6 жасар балаларды мектепке оқытуға дайындау
Кіріспе:
І Тарау: Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеудің теориялық
негізі
1.1 Балалардың мектепте оқуға психологиялық дайындығы.
1.2 Баланы мектепке оқуға дайындаудың психологиялық бағыттары 1.3 Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын дағдарыстары
ІІ Тарау. Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеудің әдістемесі
2.1 Балаларды мектепке оқуға психологиялық даярлаудың жолдары
2.2 Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеуде жүргізілген
эксперимент жұмыстары мен тренингтер
IІІ. Қорытынды.
ІV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Y. Қосымша
І Тарау: Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеудің теориялық
негізі
1.1 Балалардың мектепте оқуға психологиялық дайындығы.
1.2 Баланы мектепке оқуға дайындаудың психологиялық бағыттары 1.3 Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын дағдарыстары
ІІ Тарау. Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеудің әдістемесі
2.1 Балаларды мектепке оқуға психологиялық даярлаудың жолдары
2.2 Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеуде жүргізілген
эксперимент жұмыстары мен тренингтер
IІІ. Қорытынды.
ІV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Y. Қосымша
Қазіргі заманда 6 жасар балаларды мектепке оқытуға дайындау өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Алты жасар баланың алғаш рет мектепке келуі - балаға да және оның ата-анасына да өте жауапкершілікті кезең болып саналады. Оқу әрекетіне еш ауыртпалықсыз әрі табысты кірісіп кету үшін баланың дені сау және жан-жақты даярланған болуы қажет.
Мектепте оқу - бала өміріндегі әр түрлі жүктемесі бар ең маңызды кезеңге жатады: бала өміріндегі әлеуметтік-психологиялық өзгерістер - жаңа қарым-қатынастар, жаңа міндеттер, «оқушының» жаңа әлеуметтік рөлі.
Оқушы болу баланы саналы түрде өзінің орнын, мұғалімнің позициясын, қарым-қатынастағы белгіленген ара қашықтықты, осы қарым-қатынастар құрылатын ережелерді талап етеді. Мұнда баланың мектепке бейімделуінің бірінші кезеңінде баланы бірге алып жүретін адамдар - мұғалімдер мен ата-аналар қандай іс-әрекеттерді таңдайтындығы; қандай да бір қиын жағдайда тиімді әрі дер кезінде психологиялық қолдау көрсету мүмкіндіктерінің қалай болатындығы өте маңызды рөл атқарады. Әсіресе алғашқы күндер (кейбір балалар үшін алғашқы айлар) қиын болады. Бұл уақытта жаңа жағдайға бейімделудің қиын үдерісі жүріп жатады. Бейімделу кезеңінде баланың ұйқысы бұзылады, тәбеті тартпайды, ашушаңдық, мазасыздық, тұйық мінезділік, жылау, балаға тән емес көп сөйлегіштік немесе сөзге сарандық және т.б. өзгерістер болады. Бұлардың барлығы жүйкесінің шаршауының сыртқы көрінісі болып табылады, бірақ бұл өзгерістер уақыт өте келе қалпына келеді, балалар мектеп өміріне үйренеді, аз шаршайды; көңіл-күйлері көтеріңкі жүреді, ата-аналарымен, құрдастарымен еркін араласады, тапсырмаларды орындауға тырысады.
Көптеген балалардың мектепке бейімделу үдерісі осылайша орын алады. Ал кейбір балаларда жаңа жағдайға бейімделу аса ауыр міндет болып табылады: олар жиі әрі ұзақ ауырады, ауырғаннан кейін ағзалары әлсіреп, қарсы тұру қабілеті төмендейді.
Неліктен көптеген балалар оқудың алғашқы кезеңін бұлай қабылдайды? Мәселе өте күрделі. Балалардың мектепке бейімделу ерекшеліктерінің басты себептердің бірі - баланың денсаулық жағдайы, биологиялық жетілу деңгейі, сондай-ақ оқыту үдерісіне қажетті сол біліктер мен әрекеттердің дамуы болып табылады.
Мектепте оқу - бала өміріндегі әр түрлі жүктемесі бар ең маңызды кезеңге жатады: бала өміріндегі әлеуметтік-психологиялық өзгерістер - жаңа қарым-қатынастар, жаңа міндеттер, «оқушының» жаңа әлеуметтік рөлі.
Оқушы болу баланы саналы түрде өзінің орнын, мұғалімнің позициясын, қарым-қатынастағы белгіленген ара қашықтықты, осы қарым-қатынастар құрылатын ережелерді талап етеді. Мұнда баланың мектепке бейімделуінің бірінші кезеңінде баланы бірге алып жүретін адамдар - мұғалімдер мен ата-аналар қандай іс-әрекеттерді таңдайтындығы; қандай да бір қиын жағдайда тиімді әрі дер кезінде психологиялық қолдау көрсету мүмкіндіктерінің қалай болатындығы өте маңызды рөл атқарады. Әсіресе алғашқы күндер (кейбір балалар үшін алғашқы айлар) қиын болады. Бұл уақытта жаңа жағдайға бейімделудің қиын үдерісі жүріп жатады. Бейімделу кезеңінде баланың ұйқысы бұзылады, тәбеті тартпайды, ашушаңдық, мазасыздық, тұйық мінезділік, жылау, балаға тән емес көп сөйлегіштік немесе сөзге сарандық және т.б. өзгерістер болады. Бұлардың барлығы жүйкесінің шаршауының сыртқы көрінісі болып табылады, бірақ бұл өзгерістер уақыт өте келе қалпына келеді, балалар мектеп өміріне үйренеді, аз шаршайды; көңіл-күйлері көтеріңкі жүреді, ата-аналарымен, құрдастарымен еркін араласады, тапсырмаларды орындауға тырысады.
Көптеген балалардың мектепке бейімделу үдерісі осылайша орын алады. Ал кейбір балаларда жаңа жағдайға бейімделу аса ауыр міндет болып табылады: олар жиі әрі ұзақ ауырады, ауырғаннан кейін ағзалары әлсіреп, қарсы тұру қабілеті төмендейді.
Неліктен көптеген балалар оқудың алғашқы кезеңін бұлай қабылдайды? Мәселе өте күрделі. Балалардың мектепке бейімделу ерекшеліктерінің басты себептердің бірі - баланың денсаулық жағдайы, биологиялық жетілу деңгейі, сондай-ақ оқыту үдерісіне қажетті сол біліктер мен әрекеттердің дамуы болып табылады.
1. Кравцова Е.Е. Психологические проблемы готовности детей к обучению в школе. - М.,1991.
2. Мухина В.С.Детская психология.- СПб., 1992.
3. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе.- М.:ТЦ Сфера, 2002.
4. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании.- М., 1995.
5. Чейпи Дж. Готовность к школе: Как родители могут подготовить детей успешному обучению в школе / Пер.с англ. – М.: Педагогика –Пресс, 1992.
6. Оспанбаева. Баланың мектепке даярлығы. Шымкент 2003 ж.
7. Айқынбаева Г. Мектепке барар баланың дайындық деңгейі// Қазақстан мектебі № 9 - 2002 ж.
8. Серікбаева Н. Балаларды мектепке дайындау//Бастауыш білім № 6 - 2004 ж.
9. А.Берентаева. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму деңгейін диагностикалау // Білім № 8 2004 ж.
10. Қ.Байымбетова. Мектепішілік басқарудағы тың енгізулер бағдары. // Бастауыш сынып № 3 - 2004 ж.
2. Мухина В.С.Детская психология.- СПб., 1992.
3. Овчарова Р.В. Практическая психология в начальной школе.- М.:ТЦ Сфера, 2002.
4. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога в образовании.- М., 1995.
5. Чейпи Дж. Готовность к школе: Как родители могут подготовить детей успешному обучению в школе / Пер.с англ. – М.: Педагогика –Пресс, 1992.
6. Оспанбаева. Баланың мектепке даярлығы. Шымкент 2003 ж.
7. Айқынбаева Г. Мектепке барар баланың дайындық деңгейі// Қазақстан мектебі № 9 - 2002 ж.
8. Серікбаева Н. Балаларды мектепке дайындау//Бастауыш білім № 6 - 2004 ж.
9. А.Берентаева. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық даму деңгейін диагностикалау // Білім № 8 2004 ж.
10. Қ.Байымбетова. Мектепішілік басқарудағы тың енгізулер бағдары. // Бастауыш сынып № 3 - 2004 ж.
Мазмұны:
Кіріспе:
І Тарау: Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеудің теориялық
негізі
1.1 Балалардың мектепте оқуға психологиялық дайындығы.
1.2 Баланы мектепке оқуға дайындаудың психологиялық бағыттары 1.3
Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын дағдарыстары
ІІ Тарау. Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеудің әдістемесі
2.1 Балаларды мектепке оқуға психологиялық даярлаудың жолдары
2.2 Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеуде жүргізілген
эксперимент жұмыстары мен тренингтер
IІІ. Қорытынды.
ІV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Y. Қосымша
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі заманда 6 жасар балаларды
мектепке оқытуға дайындау өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Алты
жасар баланың алғаш рет мектепке келуі - балаға да және оның ата-анасына да
өте жауапкершілікті кезең болып саналады. Оқу әрекетіне еш ауыртпалықсыз
әрі табысты кірісіп кету үшін баланың дені сау және жан-жақты даярланған
болуы қажет.
Мектепте оқу - бала өміріндегі әр түрлі жүктемесі бар ең маңызды
кезеңге жатады: бала өміріндегі әлеуметтік-психологиялық өзгерістер - жаңа
қарым-қатынастар, жаңа міндеттер, оқушының жаңа әлеуметтік рөлі.
Оқушы болу баланы саналы түрде өзінің орнын, мұғалімнің позициясын,
қарым-қатынастағы белгіленген ара қашықтықты, осы қарым-қатынастар
құрылатын ережелерді талап етеді. Мұнда баланың мектепке бейімделуінің
бірінші кезеңінде баланы бірге алып жүретін адамдар - мұғалімдер мен ата-
аналар қандай іс-әрекеттерді таңдайтындығы; қандай да бір қиын жағдайда
тиімді әрі дер кезінде психологиялық қолдау көрсету мүмкіндіктерінің қалай
болатындығы өте маңызды рөл атқарады. Әсіресе алғашқы күндер (кейбір
балалар үшін алғашқы айлар) қиын болады. Бұл уақытта жаңа жағдайға
бейімделудің қиын үдерісі жүріп жатады. Бейімделу кезеңінде баланың ұйқысы
бұзылады, тәбеті тартпайды, ашушаңдық, мазасыздық, тұйық мінезділік, жылау,
балаға тән емес көп сөйлегіштік немесе сөзге сарандық және т.б. өзгерістер
болады. Бұлардың барлығы жүйкесінің шаршауының сыртқы көрінісі болып
табылады, бірақ бұл өзгерістер уақыт өте келе қалпына келеді, балалар
мектеп өміріне үйренеді, аз шаршайды; көңіл-күйлері көтеріңкі жүреді, ата-
аналарымен, құрдастарымен еркін араласады, тапсырмаларды орындауға
тырысады.
Көптеген балалардың мектепке бейімделу үдерісі осылайша орын алады. Ал
кейбір балаларда жаңа жағдайға бейімделу аса ауыр міндет болып табылады:
олар жиі әрі ұзақ ауырады, ауырғаннан кейін ағзалары әлсіреп, қарсы тұру
қабілеті төмендейді.
Неліктен көптеген балалар оқудың алғашқы кезеңін бұлай қабылдайды?
Мәселе өте күрделі. Балалардың мектепке бейімделу ерекшеліктерінің басты
себептердің бірі - баланың денсаулық жағдайы, биологиялық жетілу деңгейі,
сондай-ақ оқыту үдерісіне қажетті сол біліктер мен әрекеттердің дамуы болып
табылады.
І Тарау: Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеудің теориялық
негізі
1.1 Балалардың мектепте оқуға психологиялық дайындығы.
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесін реформалау барысында әрбір
баланы мектептегі оқу және әлеуметтік ортаға еркін бейімделе алатындай
жағдай жасау аса маңызды міндет. Демек, қазіргі талап бойынша мектептің
бірінші сыныбына келетін балалардың физиологиялық жағынан мықты,
адамгершілік, мәдениеттілік, еңбексүйгіштік қасиеттері мол, ерік-жігері
күшті, жұмыс қабілеттеріне ие, білімге қызығушылық сипаттары мол болуы
қажет. Сондықтан да мектеп пен мектепке дейінгі мекеменің, ата-аналардың
басты міндеті - баланы мектептегі оқуға, мектеп өміріне даярлау.
Мектепке алғаш бару - бала өміріне үлкен жаңалық, өзгеріс енгізеді,
қоғамдағы жаңа орынға көшуі мен өсіп-жетілуінің бір бастамасы. Баланы
мектепке дайындау дегенде көптеген ата-аналар балаға әріптерді және санауды
үйретумен ғана шектеледі. Әрине баланың оқуға дайындығын ақыл-ойының
даярлығымен ғана шектеліп қоймай, оның оқуға психологиялық жағынан
даярлауды қарастыру қажет. Яғни, бұл баланың мотивациялық-қажеттілік және
психикалық үрдістерінің дамуы оқуда, қарым-қатынаста қиындыққа кезікпеуіне
мүмкіндік береді. Бұл қауырт кезеңде мектеп бірінші күннен бастап оқушыға
бірнеше талаптар қойып және баланы ұқыптылық пен зейінділікке тәрбиелейді.
Сондықтан да балалар оқу ісіне машықтануға, қимыл-әрекетерінің ықтиярлы
басқарылуы қабілетін, ақыл-ой еңбегін, мақсаткерлігін, дағдысын
қалыптастыруға аса көңіл бөлінеді.
Бүгінгі күнде мектептегі оқуға дайындық ұғымы комплексті және баланың
барлық өмірінің сферасын қамтиды.
Мектепке бару бала өмірінде әлеуметтік, психологиялық жағынан және
физиологиялық жағынан да қиын кезең. Бала бұл кезеңде мектеп өмірімен
танысады, әлеуметтік ортасы өзгеріп және оқушының жаңа әлеуметтік рөлін
меңгере бастайды.
Белгілі орыс психологтары А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, А.А.Люблинская
мектепке даярлау ұғымына баланың оқу тапсырмаларын түсінуін, әрекеттерді
орындау тәсілдерін меңгеруін, ерік қасиеттерінің дамуын, өзін-өзі бақылау
және өзін-өзі бағалау дағдыларын, мұғалімді тыңдау, материалды еске сақтау
біліктілігін жатқызады.
Е.Е.Кравцова мектептегі оқуға психологиялық даярлығы бұл баланың
дамуында қарым-қатынас негізгі ролді атқарады деген тұжырымға келді. Ал
Л.И.Божович мектепке келетін баланың таным қызығушылықтары дамыған,
әлеуметтік ортаға ене алу біліктілігі және оқуға деген ынтасы болу қажет
деген пікірге келді.
Р.В.Овчарова тұжырымдамасында, мектептегі оқуға дайын бала өзінің
әрекеттерін жоспарлап және бақылай алады, қоршаған дүниенің заңдылықтарын,
заттардың жасырын қасиетін бағдарлайды, оларды өз әрекеттерінде қолдана
алады, басқа адамды тыңдай біледі және логикалық ойлау тәсілдерін орындай
алу біліктілігін жатқызады [3].
Мектепте оқуға дайындық – көп компонентті құрылым және де кешенді
психологиялық зерттеуді талап етеді. Бұл туралы көптеген зерттеушілер өз
зерттеулерін төмендегідей дәлелдейді.
А.Анастазии: Мектептік кемелділік – бұл мектептік бағдарламаны табысты
меңгеру үшін қажетті ептіліктерді, білімдерді, қабілеттіліктерді,
мотивацияны және т.б. игеру.
И.Шванцара: Мектептік кемелділік – бұл даму дәрежесіне жету, яғни
баланың мектептегі оқытуға қатысуға қабілетті болуы.
Л.И.Божович: Мектепте оқуға дайындық, ойлау іс-әрекетінің дамуының,
өзінің танымдық іс-әрекетін ырықты зерттеуге және оқушының әлеуметтік
позициясына дайындықтың белгілі бір деңгейінен тұрады.
Психологиялық дайындық құрылымында келесі компоненттерді бөледі:
1. Тұлғалық;
2. Интеллектуалдылық;
3. Әлеуметтік.
Тұлғалық дайындық балада жаңа әлеуметтік позицияның өзгеруіне
дайындығын қамтиды, яғни құқықтар мен жауапкершіліктері бар оқушы мүддесі.
Осы тұлғалық дайындық баланың мектепке, оқу іс-әрекетіне, мұғалімдерге, өз
өзіне деген қатынасынан көрінеді. Тұлғалық дайындыққа мотивациялық және
эмоционалдық салалардың дамуының белгілі бір деңгейі жатады.
Интеллектуалды дайындық балада ой-өрістің, нақты білімдер қорының
болуын ұйғарады. Балада біртекті бөлшектенген қабылдау, аналитикалық ойлау,
логикалық есте сақтау, ырықты сөйлеу болуы тиіс.
Әлеуметтік дайындық балада басқа балалармен, оқушылармен қарым-қатынас
жасау үшін қажетті сапалардың болуын қамтиды. Берілген компонент балада
қарым-қатынасқа деген қажеттіліктің, балалар тобының мүддесі мен
нормаларына бағыну ептілігінің дамуын ұйғарады.
Кіші мектеп жасы (6-7 ден 10-11 ж.)
Анотомо-физиологиялық даму. Осы кезеңде оқушы ағзасының анотомо-
физиологиялық құрылысындағы мәнді өзгерістер қалыпты және біркелкі жүреді.
Дене өсуімен қатар сүйек қаңқасының қалыптасуы да жүреді. Дененің ірі
бұлшық еттері кішілеріне қарағанда бұрын дамиды, сондықтан да осы жастағы
оқушылар үшін нәзік және нақты қозғалыстарды орындау қиын. Қолдың саусақ
сүйектері шеміршектен сүйектенуі шамамен осы кезеңнің соңына қарай
аяқталады, сондықтан балалар жазба жұмыстарынан тез шаршайды, ұқыпты жазу
олар үшін қиындайды.
Дамудың әлеуметтік жағдайы. Дамудың әлеуметтік жағдайының өзгерістері
келесідей:
1. Баланың қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орны өзгереді. Бала қаперсіз
балалық шақтан жаңа нормативтілік дүниесіне өтеді.
2. Үлкендермен қатынас типі өзгереді, симпатия-антипатия типінен талап
қою қатынасына өзеруі де кездеседі.
3. Қатарластарымен қатынас типі өзгереді. Баланың қатарластырының
ортасындағы жағдайы енді оның алған бағаларымен анықталады.
Осы кезеңдегі жаңа құрылымдар:
1. Психикалық процестердің ырықтылығы. Ырықтылық қандай да бір мақсат
қоюды және оған саналы ерік-жігер күшімен жетуді ұйғарады. Мектеп жасының
аяғында ырықты қабылдау, ес, зейін, қиял ұлғаяды;
2. Әрекеттердің ішкі жоспары (ойша әрекеттену). Бала өз әрекеттерінің
неғұрлым көп қадамдарын болжай алса, соғұрлым ол міндеттерді іс-жүзінде
табысты қадағалай алады;
3. Рефлексия – бұл өз әрекеттерін бағалай алу қабілеті, осы
ерекшеліктерді басқалардың қалай бағалағанын саналы ұғыну және де өз мінез-
құлқын олардың реакциясын есепке ала отырып құру.
4. Өзін-өзі қадағалау – бұл өз әрекеттерін үлгімен салыстыру әрекеті.
Жетекші іс-әрекет. Кіші мектеп жасында жетекші іс-әрекет оқу іс-әрекеті
болып табылады. Оқу іс-әрекеті: 1) баланың бүкіл өмірлік қатынастар жүйесін
анықтайды, қоршаған дүниеге және өзіне оқушыға деген жаңа позициясын
қалыптастырады; 2) саналы ережелермен жүзеге асырылатын бұл іс-әрекет
ырықтылықтың ары қарайғы дамуын талап етеді; 3) мектепке келгеннен кейін
(Д.Б.Эльконин) оқыту типі де түбегейлі өзгереді (ғылыми ұғымдар жүйесін
мегеру); 4) оқу іс-әрекетінің арқасында оқушының өзінің өзгеруі жүреді.
1.2. Баланы мектепке оқуға дайындаудың психологиялық бағыттары
Баланы мектепке даярлау мәселесі Қазақстан ғалымдары Б. Баймұратова, Қ.
Сейсенбаев, Н. Айғабылов, Б. Дабылова еңбектерінде біршама зерттелгені
белгілі. Дегенмен, мектептегі оқуға даярлау мәселесі әлі де өзекті
мәселелердің бірі болып қала бермек. Мектепке психологиялық даярлықты
жүзеге асыру ісін ғалымдар түрліше жіктейді. И. Шванцар, Л.И. Божович
зерттеулеріне сүйене отырып, мектепке даярлықты жүзеге асыру ісін үш
бағытта жүргізу қажет деп тұжырымдайды. Ал Е.Е.Кравцова мектепке даярлықтың
төрт бағытын қарастырды:
1 бағыт - балаларды мектептегі оқуға қажетті нақты іскерліктер мен
дағдыларды қалыптастыру;
2 бағыт – мектеп жасына дейінгі кезеңнің аяғында байқалатын жаңа
құрылымдар мен бала психикасындағы өзгерістерді зерттеу;
3 бағыт - оқу әрекеттерінің алғы шарттары;
4 бағыт - баланың берілген ережелер мен ересектер талабына саналы түрде
бағыну іскерлігі [1].
Демек, баланы мектепке психологиялық жағынан даярлау тақырыбын зерттеп
жүрген психологтер (В.В. Холмовский, Л.А. Венгер, Н.И. Непомнящая т.б.)
даярлықтың төменгі бағыттарын бөліп көрсетті:
Баланың мектепте табысқа жетуіне және бейімделуіне бұл бағыттар аса
маңызды болғандықтан, әрбір бағыт жайлы ақпаратпен қамтамасыз етуді жөн
көрдік.
1. Ақыл-ойының даярлығы.
Бұл мектепке дейінгі баланың білімі және біліктілігі. Кез-келген бала
жазып және санаумен ғана шектеліп қоймай, ең маңыздысы салыстыра
білуді,талдауды, ойлай білуді, өздігінен қорытынды жасай білуі тиіс.
Көрнекі-әрекеттік ойлау қабілеттілігі жоғары бала көрнекі үлгімен жұмыс
істегенде заттардың кейпімен, мөлшерін ұйқастырғанда, қойылған міндеттерді
шешуде тиімді әрекеттердің барлық түрін орындап шығады.
Сонымен бірге баланың сөйлеу тілінде кемістіктің болмауы және өзіне
сөйлеген сөздің мағынасын түсініп, өзінің ойын жеткізе алуы қажет және бала
өзбетімен сөйлем құрастырып, ұқсас дыбыс тіркестерін анық айта алуы
маңызды. Әрбір бала әңгімені құрастырумен қатар әрі бала заттарды,
суреттерді, әрекетттерді бейнелеп және оның мазмұнын айтып беруі қажет.
Яғни, баланың сөздік қорының мөлшері, таным үрдістерінің даму деңгейі,
логикалық операцияларды орындай алуы, баланың оқуда білімді табысты
меңгеруінің негізі болып табылады.
Ақыл-ой дайындығының көрсеткіштері:
* Бейнелі компонент:
1. Заттың сипатын, қасиетін қабылдау қабілеттілігі.
2. Бейнелі негіздегі көру есі.
3. Зат не құбылыс туралы ұғымдарды қорытындылау біліктілігі.
4. Ойлау тәсілдерінің (синтез, салыстыру т.б.) дамуы.
5. Белсенділік, тапқырлық.
* Вербальді компонент:
1. Заттардың әртүрлі қасиеттерін айта білу және айыра білу
қабілеттілігі.
2. Сөйлеу негізіндегі есту есі.
3. Бір текті ұғымдарды, заттарды жалпылау қабілеттілігі.
4. Ойлау тәсілдерінің дамуы.
5. Қисынды ойлау
2. Биологиялық кемелденуі.
Мектептегі оқу әрекеті - бұл ағзаның барлық жүйелерінің қатты жұмыс
істеуін қажет ететін үрдіс. Баланың ағзасында жаңа ережелер мен іс-
әрекеттерге үйрену өзгерістер туғызады. Оқушы мектептің талаптарын орындап,
жаңа күн режиміне, сабақтарда тәртіп сақтап отыруыға дағдылануы қажет.
Алайда кез-келген баланың денсаулық жағдайы мұндай өзгерістерге бірден
бейімделе алмайды. Сондықтан баланың денсаулық жағдайы (дене салмағы,
бойының ұзындығы т.б.) нормадағы 6-7 жасар баланың дене көрсеткіштеріне
сәйкес болуы тиіс. Сонымен бірге көру, есту моторикасының дамуы және жүйке
жүесінің физиологиялық жағдайын жатқызуға болады.
3. Жеке басының қалыптасуы мен әлеуметтік даярлығы.
Мектепке келген бала оқимын деген ниетпен мектеп табалдырығын аттайды.
Бірақ кейде бала оқуға барғым келеді дегенмен, оның мотиві әртүрлі болады.
Біреуі мектепте көп бала бар және онда көңілді десе, біреуі партаға
отырғысы келгендіктен мектепке баруы мүмкін. Алайда мұндай ықыласпен
мектепке келген балалар, біраз уақыттан кейін мектептің қатал тәртібіне
және күнделікті оқу сабақтарына шыдай алмайды. Жалпы, бала оқу үрдісінің
өзіне қызығуы қажет. Сонда ғана бұл баланың таным қызығушылықтарының
дамуына, жаңа білім алуына мүмкіндік жасайды.
Сонымен бірге бала мұғалімдермен, балалармен қарым-қатынас жасау үшін
қажетті қасиеттердің қалыптасуы аса маңызды. Яғни, оқу әрекеті ұжымдық
сипат болғандықтан, әрбір бала құрдастарымен қарым-қатынас жасай алуға,
бірге жұмыс істеуге дағдылануы керек. Кейбір балалар жаңа ұжымға тез еніп,
балалармен тез тіл табысып кетеді. Ал кейбіреулері көпке дейін құрбыларымен
тез тіл табыса алмағандықтан, ұжымнан тыс қалып, жалғыз жүреді. Сондықтан
баланың ұжымда өзіне тиісті орын алуы, оның қарым-қатынасына әсер етеді.
Сөйтіп берілген құраушылар баланың басқалармен қарым-қатынас арқылы
мектепте оқытуға, мектеп оқушысының рөлі арқылы балалар тобымен ойлау
дайындығын дамытады.
4. Ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы.
Бұл баланың шешім қабылдай алып, мақсат қоя білуі. Сонымен бірге
баланың әрекеттерді жоспарлап, олардың орындалуын жүзеге асыруда күш жұмсай
білуі, қиындықтарды жеңуі баланың психологиялық үрдістердің қалыптасуына
ықпалын тигізеді.
Егер баланың мектептегі оқуға дайындығы осы бағыттармен ұштасып жатса,
баланың оқуға тез бейімделіп, жақсы оқып кетуіне мүмкіндік туғызады.
Мектепке дейінгілердің негізгі іс-әрекеті ойын болғандықтан, оларға
бірден оқу әрекетіне ауысу біршама қиындықтар туғызады. Мектеп табалдырығын
алғаш аттаған бала педагогтармен және балалармен кезіккенде мазаланады, оқу
үрдісінің өзіне жағымсыз эмоция сезініп, қорқыныш пайда болады. Осыдан келе
нашар оқитын балалар және екінші жылға қалып қоятын балалар пайда болады.
Сонымен бірге баланың көңіл-күйінің болмай, себепсізден жиі ауыруы мектеп
неврозы сипатында көрінеді, яғни мектепті еске алса болғаны жылап,
уайымдайды. Сөйтіп, мектеп бала үшін стрессогендік факторға айналып,
денсаулығының нашарлауына әкеліп соғады.
Австрия ғалымы Г. Эберлейн өзінің Дені сау балалардың қорқынышы атты
еңбегінде Кейбір балалар алдағы болатын жағдайлардан үрейленеді, олар
үнемі мектепте мұғалім берген тапсырманы орындай алмай қаламын ба? деген
қорқынышпен жүреді, - дейді.
Жалпы, тәжірибеге сүйенетін болсақ, баланың оқығысы келмеуі мына
жағдайларға байланысты болады:
1. Мектеп алдындағы қорқыныш. Бұл баланы бағындыру, әрекеттерді
орындату мақсатымен қорқынышты үйде қалыптастырады; (Мектепке барасың
сонда саған көрсетеді);
2. Оқу үрдісінде және қарым-қатынаста қиындыққа кезігуі;
3. Мектептің өміріне бейімделе алмауы;
4. Мектептің өмірінің шынайлылық қиындығымен кезіккенде, баланың
көңілінде мектепке деген жағымсыз қатынастың пайда болуы;
5. Мұғалімнің өзіне тән психологиясына үйрене алмау.
Яғни, осы кезде әрбір ата-ана өзінің баласына мектеп туралы қажетті
мағұлматтарды айтып, баланың мектепке деген жағымды қатынас және сенімділік
сезімін қалыптастыра отырып тәрбиелеу керек. Ең бастысы баланы
жолдастарымен қарым-қатынас жасай алуға, басқа баланың ойымен санасуға
үйрету болып табылады.
Мектеп өмірі баладан эмоциональдық тұрақтылықты талап етеді Оқушылар
арасында келіспеушіліктер, реніштер және конфликтік жағдайлар жиі
кездеседі. Әсіресе ерке балалар мұғалімнің ескертулерін ауыр қабылдайды,
яғни мектепке барудан бас тартады, жылайды және т.б. әрекеттер арқылы
көрінеді. Баланың өз бетімен шешім қабылдай алатындай және еріктілікті
дамытуға жағдайлар жасап және бір жұмысты аяқтамай келесі жұмысқа кірісуіне
рұқсат етпей, кез-келген істі аяғына дейін жеткізуге үйрету керек.
Швейцар психологы Ж. Пиаженің пікірінше Баланың мектептегі оқуға
дайындығының ең жоғары деңгейі бұл баланың кеңістікте және уақытта
бағдарлай алып, өзін басқа адамның позициясында сезіну біліктілігінің
қалыптасуы, - деген. Яғни, мектепке дейінгі баланың кеңістікті және
уақытты қабылдай алуы, оның оқу материалын меңгерудің жолын жеңілдетеді.
Баланы оқуға дайындауда үлкен және кіші моторикасына ерекше мән берген
жөн. Ғалымдардың айтуынша баланың саусақтарының дамуы ақыл-ойы мен
сөйлеуінің қалыптасуында маңызды роль атқарады.
М.М. Кольцова өзінің еңбектерінде Бала мектепке барар алдында көру-
моторлы координациясы біршама дамыған болуы тиіс және қолдың саусақтары
мидың сөйлеу аймағы болып табылады деген. Яғни, бала жүгіріп, секіріп
допты лақтырып және ұстап алу әрекеттерін еркін орындап, қайшымен,
қарындашпен, қыл-қаламмен жұмыс істеу біліктілігі дамыған болуы керек.
Балаға сурет салғызу, әртүрлі заттардан құрастыру, пластилинді илеу баланың
саусақтарын дамытып қана қоймай, ойлау қабілетін де дамытады. Сурет сала
алмайтын және пластилинмен жұмыс істей алмайтын баланың жазуға икемі
болмайды. Кез-келген 5-6 жастағы бала 3 минуттан артық жаза алмайды тез
шаршап қате көп жіберетін болады және 2-3 минут сайын баланың қолын
демалдырып отыруды қатал есте сақтағаныңыз жөн. Бала жазу дағдыларын
меңгеруде әрбір жетістігін мақтап Сенің қолыңнан келеді,біз көмектесеміз,
Сен істей аласың деген сенімділік сөздерді жиі айтуыңыз қажет, өйткені
қуатты сөздер баланың табысқа жетуіне әсерін тигізеді.
Бала жазу жазуда қарындашты немесе қаламды дұрыс ұстап үйретуіңізді
ұмытпаңыз. Сонымен бірге баланың сөйлеуін дамытуда сурет бойынша сөйлем
құрастыртып, ертегілерді немесе әңгімелерді оқып, кітаптағы суреттерге
зейін қойып қарауына аса мән беріңіз және Мына суретте не бейнеленген?
Адамдардың аты кім? Олар не істеп жатыр? деген сұрақтарды қою арқылы
кітапқа қызығушылығын арттыруға болады. Ата-ана баласын санауға үйретуде
Үстелде неше кесе? Суретте неше доп? Киімде неше түйме?, - деген сұрақтар
қойып баланы санауға жаттықтыруға болады. Мектепке дейінгі баланың оқу
материалын меңгеруде, кеңістікті және уақытты қабылдай алуы маңызды рөл
атқарады. Сөйтіп, бала мектепте оқудың жаңа жағдайларына еркін ене
алатындай дайындықтан өтеді. Мектепке дайындық баланың үйлесімпаздылығынан
туындайтын кезде оңтайлы мүмкіндіктері арқылы жан-жақты тәрбиеленуі мен
дамуын талап етуі бала оқу және тәжірибе мәселесін шешу үшін өзіндік
білімін пайдалануы, танымдық әрекеттері мен ойлануы жеткілікті даму
деңгейін көтерілуі тиіс.
Сонымен балаларды мектепке психологиялық даярлау бағыттарын тәжірибеде
жүзеге асыратындар - ата-аналар, мұғалімдер және мектеп және балабақша
психологтері.
Баланың мектептегі оқуға психологиялық дайындығын анықтау
диагностикасын практик психолог немесе педагогикалық және даму психология
саласындағы маман өз мойына алады. Өйткені психодиагностикалық және
психокоррекциялық жұмыстардың жүргізудің қыр-сырын тек психолог қана
біледі. Психологтың міндеті психодиагностиканың әдістемелерін қолдану
арқылы және зерттеу нәтижелеріне сүйеніп, 6 жастағы баланың оқуға
дайындығын анықтайды. Яғни, баланың оқуға дайын немесе әлі дайын еместігі
жайлы қорытынды жасалынып, оқуға дайын емес балалармен таным үрдістерін
дамыту мақсатында индивидуалдық және топтық сабақтар ұйымдастырылады.
Сонымен бірге коррекциялық – дамыту жұмыстарын жүзеге асыруда бағдарлама
құрылады. Ал педагогтарды оқу жылдың басында болашақ бірінші сыныптағы
балалардың мектептегі оқуға психологиялық зерттеуде алынған нәтижелермен
таныстырады. Әсіресе мектептегі оқуға дайын емес балалардың жағдайларына
ерекше көңіл бөліп, қандай оқушылармен жұмыс істеу керектігін жайлы ақпарат
алып және оқу-тәрбие үрдісінде жұмыс істеудің әдіс-тәсілдерін өзбетімен
немесе психологтың көмегімен таңдауға болады. Мектепке дайын емес балаларды
оқытуда оқушыларды жиі мадақтап,оқуда баланың табысқа жетудің жағдайларын
тудыру керек. Сабақ барысында оқушылар бір орында отырудан әбден жалығады.
Оларға эмоциялық бәсеңдеу қажет болған соң айғалайды. Сондықтан сабақта
қозғалыс ойындарды тиімді қолданып және сергіту сәттерін жиі өткізіп тұрған
дұрыс. Егер баланың сабақта көп қозғалуына мүмкіндік жасаса, ағзаның барлық
жүйесінің қызметін және физиологиялық күш қуатын жақсартуға мүмкіндік
жасайды. Бұл сабақты тез игеруіне көмектесіп, баланың жұмысқа қабілеттілігі
жоғарылайды.
Жалпы баланың оқуға психологиялық дайындығын қазан және сәуір айларында
анықтап отыруға болады.
Кез-келген ата-ана баласының өсіп-жетілуінде, рухани күшті етіп
тәрбиелеу жолында алуан түрлі қуаныш пен қиыншылықтарды бастарынан өткізе
отырып, оның рухани және ақыл-ойы мен дене құрлысы жағынан жан-жақты даму
дәрежесіне жеткізуге баулиды. Мұғалім баланы оқуға дайындауда ата-анасымен
бірлесе отыра жүргізеді. Оларға іс-әрекеттің мазмұны өзгерген кезде баланың
мінез-құлқы да, ішкі психикалық өмірі де өзгеретінін және осы кезде
баласына аса қажет екендігі түсіндірілуі керек.
Баланың мектептегі оқуға дайындығы біртіндеп қалыптасатын аса күрделі
үрдіс және бұл үрдісті жүзеге асырудың бірден бір жолы - ата-ананың,
мұғалімнің және психологтың бірігіп жұмыс істеуі. Бала балалық шақтан өзіне
белгісіз, таныс емес дүниенің есігін ашқаннан кейін, баланың өмір сүру
тіршілігін түбегейлі өзгертеді. Яғни, баланың мектеп өміріне еніп және
өзінің әлеуметтік ортада МЕН дегенін қалыптастыра алып, жоғарыдан көріне
алуы, баланың білімді, табысты және нәтижелі игеріп кетуіне ықпал жасайды.
Түйіндей келе, бұл баланың жеке тұлғасының қалыптасуы және ақыл-ойының,
таным үрдістерінің дамуы болып табылады. Демек, баланы мектепке даярлау
мәселесі өз өзектілігін жоғалтпайтын әлі де зерттеуді қажет ететін міндетті
мәселелердің бірі болып қала бермек.
5. Оқушылардың қабылдауы мен есін оқыту үрдісінде дамыту және тәрбиелеу
Қабылдау процесі адамның сезім мүшесіне байланысты. Олар көру, есту,
иіскеу, дәм, тері, кинестезиялық қабылдаулар деп жіктеледі. Жалпы қабылдау
процесінде бұлар күрделі, жоғары сатыда бір-бірімен өзара байланысып
жатады. Опера, лекция, баяндама тыңдарында адам көру, есту арқылы
қабылдайды. Ол екеуінің байланысын, өзара бір-біріне әсер етуі - табиғи
заңдылық. Сөйлеушінің өзін, оның қалпы мен сырт келбетін көру тыңдауды
жеңілдетеді, сөйлеушінің қимыл мәнерін жеңіл ұғынуға мүмкіншілік туғызады.
Қабылдаудың мақсатты және мақсатсыз түрі болады. Мақсатты қабылдауда
адам алдын-ала объектіні қабылдау мақсатын қояды, оны жоспарлап алады.
Бұлай қабылдағанда адам жай ғана көргеніне мәз болмай, қабылданып отырған
объектіні тереңірек аңғаруға тырысады: тесірейе қарап, мұқият тыңдап,
ынтамен ұғынуды мақсат етеді. Мақсатсыз қабылдау сыртқы итермеші себептерге
байланысты. Ондай факторларға қабылданатын заттың кеңістікте өзіне жақын
орналасуы, тітіркендіргіштердің күші, олардың кенеттен әсер етуі, қарама-
қарсы жағдайлары сияқтыларды жатқызуға болады. Қабылдаудың бұл түрі адамның
зейінін кездейсоқ объектіні қабылдап алуға бағыттайды.
Зейін адамның қайсыбір бір немесе бірнеше тітіркендіргішті адамның нерв
системасына минут сайын әсер ететін тітіркендіргіштер тасқынынан бөліп
алып, сол тітіркендіргіштерге (олардың тұтас бір комплексіне) көңіл қоя
білуінен көрінеді. Мұндай сараланған тітіркендіргіш басты доминанта
жағдайында болып, адамның миының қыртысында нервтік қозудың неғұрлым күшті
ошағын – доминантаны құрайды. Бұл орайда қалған тітіркендіргіштердің
(сыртқы да, ішкі де) бәрінің әрекеті тежеледі. Олар адамның санасына
жетпейді де, адам оларды байқамайды. Мәселен, балалардың жұмысын бақылай
отырып, мұғалім көрші бөлмедегі сөздерді естімейді, өзінің үйдегі
шаруасының қамын ұмытады, өзінің шаршағанын аңғармайды. Алдағы уақытта
жасайтын баяндамасын ден қоя дайындаған кезде адам тамақ ішпегенін ұмытып
кетеді, тіпті қарнының ашқанын да сезбейді. Бірақ уақыт өткеннен кейін,
нервтік қозудың басты ошағы сөнген кезде, адам шаршап, оның зейінінің
бағытталғандығы ауытқи береді. Ол өз жұмысынан алаңдай бастайды да,
қайсыбір жаңа тітіркендіргіш ерекше күш алып, доминантаның орнын басады.
Зейіннің орнықтылығы. Бастауыш мектеп оқушыларында бір доминантаның
сақталу уақыты да, яғни зейіннің орнықтылығы да көп болмайды. Балалардың
қызықты әрі өздеріне ұғымды әңгімені ұзақ уақыт, барынша зейінмен тыңдай
алатыны мұғалімдердің барлығына мәлім. Мұндай доминантаның сақталуының
ұзақтығы баланың зейінінің орнықтылығынан байқалады. Бірақ сонымен бірге
мұғалімдерге мектептің кішкентай оқушыларының тез алаңдағыштығы туралы
білім қажет.
Балалардың алаңдағыштығына мұғалім кінәлі болатыны өте жиі кездеседі.
Егер ол сабақты бір сарынды және іш пыстыратындай етіп жүргізетін болса,
егер балаларға орындауға жұмыстың бұрыннан таныс және өте оңай түрлерін
тапсыратын болса, егер оларды бос отырғызып қоятын болса немесе тек
жаттанды атқарушылық амалдарды талап ететін тапсырмалар беретін болса,- ол
бала зейінің алаңдағыштығының пайда болуына жағдай жасамай қоймайды.
Балалардың іштері пысады да, олар басқа бір тартымды нәрсе іздейді
(сөйлеседі, қағаз жазады, тентектік жасайды).
Егер мұғалім әбігерленіп немесе абыржып тұрса, егер ол қара басының
қиыншылықтарына, қуанышты не ауыртпалықты толғаныстарына деген барлық
реакцияларын жеткілікті дәрежеде тежей алмай келсе, егер ол сабақтарын
өткізу мен өз жұмысына жете ден қойып тұрмаса – оқушылар мұны сол сәтте-ақ
сезеді. Мәселен, бірінші сыныпта оқу сабақтарында у-шу болып кетуі өте жиі
кездеседі, балалар алаңдайды, бұл әбден түсінікті. Өйткені оқушылардың көбі
басқа балалардың не оқығандығын тыңдап қана отырады, оның үстіне оқып
отырғандарының мазмұны бәріне жақсы белгілі болады, ал даярлығы жақсы
көптеген балалар бұл тапсырылған әңгімені ғана емес, бүкіл оқу кітабын
бастан аяқ баяғыда өздері оқып шыққан. Сондықтан мұндай жағдайда балалар
ұстамды бола алмайды.
Балалардың қабылдау ерекшеліктері.
Қабылдай және байқай білуді қалыптастырудың жолы тіптен әртүрлі болуы
ықтимал.
Барлық зерттеушілер төмендегі негізгі жайларды бірауыздан мақұлдайды:
1. Баланы қабылдауға арнайы үйретпесе, онсыз ол ең кішкентайларға тән
(біріктірушілік, дәлсіздік) қабылдау ерекшелігін ұзақ уақытқа сақтап
қалады.
2. Бұл үйрету негізгі екі процесті: анализ бен жалпылауды жетілдіруге
бағытталынуы қажет. Баланың даму дәрежесіне, мұғалімнің өзінің қойған
мақсатына, оқытуға таңдап алынған мазмұнға байланысты, анализдің бағыты мен
жіктелінуі өзгеріп отырады.
3. Балалардың жасы неғұрлым кіші болса, олардың практикалық ісі
соғұрлым үлкен роль атқарады. Егер балалар қабылдаған затты қандай бір
болмасын практикалық істі орындау жолымен істеуге тура келсе, онда оқытудың
мұндай түрі ерекше дұрыс нәтижесін береді.
4. Қабылдауға үйретуде сөзді кірістірудің зор рөлі бар. Сөз,
біріншіден, қабылданып отырған заттың және оның бөлшектерінің атауын,
элементтерін, белгілерін білуге пайдаланылатын құрал ретінде қолданылады.
Сонымен бірге жаңа зат бұрын белгілі қандай да объектілер категориясына
жатады.
Екіншіден, сөз қабылданған затты сипаттау үшін қолданылады. Осының
нәтижесінде мұғалім, сондай-ақ оқушылар да қабылданған заттың құрылысын,
белгілерін, олардың тұрған қалпын оның ортақ белгілері мен жеке
ерекшеліктерін баса көрсетеді. Мұндай жүйелі сипаттау, сондай-ақ балаларды
қабылдап отырған объектіні тиімді талдап қараудың тәсіліне үйртеу болып та
табылады.
Үшіншіден, мұғалім бір затты арнайы қабылдауға бағыттағанда сұрақтар
беріп, балаларды жауап іздеуге, ойлануға итермелейді. Балалар осылайша
берілген байланысты бөліп қарайды, жеке оқиғаны белгілі бір ортақ категория
ретінде қайталайды.
Сөз тағы басқа ойлау операцияларын іске асыру үшін, ең алдымен
салыстыру үшін қолданылады. Заттарды, суреттерді, үшбұрыштарды,
төртбұрыштарды және т.б. салыстыруда көрініс береді.
Төртіншіден, сөз байқаудың қорытындыларын шығару жаңа немесе бұрыннан
белгілі заттардың ортақ белгілерін мен айрмашылықтарын анықтау құралы болып
табылады. Оқушы сөз арқылы өзі қабылдаған зат туралы пікірін білдіреді,
қорытындылар жасайды.
Балаларды қабылдауға үйрету әдетте байқағыштық мәдениетін
қалыптастыруға айналады. Мұғалім оқып үйретілуге тиісті объектілерді алдын-
ала жоспарлайды, бұл үшін әр түрлі мазмұндар оқушылардың іс-әрекеттерінің
формалары мен кең түрлерін пайдаланады: саяхат, мектеп ауласындағы жұмыс,
көрмелерге бару және т.б.
Балалар үшін қайсыбір нәрсеге ұзақ уақыт зейін қоюдың қаншалық қиын
екенін бірден ұғыну үшін, жоғары нерв қызметінің кішкентай балаларға тән
ерекшеліктерін еске түсірудің өзі жеткілікті. Балалар неғұрлым жас болса,
қоздырғыш процестер оларда тежегіш процестер болмаса, доминанта пайда
болады. Ал осы тежегіш процестер болмаса, доминанта пайда бола да алмайды,
сақтала да алмайды. Мұның үстіне нервтік қозудың баланың миының қыртысында
нақ сол тежегіш процестердің әлсіздігінен ми қыртысы бойынша кеңінен жайылу
тенденциясы болады. Сондықтан балаларда нервтік қозудың күшті де орнықты
ошағын жасау едәуір қиыншылықтармен байланысты.
20 ғасырдың басында, психологтар бала ойлауының ерекшеліктерін зерттей
бастаған кезде, олардың ең алдыңғы қатарлары ойлаудың сөзбен байланысын
негізгі белгілердің бірі ретінде ерекшеледі. Сонымен бірге бала ойлауының
оның практикалық іс-әрекетімен тікелей байланысы анықталды.
Шынында да кішкентай бала үшін мәселені шешудің бірінші құралы оның
практикалық іс-әрекеті болып табылады. Ол көрнекі етіп берілген нақты бір
міндетті шеше алады: өзінен алыс тұрған затты алу, бөліктерден тұтас
картиналарды құрастыру. Бала шешу процесінде өзіне берілген затпен тікелей
әрекет жасайды.
Қимылға байланысты берілген мысалды шешу үшін бірінші, екінші сыныптың
оқушысы жолды, яғни екі нүктенің аралығын елестетуі керек. Ол үшін мұғалім
көрнекіліктерді пайдаланады. Тек сонан соң ғана мұндай мысалдар ойда
орындалатын болады.
П.Я.Гальперин негізін салған ақыл-ой әрекетінің сатылап қалыптасу
концепциясы, практикалық іс-әрекет адам ойлауының барлық жоғары
формаларының даму процесіндегі алғашқы баспалдақ (саты) деген түсінікке
құрылған. Бірінші кезеңде бала мәселені шешу үшін сыртқы материалдық
әрекеттерді қолданады. Екіншіде – бұл әрекеттер тек елесететіледі де, бала
оларды сөзбен айтады (басында дауыстап, сонан соң іштей). Тек соңғы, үшінші
кезеңде сыртқы заттық әрекет жинақталып, ішкі жоспарға енеді. Кең құлашты
материалдық әрекеттің жинақы ақыл-ойлық моделге айналуының әрбір кезеңі
үшін берілген мысалдың шарттар мен мазмұнындағы оқушыға бағыт-бағдардың
белгілі бір түрі тән. Жоғары деңгейдегі мұндай бағдарға мәселелердің
берілген түрі үшін өте маңызды жалпылама сипаттағы тану белгілері жатады
(олар заңдар мен ұғымдарда көрсетілген) ала ойлауының келесі, дамудың
жоғарырақ сатысына өтуіне байланысты оның бастапқы формалары, соның ішінде
практикалық ойлау жойылмайды, өзгертілмейді, бірақ олардың ойлау
процесіндегі қызметтері қайта құрылады. Осылайша ең жоғарғы сөздік
логикалық ойлау қалыптасады.
Бала ойлауының жарқын бейнелілігі, сонымен бірге нақтылығы ең алдымен,
баланың өмір тәжірибесінің аздығымен түсіндіріледі. Ол әр сөзге байланысты
ересек адам тәрізді өзі қолданатын жалпылама түсінік ұғымдарға еңгізіп
отыратын заттар тобын емес, өзі бұрын кездестірген нақты бір затты ғана
елестете алады. Бала әлі ештеңені жалпылай алмайды. Ол көрнекі бірегей
бейнені, онымен біртектес барша заттарға тән белгілермен ала отырып, өзі
бұрын қабылдаған, нақты осы затқа (өзенге, сұңқарға, батырға) тән жеке
ерекшеліктерді де пайдаланады.
Әр түрлі құбылыстардың барлығын байқау үшін, болып жатқан өзгерістерді
анықтау үшін мақсатты, жоспарлы түрде ұйымдастырылған қабылдауды бақылау
деп атайды. Адамның дүниені қабылдауы селқос, жай үңілу, айнадағы суреттей
жансыз, мелшию емес, өмір құбылысын белсенді бақылап, дүние тұрқын анықтай
ұғынуы. Бақылау - белсенді процесс. Бұл белсенділік адамның ойлау әрекетін
бақылау процесіне катыстыруына байланысты. Ойлау әрекеті нәрселерді
салыстыру арқылы пайда болады, салыстыру арқылы заттардың ұқсастығын,
айырмашылығын, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін байқаймыз (№ 1 суретте
көрсетілгендей). Әр зат өзінің ұқсастық фонында басқалардан бөлектеніп,
айқынырақ көрінеді. Бір объектіні екінші объектімен салыстыра отырып,
заттардың тегін категориялық заңдылығын түсіне білуге жеңілдік жасаймыз.
Бақылау процесінде екінші сигналдық жүйе адамның қабылдауына сөз арқылы
бағыт беріп отырады. Егер адам қабылдау нәтижесі туралы есеп беретінін
біле, толықтай дәл бақылауға ынталанады, жоспарлы және мақсатты қабылдауды
іске асырады.
Бақылау нәтижелі болу үшін алдын-ала даярлық жасалуы керек:
қабылданатын объект туралы алдымен мағлұмат жинау, оның ерекшеліктерімен
күні бұрын танысу, нәрсенің орналасқан жерін білу, ондай бақылаудың не үшін
керек екендігін анықтау, т.б. Қабылдау процесінде бақылауға жәрдемші
ретінде қимыл-қозғалыс әрекетінің ролі күшті. Бақылауға алынып отырған
объектінің моделін жасау, сызбасын сызу, суретін салу, нәрсені қолмен
ұстау, онымен жұмыс істеу қабылдауды тұрақтандыра түседі де, бақылауды
нәтижелі етеді.
Мәселен, жай қарап отырып географиялық картаны меңгергеннен гөрі сол
картаны қағазға шәкірт өзі аударып, оған өзен, көлдерді түсіріп, мемлекет
шекараларын өз қолымен сызып отырса, әрине, ондай материал баланың басында
ұзақ уақыт жүйелі түрде сақталатыны сөзсіз.
Қабылдау ісінде ескерілетін мәселе - бақылау жүйелі жүргізіліп, ретке
келтірілуі керек. 8-9 жасар бала бөлмедегі өзі көрген нәрселерді санамалап
айтып беру үшін, заттардың орналасу тәртібін сақтамай, есіне түскенін қалай
болса солай айта бастайды. Бұл жүйесіз, орын тәртібіне зер салмай
қабылдаудың салдарынан туады. Ал, есейген адам, алдымен желісін құрып,
бірізді етіп айтуға тырысады. Есейген адам есіктен бастап ең алдымен, қа-
бырғадағы нәрселерді тізіп айтады немесе әуелі ірі нәрселерді (үстел, шкаф,
диван), одан кейін осылардың үстіндегі нәрселерді, ең ақырында, қабырғада
ілулі тұрған нәрселерді ретімен айтып береді. Бұдан нәрсені рет-ретімен,
орын тәртібін байыптай жүйелеп қабылдағаны көрініп тұр.
1.3. Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын дағдарыстары
Мектеп жасындағы бала барлық жас кезендері сияқты психикалық дамуыңда
дағдарысқа немесе күрт өзгерістерге ұшырап отыратындығы ғылыми әдебиеттерде
баяндаған.
Мұндай өзгеріс баланын жеті жастағы дағдарысы деп те аталады. Осы
кезеңде баланың ақыл-ойының өсуіне орай қауырт өзгерістерге ұшырап,
тәрбиесі жөнінен де бұрынғы уакытқа қарағанда неғұрлым қиындай түсетіні
айқын байқалады. Бұл кезеңде оны енді мектеп жасына дейінгі бала деп те,
оқушы деп те атау қиын. Өйткені ол өтпелі кезеңді басынан кешіреді.
Соңғы уақытта бұл жасқа арналған бірқатар зерттеулер жарық көрді.
Зерттеу нәтижелеріне қарағанда жеті жастағы бала енді бұрынғы нағыз балалық
ерекшеліктерінен айырылады. Алайда оның қимыл-қозғалыстары мен ішкі жан
дүнесі сол балдырғандығын көрсетеді. Бұл кезенде бала алдына мақсат қойып,
оны өздігінен аңғара білуі, тілегіне жетіп, оны жүзеге асыруы толық
жетілмеген.
Мектеп жасына дейінгі баланын дағдарысқа ұшырау жағдайы оның аңғырттығы
мен бірбеткейлігінін. құрт өзгеретіндігін қарапайым бақылау арқылы көзге
түседі. Бірақ оның мінез-құлқы мен өзінің маңындары адамдармен қарым-
қатынастарынан анық байқала қоймайды.
Жеті жастағы баланың бойы тез өсіп, едәуір өзгерістер болады. Бұл
кезенде баланың тісі түсіп, оның орынына жаңа тістер шырады. Жеті жастағы
баланың кезеңі үш жастағы кезеннен әлдеқайда күрделі сипатта болады.
Жеті жастағы баланың басынан өтетін дағдарыстың негізінен екі түрлі
ерекшелігін қарастырып көрейік. Бала айтқанға көнбей қырсығады. Жүріс-
тұрысы өзгереді. Мінезінде ойланбай істейтін жасанды қылықтар пайда болады,
ұшқалақ, қылжақбас күлдіргі қылықтары пайда болып, ол өзін сайқымазақ
ретінде көрсетеді, Мұндай қылықтар баланың жеті жасқа дейінгі кезеңің
болғанымен, оның төңірегінде оған жете мен бермейді. Мұнда қылжақтау
әрекетінің пайда болуы нендей себептерге байланысты? Бала мұндай келеңсіз
қылжақбас бейнелерді әсіресс өзінің сыртқы тұрпатына, өзгелердің жүріс-
тұрысына қарап еліктеп істейді. Мысалы, біреудің дауысы дірілдеп шығатын
болса, соның сөйлеу ырғағьша қарап, бала өз дауысын да дірілдетіп шығаратын
болады. Сондықтан баланың орынсыз сөз айтып, қалжыңдаса, оған ешкім де
таңданбайды. Өйткені мұңдай мінез көріністері жеті жасар бала-ларға тән
ерекшелік екендігі оның дамуындағы заңды құбылысы тән мінез және оның
ұяндықтан ажырап, өзіндік ерекшеліктерін сыртқа шығару белгілері болып
саналады.
Жеті жастағы баланың дағдарысының ең басты көрініс оның жеке басының
ішкі және сыртқы дүниесіндегі елеулі өзгерістерге ұшырау себептерімен
байланысты.
Баланың мінезіндегі дағдарысқа ұшырау себептерін оның бойындағы ішкі
және сыртқы сапалы өзгерістердің пайда болуымен ұштастыру қажет. Өйткені
баланың бойында жаңадан өзіндік мінез көріністері пайда болып, мұндай
ерекшеліктер былайғы адамдарға күлкілі болып көрінеді. Осы орайда бала
мінезіндегі өзгерістердің зандылық екендігін атақты актер Ч.Чаплин
орындаған рольден айқын көруге болады. Ол ересек адамдардың ролін ойнағанда
өзін ерекше балалық аңғырттықпен, балалық мінезбен көрсетеді. Оның күлдіргі
әрекеттерінің сыры да, басты шарты да осында.
Бала бойындағы аңғалдық мінездік жоғалуы онын есі кіріп, ақыл-ойының
сапалық деңгейге көтеріле бастауы деген сөз. Мұндай мінез баланың бойына
сыналай еніп, оның аңғырт және өзіндік іс-әрекетінде елеулі өзгерістер
тудырады. Сонымен жеті жастағы дағдарыстың өзіндік сипатымен қатар, баланың
әр алуан әрекеттерінің ықпалынан ақылы кіріп, сыртқы болмыстың мән-жайын
түсіне білуге бағдарлап отырады.
Қазіргі заманғы жеке адамның психологиясы мен психопатологиясындағы
күрделі мәселелердің бірі – әрбір нәрсенің мән-жайына түсіне білу деп санар
едік. Бұл мәселенің мазмұнын ашып көрсету үшін нәрселердің сыртқы әсерін
қабылдаумен ұштастыра отырып қарастырған түснікті болатын сияқты. Адамның
сыртқы әсерлерді қабылдауындағы елеулі ерекшелік – оның түсінікті болуы,
затты тікелей қабылдауы.
Қабылдайтын әсерлер комплексті түрде ішкі әсерлермен бір мезгілде
ұштасып жатады. Мысалы, мен бірден сағатты көремін. Адамның сыртқы әсерді
қабылдауын миы зақымданған ауру қабылдауымен салыстыру керек. Оңдай ауру
адамға сағатты көрсетсеңіз, оны танығанымен не үшін қажет екенін білмейді.
Ол сағатга көргенімен оның қандай зат екенін айыра алмайды. ігер сіз
сағатты сырқттың көзінше бұрап немесе оның жүретінене көз жеткізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе:
І Тарау: Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеудің теориялық
негізі
1.1 Балалардың мектепте оқуға психологиялық дайындығы.
1.2 Баланы мектепке оқуға дайындаудың психологиялық бағыттары 1.3
Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын дағдарыстары
ІІ Тарау. Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеудің әдістемесі
2.1 Балаларды мектепке оқуға психологиялық даярлаудың жолдары
2.2 Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеуде жүргізілген
эксперимент жұмыстары мен тренингтер
IІІ. Қорытынды.
ІV. Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Y. Қосымша
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазіргі заманда 6 жасар балаларды
мектепке оқытуға дайындау өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Алты
жасар баланың алғаш рет мектепке келуі - балаға да және оның ата-анасына да
өте жауапкершілікті кезең болып саналады. Оқу әрекетіне еш ауыртпалықсыз
әрі табысты кірісіп кету үшін баланың дені сау және жан-жақты даярланған
болуы қажет.
Мектепте оқу - бала өміріндегі әр түрлі жүктемесі бар ең маңызды
кезеңге жатады: бала өміріндегі әлеуметтік-психологиялық өзгерістер - жаңа
қарым-қатынастар, жаңа міндеттер, оқушының жаңа әлеуметтік рөлі.
Оқушы болу баланы саналы түрде өзінің орнын, мұғалімнің позициясын,
қарым-қатынастағы белгіленген ара қашықтықты, осы қарым-қатынастар
құрылатын ережелерді талап етеді. Мұнда баланың мектепке бейімделуінің
бірінші кезеңінде баланы бірге алып жүретін адамдар - мұғалімдер мен ата-
аналар қандай іс-әрекеттерді таңдайтындығы; қандай да бір қиын жағдайда
тиімді әрі дер кезінде психологиялық қолдау көрсету мүмкіндіктерінің қалай
болатындығы өте маңызды рөл атқарады. Әсіресе алғашқы күндер (кейбір
балалар үшін алғашқы айлар) қиын болады. Бұл уақытта жаңа жағдайға
бейімделудің қиын үдерісі жүріп жатады. Бейімделу кезеңінде баланың ұйқысы
бұзылады, тәбеті тартпайды, ашушаңдық, мазасыздық, тұйық мінезділік, жылау,
балаға тән емес көп сөйлегіштік немесе сөзге сарандық және т.б. өзгерістер
болады. Бұлардың барлығы жүйкесінің шаршауының сыртқы көрінісі болып
табылады, бірақ бұл өзгерістер уақыт өте келе қалпына келеді, балалар
мектеп өміріне үйренеді, аз шаршайды; көңіл-күйлері көтеріңкі жүреді, ата-
аналарымен, құрдастарымен еркін араласады, тапсырмаларды орындауға
тырысады.
Көптеген балалардың мектепке бейімделу үдерісі осылайша орын алады. Ал
кейбір балаларда жаңа жағдайға бейімделу аса ауыр міндет болып табылады:
олар жиі әрі ұзақ ауырады, ауырғаннан кейін ағзалары әлсіреп, қарсы тұру
қабілеті төмендейді.
Неліктен көптеген балалар оқудың алғашқы кезеңін бұлай қабылдайды?
Мәселе өте күрделі. Балалардың мектепке бейімделу ерекшеліктерінің басты
себептердің бірі - баланың денсаулық жағдайы, биологиялық жетілу деңгейі,
сондай-ақ оқыту үдерісіне қажетті сол біліктер мен әрекеттердің дамуы болып
табылады.
І Тарау: Бірінші сынып оқушыларын мектепке бейімдеудің теориялық
негізі
1.1 Балалардың мектепте оқуға психологиялық дайындығы.
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесін реформалау барысында әрбір
баланы мектептегі оқу және әлеуметтік ортаға еркін бейімделе алатындай
жағдай жасау аса маңызды міндет. Демек, қазіргі талап бойынша мектептің
бірінші сыныбына келетін балалардың физиологиялық жағынан мықты,
адамгершілік, мәдениеттілік, еңбексүйгіштік қасиеттері мол, ерік-жігері
күшті, жұмыс қабілеттеріне ие, білімге қызығушылық сипаттары мол болуы
қажет. Сондықтан да мектеп пен мектепке дейінгі мекеменің, ата-аналардың
басты міндеті - баланы мектептегі оқуға, мектеп өміріне даярлау.
Мектепке алғаш бару - бала өміріне үлкен жаңалық, өзгеріс енгізеді,
қоғамдағы жаңа орынға көшуі мен өсіп-жетілуінің бір бастамасы. Баланы
мектепке дайындау дегенде көптеген ата-аналар балаға әріптерді және санауды
үйретумен ғана шектеледі. Әрине баланың оқуға дайындығын ақыл-ойының
даярлығымен ғана шектеліп қоймай, оның оқуға психологиялық жағынан
даярлауды қарастыру қажет. Яғни, бұл баланың мотивациялық-қажеттілік және
психикалық үрдістерінің дамуы оқуда, қарым-қатынаста қиындыққа кезікпеуіне
мүмкіндік береді. Бұл қауырт кезеңде мектеп бірінші күннен бастап оқушыға
бірнеше талаптар қойып және баланы ұқыптылық пен зейінділікке тәрбиелейді.
Сондықтан да балалар оқу ісіне машықтануға, қимыл-әрекетерінің ықтиярлы
басқарылуы қабілетін, ақыл-ой еңбегін, мақсаткерлігін, дағдысын
қалыптастыруға аса көңіл бөлінеді.
Бүгінгі күнде мектептегі оқуға дайындық ұғымы комплексті және баланың
барлық өмірінің сферасын қамтиды.
Мектепке бару бала өмірінде әлеуметтік, психологиялық жағынан және
физиологиялық жағынан да қиын кезең. Бала бұл кезеңде мектеп өмірімен
танысады, әлеуметтік ортасы өзгеріп және оқушының жаңа әлеуметтік рөлін
меңгере бастайды.
Белгілі орыс психологтары А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, А.А.Люблинская
мектепке даярлау ұғымына баланың оқу тапсырмаларын түсінуін, әрекеттерді
орындау тәсілдерін меңгеруін, ерік қасиеттерінің дамуын, өзін-өзі бақылау
және өзін-өзі бағалау дағдыларын, мұғалімді тыңдау, материалды еске сақтау
біліктілігін жатқызады.
Е.Е.Кравцова мектептегі оқуға психологиялық даярлығы бұл баланың
дамуында қарым-қатынас негізгі ролді атқарады деген тұжырымға келді. Ал
Л.И.Божович мектепке келетін баланың таным қызығушылықтары дамыған,
әлеуметтік ортаға ене алу біліктілігі және оқуға деген ынтасы болу қажет
деген пікірге келді.
Р.В.Овчарова тұжырымдамасында, мектептегі оқуға дайын бала өзінің
әрекеттерін жоспарлап және бақылай алады, қоршаған дүниенің заңдылықтарын,
заттардың жасырын қасиетін бағдарлайды, оларды өз әрекеттерінде қолдана
алады, басқа адамды тыңдай біледі және логикалық ойлау тәсілдерін орындай
алу біліктілігін жатқызады [3].
Мектепте оқуға дайындық – көп компонентті құрылым және де кешенді
психологиялық зерттеуді талап етеді. Бұл туралы көптеген зерттеушілер өз
зерттеулерін төмендегідей дәлелдейді.
А.Анастазии: Мектептік кемелділік – бұл мектептік бағдарламаны табысты
меңгеру үшін қажетті ептіліктерді, білімдерді, қабілеттіліктерді,
мотивацияны және т.б. игеру.
И.Шванцара: Мектептік кемелділік – бұл даму дәрежесіне жету, яғни
баланың мектептегі оқытуға қатысуға қабілетті болуы.
Л.И.Божович: Мектепте оқуға дайындық, ойлау іс-әрекетінің дамуының,
өзінің танымдық іс-әрекетін ырықты зерттеуге және оқушының әлеуметтік
позициясына дайындықтың белгілі бір деңгейінен тұрады.
Психологиялық дайындық құрылымында келесі компоненттерді бөледі:
1. Тұлғалық;
2. Интеллектуалдылық;
3. Әлеуметтік.
Тұлғалық дайындық балада жаңа әлеуметтік позицияның өзгеруіне
дайындығын қамтиды, яғни құқықтар мен жауапкершіліктері бар оқушы мүддесі.
Осы тұлғалық дайындық баланың мектепке, оқу іс-әрекетіне, мұғалімдерге, өз
өзіне деген қатынасынан көрінеді. Тұлғалық дайындыққа мотивациялық және
эмоционалдық салалардың дамуының белгілі бір деңгейі жатады.
Интеллектуалды дайындық балада ой-өрістің, нақты білімдер қорының
болуын ұйғарады. Балада біртекті бөлшектенген қабылдау, аналитикалық ойлау,
логикалық есте сақтау, ырықты сөйлеу болуы тиіс.
Әлеуметтік дайындық балада басқа балалармен, оқушылармен қарым-қатынас
жасау үшін қажетті сапалардың болуын қамтиды. Берілген компонент балада
қарым-қатынасқа деген қажеттіліктің, балалар тобының мүддесі мен
нормаларына бағыну ептілігінің дамуын ұйғарады.
Кіші мектеп жасы (6-7 ден 10-11 ж.)
Анотомо-физиологиялық даму. Осы кезеңде оқушы ағзасының анотомо-
физиологиялық құрылысындағы мәнді өзгерістер қалыпты және біркелкі жүреді.
Дене өсуімен қатар сүйек қаңқасының қалыптасуы да жүреді. Дененің ірі
бұлшық еттері кішілеріне қарағанда бұрын дамиды, сондықтан да осы жастағы
оқушылар үшін нәзік және нақты қозғалыстарды орындау қиын. Қолдың саусақ
сүйектері шеміршектен сүйектенуі шамамен осы кезеңнің соңына қарай
аяқталады, сондықтан балалар жазба жұмыстарынан тез шаршайды, ұқыпты жазу
олар үшін қиындайды.
Дамудың әлеуметтік жағдайы. Дамудың әлеуметтік жағдайының өзгерістері
келесідей:
1. Баланың қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орны өзгереді. Бала қаперсіз
балалық шақтан жаңа нормативтілік дүниесіне өтеді.
2. Үлкендермен қатынас типі өзгереді, симпатия-антипатия типінен талап
қою қатынасына өзеруі де кездеседі.
3. Қатарластарымен қатынас типі өзгереді. Баланың қатарластырының
ортасындағы жағдайы енді оның алған бағаларымен анықталады.
Осы кезеңдегі жаңа құрылымдар:
1. Психикалық процестердің ырықтылығы. Ырықтылық қандай да бір мақсат
қоюды және оған саналы ерік-жігер күшімен жетуді ұйғарады. Мектеп жасының
аяғында ырықты қабылдау, ес, зейін, қиял ұлғаяды;
2. Әрекеттердің ішкі жоспары (ойша әрекеттену). Бала өз әрекеттерінің
неғұрлым көп қадамдарын болжай алса, соғұрлым ол міндеттерді іс-жүзінде
табысты қадағалай алады;
3. Рефлексия – бұл өз әрекеттерін бағалай алу қабілеті, осы
ерекшеліктерді басқалардың қалай бағалағанын саналы ұғыну және де өз мінез-
құлқын олардың реакциясын есепке ала отырып құру.
4. Өзін-өзі қадағалау – бұл өз әрекеттерін үлгімен салыстыру әрекеті.
Жетекші іс-әрекет. Кіші мектеп жасында жетекші іс-әрекет оқу іс-әрекеті
болып табылады. Оқу іс-әрекеті: 1) баланың бүкіл өмірлік қатынастар жүйесін
анықтайды, қоршаған дүниеге және өзіне оқушыға деген жаңа позициясын
қалыптастырады; 2) саналы ережелермен жүзеге асырылатын бұл іс-әрекет
ырықтылықтың ары қарайғы дамуын талап етеді; 3) мектепке келгеннен кейін
(Д.Б.Эльконин) оқыту типі де түбегейлі өзгереді (ғылыми ұғымдар жүйесін
мегеру); 4) оқу іс-әрекетінің арқасында оқушының өзінің өзгеруі жүреді.
1.2. Баланы мектепке оқуға дайындаудың психологиялық бағыттары
Баланы мектепке даярлау мәселесі Қазақстан ғалымдары Б. Баймұратова, Қ.
Сейсенбаев, Н. Айғабылов, Б. Дабылова еңбектерінде біршама зерттелгені
белгілі. Дегенмен, мектептегі оқуға даярлау мәселесі әлі де өзекті
мәселелердің бірі болып қала бермек. Мектепке психологиялық даярлықты
жүзеге асыру ісін ғалымдар түрліше жіктейді. И. Шванцар, Л.И. Божович
зерттеулеріне сүйене отырып, мектепке даярлықты жүзеге асыру ісін үш
бағытта жүргізу қажет деп тұжырымдайды. Ал Е.Е.Кравцова мектепке даярлықтың
төрт бағытын қарастырды:
1 бағыт - балаларды мектептегі оқуға қажетті нақты іскерліктер мен
дағдыларды қалыптастыру;
2 бағыт – мектеп жасына дейінгі кезеңнің аяғында байқалатын жаңа
құрылымдар мен бала психикасындағы өзгерістерді зерттеу;
3 бағыт - оқу әрекеттерінің алғы шарттары;
4 бағыт - баланың берілген ережелер мен ересектер талабына саналы түрде
бағыну іскерлігі [1].
Демек, баланы мектепке психологиялық жағынан даярлау тақырыбын зерттеп
жүрген психологтер (В.В. Холмовский, Л.А. Венгер, Н.И. Непомнящая т.б.)
даярлықтың төменгі бағыттарын бөліп көрсетті:
Баланың мектепте табысқа жетуіне және бейімделуіне бұл бағыттар аса
маңызды болғандықтан, әрбір бағыт жайлы ақпаратпен қамтамасыз етуді жөн
көрдік.
1. Ақыл-ойының даярлығы.
Бұл мектепке дейінгі баланың білімі және біліктілігі. Кез-келген бала
жазып және санаумен ғана шектеліп қоймай, ең маңыздысы салыстыра
білуді,талдауды, ойлай білуді, өздігінен қорытынды жасай білуі тиіс.
Көрнекі-әрекеттік ойлау қабілеттілігі жоғары бала көрнекі үлгімен жұмыс
істегенде заттардың кейпімен, мөлшерін ұйқастырғанда, қойылған міндеттерді
шешуде тиімді әрекеттердің барлық түрін орындап шығады.
Сонымен бірге баланың сөйлеу тілінде кемістіктің болмауы және өзіне
сөйлеген сөздің мағынасын түсініп, өзінің ойын жеткізе алуы қажет және бала
өзбетімен сөйлем құрастырып, ұқсас дыбыс тіркестерін анық айта алуы
маңызды. Әрбір бала әңгімені құрастырумен қатар әрі бала заттарды,
суреттерді, әрекетттерді бейнелеп және оның мазмұнын айтып беруі қажет.
Яғни, баланың сөздік қорының мөлшері, таным үрдістерінің даму деңгейі,
логикалық операцияларды орындай алуы, баланың оқуда білімді табысты
меңгеруінің негізі болып табылады.
Ақыл-ой дайындығының көрсеткіштері:
* Бейнелі компонент:
1. Заттың сипатын, қасиетін қабылдау қабілеттілігі.
2. Бейнелі негіздегі көру есі.
3. Зат не құбылыс туралы ұғымдарды қорытындылау біліктілігі.
4. Ойлау тәсілдерінің (синтез, салыстыру т.б.) дамуы.
5. Белсенділік, тапқырлық.
* Вербальді компонент:
1. Заттардың әртүрлі қасиеттерін айта білу және айыра білу
қабілеттілігі.
2. Сөйлеу негізіндегі есту есі.
3. Бір текті ұғымдарды, заттарды жалпылау қабілеттілігі.
4. Ойлау тәсілдерінің дамуы.
5. Қисынды ойлау
2. Биологиялық кемелденуі.
Мектептегі оқу әрекеті - бұл ағзаның барлық жүйелерінің қатты жұмыс
істеуін қажет ететін үрдіс. Баланың ағзасында жаңа ережелер мен іс-
әрекеттерге үйрену өзгерістер туғызады. Оқушы мектептің талаптарын орындап,
жаңа күн режиміне, сабақтарда тәртіп сақтап отыруыға дағдылануы қажет.
Алайда кез-келген баланың денсаулық жағдайы мұндай өзгерістерге бірден
бейімделе алмайды. Сондықтан баланың денсаулық жағдайы (дене салмағы,
бойының ұзындығы т.б.) нормадағы 6-7 жасар баланың дене көрсеткіштеріне
сәйкес болуы тиіс. Сонымен бірге көру, есту моторикасының дамуы және жүйке
жүесінің физиологиялық жағдайын жатқызуға болады.
3. Жеке басының қалыптасуы мен әлеуметтік даярлығы.
Мектепке келген бала оқимын деген ниетпен мектеп табалдырығын аттайды.
Бірақ кейде бала оқуға барғым келеді дегенмен, оның мотиві әртүрлі болады.
Біреуі мектепте көп бала бар және онда көңілді десе, біреуі партаға
отырғысы келгендіктен мектепке баруы мүмкін. Алайда мұндай ықыласпен
мектепке келген балалар, біраз уақыттан кейін мектептің қатал тәртібіне
және күнделікті оқу сабақтарына шыдай алмайды. Жалпы, бала оқу үрдісінің
өзіне қызығуы қажет. Сонда ғана бұл баланың таным қызығушылықтарының
дамуына, жаңа білім алуына мүмкіндік жасайды.
Сонымен бірге бала мұғалімдермен, балалармен қарым-қатынас жасау үшін
қажетті қасиеттердің қалыптасуы аса маңызды. Яғни, оқу әрекеті ұжымдық
сипат болғандықтан, әрбір бала құрдастарымен қарым-қатынас жасай алуға,
бірге жұмыс істеуге дағдылануы керек. Кейбір балалар жаңа ұжымға тез еніп,
балалармен тез тіл табысып кетеді. Ал кейбіреулері көпке дейін құрбыларымен
тез тіл табыса алмағандықтан, ұжымнан тыс қалып, жалғыз жүреді. Сондықтан
баланың ұжымда өзіне тиісті орын алуы, оның қарым-қатынасына әсер етеді.
Сөйтіп берілген құраушылар баланың басқалармен қарым-қатынас арқылы
мектепте оқытуға, мектеп оқушысының рөлі арқылы балалар тобымен ойлау
дайындығын дамытады.
4. Ерік сапаларының қалыптасуы мен эмоционалдық даярлығы.
Бұл баланың шешім қабылдай алып, мақсат қоя білуі. Сонымен бірге
баланың әрекеттерді жоспарлап, олардың орындалуын жүзеге асыруда күш жұмсай
білуі, қиындықтарды жеңуі баланың психологиялық үрдістердің қалыптасуына
ықпалын тигізеді.
Егер баланың мектептегі оқуға дайындығы осы бағыттармен ұштасып жатса,
баланың оқуға тез бейімделіп, жақсы оқып кетуіне мүмкіндік туғызады.
Мектепке дейінгілердің негізгі іс-әрекеті ойын болғандықтан, оларға
бірден оқу әрекетіне ауысу біршама қиындықтар туғызады. Мектеп табалдырығын
алғаш аттаған бала педагогтармен және балалармен кезіккенде мазаланады, оқу
үрдісінің өзіне жағымсыз эмоция сезініп, қорқыныш пайда болады. Осыдан келе
нашар оқитын балалар және екінші жылға қалып қоятын балалар пайда болады.
Сонымен бірге баланың көңіл-күйінің болмай, себепсізден жиі ауыруы мектеп
неврозы сипатында көрінеді, яғни мектепті еске алса болғаны жылап,
уайымдайды. Сөйтіп, мектеп бала үшін стрессогендік факторға айналып,
денсаулығының нашарлауына әкеліп соғады.
Австрия ғалымы Г. Эберлейн өзінің Дені сау балалардың қорқынышы атты
еңбегінде Кейбір балалар алдағы болатын жағдайлардан үрейленеді, олар
үнемі мектепте мұғалім берген тапсырманы орындай алмай қаламын ба? деген
қорқынышпен жүреді, - дейді.
Жалпы, тәжірибеге сүйенетін болсақ, баланың оқығысы келмеуі мына
жағдайларға байланысты болады:
1. Мектеп алдындағы қорқыныш. Бұл баланы бағындыру, әрекеттерді
орындату мақсатымен қорқынышты үйде қалыптастырады; (Мектепке барасың
сонда саған көрсетеді);
2. Оқу үрдісінде және қарым-қатынаста қиындыққа кезігуі;
3. Мектептің өміріне бейімделе алмауы;
4. Мектептің өмірінің шынайлылық қиындығымен кезіккенде, баланың
көңілінде мектепке деген жағымсыз қатынастың пайда болуы;
5. Мұғалімнің өзіне тән психологиясына үйрене алмау.
Яғни, осы кезде әрбір ата-ана өзінің баласына мектеп туралы қажетті
мағұлматтарды айтып, баланың мектепке деген жағымды қатынас және сенімділік
сезімін қалыптастыра отырып тәрбиелеу керек. Ең бастысы баланы
жолдастарымен қарым-қатынас жасай алуға, басқа баланың ойымен санасуға
үйрету болып табылады.
Мектеп өмірі баладан эмоциональдық тұрақтылықты талап етеді Оқушылар
арасында келіспеушіліктер, реніштер және конфликтік жағдайлар жиі
кездеседі. Әсіресе ерке балалар мұғалімнің ескертулерін ауыр қабылдайды,
яғни мектепке барудан бас тартады, жылайды және т.б. әрекеттер арқылы
көрінеді. Баланың өз бетімен шешім қабылдай алатындай және еріктілікті
дамытуға жағдайлар жасап және бір жұмысты аяқтамай келесі жұмысқа кірісуіне
рұқсат етпей, кез-келген істі аяғына дейін жеткізуге үйрету керек.
Швейцар психологы Ж. Пиаженің пікірінше Баланың мектептегі оқуға
дайындығының ең жоғары деңгейі бұл баланың кеңістікте және уақытта
бағдарлай алып, өзін басқа адамның позициясында сезіну біліктілігінің
қалыптасуы, - деген. Яғни, мектепке дейінгі баланың кеңістікті және
уақытты қабылдай алуы, оның оқу материалын меңгерудің жолын жеңілдетеді.
Баланы оқуға дайындауда үлкен және кіші моторикасына ерекше мән берген
жөн. Ғалымдардың айтуынша баланың саусақтарының дамуы ақыл-ойы мен
сөйлеуінің қалыптасуында маңызды роль атқарады.
М.М. Кольцова өзінің еңбектерінде Бала мектепке барар алдында көру-
моторлы координациясы біршама дамыған болуы тиіс және қолдың саусақтары
мидың сөйлеу аймағы болып табылады деген. Яғни, бала жүгіріп, секіріп
допты лақтырып және ұстап алу әрекеттерін еркін орындап, қайшымен,
қарындашпен, қыл-қаламмен жұмыс істеу біліктілігі дамыған болуы керек.
Балаға сурет салғызу, әртүрлі заттардан құрастыру, пластилинді илеу баланың
саусақтарын дамытып қана қоймай, ойлау қабілетін де дамытады. Сурет сала
алмайтын және пластилинмен жұмыс істей алмайтын баланың жазуға икемі
болмайды. Кез-келген 5-6 жастағы бала 3 минуттан артық жаза алмайды тез
шаршап қате көп жіберетін болады және 2-3 минут сайын баланың қолын
демалдырып отыруды қатал есте сақтағаныңыз жөн. Бала жазу дағдыларын
меңгеруде әрбір жетістігін мақтап Сенің қолыңнан келеді,біз көмектесеміз,
Сен істей аласың деген сенімділік сөздерді жиі айтуыңыз қажет, өйткені
қуатты сөздер баланың табысқа жетуіне әсерін тигізеді.
Бала жазу жазуда қарындашты немесе қаламды дұрыс ұстап үйретуіңізді
ұмытпаңыз. Сонымен бірге баланың сөйлеуін дамытуда сурет бойынша сөйлем
құрастыртып, ертегілерді немесе әңгімелерді оқып, кітаптағы суреттерге
зейін қойып қарауына аса мән беріңіз және Мына суретте не бейнеленген?
Адамдардың аты кім? Олар не істеп жатыр? деген сұрақтарды қою арқылы
кітапқа қызығушылығын арттыруға болады. Ата-ана баласын санауға үйретуде
Үстелде неше кесе? Суретте неше доп? Киімде неше түйме?, - деген сұрақтар
қойып баланы санауға жаттықтыруға болады. Мектепке дейінгі баланың оқу
материалын меңгеруде, кеңістікті және уақытты қабылдай алуы маңызды рөл
атқарады. Сөйтіп, бала мектепте оқудың жаңа жағдайларына еркін ене
алатындай дайындықтан өтеді. Мектепке дайындық баланың үйлесімпаздылығынан
туындайтын кезде оңтайлы мүмкіндіктері арқылы жан-жақты тәрбиеленуі мен
дамуын талап етуі бала оқу және тәжірибе мәселесін шешу үшін өзіндік
білімін пайдалануы, танымдық әрекеттері мен ойлануы жеткілікті даму
деңгейін көтерілуі тиіс.
Сонымен балаларды мектепке психологиялық даярлау бағыттарын тәжірибеде
жүзеге асыратындар - ата-аналар, мұғалімдер және мектеп және балабақша
психологтері.
Баланың мектептегі оқуға психологиялық дайындығын анықтау
диагностикасын практик психолог немесе педагогикалық және даму психология
саласындағы маман өз мойына алады. Өйткені психодиагностикалық және
психокоррекциялық жұмыстардың жүргізудің қыр-сырын тек психолог қана
біледі. Психологтың міндеті психодиагностиканың әдістемелерін қолдану
арқылы және зерттеу нәтижелеріне сүйеніп, 6 жастағы баланың оқуға
дайындығын анықтайды. Яғни, баланың оқуға дайын немесе әлі дайын еместігі
жайлы қорытынды жасалынып, оқуға дайын емес балалармен таным үрдістерін
дамыту мақсатында индивидуалдық және топтық сабақтар ұйымдастырылады.
Сонымен бірге коррекциялық – дамыту жұмыстарын жүзеге асыруда бағдарлама
құрылады. Ал педагогтарды оқу жылдың басында болашақ бірінші сыныптағы
балалардың мектептегі оқуға психологиялық зерттеуде алынған нәтижелермен
таныстырады. Әсіресе мектептегі оқуға дайын емес балалардың жағдайларына
ерекше көңіл бөліп, қандай оқушылармен жұмыс істеу керектігін жайлы ақпарат
алып және оқу-тәрбие үрдісінде жұмыс істеудің әдіс-тәсілдерін өзбетімен
немесе психологтың көмегімен таңдауға болады. Мектепке дайын емес балаларды
оқытуда оқушыларды жиі мадақтап,оқуда баланың табысқа жетудің жағдайларын
тудыру керек. Сабақ барысында оқушылар бір орында отырудан әбден жалығады.
Оларға эмоциялық бәсеңдеу қажет болған соң айғалайды. Сондықтан сабақта
қозғалыс ойындарды тиімді қолданып және сергіту сәттерін жиі өткізіп тұрған
дұрыс. Егер баланың сабақта көп қозғалуына мүмкіндік жасаса, ағзаның барлық
жүйесінің қызметін және физиологиялық күш қуатын жақсартуға мүмкіндік
жасайды. Бұл сабақты тез игеруіне көмектесіп, баланың жұмысқа қабілеттілігі
жоғарылайды.
Жалпы баланың оқуға психологиялық дайындығын қазан және сәуір айларында
анықтап отыруға болады.
Кез-келген ата-ана баласының өсіп-жетілуінде, рухани күшті етіп
тәрбиелеу жолында алуан түрлі қуаныш пен қиыншылықтарды бастарынан өткізе
отырып, оның рухани және ақыл-ойы мен дене құрлысы жағынан жан-жақты даму
дәрежесіне жеткізуге баулиды. Мұғалім баланы оқуға дайындауда ата-анасымен
бірлесе отыра жүргізеді. Оларға іс-әрекеттің мазмұны өзгерген кезде баланың
мінез-құлқы да, ішкі психикалық өмірі де өзгеретінін және осы кезде
баласына аса қажет екендігі түсіндірілуі керек.
Баланың мектептегі оқуға дайындығы біртіндеп қалыптасатын аса күрделі
үрдіс және бұл үрдісті жүзеге асырудың бірден бір жолы - ата-ананың,
мұғалімнің және психологтың бірігіп жұмыс істеуі. Бала балалық шақтан өзіне
белгісіз, таныс емес дүниенің есігін ашқаннан кейін, баланың өмір сүру
тіршілігін түбегейлі өзгертеді. Яғни, баланың мектеп өміріне еніп және
өзінің әлеуметтік ортада МЕН дегенін қалыптастыра алып, жоғарыдан көріне
алуы, баланың білімді, табысты және нәтижелі игеріп кетуіне ықпал жасайды.
Түйіндей келе, бұл баланың жеке тұлғасының қалыптасуы және ақыл-ойының,
таным үрдістерінің дамуы болып табылады. Демек, баланы мектепке даярлау
мәселесі өз өзектілігін жоғалтпайтын әлі де зерттеуді қажет ететін міндетті
мәселелердің бірі болып қала бермек.
5. Оқушылардың қабылдауы мен есін оқыту үрдісінде дамыту және тәрбиелеу
Қабылдау процесі адамның сезім мүшесіне байланысты. Олар көру, есту,
иіскеу, дәм, тері, кинестезиялық қабылдаулар деп жіктеледі. Жалпы қабылдау
процесінде бұлар күрделі, жоғары сатыда бір-бірімен өзара байланысып
жатады. Опера, лекция, баяндама тыңдарында адам көру, есту арқылы
қабылдайды. Ол екеуінің байланысын, өзара бір-біріне әсер етуі - табиғи
заңдылық. Сөйлеушінің өзін, оның қалпы мен сырт келбетін көру тыңдауды
жеңілдетеді, сөйлеушінің қимыл мәнерін жеңіл ұғынуға мүмкіншілік туғызады.
Қабылдаудың мақсатты және мақсатсыз түрі болады. Мақсатты қабылдауда
адам алдын-ала объектіні қабылдау мақсатын қояды, оны жоспарлап алады.
Бұлай қабылдағанда адам жай ғана көргеніне мәз болмай, қабылданып отырған
объектіні тереңірек аңғаруға тырысады: тесірейе қарап, мұқият тыңдап,
ынтамен ұғынуды мақсат етеді. Мақсатсыз қабылдау сыртқы итермеші себептерге
байланысты. Ондай факторларға қабылданатын заттың кеңістікте өзіне жақын
орналасуы, тітіркендіргіштердің күші, олардың кенеттен әсер етуі, қарама-
қарсы жағдайлары сияқтыларды жатқызуға болады. Қабылдаудың бұл түрі адамның
зейінін кездейсоқ объектіні қабылдап алуға бағыттайды.
Зейін адамның қайсыбір бір немесе бірнеше тітіркендіргішті адамның нерв
системасына минут сайын әсер ететін тітіркендіргіштер тасқынынан бөліп
алып, сол тітіркендіргіштерге (олардың тұтас бір комплексіне) көңіл қоя
білуінен көрінеді. Мұндай сараланған тітіркендіргіш басты доминанта
жағдайында болып, адамның миының қыртысында нервтік қозудың неғұрлым күшті
ошағын – доминантаны құрайды. Бұл орайда қалған тітіркендіргіштердің
(сыртқы да, ішкі де) бәрінің әрекеті тежеледі. Олар адамның санасына
жетпейді де, адам оларды байқамайды. Мәселен, балалардың жұмысын бақылай
отырып, мұғалім көрші бөлмедегі сөздерді естімейді, өзінің үйдегі
шаруасының қамын ұмытады, өзінің шаршағанын аңғармайды. Алдағы уақытта
жасайтын баяндамасын ден қоя дайындаған кезде адам тамақ ішпегенін ұмытып
кетеді, тіпті қарнының ашқанын да сезбейді. Бірақ уақыт өткеннен кейін,
нервтік қозудың басты ошағы сөнген кезде, адам шаршап, оның зейінінің
бағытталғандығы ауытқи береді. Ол өз жұмысынан алаңдай бастайды да,
қайсыбір жаңа тітіркендіргіш ерекше күш алып, доминантаның орнын басады.
Зейіннің орнықтылығы. Бастауыш мектеп оқушыларында бір доминантаның
сақталу уақыты да, яғни зейіннің орнықтылығы да көп болмайды. Балалардың
қызықты әрі өздеріне ұғымды әңгімені ұзақ уақыт, барынша зейінмен тыңдай
алатыны мұғалімдердің барлығына мәлім. Мұндай доминантаның сақталуының
ұзақтығы баланың зейінінің орнықтылығынан байқалады. Бірақ сонымен бірге
мұғалімдерге мектептің кішкентай оқушыларының тез алаңдағыштығы туралы
білім қажет.
Балалардың алаңдағыштығына мұғалім кінәлі болатыны өте жиі кездеседі.
Егер ол сабақты бір сарынды және іш пыстыратындай етіп жүргізетін болса,
егер балаларға орындауға жұмыстың бұрыннан таныс және өте оңай түрлерін
тапсыратын болса, егер оларды бос отырғызып қоятын болса немесе тек
жаттанды атқарушылық амалдарды талап ететін тапсырмалар беретін болса,- ол
бала зейінің алаңдағыштығының пайда болуына жағдай жасамай қоймайды.
Балалардың іштері пысады да, олар басқа бір тартымды нәрсе іздейді
(сөйлеседі, қағаз жазады, тентектік жасайды).
Егер мұғалім әбігерленіп немесе абыржып тұрса, егер ол қара басының
қиыншылықтарына, қуанышты не ауыртпалықты толғаныстарына деген барлық
реакцияларын жеткілікті дәрежеде тежей алмай келсе, егер ол сабақтарын
өткізу мен өз жұмысына жете ден қойып тұрмаса – оқушылар мұны сол сәтте-ақ
сезеді. Мәселен, бірінші сыныпта оқу сабақтарында у-шу болып кетуі өте жиі
кездеседі, балалар алаңдайды, бұл әбден түсінікті. Өйткені оқушылардың көбі
басқа балалардың не оқығандығын тыңдап қана отырады, оның үстіне оқып
отырғандарының мазмұны бәріне жақсы белгілі болады, ал даярлығы жақсы
көптеген балалар бұл тапсырылған әңгімені ғана емес, бүкіл оқу кітабын
бастан аяқ баяғыда өздері оқып шыққан. Сондықтан мұндай жағдайда балалар
ұстамды бола алмайды.
Балалардың қабылдау ерекшеліктері.
Қабылдай және байқай білуді қалыптастырудың жолы тіптен әртүрлі болуы
ықтимал.
Барлық зерттеушілер төмендегі негізгі жайларды бірауыздан мақұлдайды:
1. Баланы қабылдауға арнайы үйретпесе, онсыз ол ең кішкентайларға тән
(біріктірушілік, дәлсіздік) қабылдау ерекшелігін ұзақ уақытқа сақтап
қалады.
2. Бұл үйрету негізгі екі процесті: анализ бен жалпылауды жетілдіруге
бағытталынуы қажет. Баланың даму дәрежесіне, мұғалімнің өзінің қойған
мақсатына, оқытуға таңдап алынған мазмұнға байланысты, анализдің бағыты мен
жіктелінуі өзгеріп отырады.
3. Балалардың жасы неғұрлым кіші болса, олардың практикалық ісі
соғұрлым үлкен роль атқарады. Егер балалар қабылдаған затты қандай бір
болмасын практикалық істі орындау жолымен істеуге тура келсе, онда оқытудың
мұндай түрі ерекше дұрыс нәтижесін береді.
4. Қабылдауға үйретуде сөзді кірістірудің зор рөлі бар. Сөз,
біріншіден, қабылданып отырған заттың және оның бөлшектерінің атауын,
элементтерін, белгілерін білуге пайдаланылатын құрал ретінде қолданылады.
Сонымен бірге жаңа зат бұрын белгілі қандай да объектілер категориясына
жатады.
Екіншіден, сөз қабылданған затты сипаттау үшін қолданылады. Осының
нәтижесінде мұғалім, сондай-ақ оқушылар да қабылданған заттың құрылысын,
белгілерін, олардың тұрған қалпын оның ортақ белгілері мен жеке
ерекшеліктерін баса көрсетеді. Мұндай жүйелі сипаттау, сондай-ақ балаларды
қабылдап отырған объектіні тиімді талдап қараудың тәсіліне үйртеу болып та
табылады.
Үшіншіден, мұғалім бір затты арнайы қабылдауға бағыттағанда сұрақтар
беріп, балаларды жауап іздеуге, ойлануға итермелейді. Балалар осылайша
берілген байланысты бөліп қарайды, жеке оқиғаны белгілі бір ортақ категория
ретінде қайталайды.
Сөз тағы басқа ойлау операцияларын іске асыру үшін, ең алдымен
салыстыру үшін қолданылады. Заттарды, суреттерді, үшбұрыштарды,
төртбұрыштарды және т.б. салыстыруда көрініс береді.
Төртіншіден, сөз байқаудың қорытындыларын шығару жаңа немесе бұрыннан
белгілі заттардың ортақ белгілерін мен айрмашылықтарын анықтау құралы болып
табылады. Оқушы сөз арқылы өзі қабылдаған зат туралы пікірін білдіреді,
қорытындылар жасайды.
Балаларды қабылдауға үйрету әдетте байқағыштық мәдениетін
қалыптастыруға айналады. Мұғалім оқып үйретілуге тиісті объектілерді алдын-
ала жоспарлайды, бұл үшін әр түрлі мазмұндар оқушылардың іс-әрекеттерінің
формалары мен кең түрлерін пайдаланады: саяхат, мектеп ауласындағы жұмыс,
көрмелерге бару және т.б.
Балалар үшін қайсыбір нәрсеге ұзақ уақыт зейін қоюдың қаншалық қиын
екенін бірден ұғыну үшін, жоғары нерв қызметінің кішкентай балаларға тән
ерекшеліктерін еске түсірудің өзі жеткілікті. Балалар неғұрлым жас болса,
қоздырғыш процестер оларда тежегіш процестер болмаса, доминанта пайда
болады. Ал осы тежегіш процестер болмаса, доминанта пайда бола да алмайды,
сақтала да алмайды. Мұның үстіне нервтік қозудың баланың миының қыртысында
нақ сол тежегіш процестердің әлсіздігінен ми қыртысы бойынша кеңінен жайылу
тенденциясы болады. Сондықтан балаларда нервтік қозудың күшті де орнықты
ошағын жасау едәуір қиыншылықтармен байланысты.
20 ғасырдың басында, психологтар бала ойлауының ерекшеліктерін зерттей
бастаған кезде, олардың ең алдыңғы қатарлары ойлаудың сөзбен байланысын
негізгі белгілердің бірі ретінде ерекшеледі. Сонымен бірге бала ойлауының
оның практикалық іс-әрекетімен тікелей байланысы анықталды.
Шынында да кішкентай бала үшін мәселені шешудің бірінші құралы оның
практикалық іс-әрекеті болып табылады. Ол көрнекі етіп берілген нақты бір
міндетті шеше алады: өзінен алыс тұрған затты алу, бөліктерден тұтас
картиналарды құрастыру. Бала шешу процесінде өзіне берілген затпен тікелей
әрекет жасайды.
Қимылға байланысты берілген мысалды шешу үшін бірінші, екінші сыныптың
оқушысы жолды, яғни екі нүктенің аралығын елестетуі керек. Ол үшін мұғалім
көрнекіліктерді пайдаланады. Тек сонан соң ғана мұндай мысалдар ойда
орындалатын болады.
П.Я.Гальперин негізін салған ақыл-ой әрекетінің сатылап қалыптасу
концепциясы, практикалық іс-әрекет адам ойлауының барлық жоғары
формаларының даму процесіндегі алғашқы баспалдақ (саты) деген түсінікке
құрылған. Бірінші кезеңде бала мәселені шешу үшін сыртқы материалдық
әрекеттерді қолданады. Екіншіде – бұл әрекеттер тек елесететіледі де, бала
оларды сөзбен айтады (басында дауыстап, сонан соң іштей). Тек соңғы, үшінші
кезеңде сыртқы заттық әрекет жинақталып, ішкі жоспарға енеді. Кең құлашты
материалдық әрекеттің жинақы ақыл-ойлық моделге айналуының әрбір кезеңі
үшін берілген мысалдың шарттар мен мазмұнындағы оқушыға бағыт-бағдардың
белгілі бір түрі тән. Жоғары деңгейдегі мұндай бағдарға мәселелердің
берілген түрі үшін өте маңызды жалпылама сипаттағы тану белгілері жатады
(олар заңдар мен ұғымдарда көрсетілген) ала ойлауының келесі, дамудың
жоғарырақ сатысына өтуіне байланысты оның бастапқы формалары, соның ішінде
практикалық ойлау жойылмайды, өзгертілмейді, бірақ олардың ойлау
процесіндегі қызметтері қайта құрылады. Осылайша ең жоғарғы сөздік
логикалық ойлау қалыптасады.
Бала ойлауының жарқын бейнелілігі, сонымен бірге нақтылығы ең алдымен,
баланың өмір тәжірибесінің аздығымен түсіндіріледі. Ол әр сөзге байланысты
ересек адам тәрізді өзі қолданатын жалпылама түсінік ұғымдарға еңгізіп
отыратын заттар тобын емес, өзі бұрын кездестірген нақты бір затты ғана
елестете алады. Бала әлі ештеңені жалпылай алмайды. Ол көрнекі бірегей
бейнені, онымен біртектес барша заттарға тән белгілермен ала отырып, өзі
бұрын қабылдаған, нақты осы затқа (өзенге, сұңқарға, батырға) тән жеке
ерекшеліктерді де пайдаланады.
Әр түрлі құбылыстардың барлығын байқау үшін, болып жатқан өзгерістерді
анықтау үшін мақсатты, жоспарлы түрде ұйымдастырылған қабылдауды бақылау
деп атайды. Адамның дүниені қабылдауы селқос, жай үңілу, айнадағы суреттей
жансыз, мелшию емес, өмір құбылысын белсенді бақылап, дүние тұрқын анықтай
ұғынуы. Бақылау - белсенді процесс. Бұл белсенділік адамның ойлау әрекетін
бақылау процесіне катыстыруына байланысты. Ойлау әрекеті нәрселерді
салыстыру арқылы пайда болады, салыстыру арқылы заттардың ұқсастығын,
айырмашылығын, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін байқаймыз (№ 1 суретте
көрсетілгендей). Әр зат өзінің ұқсастық фонында басқалардан бөлектеніп,
айқынырақ көрінеді. Бір объектіні екінші объектімен салыстыра отырып,
заттардың тегін категориялық заңдылығын түсіне білуге жеңілдік жасаймыз.
Бақылау процесінде екінші сигналдық жүйе адамның қабылдауына сөз арқылы
бағыт беріп отырады. Егер адам қабылдау нәтижесі туралы есеп беретінін
біле, толықтай дәл бақылауға ынталанады, жоспарлы және мақсатты қабылдауды
іске асырады.
Бақылау нәтижелі болу үшін алдын-ала даярлық жасалуы керек:
қабылданатын объект туралы алдымен мағлұмат жинау, оның ерекшеліктерімен
күні бұрын танысу, нәрсенің орналасқан жерін білу, ондай бақылаудың не үшін
керек екендігін анықтау, т.б. Қабылдау процесінде бақылауға жәрдемші
ретінде қимыл-қозғалыс әрекетінің ролі күшті. Бақылауға алынып отырған
объектінің моделін жасау, сызбасын сызу, суретін салу, нәрсені қолмен
ұстау, онымен жұмыс істеу қабылдауды тұрақтандыра түседі де, бақылауды
нәтижелі етеді.
Мәселен, жай қарап отырып географиялық картаны меңгергеннен гөрі сол
картаны қағазға шәкірт өзі аударып, оған өзен, көлдерді түсіріп, мемлекет
шекараларын өз қолымен сызып отырса, әрине, ондай материал баланың басында
ұзақ уақыт жүйелі түрде сақталатыны сөзсіз.
Қабылдау ісінде ескерілетін мәселе - бақылау жүйелі жүргізіліп, ретке
келтірілуі керек. 8-9 жасар бала бөлмедегі өзі көрген нәрселерді санамалап
айтып беру үшін, заттардың орналасу тәртібін сақтамай, есіне түскенін қалай
болса солай айта бастайды. Бұл жүйесіз, орын тәртібіне зер салмай
қабылдаудың салдарынан туады. Ал, есейген адам, алдымен желісін құрып,
бірізді етіп айтуға тырысады. Есейген адам есіктен бастап ең алдымен, қа-
бырғадағы нәрселерді тізіп айтады немесе әуелі ірі нәрселерді (үстел, шкаф,
диван), одан кейін осылардың үстіндегі нәрселерді, ең ақырында, қабырғада
ілулі тұрған нәрселерді ретімен айтып береді. Бұдан нәрсені рет-ретімен,
орын тәртібін байыптай жүйелеп қабылдағаны көрініп тұр.
1.3. Баланың мектепке баруына байланысты туындайтын дағдарыстары
Мектеп жасындағы бала барлық жас кезендері сияқты психикалық дамуыңда
дағдарысқа немесе күрт өзгерістерге ұшырап отыратындығы ғылыми әдебиеттерде
баяндаған.
Мұндай өзгеріс баланын жеті жастағы дағдарысы деп те аталады. Осы
кезеңде баланың ақыл-ойының өсуіне орай қауырт өзгерістерге ұшырап,
тәрбиесі жөнінен де бұрынғы уакытқа қарағанда неғұрлым қиындай түсетіні
айқын байқалады. Бұл кезеңде оны енді мектеп жасына дейінгі бала деп те,
оқушы деп те атау қиын. Өйткені ол өтпелі кезеңді басынан кешіреді.
Соңғы уақытта бұл жасқа арналған бірқатар зерттеулер жарық көрді.
Зерттеу нәтижелеріне қарағанда жеті жастағы бала енді бұрынғы нағыз балалық
ерекшеліктерінен айырылады. Алайда оның қимыл-қозғалыстары мен ішкі жан
дүнесі сол балдырғандығын көрсетеді. Бұл кезенде бала алдына мақсат қойып,
оны өздігінен аңғара білуі, тілегіне жетіп, оны жүзеге асыруы толық
жетілмеген.
Мектеп жасына дейінгі баланын дағдарысқа ұшырау жағдайы оның аңғырттығы
мен бірбеткейлігінін. құрт өзгеретіндігін қарапайым бақылау арқылы көзге
түседі. Бірақ оның мінез-құлқы мен өзінің маңындары адамдармен қарым-
қатынастарынан анық байқала қоймайды.
Жеті жастағы баланың бойы тез өсіп, едәуір өзгерістер болады. Бұл
кезенде баланың тісі түсіп, оның орынына жаңа тістер шырады. Жеті жастағы
баланың кезеңі үш жастағы кезеннен әлдеқайда күрделі сипатта болады.
Жеті жастағы баланың басынан өтетін дағдарыстың негізінен екі түрлі
ерекшелігін қарастырып көрейік. Бала айтқанға көнбей қырсығады. Жүріс-
тұрысы өзгереді. Мінезінде ойланбай істейтін жасанды қылықтар пайда болады,
ұшқалақ, қылжақбас күлдіргі қылықтары пайда болып, ол өзін сайқымазақ
ретінде көрсетеді, Мұндай қылықтар баланың жеті жасқа дейінгі кезеңің
болғанымен, оның төңірегінде оған жете мен бермейді. Мұнда қылжақтау
әрекетінің пайда болуы нендей себептерге байланысты? Бала мұндай келеңсіз
қылжақбас бейнелерді әсіресс өзінің сыртқы тұрпатына, өзгелердің жүріс-
тұрысына қарап еліктеп істейді. Мысалы, біреудің дауысы дірілдеп шығатын
болса, соның сөйлеу ырғағьша қарап, бала өз дауысын да дірілдетіп шығаратын
болады. Сондықтан баланың орынсыз сөз айтып, қалжыңдаса, оған ешкім де
таңданбайды. Өйткені мұңдай мінез көріністері жеті жасар бала-ларға тән
ерекшелік екендігі оның дамуындағы заңды құбылысы тән мінез және оның
ұяндықтан ажырап, өзіндік ерекшеліктерін сыртқа шығару белгілері болып
саналады.
Жеті жастағы баланың дағдарысының ең басты көрініс оның жеке басының
ішкі және сыртқы дүниесіндегі елеулі өзгерістерге ұшырау себептерімен
байланысты.
Баланың мінезіндегі дағдарысқа ұшырау себептерін оның бойындағы ішкі
және сыртқы сапалы өзгерістердің пайда болуымен ұштастыру қажет. Өйткені
баланың бойында жаңадан өзіндік мінез көріністері пайда болып, мұндай
ерекшеліктер былайғы адамдарға күлкілі болып көрінеді. Осы орайда бала
мінезіндегі өзгерістердің зандылық екендігін атақты актер Ч.Чаплин
орындаған рольден айқын көруге болады. Ол ересек адамдардың ролін ойнағанда
өзін ерекше балалық аңғырттықпен, балалық мінезбен көрсетеді. Оның күлдіргі
әрекеттерінің сыры да, басты шарты да осында.
Бала бойындағы аңғалдық мінездік жоғалуы онын есі кіріп, ақыл-ойының
сапалық деңгейге көтеріле бастауы деген сөз. Мұндай мінез баланың бойына
сыналай еніп, оның аңғырт және өзіндік іс-әрекетінде елеулі өзгерістер
тудырады. Сонымен жеті жастағы дағдарыстың өзіндік сипатымен қатар, баланың
әр алуан әрекеттерінің ықпалынан ақылы кіріп, сыртқы болмыстың мән-жайын
түсіне білуге бағдарлап отырады.
Қазіргі заманғы жеке адамның психологиясы мен психопатологиясындағы
күрделі мәселелердің бірі – әрбір нәрсенің мән-жайына түсіне білу деп санар
едік. Бұл мәселенің мазмұнын ашып көрсету үшін нәрселердің сыртқы әсерін
қабылдаумен ұштастыра отырып қарастырған түснікті болатын сияқты. Адамның
сыртқы әсерлерді қабылдауындағы елеулі ерекшелік – оның түсінікті болуы,
затты тікелей қабылдауы.
Қабылдайтын әсерлер комплексті түрде ішкі әсерлермен бір мезгілде
ұштасып жатады. Мысалы, мен бірден сағатты көремін. Адамның сыртқы әсерді
қабылдауын миы зақымданған ауру қабылдауымен салыстыру керек. Оңдай ауру
адамға сағатты көрсетсеңіз, оны танығанымен не үшін қажет екенін білмейді.
Ол сағатга көргенімен оның қандай зат екенін айыра алмайды. ігер сіз
сағатты сырқттың көзінше бұрап немесе оның жүретінене көз жеткізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz