жол ашылды. Калита қару күшіне сүйенбей-ақ өзіне
қарайтын жерлердің территориясын бай сыйлықтары үшін ханнан жеке жерлерге
(Галич, Углич, Белоозер) берілген жарлықтар—:купель есебінен кеңейте
білді. Калитаның князьдық қурғанын қорытындылай келе К. Маркс Москваның
негізінен Ка-литаның тусында күшейгендігін атап көрсетті. Калитаиың баласы
князь Семен Иванович (1340—1353) бүкіл Русьтің ұлы князы деген атақ алуға
ұмтылды, сөйтіп өзінің өктемділігі-мен және басқа князьдарға тәкаппарлықпен
қарағаны үшін Гордый деген атақ алды.
Куликова шайқасы
1380 жылдың жазында Орданың барлық күшін жинап Қырымдағы Гэнуэцкілер
отарларының Орда вассалы солтустік Кавказбен Повольже хадықтары жалдамалы
отрядтарымен күшейген Мамай Рязань княздығының оңтүстік шекараларына басып
еніп, одақтас Ұлы Литва князі Ягайло мен Рязань князі Олегтің күшінің
қосылуын күтті. Батыйдың қырып-жоюшылық зардаптарының қайталану қаупі
төнген русьтің бүкіл орыс халқы басқыншыларға қарсы күреске көтерілді.
Мамай әскерлеріне жалпы орыстар тойтарысын ұйымдастыруда, Русьті саяси
жағынан біріктіруде Москваның алғашқы табыстарының маңызы өте жоғары болды.
Москваға қысқа мерзімнің ішінде шаруалар мен қолөнершілерден орыс
жерлерімен княздықтарының бәрінен дерлік полктермен жасақшылар жинады.
Борянскмен полоцкіден өз полктерімен тіпті Олегтің ұлдарыда жетті, ал мұның
өзі Литва ұлы княздығының құрамына кіретін батыс-орыс жерлері мүддесінің
тығыз байланысының сақталғанымен бірлігінің айғағы еді. Мамаймен күресудің
москваға жау Тверлік, Нижегородтық және Рязандық княздер, сол сияқты ұлы
Новгородтты басқаратын боярларда бас тартты.
Москва князі Дмиттрийдің туы астына жиналған орыс жауынгерлерінің
жалпы саны 100-120 мың әскер болатын (Мамайдың қарамағындағы әскердің
саныда осы шамалас). Өмір бақи орыс княздарымен жергілікті воеводалардың
күші осыншалықты зор болмағанды-деп жазды жылнамашы. Ойдағыдай
ұйымдастырылған барлау жұмыстарының нәтижесінде Мамайдың аттануымен жоспары
Москвада дер кезінде мәлім болды. Дмитрий Иванович Мамаймен Ягайло
жасақтарын біріктірмей, бірінші соққыны негізгі қарсыластарына беруге бел
байлады. Тамыздың аяғында Донды бетке алған орыс әскерлерінің коломна
арқылы жүріп өткенін білген Ягайло, қарсы жақ жасақтарының сан жағынан
көптігінен сескеніп асығыс кері қайтып,істің артын бағып отырған Рязандық
Олегтіңде осыған орай Мамайға қосылуға батылы бармады. 1380 жылы
қыркүйектің 7нен 8 не қараған түні орыс жасақтары Доннан өтіп Куликованың
кең даласында, Непрядва өзенінің Донға құяр тұсында үлкен әскери бекініс
жасады. Бұл арада татарлардың тылдан шабуыл жасау қылығын іске асырмау да
ескерілген болатын. Мұнда орыстың негізгі күштерінен тыс Куликоваға таяу
жерде тәжірибелі қолбасшы Дмитьрий Боброк-Волотнецпен Серпуховтық князь
Владимир бастаған аса қуатты Тосқауыл полкіде орналасқан болатын. 1380
жылғы 3қыркүйекте талай мемлекетпен халықтардың тағдырын шешкен,
ортағасырдағы ең ірі соғыс Куликова шайқасы болып өтті. соғыстың алғашқы
тұсында тұсында татарлар алғы саптағы орыс әскерлерін түгелге жуық
қырғанмен,одан кейінгі негізгі жасақтар тарапынан күшті қарсылыққа
кезігіп,олардың тегеурініне төтеп бере алмай қалды. Енді Мамай өзінің атты
әскерімен непрявда өзеніне қарайқусырылған сол жақтағы орыс полкінің соңына
түседі. Осы кезде тасада тұрған орыс тосқауыл полкінің жасақтары
татарлардың ту сыртынаншабуыл жасайды. Соққының күштілігі сонша, татардың
атты әскері қарсыласуға шамаыс келмей кейін шегінеді. Сөйтіп шабуылға
көтерілген басқа да орыс жасақтарынан татар басқыншылары біржола
талқандалады. Мамайдың өзі аман қалған азын аулақ әскерлерімен әзер қашып
құтылады. Кликово даласында жеңіс орыс халқына оңайға түскен жоқ. Бұл
қырғында көптешген таңдаулы полктер мен мыңдаған жасақтар дихандармен
қолөнершілер мерт болды. Халық езгіден біржолата азат етілмесе де жау
әскерлерінің талқандалуы үлкен жетістік еді. Татар-моңғол шапқыншылары
шешуші соққыға ұшырап “бүкіл Орданың” жеңіліс дегенді білмейтіні жөніндегі
аңыздың күлі көкке ұшты. Сондай-ақ негізгі Орда жасақтарының күйреуі
феодалдық құрылыстың ыдырауымен Алтын Орданың жалпы әлсіреуін тездетті.
Оның үстіне бұл жеңіс Москва қаласының бүкіл орыс жерінің басын біріктірді.
Москва князі Дмитрий Иванович те осы жолы өзінің аса көрнекті қолбасшы
екеін танытып Куликово даласындағы жеңісі үшін Донской деген атқа йе болды.
Тоқтамыстың Москваға жорығы
Куликово шайқасында жеңілгне Мамай Уфаға қашып барған жерінен
өлтіріген соң, Алтын Орданың билігі Ақ Орда ханы тоқтамыстың қолына көшті.
Екі бірдей Орданың күшіне ие болған Тоқтамыс 1382 ж күтпеген жерден Руське
шабуыл жасады. Рязань князі Олег оған Ока өзенінің өзі білетін өткелі
арқылы Москвалық бақылаушыларға білдірмей Москваға өтуіне қүпия түрде
көмектесті. Хан әскерінің суыт келе жатқан хабары Москваға кеш жетті. Д.
Донскойда хан жасағына қарсы тұрарлықтай күш жоқ еді. Кулиководағы соғыстан
саң әскер қатары селдіреп қалған еді, сондықтан ұлы князь жаңа жасақ
жабдықтау үшін волганың сан жағалауындағы қалаларға аттанды. Жау келе жатыр
дегеннен үрейі үшқан Москва феодал шонжарлары сасқалақтап қаладан қаша
бастады. Астананы қорғау қарапайым түрғындар мен Кремльді қорғауға келген
қалаға жақын деревнялар мен селоларда түратын шаруалардың үлесінде қалды.
Қалада феодал шонжарларға қарсы көтеріліс бұрқ ете қалды. Олар қашпақ
болған феодал шонжарларды түтқындап дүре соғып дүние мүлкін қала халқына
бөліп берді. Қаладан кетуге тек метрополит Киприану мен ұлы князьдың
семьясына ғана рұқсат етілді. Қалада тәртіп орнатылып Москвалықтар жауға
соққы беру үшін Кремльге жиналды. Монғол шапқыншылары Кремльді қоршауға
алысымен ақ орыстың бірінші құймалы зеңбірегі-тюфактары сынға түсті.
Москвалықтар күші басым жау тегеурініне бірнеше күн бойы қарсылық көрсетіп
бетін қайтарып отырды. Тоқтамыс хан тек өз қоластында жүрген Нижегородтық
екі князьдың опасыздығы арқасында Кремльге кірді. Князьдар Кремльді
қорғаушыларды Тоқтамыстың достық ниетпен келгендігіне сендіріп қақпаны
ашуға көндіреді. Одан сол моңғол татарлар Москваны өртеп халқын қырып
салады. ¤рт кезінде көптеген кітаптар, құнды қолжазбалар жойылады.
Москваны алған Тоқтамыс енді қала маңындағы жерлерге ауыз сала бастады
да көп жасақпен Д. Донской келе жатыр деген хабарды естіген соң асығыс
Ордаға қайтады. Алайда Тоқтамыс осы шабуылының нәтижесінде Д. Донской
Ордаға Батый хан, Өзбек хан кезіндегідей болмаса да бірнеше дәрежеде алым
салық төлеп тұруға келіседі. Кулиководағы шайқастан соң Алтын Орда да орыс
жеріне бұрынғыдай үстемдік етуден қалып Москваның Русьтегі саяси басшылығын
мойындауға мәжбүр болады. Д. Донской қайтыс болар алдында Москва
князьдарының билеушісі ретінде өзінің үлкен ұлы Васйлий 5 Дмитриевичке
Владимир ұлы князьдығын мұраға беру арқылы бүдан былай бұл өлкеде хан
үстемдігінің жүрмейтінін дәлелдеді. Сөйтіп Владимир князьдығының оған
байланысты Русьтегі ақсақал князьдығының титулын да Москваға қосу процесі
аяқталды.
Ресей тарихы.
Орыс жерлерін біріктіру саясаты.
ХІV ғ. аяғында біріктіру процесін аяқтау кезеңіне біржола өтуге бір
тұтас Орыс мемлекетін құруға жағдай туды. ХІV-XV ғасырлардағы әлеуметтік-
экономикалық даму процесінде жер иелену мен шаруашылықтың едәуір күшеюіне
ықпалын тигізді.қалың бұқара светтік және діни феодалдарға, сондай-ақ,
княздік үкіметке түрлі жағдайда тәуелді болды. Новгород Псковтан тыс
жерлердегі қалпына келтірілген қалалардың әлеуметтік экономикалық
құрылысындағы ролі шамалы ғана еді. қалалардағы светтік және діни феодалдық
меншігіде көп иеліктер болса да жалпы алғанда барша қала күшейіп келе
жатқан княздық өкіметке бағынатын. қала тұрғындарының сауда нәтижесінде
жинақталған ақшасының бір бөлігін княздар ордаға алым ретінде төлесе,
қалған бөлігін өздері пайдаланды.
Бірігу процесінің жүзеге асырылуына сырттан төнген қауіпте түрткі
болды. Татар-монғол езгісінен құтылу мұны халықтың қалың тобының соның
ішінде қарапайым бұқараның жақсы ұғуы түрлі жерлерде жекешеленуге
ұмтылушлықтың існе су құйып, ортақ мақсат жолындағы қозғалысты тездетті.
Орыс жерін азат ету жолындағы күресті москвалық княздар басқарды.
Бақталастарын тізе бүктіріп, Татар-монғолдар күресте едәуір табысқа жеткен
Москвалық ¦лы княздар XV ғасырда Рустегі негізгі саяси күшке айналды.
Сонымен бірге Москвалық ¦лы княздық өкіметтің күшеюіне феодалдық
топтардың барлығы бірдей ортақ көзқараста болған жоқ. Мәселен орыс жерін
біріктіріп Москва үкіметінің қол астында болуын қолдаған москвалық боярлар
алайда ұлы княздың жеке билігінің күшеюіне қарсы болды. Біріктіру процесіне
шіркеу қызметкерлерінің көзқарасы әртүрлі еді, шіркеуді свет өкіметінің
толық билеп кетуінен қауіптенген ықпалды шіркеу қызметкерлері удельдік
княздар позициясын белсене қолдағанмен, іс жүзінде шіркеуді сақтап әрі
нығайтып отыратын күшті мемлекеттің қолдауына да мүдделі еді.
Москваның қарауына жаңа территориялар еніп , княздар едәуір мөлшерде
жаңа жерлерге ие болған соң бұл процесс едәуір дәрежеде үдей түсті.
Саудамен қолөнердің дамуына жағдай жасап, елдің териториясында өзара ала
ауыздық қақтығсуларды жойып, сыртқы қауіпсіздікті сақтауға қабілетті қуатты
біртұтас мемлекеттің болуына қалалармен деревнялардағы сауда, қолөнер
өкілдері де қарсы емес еді.
Орыс жерін біріктірудің аяқталуы.
¦лы князь ІІІ Иван Васильевич (1462-1505) тұсында және оның мұрагері
ІІІ–Василий Иванович (1505-1533) княздық құрған алғашқы жылдардағы
біріктіру процесінің аяқталуы шамамен жарты ғасырға созылды. Бұл процесті
іске асыру жолында қуатты Новгород феодалдлдық мемлекеті кедергі жасады.
1471 жылы ІІІ-Иван Новгородқа қарсы жорық ұйымдастырып оған Москва
қарауындағы жерлердің барлық әскерлері жиналды. Шелонин өзенінің жағасында
болған шешуші шайқаста Новгород ішкі жағынан біршама қиындай түскені
аңғарылды. Шіркеу басшысы архипескоп Новгородтың өз алдына дербес қала
болуын көксейтің. Ол әуелі ұлы князға мал тарту жолдап, онан сон келісім
жасау арқылы дәмеленді. 1478 жылы Новгород мемлекеті таратылып Вечелік
қоңырау түсіріліп Москваға әкелінді. ІІІ-Иван бұдан әрі ешкімді де басқа
жаққа, жер аудармауға; жеке меншік жер істеріне араласпай жергілікті сот
әдет-ғұрпын сақтауға уәде етті, сөйтіп, Новгород жері ресей мемлекетінің
құрамына біршама бұрыңғы автономиялық сақтап кірді.
Татар-моңғол езгісінің жойылуы.
1480 жылы Алтың Орда ханы Ахмет хан поляк Литва королі ІV Казимирмен
одақтаса отырып Москва князың қайтадан алым-салық төлеп тұруға мәжбур ету
үшін Орыс жеріне баса көктеп кірді. Москва ұлы князы Ахмет ханның жауы
Казимирдің Украинадағы жасақтарына соққы берген қырым ханы Меңлікереймен
шарт жасап, одақ құрды, сөйтіп Ахмет ханның жолын кесті. ІІІ- Иван
қарамағындағы уделдік княздар бүлігінде басып тастап отырды. Ахмет ханға
Казимирден көмек келмей 1480 жылы және Ура өзенінен өте алмай моңғол татар
әскерлері кері қайтты. Алтың Орда мемлекеті ыдырағаннан кейін қырым, қазан,
Астрахан хандықтары болып жеке хандықтарға бөлінді. Олармен соғыс ұзақ
жылдарға созылды.
Басқа жерлердің қосылуы.
Москва қарауындағы жерлердің қоршауында қалған Тверь, қысқа уақыттық
қарсылықтан кейін 1485 және москваға қарады.
1494 жылы және Ресей мелекеті мен Литва ұлы княздыңғы арасында бітім
жасалып соған орай Литва оканың жоғарғы сағасындағы жерлер мен Визмы
қаласын Ресейге қайтаруға келісім берді.
Бұл бітім Литва королі Александр Казимировичтің ІІІ- Иванның қызы
Еленаны алуымен (үйлену) аяқталды.
Литвадағы ұсақ жер иеленушілердің Москва ұлы княздығына қызмет етуіне
ұдайы өтіп отыруының нәтижесінде, 1500-1503 жылдары Литвамен екі арадағы
соғыс болып, ол Литвалық әскерлердің жеңілуімен бітті.
1348 жылы Новгородтан бөлініп шыққан Псков республикасы 1510 жылы өмір
сүруін тоқтатты. Псков қосып алынған соң ол қаладан да бірақ боярлармен көп
естер орталық аудандарға жер аударылды.
1514 жылы Литвамен қатарынан болған үш ұрыстың нәтижесінде ежелгі орыс
қаласы Смоленск Москва ұлы княздығының қол астына өтіп, қала тұрғындары
Москва әскери гвардиясы қақпаны алады. Ақырында 1521 жылы іс жүзінде көптен
бері 1521 жылы Москва қол астында болған Рязань княздығы өзінің өмір сүруін
тоқтатты.
Рас, Ресей мемлекеті әуел бастан-ақ көп ұлтты болатын алайда бұл сан
жағынан көп орыс ұлтының мемлекттік бірлкке және тарихи дамуы жағынан
барынша прогрессивті формаға ие болуына ешбір кедергі болған жоқ. XV
ғасырдың аяғынан бастап Ресей термині ортаға шықты.
Бір тұтас Ресей мемлекеті құрылуының тарихи маңызы өте зор. Ел
териториясында саяси тосқауылдар жойылып, феодалдық соғыстардың тоқталуы
халық шаруашылығын дамытуға қолайлы жағдай туғызды. Басы біріккен елдің
сыртқы дұшпандарға бірлесіп соққы беру мүмкіндігіде зор еді., осының
нәтижесінде татар монғол езгісінен құтылып, Литвамен Ливонияны жеке алғанда
Украина мен Беларусия Литва үкіметінің қол астында болатын. Орта ғасырларда
кез келген елдің де дамуы үшін теңіз жолының мәні үлкен зор еді. Ал Ресейде
меншікті теңіз жолы болған жоқ. Бұл мемлекет феодалдық қоғамдық экономикаға
негізделген еді. Ол светтік және діни феодалдық мемлекет болды.
Реформалардың басталуы.
Бұрынғы автонономияның жаңа іздері сол кездегі Ресей тарихындағы болып
жатқан шиелініскен саяси тартыстардан үнемі сезіліп отырды. ІІІ- Василий
болғаннан кейін 1533 жылы феодал топтардың арсында бұрқ ете қалды. Билікке
оның әйелі Елена Глинская жас ұлымен таққа отырды.
Елена Глинскаяның үкіметі феодалдардың түрлі топтарының арасында сан
алуан айла тәсіл жасай отырып шіркеудің алым салық алу және сот билігін
жүргізу мүмкіндіктерінен шектеуге бағыт ұстады, Монастыр иелігіндегі жер
көлімінің ата түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер көлемінің
арта түсуіне бақылау орнатты қызмет етуші адамдардан жер сатып алуғатиым
салды, өйткені бұл жерлердің қызмет етуден шығып қалмауына жол бермеу керек
еді.
Мемлекеттің каржы жағдайын нығайтуға ұмтылу 1535 жылы ақша
реформасының жасалуына апарып соқты. Монетаның салмағы кеміту арқылы бұл
реформа москваның және Новгородтың сол уақытқа дейін сақталып келген ақша
жүйесінендегі айырмашылықтар жойылды.
Жер жерде басқару реформаның жүзеге асырушы губалық мемкемелер
құрылды. Жергілікті қызмет адамдарының бояр балаларының арасынан неғұрлым
маңызды істер бойынша сот билігін жүргізу үшін ең сүйікті басшылар
сайланатын болды. Ең сүйікті басшылар губа старостолары, золық –зомбылық
және қиянат, жөніндегі істер бойынша ұрып-соғу, қинау тәсілдерін қолдана
отырып өз беттерінше дербес түрде тергеу жүргізуге және айыпталғандарды
өлім жазасына кесуге дейін үкім шығаруға құқықты болды. Москвада губалық
мекемелердің қызметін қадағалау үшін арнаулы зорлық-зомбылық бұйрығы
құрылды. Міне мұның бәрі де жергілікті дворяндардың, қалалық бұйрықшыларды
тағайындаумен ұштаса келіп, арам тамақ боярлардың өкілеттілігін шектей
түсті және жергілікті басшылық ісіне дворяндардың ролін күшейтті.
Күрес ендігі жерде орта ғасырлардағы сияқты қарсыластарға қатандық
жасау өлтіріп кету, қатыгездік пен жазалау сияқты сипат алды. 1538 жылы
Елена Глинская аяқ астынан қаза болды. ¤кімет билігі Шуйскилер бастаған
феодалдар тобының қолына өтті.
Тап күресінің шиеленісуы және сыртқы
қауіп қатердің күшеюуі.
Князь боярлар арасындағы үздіксіз жалғасқан соғыстар халықтың арқасына
қатты батты. Мұның өзі тап қайшылықтарының жаңадан шиеленісуіне әкеліп
соқты. Мемлекеттің әлсірегенін пайдаланып қалғысы келген Қазан хандығы 1537-
1538 жылдары Повольже мен Волганың солтүстігіе ірі-ірі жорықтар жасады. XVI
ғ. орта шегінде самодержавиені нығайтуға 1542 жылы мартта митрополит болған
Новгород архипесковы Макарий едәуір роль атқарды. ¤кімет билігін бір
орталыққа бағындыруды көксеген феодал топтары өсіп келе жатқан ІV Иванға
үміт артты. 1547 жылы қантарда Макарийдің алдын-ала ойластырған салт жобасы
бойынша ІV Иван салтанатты жағдайда таққа отырғызу рәсімі болып өтті.
Москваның ұлы князы тұңғыш рет патща деген атаққа ие болды. Шіркеу
самодержавиялық өкіметтің кепілі ретінде бой көрсетті. Патшалық өкімет
шіркеудің праволары мен пайдаланатын артықшылықтырын сақтап қалуға
қамқорлық жасауға міндеттеді. Самодержавиялық өкіметін нығайту арқылы
шіркеу өзінің жеке мүдделерін де көздеген болатын.
ІV Иванның реформалары.
ІV Иванның патшалық құруының басталуы бұрыннан жиналып, қалыптасып
қалған тап қайшылықтарың ашықтан-ашық шиелінесе түсуімен тұспа-тұс келді.
1547 жылы шілдеде Москвада орасан зор өрт болды, қала түгелдей өртеніп
кетті. Мыңдаған адам отқа өртеніп түтінге шашалып өлді. Жас патша түсінда
Таңдаулы Рада атты өкімет құрылды. Боярлардың үстемдегіне қарсы
наразылықтан дворяндар тарапынан реформаға қажеттілік бар еді. Пересветов
мықты патша билігін қолдап, тұрақты әскердің болуын қалады. Таңдаулы Рада
әртүрлі феодалдық таптан тұрды. Басшысы Алексей Адашев дворян шіркеу
қызметкері Макарий, сарай шырақшысы Сильвестр және княз Курбский болды.
1549 жылы москвада болған жиында, Дворянда бояр наместиктердің билігі
(сотынан) азат етілгенін жариялады. 1550 жылы, Судебник, жарық көрді. Онда
боярлардың билігін соттағы сияқты басшылықта да шектелді. 1555-1556 жылдары
жергілікті басқаруда губалық старостат және земстволыққа дворяндар
тарапынан сайланды. Шіркеудің жаңа жерлерді сатып алуы тоқтатылды. Боярлар
билігі тұсында тартып алынған жерлер мемлекетке берілді. 1550 жылы тұрақты
әскер құрылып, ол патщаның бақылауында болды.
1550 жылдардғы реформалар Ресей мемлекетің әскери күш жағынан дамытты. Бұл
ІV Иванға сыртқы саясатта батыл әрекеттерге баруға жол ашты.1502 жылы Алтың
Орданың құлауы мен пайда болған ұсақ хандықтар бірнеше рет орыс жерлеріне
шабул жасады. әсіресе қазан хандығы Ресейдің орталық қалаларына жорық жасап
тонаумен айналысты. 1552 жылы орыс әскерлері қазан қаласын одан кейін 1556
жылы Астрахан қаласын басып алды. Бұл хандықтардың алынуымен 300 жылдық
Татар-моңғол езгісі жойылды. Солтүстік Кавказдан Сібірге дейінгі жерлер
Ресейге қарады. Башқұрттар, Ноғай хандығы өз еріктері мен бодндықты
қабылдады. ІV Иван бірнеше рет қырымға қарсы сәтті жоықтар ұйымдастырды Осы
жорықтардан кейін Қырым хандығының шабулы тоқтатылды.
Тағы бір Ресейдің сыртқы саясатындағы ең басты әрекет Балтық теңізне
шығу болды. Ресейге осы кезде басты бөгет Ливон ордені болды. Кез келген
орта ғасырлық мемлекет үшін теңіз жолдары маңызды транспорт көзі болды.
1558 жылы ІV Иван солтүстік батысқа жорық жасап Ливон соғысын бастады.
Алғашқы кезде соғыс Ресей үшін сәтті болды. Кейінен Ливондықтарға Шведтер,
поляк, литва, дания, әскерлері көмекке келді. Ресей әскерлері 1563 жылы
полоцк қаласын алды. Ірі әскери шығындар елдің ішкі жағдайына әсер етті.
Феодалдық аристократия ІV Иванның саясатына наразылық білдіріп,
қиыншылықтарды патщаға қарсы пайдаланған, Таңдаулы рада, өкіметі тарап, ІV
Иван сенімді шағын кісілермен басқаруға мәжбүр болды. Ірі боярлар Литваға
кетіп отырды. 1564 жылы князь Курскийде сатылып кетті. Курский өз хатында
сенімді боярларды жазықсыз қинап жазалауымыз дұрыс емес деді. ІV Иван жауап
ретінде, Біз өзіміздің, Мы свойх холопов жаловать и казнит вольны.., .
Ішкі княздік боярлы оппозицияның шиеленісін шешу үшін бір шара керек
болды. Ол опричина саясаты еді.
Қаћарлы Иванның опричина саясаты.
ІV Иван Өзінің опричина саясатын ендіріп 1565 жылы билікке қайтадан
келді. Бұл бойынша бүкіл жер опричинаға және земщинаға бөлінді. Опричинаны
патшаның ерекше приказды аппараты және әскерді басқарды, ал земщинаны
боярлар думасы басқарды. Опричинаға ең қолайлы, таңдаулы жерлер ғана емес,
соңымен қатар әскери стратегиялық жағынан ерекше маңызды территорияларды
алынды. Замосковский өлкесі мен Новгород, Псков, жерінің едәуір бөлігі
опричинаға өтті. Опричина князь-боярлардың жер иелену тәртібің елеулі түрде
бұзды. Сонымен қатар опричина патшаның қолындағы қуатты әскери жазалау
ұйымы болды. (Опричина әскери жазалау ұйымы болды). Опричина әскерлерінің
мекемесін құру үшін земщинаға 100 мың сот мөлшеріндегі орасан зор салық
салып, ІV Иван жартылай монахтық, жартылай сарбаздық өзіндік сипаттағы
орден құрды. Ол орден жер мен ақша түріндегі жалақыны аямай жұмсауы және
оның патшаға сөзсіз бағынуы негізінде құрылған опричина терроры бояр
шанжарларын ғана емес сонымен қатар халық бұқарасының да қарсылығы күшпен
басып отырудың әрекеті болатың. Опричина феодалдық бытыранқылық
қалдықтарына да, халықтың антифеодалдық қозғалысына да қарсы бағытталды. Ол
бір орталыққа бағынған самодержавиялық мемлекет формасындағы феодалдық
құрылысты нығайтуды мақсат етті.
Көп ұзамай-ақ опричинаға көптеген ірі-ірі феодалдар кірді, өйткені
олар өздерін құртып жіберуден осы тәсілмен құтылғысы келді.
Опричина Ливон соғысында жеңіп шығуы әсер ете алмады. 1569 жылы Люблин
үндестігі бойынша Литва мен Польша, Речь посполитая болып бір мемлекетке
біріккеннен кейін Ресей жауларының күші артып жағдай қиындай түсті. 1572
жылы ІV Иван опричинаны жойғаны былай тұрсын тіпті осы сөзді айтуға тиым
салды. Бұл сөзді айтқан адамды өлім жазасына кесті. Земщина опричинаға
бірігіп бір өкіметке бағынды.
Ливон соғысын аяқталуы.
1578 жылы орыс әскерлері бірқатар жеңіліске ұшырады. 1579 жылы
Шведтер, Новгород жеріне басып кірді, ал Польшаның жаңа королі Стефан
Баторий Полоцкіні, алып қойды. Ливон соғысындағы сәтсіздік Ресей
экономикасына неғурлым кушті жаумен болған күрес ұзақ уақыт болған соғыста
төтеп бере алмағандықтан экономика нашарлады. Бұл сәтсіздік халықаралық
оқиғалардың Ресей үшін қолайсыз дамуының, сондай-ақ күш қуаты опричинаны
ойсыратып кеткен Ресей мемлекетінің шиелініскен ішкі күресінің нәтижесі
болды. Швециямен уақытша бітім жасалғаннан кейін бір жылдан соң 1584 жылы
ІV Иван қайтыс болды.
Сібірдің Ресейге қосылуы.
Ресейдің Сібірге енуің Европа державаларының мұхиттың арғы жағындағы
елдерге еніп, ондағы қымбат бағалы байлықтарды тонауды мақсат етті. Сібір
хандығы 1552 жылы қазан хандығы жойылғаннан кейін Ресей мемлеетінің көршісі
болды және Орта Азиялық хандарға қарсы күресте қамқоршы болуын өтінді.
Бірақ 1570 жылы Ресе мемлекетінің әлсіреуіне байланысты Сібір хандары
орыстардың иелігіндегі жерлерге шабуыл жасай бастады. Олардың жолында
Строганов көпестерінің бекіністері бар болатын. Бұл кезде Строганов қымбат
бағалы аң терілерін сатып алу үшін Батыс Сібірге өз экспидицияларын жібере
бастады. Ал 1574 жылы олар Ертісте бекініс салу үшін және Бұқараға сауда
жолын ашуды қамтамасыз ету үшін Тобыл бойындағы жерлерге иелік етуге право
берген патща грамотасын алған болатын. Бұл жорықтарды Ермак Тимофеевичтің
казактар дружинасының басшылығымен болды. Ермак Ертіске жетіп, осы кезде
кескілескен шайқастан кейін Сібір хандығының астанасы Қашлықты алып, Көшім
ханды қуып шықты. Екі жақ алма кезек жеңіп отырған бірнеше жылғы күрестен
кейін Сібір хандығы біржола талқандалды.
1586 жылы Тюмен бекінісі салынды, ал 1587 жылы Сібірдегі орыс орталығына
айналған Тобыл салынды. Саудагерлер мен қызмет адамдары Сібірге қарай ағыла
бастады.
Ресей XVII ғ. басында. Шаруалар көтерілісі және Поляк - Швед
әскерлерінің интервенциясы.
1584 жылы ІV Иванның қайтыс болуымен, орнына ұлы Феодор Иванович
келді. Ол ақыл есімі кем, ауру, мемлекетті басқаруға әлсіз еді. Іс жүзінде
билік қайынағасы Борис Годуновтың қолына өтті. Ол мемкеттік өкіметті
нығайтуға және дворяндарды күшейтуге тырысты. 1598 жылы Феодор артына
мұрагер қалдырмай қайтыс болды. Рюриктер династиясы өмір сүруын тоқтатты.
Билікке Борис Годунов келді. Ол сыртқы саясатта Польшамен достық келісім
жасады. Швециямен болған соғыста 1590-1593 жылдар ол, Ям, Орешек, Иван-
город қалаларын қайтарып Балтық теңізіне шықты. Солтүстік Кавказдағы Терек
өзені бойындағы Батыс Сібірдегі ірі-ірі бекіністерді салды. Ішкі саясатта
оның крепостнойлық саясаты ірі феодалдардан қолдау тапқанымен мысалы
дворяндар елдің көп бөлігін қамтыған шаруалардың қарсылығына тап болды.
Көптеген ауылдарда шаруалар көтерілісі болды. Оның үстіне 1601-1603 жылдары
ашаршылық, шаруалар көтерілісінің басталуы 1603 жылы Холопка (малай)
көтерілісі болды. Бұл көтеріліс Москваға дейін жетті. Және оларды патша
әскерлері зорға дегенде басты. Холопка өліп, көтерісшілер оңтүстікке қарай
шегінді. ¤ңтүстік өлке феодалдарға карсы көтеріліс өлкесі болды. Ал
орталықта Поляк - Литва күштеріне сенген боярлар позициясы қалыптасты.
Тарихшылар бұл кезенді, Смутные времена, (анық емес кезең)деп атады. XVIIғ.
басында Ресей үшін таптар күресі өріс алды, оның себебі Борис Годуноывтың
крепостнойлық саясатынан шаруалардың қарсылығын ірі экономикалық нәтижелер,
боярлар аристократиясының патша билігіне қарсы және поляк литва
феодалдарының ішкі саясатқа арласуына алып келді. Князь боярлар позициясы
және Поляк - Литва феодалдары, анық емес жалған патшалардың болуына жол
ашты. Юрий Богданович есімді дворянин Литваға қашып онда өзін патша етуге
көмек сұрады. Литва королі Сигизмунд ІІІ-тен көмек алды. 1604 жылы Юрий
Богдановичке Дмитрий патша деген ат берілді. Оған тарихшылар тарапынан
Лжедмитрий (жалған Дмитрий) аты берілді. Лжедмитрийге шаруалар және
холопкалар келіп қосылды. Әскер қатарынан толықтырылғанына қарамастан патша
әскеріне жеңіліп өтірігі шығып қалды. Осы уақытта оңтүстікте Борис
Годуновқа қарсы халық көтерілісі болды. 1605 жылы Борис Годунов қайтыс
болып орнына Лжедмитрий Дмитрий Иванович отырды. 1606 жылы Василий
Шуийский, кремльге басып кіріп Лжедмитрийді өлтірді.
Қызыл аланда Василий Шуийский патша болып сайланды. Поляк-Литва
феодалдарының жалған патша арқылы Ресейді бағындыру әрекеті іске аспады.
Василий Шуийскийдің таптық шиеліністі басу әрекеті іске аспады. Бояр
патшаның саясаты халықтың әр түрлі таптарының шаруалар, казактар,
феодалдардың қарсылығын туындатты. Иван Болотников басшылығындағы шаруалар
соғысы орын алды. 1606 жылы елдің оңтүстік батысындағы Путивл аймағында
халық көтерілісі бұрқ ете қалды. Оны Иван Болотников есімді малай бастады.
Көтеріліс бүкіл Ресей территориясына тарады. Көтерілісті жасаушылар
көбінесе малайлар, шаруалар, қала халқы, казактар, қолөнершілер болды.
қозғалыс үстем тап өкілдеріне феодалдарға қарсы болды. 1606 жылы
желтоқсанда Котл түбінде шешуші шайқаста көтерісшілер жеңілді. Болотников
қалған әскерімен Калугаға шегінді, сосын Тулаға паналады. Патша Василий
Шуйский 1607 жылы мамырда 100 мыңдық әскерімен Туланы қоршады. Болотников
төрт ай бойы қорғанды. 20 мыңдық әскерімен соңғы күші қалғанша қорғанды.
Қаланы суалдырған әрекеті ешқандай нәтиже бермеді. Патша өзара келісімге
жүгінді. қақпаны ашса көтерісшілерге кешірім береді дегенмен, сөзінде
тұрмай патша барлығын жазалап, Иван Болотниковты Каргапольға жер аудартып,
онда бірінші көзін ойып, сосын суға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz