Антропология ілімі
1 Антропология ілімі
2 Антропоморфизм
3 Адамға жақын организмдер. Адам тәрізді маймылдар мен адам
4 Туыстықтың молекулярлық дәрежесі
5 Эволюция және экология
6 Эволюцияның бағыттары
7 Приматтардың эволюция кезеңдері
8 Адам нәсілдері мен популяциялары
9 Ерте дүниедегі гоминидтердің
қоғамдастықтарының ұйымдасуы және экологиясы
2 Антропоморфизм
3 Адамға жақын организмдер. Адам тәрізді маймылдар мен адам
4 Туыстықтың молекулярлық дәрежесі
5 Эволюция және экология
6 Эволюцияның бағыттары
7 Приматтардың эволюция кезеңдері
8 Адам нәсілдері мен популяциялары
9 Ерте дүниедегі гоминидтердің
қоғамдастықтарының ұйымдасуы және экологиясы
Антропология - адам жөніндегі ғылым, бұл бағыт XIX ғасырдан басталған. ХҮІІІ ғасырда антропология екі бағытпен кетеді. Біріншісінде, француздардың айтуы бойынша, антропо¬логия деген адамның универсальды ғылымы дейді (адамның жалпы құрылысы, демеуі, психологиясы, тілі т.б.). Бұл көбінесе батыс елдерінде, АҚШ-та қабылданған. Екінші көзқарас бойын¬ша, антропология бұл тек қана адамның физикалық құрылысы, адамның белгілі бір уақыттағы, кеңістіктегі өзгергіштігі.
Біздің елде антропология - адамның шығу тегі, физикалық конституциясы, дамуы, өсуі және жасына қарай өзгергіштігі. Соның ішінде жыныс ерекшеліктері, адамның тарихы және нәсілдерге бөлінуі.
Антропология негізгі үш бөлімнен тұрады:
1. Адам морфологиясы.
2. Адамнын антропогенезі.
3. Адамның нәсілдерге бөлінуі және этниқасы
Бұдан басқа антропометрия методтары, антропоскопия, биометрия, физико-химиялық тәсілдері, биохимиялық әдістері, популяциялық генетиқасы және иммунологиясы тағы басқа тақырыптары болады.
Антропогеннің кезеңдері
Антропоген дегеніміз - адамның жаратылуы. Ол кайнозойдың үшінші периодында неогеннің артынан, плейстоцен және голоцен мезгілін өтеді.
Нағыз антропоген кезеңі - төртінші мезгілі. Антропоген жылдары көптеген схемаларда 600 мың жылдан - 2,5-3,5 млн. жылдар аралығы, ыстық пен суықтың арасында болған мезгіл деп көрсетеді. Солтүстікті мұз басады, оңтүстік аудандар ылғалданады. Әлем мұхитының деңгейі 85-200 м дейін төмендейді. Мұздардың төңірегіне жақын жерлерде суықты сүйетін жануарлар мен өсімдіктер пайда болады (мамонттар, мұрын-мүйізділер, қойбұқасы, солтүстік бұғылар, полярлы кекіліктер, тундра флорасы, т.б.). Кейіннен олар оңтүстік аудандарда да кездескен (Қырым, Кавказ, Оңтүстік Еуропа). Мұзарттардың жанында өсімдіктер өседі: шыршалар, қайындар, пихталар. Ал оңтүстікке қарай емен, үйеңкі, т.б. өсімдіктер.
Біздің елде антропология - адамның шығу тегі, физикалық конституциясы, дамуы, өсуі және жасына қарай өзгергіштігі. Соның ішінде жыныс ерекшеліктері, адамның тарихы және нәсілдерге бөлінуі.
Антропология негізгі үш бөлімнен тұрады:
1. Адам морфологиясы.
2. Адамнын антропогенезі.
3. Адамның нәсілдерге бөлінуі және этниқасы
Бұдан басқа антропометрия методтары, антропоскопия, биометрия, физико-химиялық тәсілдері, биохимиялық әдістері, популяциялық генетиқасы және иммунологиясы тағы басқа тақырыптары болады.
Антропогеннің кезеңдері
Антропоген дегеніміз - адамның жаратылуы. Ол кайнозойдың үшінші периодында неогеннің артынан, плейстоцен және голоцен мезгілін өтеді.
Нағыз антропоген кезеңі - төртінші мезгілі. Антропоген жылдары көптеген схемаларда 600 мың жылдан - 2,5-3,5 млн. жылдар аралығы, ыстық пен суықтың арасында болған мезгіл деп көрсетеді. Солтүстікті мұз басады, оңтүстік аудандар ылғалданады. Әлем мұхитының деңгейі 85-200 м дейін төмендейді. Мұздардың төңірегіне жақын жерлерде суықты сүйетін жануарлар мен өсімдіктер пайда болады (мамонттар, мұрын-мүйізділер, қойбұқасы, солтүстік бұғылар, полярлы кекіліктер, тундра флорасы, т.б.). Кейіннен олар оңтүстік аудандарда да кездескен (Қырым, Кавказ, Оңтүстік Еуропа). Мұзарттардың жанында өсімдіктер өседі: шыршалар, қайындар, пихталар. Ал оңтүстікке қарай емен, үйеңкі, т.б. өсімдіктер.
Антропология ілімі
Антропология - адам жөніндегі ғылым, бұл бағыт XIX ғасырдан басталған.
ХҮІІІ ғасырда антропология екі бағытпен кетеді. Біріншісінде, француздардың
айтуы бойынша, антропология деген адамның универсальды ғылымы дейді
(адамның жалпы құрылысы, демеуі, психологиясы, тілі т.б.). Бұл көбінесе
батыс елдерінде, АҚШ-та қабылданған. Екінші көзқарас бойынша, антропология
бұл тек қана адамның физикалық құрылысы, адамның белгілі бір уақыттағы,
кеңістіктегі өзгергіштігі.
Біздің елде антропология - адамның шығу тегі, физикалық конституциясы,
дамуы, өсуі және жасына қарай өзгергіштігі. Соның ішінде жыныс
ерекшеліктері, адамның тарихы және нәсілдерге бөлінуі.
Антропология негізгі үш бөлімнен тұрады:
1. Адам морфологиясы.
2. Адамнын антропогенезі.
3. Адамның нәсілдерге бөлінуі және этниқасы
Бұдан басқа антропометрия методтары, антропоскопия, биометрия, физико-
химиялық тәсілдері, биохимиялық әдістері, популяциялық генетиқасы және
иммунологиясы тағы басқа тақырыптары болады.
Антропогеннің кезеңдері
Антропоген дегеніміз - адамның жаратылуы. Ол кайнозойдың үшінші
периодында неогеннің артынан, плейстоцен және голоцен мезгілін өтеді.
Нағыз антропоген кезеңі - төртінші мезгілі. Антропоген жылдары көптеген
схемаларда 600 мың жылдан - 2,5-3,5 млн. жылдар аралығы, ыстық пен суықтың
арасында болған мезгіл деп көрсетеді. Солтүстікті мұз басады, оңтүстік
аудандар ылғалданады. Әлем мұхитының деңгейі 85-200 м дейін төмендейді.
Мұздардың төңірегіне жақын жерлерде суықты сүйетін жануарлар мен өсімдіктер
пайда болады (мамонттар, мұрын-мүйізділер, қойбұқасы, солтүстік бұғылар,
полярлы кекіліктер, тундра флорасы, т.б.). Кейіннен олар оңтүстік
аудандарда да кездескен (Қырым, Кавказ, Оңтүстік Еуропа). Мұзарттардың
жанында өсімдіктер өседі: шыршалар, қайындар, пихталар. Ал оңтүстікке қарай
емен, үйеңкі, т.б. өсімдіктер.
Антропоморфизм
Морфизм - morphe - түр, пішін деген мағынаны білдіреді. Жалпы бұл
зооморфизм де болып келеді, кейде зооантропоморфизм деп те түсінуге болады.
Антронохория - адамның әсерінен пайда болған өсімдіктер және жануарлар
диаспораларының адам аркылы жер бетіне таралуы.
Диаспора - diaspora - белгілі бір заттың таралуы. Өсімдіктердің
органдарын таратуы. Олардың түрлері: вегетативті почкалары, өсінділері,
тамырлары; генеративті дәндері, жемістері, споралары.
Антропогенезді адамның шығу тегі, түр болып тұрақтануы деп түсінуге
болады. Қоғам дамыған сайын социогенез деген ғылым пайда болған.
Антропологияның мәселелері дегеніміз адамның табиғи жаратылысы және жер
бетіндегі қоғамдастықтарының дамуы.
Ч.Дарвиннің теориясы бойынша - антропология дегеніміз -адам эволюциясы
деген сөз. Оған симальды теориясы жатады, адам маймылдан шыққан деп
айтылады (simia - маймыл). Адам Африкадағы адам тәрізді понгид деген
маймылдардан немесе шимпанзе сияқты маймылдардан тараған.
Ерте дүниеде понгидті-гоминиді Acit-терден Солтүстік Африканың
олиогоценіндегі египтопитектер, дриопитектер таралады. Олардың сүйектері,
20 млн жыл бұрын өмір сүрген Кениядан табылған. Кейін, гоминидтердің бір
бұтағынан, 14-15 млн. жыл бұрын, қазіргі адам шығады. Гоминизация
процесінде қалыптасқан белгілері болатыны:
- тік жүруі;
- мидың дамуы (көлемінің өсуі, ми қыртысының жақсы жетілуі);
- ми құрылымдарының жеке жетілуі;
- қолының ұзаруы;
- жаңа мінез-құлықтың пайда болуы;
- еңбекке бейімделуі.
Гоминидтердің эволюциялық процесі бір қалыпты емес, "мозаика" тәрізді
болған.
Морфологиялық өзгерістерінің жылдамдығы оның биохимиялық эволюциясымен
бір қалыпты жүрген емес. Мөлшермен 5 млн жыл бұрын гоминидтер екі адам
тәрізді маймылдан тараған. Австралиопитектер Африкада (4,5-1 млн. жыл
бұрын) Кенияда және Танзанияда кең тараған. Мұнда Homo тұқымдастығы болған
дейді. Бірақ та австролиопитектер Homo тұқымдастығына қарағанда жеке
шыққан. Сонымен екіаяқтылар екіге бөлінеді.
Тас мәдениеті дәуірінде (Олдувай мәдениеті) "саналы" адамдар болған
(Н.Habitilis). Олар 1,5 млн. жыл бұрын, тура жүретін Н. erectus адамынан
шығады. Кейіннен адамдардың экологиялық жері кеңейеді, олар толық
австралиопитектердің орнын басады. Осыдан 1 млн жыл бұрын Н. erectus жер
бетінде жалғыз гоминидтер болып есептелінген.
Н. erectus кейінгі австралиопитектермен 1,3-1,4 млн. жыл бұрын бірге
өмір сүрген (Кениядағы Коби-Фора жерлерінде табылған)
Қазіргі адамдар - Н. sapiens sapiens бас сүйегіне қарағанда 40 мың жыл
бұрын пайда болған (Ниа, Солтүстік Калимантан жерлері). Бұлардың ата-
тектері неандертальдықтар Н. neanderthalensis немесе Н. sapiens
neanderthalensis деп аталған. Олардың қалдықтары Қырымнан, Югославиядан,
Израильден табылған. Бұлар расаларға (нәсілдерге) бөлінбеген. Моноцентризм,
полицентризм деген түсініктер осыдан шығуы мүмкін.
Көптеген көзқарастар бойынша, біздің заманымыздың алдында (қазбалар
бойынша Қырымда, Югославияда, Израильде, т.б жерлерде) "sapiens" жолы
австралопитектерден мустер заманында бөлініп кеткен (53-33 мың жыл бұрын).
Бірінші тараған sapiens мүмкіншілігінде полиморфты түрінде болып
келген, ол әлі нәсілдерге бөлінбеген болатын.
Гоминидтердің эволюциясы бір жолмен жүрмеген, демек, онда конвергенция
және дивергенция өзгерістері болған. Олардың популяция аралықтарында
қандардың ерекше белгілері болған. Популяциялардың арасында ген алмасулары
жүрген (көбінесе, антропогенездің кейінгі мезгілдерінде). Бір
филогенетикалық қатарда, әр уақыттарда көптеген ген өзгерістері байқалған.
Ол, әрине, олардың өмір сүру орталықтарына байланысты болған.
Антропогенез кезінде біртіндеп, адамдардың өмір сүру ортасы тарылады.
Сонымен бірге, мәдениет орталығы пайда бола бастайды. Палеолиттің орта
кезінде адамның бейнесі тұрақталына бастайды. Неолитке дейін өсу процесі
жүріп отырған. Осы кезде тұрақтандыру сұрыптауы орын алған.
Қазіргі адамның биологиялық дамуы әр бағытта жүретін,
морфофункционалдық өзгергіштігі бар процесс деп табылады. Соның ішінде,
акселерация деген түсінік қалыптасқан.
Акселерация дегеніміз - адамның өсуінің жылдамдауы. Бұл соматикалық
жылдам дамуы, балалардың тез жетілуі. Көп елдерде балалардың салмағы
туғаннан кейін күніне 100-300 граммға дейін өскен. Бір жылдың ішінде 2 кг
артық қосылады. Мектептегі балалардың бойы 10-15 см дейін ұлғаяды. Жыныс
органдары ерте жетіледі. Менструация процесі 12,5 жаста басталады. А. Н.
Северцевтің көзқарасы бойынша, көп органдарының "закладқасы" ерте
басталған. Мысалы, ауыз аппараты-балықтарда, қосмекенділерде;
сүтқоректілерде - тістері, т.б.
Адамға жақын организмдер. Адам тәрізді маймылдар мен адам
Қазіргі заманның маймылы ағаштың үстінде қолы арқылы қозғалады, ал адам
жерде екі аяқпен жүреді. Екеуі де тік жүре алады, демек, ататегі бір
болған. Эволюция кезінде дамулары параллельді болған. Тік жүру арқылы ішкі
органдары кеуде іш қуысында арқа жағынан ілінген, ішкі органдар диафрагмаға
да ілінеді.
Кеуде қуысын көлденең кескенде, кесіндінің пішіні жүрекке ұқсас. Бұл
механикалық тіректерін көрсетеді. Адамда және адамтәрізді маймылдарда осы
қасиет алдыңғы қолдарының көп қозғалуына байланысты. Кеуде қуысы алды-
артынан тұйық, ал көлденеңінен үлкейген.
Қолымен жерге тигенде немесе ағашқа жабысқанда иық бұлшық еті кеуде
қуысының тыныс алу процесіне көмектеседі және әр түрлі қозғалуға
(локомоция) себеп етеді. Маймылдар мен адамдарда қабырға аралық бұлшық
еттері тыныс алуға көмектеседі. Бұған диафрагма бұлшық еті де қатынасады.
Осы жануарлардың қолдары босағанда, көкірек бұлшық еттері ұлғайып, көкірек
сегменттері (сүйектері) қосылып кетеді. Бұл процесс ағашта жүретін үлкен
маймылдарға тән. Көкірек бұлшық етінің жақсы дамуын гиперморфоз дейді.
Тік жүргенге байланысты омыртқа сүйектерінің құрылысы өзгереді. Омыртқа
сүйектері бастың денедегі теңдігін сақтап тұрады. Бұл лордоз - қисықтығына
байланысты (мойынның алдыңғы төменгі жағында). Шүйде тесігі алға таман
жылжиды. Осы өзгерістер көбінесе гоминидтерде кездеседі.
Адамның омыртқасы: С7 Тһ12 L5 S5 Со4 қалыпты жағдайда осы формуласы
сақталады. С - мойын бөлімі: Тһ - кеуде, L -бел, S - сегіз-көз. Со -
құйымшақ. Жоғарыдан төмен қарай омыртқа жотасы бөліктерінің шеқаралас
ауданында бір сегмент ретінде өзгереді. Ересек адамдарда омыртқалардың
үлкендігі: С 22%, Тһ 46%, L32%, балаларда С 25%, Тһ 48%, L 27%. Төменгі
тармұрынды маймылдарда мойын омыртқалары қысқа, бел омыртқалары ұзын, ал
адам тәрізді маймылдарда мойын омыртқалары ұзын, бел омыртқалары қысқа.
Приматтарда, төменнен жоғары сатылы организмдерге дейін құйымшақтан
жоғары, омыртқалардың саны қысқарған, құйымшақ және ершік омыртқалары жақсы
қатайған. Төменгі сатылы приматтарда құйымшақ алды омыртқалардың саны 26-
30, төменгі сатылы маймылдарда 26, адамтәрізді маймылдарда және маймылдарда
23-25. Керісінше, құйымшақ омыртқалары төменгі сатылы приматтарда және
маймылдарда 3-4, ал гоминоидтарда 5-7. Миоцендегі плиопитекте (гиббонның
алдындағы түр) беломыртқалары көп, ал құйымшақ омыртқалары аз болған
(плиопитекте - L6 S3, гиббонда - L5 S5).
Бел омыртқалар пордозының дамуында мынандай өзгерістері болған (бел
омыртқалылардың артқы және алдыңғы биіктерінің жинақты қатынастары %). Бұл
көрсеткіштерін рубрикация дейді. Бел омыртқаларының рубрикациялары:
курторахия (97,9 дейін), орторахия (98-ден 101,9 дейін), койларахия (102-
ден жоғары). Нәсілдерде болатынына қарай, курторахид типіне европоидтар
кейбір америка индеецтері және масаялар жатады. Ортарахидті нәсіл -
жапондықтар. Бел омыртқа лордозы филогенезде ерте қалыптасқан, ол көрініс
австролиопитектерде болған.
Гоминидтердің сегізкөз омыртқалары жалпақ және қысқа, биіктігі
индекстер, кластар арқылы көрсетіледі. Долихохиерия (99,9 дейін),
мезохиерия (100-105,9 аралығында), платиохмерия (106-дан жоғары). Ерлерде,
топтарында индекстері - 91,4 - 112,4, ал әйелдерде 101,3-115,8.
Адаммен мен маймылдардың белдері қысқа, көбінесе маймылдардың.
Маймылдын бел омыртқалары сегізкөз сүйектерге қосылып, бірігіп кеткен. Төрт
аяғымен жүретін маймылдарда сегізкөз үш омыртқадан, либбонда - төрт, ал
адамтәрізді маймылдар мен адамдарда 5-6 омыртқадан тұрады. Осындай құрылыс
адамның денесін үлкейтеді. Тік жүру себебінен жамбас сүйегі жоғарыдан төмен
қарай тура қысылған, қанаттары үлкейген. Маймылдарда қанаттары көп
үлкеймеген.
Төменгі сатылы приматтарда және понгидтерде жамбас сүйегінің шұңқыры
сегізкөз сүйегінің астыңғы жағында орналасқан. Адамдарда осы шұңқыр,
керісінше, жоғарыда жатады (жамбас пен сегізкөз сүйегінің қосылатын
жерінде). Осындай ортан жілік пен жамбас сүйегінің қосылысының мықтылығын
көрсетеді. Айтылған құрылыстардың аудандарында бұлшықет жақсы жетілген. Бұл
екі аяқпен жүргенге байланысты. Маймылдар мен адамдардың көп ұқсастығы
болса да, локомоция жағынан айырмашылықтары бар. Маймылдың алдыңғы қолы
(аяғы) антропоидтарға қарағанда көп өзгерген. Ал гоминидтерде көп өзгеріс
артқы аяғында жүрген. Брохиатор-маймылдарының алдыңғы қолдары өте ұзын.
Brahys - қысқа (денелі). Әсіресе, кәрі жілігі. Қол саусақтары қармақ
тәрізді, бармағы қысқа. Үлкен маймылдардың бірінші саусағында жиырылу
қызметін атқаратын ұзын бұлшыкеті дамымаған. Осы көрсеткіш брохиаторларда
да жетілмеген. Штраустың айтуы бойынша, гиббондардың брохиациясы да басқаша
болады.
Түзу жүретін себептен, ортан жілік, балтыр сүйектері және аяқ-бас
сүйектері ұзарған. Өкше сүйектері, негізгі башпай сүйектері өсіп, жалпы
тірек-қимыл көлемін ұлғайтады. Үлкен башпай жеке жұмыс атқармайды, жалпы
табан тірегіне себеп етеді. Ортаңғы плюсналды сегменті адамда көлденеңінен
қысқармайды.
Ағашта өмір сүретін маймылдардың алдыңғы қол-аяқтары тірек және қимыл
қызметін атқарады, ал жерде жүретін маймылдарда (горилла) төрт аяғымен
жүретін алдыңғы қол-аяқтарының локомоторлық қызметі сақталған. Маймылдар
қорғану және жабыну үшін үлкен азу жақтарын пайдаланса, адам қолын
жұмсайды. Осы себептен адамның аузы мен жыртқыш тістері үлкен емес, алдыңғы
күрек тістері басқа тістермен тығыз байланысып кетеді. Адамның қабақ сүйегі
де маңдай сүйегімен қосылып кетеді.
Маймылдар мен адамдардың иектері де өзгерген (маймыл тақтасы), себебі
оның құрылысы қоректенуіне және қолдың дамуына байланысты.
Адамда көз жас және шарбақ сүйектері көз шұңқырының медиалды
қабырғасында қосылса, маймылдарда маңдай-максиллярлы қосылысқа айналып
кеткен (жоғарғы жақ сүйегінің бас сүйегіне қосылған жері). Адамның алдыңғы
бас сүйегінің шұңқырында шарбақ сүйегі сына тәрізді сүйекпен қосылса,
маймылдарда айтылған екі сүйектің арасында маңдай сүйегі орналасады. Адамда
птерион ауданында төбе сүйегі және сына тәрізді сүйектің қанатшалары бірге
қосылса, маймылдарда - маңдай сүйегі самай сүйектерімен қосылып кеткен (Вуд
Джонс). Осы ғалымның мәліметтері бойынша, адамның -жамбас сүйегінде
сүйелдері болмайды. Маймылдарда - бүйрек көптеген пирамида құрылыстарынан
тұрады. Адамда - аорта доғасынан безыменді, сол жақ ұйқы және сол жақ
бұғана артериялары шықса; маймылдарда - аорта доғасынан безыменді
артериясынан сол жақ ұйқы артериясы шығады. Осы белгілерге қарағанда адам
қарапайымдау болып келеді (адам тәрізді маймылдар және мартышкалармен
салыстырғанда). Вуд Джонстың айтуы бойынша, адам басқа приматтардан емес,
ұзынтабандылардан жаратылған болар. Бұған Шульц толығымен келіспейді, оның
көзқарасы бойынша, мұнда жеке түрдің өзінше өзгергіштігіне қарау керек
дейді. Көп маймылдарда, әсіресе, орангутандарда птерион ауданы қарапайым
түрде болса, адамда күрделеніп кетеді (церкопитекті). Гиббонда жамбас
сүйегінің қанаты айқын емес. Осы белгілері бойынша горилла, орангутан,
шимпанзе, понгидтер адамдардың және Ескі Дүниенің маймылдарының арасында
тұратыны көрсетілген.
Өзгергіштіктердің үлкен филетикалық мағынасы жоқ болуы да мүмкін. Вуд-
Джонстың көзқарасында айтылғандай, өзгерістер үлкен қазба маймылдарында
жоқ. Дриопитектерде бас сүйектері қарапайым түрінде орналасқан (адамдармен,
ұзынтабандылармен бірге). Миоценнің басындағы өмір сүрген дриопитектерден
гоминидтер шығуы мүмкін. Дриопитектерде брахиаторлық мамандану жақсы
көрінбейді. Брахиаторлық мамандану қазіргі заманның маймылдарында жақсы
байқалған. Африка дриопитегінде маңдай доғасы дамымаған. Мұрын тесігі
қарапайым, церкопитектерге ұқсас. Маймыл тақтасы (иек) дамымаған, күрек
тістері кішкентай, иектері тар. Қазіргі адамтәрізді маймылдарда керісінше,
кескіш тістері үлкен (күректәрізді), ауыз иегі ں тәрізді. Адамдарда кескіш
тістері кішкентай, ауыз иегі "параболоид" пішінді (ω). Дриопитектерде азу
молярлары (күйіс тістері тәрізді) билофидонтты, жыртқыш тістері үлкендеу,
күйісалды тістері (премолярлы) кескіш тістері болып кетеді. Ерте қазба
гоминидтерде үлкен жыртқыш тістері болған, кейбіреулерінде олар диастемаға
ауысқан.
Ле Гро Кларктың анықтамасы бойынша, екі тұқымдастықтарда, немесе
понгидтерде және гоминидтерде мынандай айырмашылықтарды табуға болады.
Понгидтерде:
- қаңқаның өзгерісі, брахиацияның болуы (алдыңғы бос қолдың ұзындалуы);
- аяқтағы үлкен башпайдың қатты өсуі;
- қол-аяқ сүйектері бұлшық еттерінің ерекше жетілуі (брахиация және
локомоция себептерінен);
- алдыңғы бос қолдың үлкен бармағының кішіреюі;
- жамбас сүйектерінің пропорциясының сақталуы (төрт аяқты
сүтқоректілермен бірге);
- бас сауытының прогматизмінің (бет сүйектерінің алға шығуы) сақталуы
(азу сүйектерінің, иектің ішке өсуі);
- ірі түрлерінде азу сүйектерінің, жақтарының ұлғаюы;
- бас бұлшық еттерінің жақсы дамуы;
- шүйде сүйегінің өсуі, инионның жоғары орналасуы (инион - шүйде
сүйегінің төмпешіктерінің пайда болуы);
- шүйде бұлшық еттері есту қуысының артында жатады;
- базикриниалды осінің көп иілмеуі;
- бас сауытының төбесінің алға шығуы;
- бас сауытының ішкі көлемінің үлкеймеуі;
- күрек тістерінің үлкеюі (гипертрофиясы), төменгі ауыздың симфизінің
кеңеюі (маймыл тақташасының жаратылуы);
- жыртқыш тістердің конус тәрізді үлкеюі, диастема болып айырылуы (тіс
аралығының пайда болуы);
- томенгі ауыздағы бірінші күйіс алды тісінің тамырының үлкеюі;
- жыртқыш тістердің арасындағы тістердің өзгеруі, кішіреюі;
- бірінші сүт молярының бетінде бір-ақ төмпешік болады;
- жыртқыш тісінің тұрақтануы (көп өспеу).
Ал гоминидтердің даму жолында мынадай ерекшеліктерді көруге болады:
- қаңқаның прогресті өсуі, өзгеруі, әсіресе төменгі аяқтарының
ұзындығы;
- дененің морфологиялық жүйелерінің пропорциясының өзгеруі;
- морфологиялық жағынан, жамбас сүйегінің өзгеруі;
- ортан жіліктің өсуі, ұзындалуы, механикалық жағдайына байланысты, тік
жүру әдісіне қарай, бұлшықеттерінің өсуіне сай, табан сүйектерінің өзгеруі;
- жақсы дамыған қолдың бірінші саусағының тұрақталуы;
- аяқтағы үлкен бармақтың, басқаларына қарағанда, көп қасиеттерінің
жоғалуы;
- бас сауытының көлемінің өзгеруіне байланысты базикринді осінің
қисықтығының ұлғаюы;
- бас сауытының шүйде бұлшық еттерінің артқа тебуі;
- мойынның жіңішкеруі, инион төмендеу орналасады;
- адам онтогенезінде сосцетәрізді өсіндісінің пішіні пирамида тәрізді
емес болуы;
- ирогнатизмнің азаюы, беттің кесу сүйегінің ерте құруы, жыртқыш
тістерінің кішіреюі, тістердің күрек тәрізді болуы;
- жыныс деформизмінің жоғалуы, тістердің жаман жабылуы немесе қысылуы;
- диастеманың жоғалуы (тісаралық саңылау);
- төменгі бірінші ауыз тісінің алдындағы тістердің (премолярлары) екі
төмпешік болуы;
- окклюзия көрінісінің өзгеруі, сол себептен тістердің түбірінің өшуі,
тістің бетінің тегістелуі;
- түп азу тістерінің кішіреюі, тіс доғасының дөңгелектенуі;
- сүт тістерінің ерте тұрақты тістермен ауыстырылуы, бірінші
молярлардың (ыдыратқыш азу тістер) ерте моляризациясы;
- адам эволюциясындағы ми сауытының көлемінің тез өсуі (дамудың соңғы
кезеңдерінде), азу сүйектерінің кішіреюі, иектің алға шығуы;
Индияда табылған рамипитектердің азу сүйектері морфология жағынан
көбінесе гоминидтерге ұқсас болған. Кейін осы маймылдар Шығыс Африкадан
табылған, оны кенияпитек деп атаған. Осы жануарларда мынандай ұқсастық
болады:
- бас қаңқалары қысқа;
- кескіш және жыртқыш тістері үлкен емес;
- тістердің жалпы морфологиясы (тістің формасы, үлкендігі, эмальдың
қалындығы) ұқсас;
- тіс доғасы парабола тәрізді, төменгі алдыңғы премолярлар жартылай
секториальды.
Осы айтылған түрлер миоценнің басында және плиоценде өмір сүрген. Қатты
тамақты жегендіктен, гоминидтер саванна тәрізді жерлерге бейімделген.
Рамипитектер қалың орманда жүрген (Индияда, Африкада). Гомипидтердің даму
барысында бас сауыты да өзгерген. Бас сауытының морфологиясының өзгеруін
мына схемадан көруге болады (1-сурет).
Туыстықтың молекулярлық дәрежесі
Приматтардың туыстығын серологиялық әдіспен білуге болады. Иммунизация
арқылы белоктар бойынша антиденешіктерді анықтайды. Түрдің альбуминін
анықтайды. Белгілі белоктың антиденешікпен қосылысын байқайды. Түрлердің
аминқышқылдарын, олардың ұқсастықтарын тексереді. Гидролиз және
хроматография әдістерін пайдаланып, аминқышқылдарының бір-біріне арнаулы
жалғасын табады. Осы әдістерді пайдалана тура приматтардың гемоглобиндерін,
цитохром С және фибрионопептидтерінің ерекшеліктерін табады. Басқа тәсілмен
ДНК-ң комплементарлығын анықтайды, кариотипін, хромосомдардың ұқсастықтарын
табуға болады. Приматтардың таксондарын анықтайды, тупайяның бөлектігін,
лемурлар мен лоридың жақындығын, ұзынтабандылардың адамға жақындығын
анықтайды. Жаңа молекулярлы әдістерді пайдаланып, орангутан мен горилланың,
орангутан мен шимпанзенің, олардың адаммен жақындығын табуға болады.
Адам және эволюция
Барлық организмдер бір-біріне туыс. Олардың шығу тегі бір. Бұл
эволюциялық процесс (Ч.Дарвин, А.Уоллес). Барлық популяцияларға тән -
көбінен көбеюі.
Популяция дегеніміз - populatio - латын тілінде халық, ел немесе бір
түрдің жиынтығы, өздерінің генофондысы бар, белгілі бір жерде тараған. Олар
бір-бірімен байланыста болады, оны - панмиксия дейді. Бұған особьтардың
саны, структурасы, жынысы, генотипі кіреді. Белгілі бір түрлер
экспенсиональды заңы бойынша өседі. Демография кестесі болады. Қоректік
заттың жоқ болуынан, сыртқы ортаның жағдайының төмендеуінен олардың өсу
саны төмендейді. Осы себептен тіршілік бағыты түседі. Жануарлардың саны
көбейгенде, олар жерін тастап, басқа жерге көшеді. Популяциялардың саны
көбейгенде түрлердің арасында мына процестер жүреді:
- түрлер арасында бәсекелестік болады;
- гомозиготность көбейеді;
- кейбір аллельдер жоғалады, тендер дрейфке түседі.
Харди-Вайнберг бойынша түрлер өздерінің санын сақтауы керек. Қазіргі
көзқарас бойынша, популяция дегеніміз микроэволюцияның бір данасы. Сыртқы
ортаға қарай олардың генофоны өзгеруі мүмкін. Түрлер сыртқы ортаға
бейімделгенде генетикалық салмағы тұрақтанады. Популяция деген түсінік
клетка популяциясына да жатады. Табиғатта индивидтер бір-біріне ұқсас
болмайды. Харрисон G , Уайнер G өмір 1000 млн. жыл бұрын пайда болған
деген.
Эволюция және экология
Эволюцияның өзгергіштігі, оның жылдамдығы сол ортаның сұрыптау
қасиетіне байланысты. Сыртқы ортаның әсері бойынша көбінесе мына қасиеттер
қалыптасқан;
- көп жануарлар теректің үстінде өмір сүреді;
- қатты жүгіре алмайды;
- үңгір немесе ұя қаза алмайды;
- малти алмайды;
- ауада ұша алмайды.
Әрине, осы қасиеттерге түрлер біртіндеп бейімделуі мүмкін. Белгілі бір
жағдайда жануарлар өздерінің кеңістігін өзгертеді. Бірақ та эволюция
процесі белгілі кеңістікте жүреді. Табиғаттың жағдайы қатты өзгергенде
түрлер жоғалып кетеді. Адаптация (бейімделу) қасиеті түрлердің тірі қалуына
себеп болады.
Жоғары сатылы сүтқоректілер төменгі сатылы организмдерді өздерінің
орнынан қысып шығарады. Себебі, сүтқоректілер өздерінің санын тез көбейте
алады. Оған дәлел, қапшықты сүтқоректілер Австралияда ғана қалған,
аздағандары - Оңтүстік Америкада. Австралия Евразиядан бөлінердің алдында
плацентарлы сүтқоректілер пайда болған. Көптеген жоғарғы сатылы
сүткоректілерді Австралияға еуропалықтар алып келген.
Адамның миының дамуына себеп болған олардың орман арасында жүргендігі
дейді Харрисон. Эволюциялық мамандануы бейімделушілікке байланысты.
Жирафтың мойны, аттың тұяғы, саусаққанатты балықтар, адамның миы. Бірінші
және екінші мамандануы эволюциялық толық емес, соңғы екі белгілері
эволюцияның үлкен дамуының жағдайын көрсетеді. Девон кезеңінде
саусаққанатты балықтар жоғарғы арнаулы маманданғанын көрсетеді, сонымен
бірге бұл тонтағы балықтар соңынан төрт аяқтыларды жаралтады. Мамандану
организмнің генетикалық нотенцииларын көрсетеді. Эволюцияның даму
сатыларында организм өзіне құнды белгілерді жинайды, сол себептен ол ортада
тірі қалып отырады.
Эволюция және адамның ерекшелггі
Жеке дамудың ерекшеліктері оның өскініне, жетілгеніне байланысты.
Эволюциялық өзгерістер жеке дамудың негізгі көрсеткіші. Онтогенездің
дамуында және филогенездің тарихында ұқсастықтар өте көп. Геккельдің айтуы
бойынша, онтогенез филогенезді қайталайды. Онтогенездің соңғы сатысында
оған қосымша белгілер қосылады, оны гиперморфоз деп атайды. Әр стадияда
жеке адам өзінше өзгере алады. Жеке дамудың бастапқы кезеңдерінде жануарлар
бір-біріне ұқсас болады (Бәр заңы). Ересек тартқан жануарларда ұқсастық
азаяды. Ерте дамуда бластулалары және гаструлалары жануарларда ұқсас болып
келеді. Үлкейгенде жеке құрылыстары өзгереді. Эволюциялық өзгергіштікке
бейімделуге личинка немесе эмбрионалдық стадиясына байланыстылығын -
ценогенез деп атайды. Ценогенез көбінесе жәндіктерде болады. Осы жағдайды
ценогенетикалық адаптация деп атайды. Бұған дәлел ретінде эмбрионның қабы
біртіндеп сүтқоректілердің плацентасына айналып кетеді. Көп
сүтқоректілердің бастары ұзын және тарлау, ал басының жоғарғы жағы қалың
шашпен қапталып жатады.
Эволюциялық өзгерістер көп жағдайда (Геккель) жаңа стадияларды қоса
алмайды да, дамуында мерзімі қысқарады. Өзгеріс кезінде жануарларда
инфантальдық (балалық) белгілері тұрып қалады, оны неотения деп атайды.
Омыртқаның пайда болуы ценогенез бен неотенияның қосындысы деп саналады.
Бұған дәлел (себеп):
- бас сүйек осінің қисаюы;
- шүйде тесігінің ерекше орналасуы;
- бет қаңқасының жалпақтығы;
- шаштың денеде болмауы.
Эволюциялық өзгерістердің типтері
Эволюциялық өзгерістер екі процестен тұрады:
1. Бір филогенетикалық сызықтағы өзгеріс, бұл филогенетикалық
өзгергіштік немесе анагенез дейді. Бір линиялы прогресс.
2. Сызықта үзілген жерлері болады, әсіресе, ерте жаратылыста. Көп
түрлерде біркелкі өзгерістер өтеді. Бұл өзгерістерді кладогенез дейді.
Кладогенез өту үшін популяцияны бөліп тұратын факторлар болу керек. Мысалы,
белгілі кеңістіктегі бөліну. Популяциялар тұрақты бөлініп тұра берсе,
генетикалық дифференциация тұрып қалса гибридизация процесі жүрмейді (кейін
олар бір-бірімен біріксе де). Осындай жағдайда жеке популяция - түрге
айналады.
Майердің көзқарасынша, түр деген бір-бірімен шағылысатын популяция
тобы. Екі популяцияның кеңістігі сәйкестенсе (симпатикалы болса), шағылыса
алмаса, сонда түрді "жақсы" деп санайды. Егер де екі популяция бір-бірімен
кеңістік жағынан бөлініп жатса (аллопатрикалық қасиет), мұнда түр жөнінде
түсінік тумайды.
Радиацияға бейімделуішлік
Жануарлар денесінің тұрақты температурасы арқылы сыртқа төзіп тұра
алады. Мезозой арасында бірінші болып радиацияға төзіп тұра алатын
бауырымен жорғалаушылар. Сол радиацияның себебінен де шөпқоректі
жануарларды жейтін динозаврлар, бронтозаврлар, кесірткелер, жыландар,
каймондар, крокодилдер, т.б. шыққан. Мадагаскарда - лемурлар, Галапагос
аралдарында -мұрынды торғайлар шыққан. Жалпы кладогенез бұл адаптивтік
радиация.
Конвергенция дегеніміз - ата-аналарына қарағанда екі түрдің бір-біріне
ұқсастығы. Екі түрдің белгілері бір-біріне ұқсамаса, ата-аналары ұқсаса да,
олардың эволюциясын параллельді дейді. Конвергенцияға мысал: балық пен
киттің дене пішіні ұқсас. Параллелизмге мысал: Жаңа Дүниенің маймылдары
Ескі Дүниенің маймылдарына қарағанда өзгеше. Кейбір жағдайда конвергенцияны
табу қиынға түседі, әсіресе, олардың ата-анасының арасында ұқсастық аз
болса. Бұған мысал: адам түрінің арасындағы өзгергіштік (география жағынан
қарағанда). Қара терісі бар Меланезия және африкандықтар көп белгілерін
өздерінің бір ата-анасынан алады.
Эволюцияның бағыттары
Филетикалық өзгерістер үшін бейімделушілік керек. Ерекше дамумен бірге
жаңа түрлердің шығуы қажет. Бұған жылқының эволюциясы мысал болады.
Біртіндеп денесінің үлкеюі, саусақтарының азаюы, азу тістерінің өзгеруі
(ұзаруы).
Эволюцияның бір ерекше бағытын эндогендік іш ынтасы деп санайды (қылыш
тісті жолбарыс, Ирланд бұғысы). Бұғының мүйізі өзіне кедергі болған.
Эволюцияның бір бағытында аллометриялық қарым-қатынасты көруге болады. Бір
организмдегі өсу (жеке белгілердің өсуі) қасиеті. Бір белгінің құрылымы
өзгерсе, оған байланысты құрылымдар да өзгереді. Жылқылар алғашқы кезде
жапырақ үзіп жесе, кейін ауызбен шөп шайнауға тура келген, сол себептен азу
тісі ұзарған. Осы жағдайды гипсодонтия дейді (тістің тамырының ұзындығы).
Эндогендік ынтаны кейде ортогенез дейді.
Преадаптация жағдайында, сыртқы ортаның әсерінен жануарлар өздерінің
жағдайын жақсарта алады. Эволюциялық жағдай өседі, жануарлар өз жолын дұрыс
таңдай алады (адамның ағашқа шығуы). Бұған мысал: лемур мен лоридің өмір
сүру жолының бірлігі (ағашта жүруі). Преадаптацияның тағы бір жолы дененің
кішкентай болуы.
Приматтар
Мезозой арасындағы рептилийлердің азаюы сүтқоректілерге үлкен жол
ашады. Үшінші периодтың кезінде сүтқоректілерде радиацияға бейімделушілік
жүрген. Сонымен бірге сүтқоректілер белгілі бір кеңістік табады.
Біріншіден, шығу тегіне қарағанда, плацентарлы жәндік-жегіштер болады
(кірпі, жерқазғыштар). Приматтарға ағаштың басында жүретін сүтқоректілер
кіреді. Бұлар ағашқа бейімделген жандар. Приматтар осы бейімделушілікті
жалпы ата-анасынан алған. Сол себептен, осы приматтарды бір филетикалық
және фенетикалық топ дейді. Осы приматтарға Мадагаскардағы лемур, Африка
мен Азиядағы лори, Үндіқытайдағы ұзынтабанды маймылдар (гиббон, орангутан,
шимпанзе, горилла және адам). Қазіргі кезде приматтардың ішінде тупайяны
кіргізген, ол лемурға ұқсайды. Тупайяның ерекшелігі орта құлақшасы басқа
сүйектерден жаратылады. Бұл жануар даму жағынан қалып қойған. Симонс көп
белгілері бойынша, приматтарға классификация құрған. Приматтардың
классификациясын Миварт (1836) берген (плацентарлы сүткоректілер үшін).
Сонымен приматтардың ерекшеліктері:
- бұғана сүйегінің болуы;
- көз ойығы бар (шұңқыры), сүйекті шеңбер;
- тісті (үш түрлі);
- милы шүйде жағы бар және ойықты;
- үлкен саусақты;
- табан саусағында жалпақ тырнағы бар, кейде тырнақсыз болады;
- сокыр ішегі жақсы жетілген;
- пенисі салбыраған;
- аталық жыныс безі қапшыққа кірген;
- ұрғашыларында екі кеуделік сүт безі бар;
Миварттың есебі бойынша, осы белгілер сүтқоректілердің ішінде көбінесе
ағашта жүретін және жәндік жегіштерде байқалады.
Приматтардың морфологиялық белгілері
Аяқ-қолымен ұстау қасиеті. Осы қасиет аяқ-қолының саусақтарының жылдам
қозғалуына байланысты (аяғындағы үлкен саусағы, қолындағы бірінші саусақ).
Приматтардың ұстау қасиеті ұлғайған (әсіресе, лемурлар мен лориларда).
Төртінші саусақтары ұзындау, тупайялардың барлық саусақтарында тырнақтары
болады. Қол-аяқтыларда, тек қана аяғының үлкен саусағында (лемурлардың бір
түрінде). Кейбір лемурларда тырнақ аяғындағы екінші бақайшықта. Ойнағыш
маймылдарда тырнақтары тығыз орналасқан.
Аяқ-қолының жастықшалары
Қолдарының жастықшалары кеңіген, терісі қатайған. Жастықшалары қосылып
кеткен. Кейбір маймылдардың ұзын құйрығының бұлшық еті жақсы жетілген.
Сонымен бірге олардың денесінің жылжу әдістері әр түрлі:
- төменгі сатылы маймылдарда төрт аяқпен қозғалу;
- екі аяқпен жүру (адам);
- ағаштың басында қозғалып жүру (лорида);
- қолымен ағашты тербету (гиббондар, орангутандар, өрмекшіге ұқсас
маймылдар, кейде шимпанзелер);
- тік жүру, қарғу әдісімен бір ағаштан екінші ағашқа көшу (жартылай
маймылдарда). Бұл қасиет "локомоция" көшу үшін қажет. Жалпы жануарлар тік
жүру әдісін сақтайды;
Африкадағы үлкен маймылдар жерде мекендейтін себебінен төрт аяғымен
қозғалады, бірақ та, көбінесе, саусақтарының сүйектеріне тіренеді. Бұл
әдісті буынымен жүру әдісі дейді. Заттарды зерттеу үшін маймылдардың
қолдары күрделі қозғалыста болады. Приматтардың бұғанасы жақсы жетілген.
Қолымен ауыр заттарды ұстау, қоректік заттарды жинау, ауызға алып келу
қасиеттері ұлғаяды.
Шөпқоректілердің ас қорыту жүйесінің дамуы
Приматтардың көбі барлық тамақтарды, сонымен бірге шөпті жейді.
Кейбіреулері жәндікжегіштер. Ескі Дүниенің маймылдарының ұртқапшығы болады,
асқазаны бөлшектенген (бірақ та толық жеке бөлінбеген). Соқыр ішектері
жақсы жетілген, бұл шөп жегенге байланысты болған, бірақ тістері өте
жетілмеген.
1.Приматтардың тістерінін сандары аздау (әсіресе, кескіш және уату
тістері). Қазіргі тупайялардың жоғарғы екі кескіш тістері бар, ал
хомяктарда және тағы басқаларында кескіш тістері жоқ (Notharctus, Adapis).
Қазіргі жартылай маймылдардың (Prozimii) - лорилардың, лемурлардың,
ұзынтабандылардың - тістерінің формуласы:
Бұл формула Жаңа Дүниенің маймылдарына тән. Ойнағыш маймылдар бұған
кірмейді (оларда соңғы азу тіс жоқ).
2.Ертедегі сүтқоректілерде шайнау тістерінің бетінде үш төбешігі бар,
ал шайнау тістерінің алдыңғы қатары конус тәрізді болып келеді. Шайнау және
шайнауалды тістерін секториалды тістер дейді. Осының негізінде, жәндіктерді
тістеу жатыр.
Өсімдіктермен қоректену үшін жоғарғы түп шайнау тістері керек. Жоғарғы
шайнау тістерінің гипоконусы (шет жағының өсінділері) және төменгі шайнау
тістерінің табаншасы немесе толониды жетілген. Талонид біртіндеп тригонидке
ауысады, олардан этоктид жаратылады, соңғылары түбінде гипоконид немесе
гипоконулид болып келеді. Осы айтылған аттардың барлығы шайнау тістерінің
бетіндегі төбешіктердің санына байланысты. Жалпы, төменгі сатылы
приматтарда үш төбешік болады, ал адамдарда төрт төбешікті болып келеді.
Шайнау тістерінің алдындағы тістер де (премолярлар) өзгереді. Жәндікжегіш
түрлердің осындай тістерінде конус тәрізді бір төбешік болады (лемурларда).
Ал, антропоидтарда екі төбешік болады. Бірақ алдыңғы төменгі тістерінде
секториалды типті бір төбешік болады. Премолярлар кейбір жағдайда
молярларға айналып (кейбір лемурларда Galaginae) үш-төрт төбешікті болып
кетеді.
Көптеген антропоидтарда ұзын жыртқыш тістері болады (қорғаныс және
шабуыл үшін). Қазіргі адамдарда болмайды. Лемурлар мен лориларда осы тістер
әрең көрінеді. Жартылай маймылдарда алдыңғы ортаңғы тістері ұзарған. Жалпы,
тамақтануға және өмір сүруге байланысты тістер өзгереді.
Орта Азия, соның ішінде Қазақстан одонтологиялық тамырына қарай аралас
тіс комплексін құрайды. Тістердің белгілері бойынша, қазақ пен қырғыздар,
осы жөнінде көшпелі метисті варианттарын көрсетеді. Памир тауларына дейін
тіс көрсеткіштері тұрақты болады. Tic жағынан, Қазақстан және Қырғызстан
адамдарының типі грациальды. Төменгі күйіс тістері кішірейген. Олардың осы
тістерінің төрт төмпешіктері 30% аспайды. Кейбір жағдайда тістің үлкендігі
диагностикалық белгілері бойынша әр түрлі нәсілдерде, өздеріне сай
одонтоглификалық жүйелеріне жатады
Иіс сезу мүшелерінің өзгеруі
Приматтарда иіс сезу мүшелері төмендейді. Бұған дәлел жоғарғы еріннің
ринариясының жоғалуы. Бұрын осы жерде бездер көп болған. Ринарий лемурларда
және лориларда жоғарғы ерні қозғалмалы, сол себепті бұл приматтарды
стрепсириндер дейді.
Антропоидтардың және ұзынтабандылардың жоғаргы ерні бұлшык еттің әсері
бойынша қозғалады, сол себептен осы жануарларды гаплориндер деп атайды.
Сонымен бірге мұрын қуыстары да әр түрлі болған. Лемурлар мен лориларда
мұрын қуыстары үлкен. Мұрын қатпарлары (раковиндері) күрделенген.
Антропоидтар мен ұзынтабандыларда осы құрылыстары онша жетілмеген.
Көз көру қасиетінің ұлғаюы
Приматтарда көздің көруі экстрорецепторлары доминантты болып келеді
(көзінің үлкендігі, орналасуы, көз көру торшасының дамуы). Омыртқалыларда
рецепторлар екі түрлі болады: "таяқшалар" және "колбатәрізділер". Таяқшалы
рецепторлар жарықты аз сезеді, қараңғы жағдайда жақсы көреді. Оны
скотопикалық кору деп атайды. Колбатәрізді рецепторлар жарықты өте күшті
сезеді, заттардың, объектілердің нэзік құрылысын анықтайды, күлгін түсті
сезеді. Көзде "колбалар" көбейіп, бір жерге жиналса, көздің көру қасиеті
төмендейді, оны сары дақты дейді.
Әр түрлі приматтарда фоторецепторлардың құрамы және құрылысы бірдей
емес. Лемурларда, лориларда, Tarsis, ұзынтабандыларда және Жаңа Дүние
маймылдарында тек қана таяқшалар болады, сетчатқаларында сары дақ болмайды.
Осылардың ішінде Tarsis-терде таяқшалары болады. Барлық антропоидтарда
колбатәрізді рецепторлар болады, сары дақ дамыған. Түнде жүретін жартылай
маймылдарда "колбалары" болмайды. Тупайяларда күндіз көру қасиеті
сақталған.
Көзінің үлкендігі. Tarsis-тердің көздері үлкен. Мұны ұзынтабандылардың
қозғалу әдісіне байланысты дейді (бір ағаштан екіншісіне қарғуы). Оған
көздің өткірлігі керек. Үлкен көзі барлар эоценде жаратылған, мысалы
Hemiacodon (тарғыл теңректер). Приматтардың бәрінің көздері үлкен.
Бірінші сүтқоректілерде көздері бастың шетіне таман орналасқан, көру
аландары бір-бірімен жабылмайды. Лемурларда осылай. Көру алаңдары жабылса,
оны стереоскопиялық эффект дейді (ағашта жүру үшін). Жоғарғы приматтарда
кору (коз) осі параллельді болып келеді. Антропоидтарда кору жолының
талшықтары бір-бірімен айқасып кеткен. Лемурларда "айқасу" жоқ,
ұзынаяқтыларда сэл ғана айқасады, олардың көздері "қозғалмайды". Осы
себептерден ортаңғы мидың тізе денешігінде 6 қабат, ал жартылай маймылдарда
3 қабат талшықтары болады. Тізе денешіктердің қабаттары адамда айқасқан, ал
макакаларда айқаспаған.
Мидың дамуы
Барлығын көрсеткенде, сыртқы ортаға байланысты, тірі қалу үшін, теректе
өмір сүру үшін, экстрорецепторлық қасиеті үшін, т.б. жағдайлар мақсатында
(проприоцептік), приматтардың миы өзгереді. Сенсорлы қасиеті өзгереді.
Сенсор (органдары): қабылдау органдары (сезімталдық тіркелу). Сырттан
келген әсерлерге жауап. Оған жататындар: көз, есту мүшесі, иіс сезу мүшесі,
сезімтал құрылымдары, дэм сезу мүшелері, тындау мүшелері, механо- және
электросезімталдық мүшелері (денедегі сыртқы сызықтар). Мысалы, бұған
жататындар: көзде "таяқшалар", "колба тәрізді клеткалар", нейрондардың
афферентті талшықтары. Осының барлығы орталық нерв жүйесінің бақылауы
аркылы жүреді. Осының бәрін есептегенде приматтарда қозғалу және
сезімталдығы сәйкес болу керек, демек мишықтың сыртқы кабатының орталығы
күрделенген. Біртіндеп мидың көлемі өзгереді. Ми үлкейген сайын мына
процестер өзгереді:
1) алдыңғы ми және неопалиум үлкейеді;
2) неоиалиум қабатындағы сильвиев сызығы көбейеді;
3) үлкен мидың шүйде жағы үлкейеді, көздің өткірлігі, бейнені тануы;
4) бұлшық еттердің қызметін атқаратын, дауысты ұлғайтатын маңдай
жағындағы үлкен ми өседі. Мидың орталық қабығы күрделенеді;
5) жоғарғы сатылы приматтарда мидың самай жағы күрделенеді, дыбыс
ссзімталдығы өседі, дыбыс шығару қасиеті ұлғаяды,
6) мишық күрделенеді, мидың сыртқы қабығының қозғалуы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Антропология - адам жөніндегі ғылым, бұл бағыт XIX ғасырдан басталған.
ХҮІІІ ғасырда антропология екі бағытпен кетеді. Біріншісінде, француздардың
айтуы бойынша, антропология деген адамның универсальды ғылымы дейді
(адамның жалпы құрылысы, демеуі, психологиясы, тілі т.б.). Бұл көбінесе
батыс елдерінде, АҚШ-та қабылданған. Екінші көзқарас бойынша, антропология
бұл тек қана адамның физикалық құрылысы, адамның белгілі бір уақыттағы,
кеңістіктегі өзгергіштігі.
Біздің елде антропология - адамның шығу тегі, физикалық конституциясы,
дамуы, өсуі және жасына қарай өзгергіштігі. Соның ішінде жыныс
ерекшеліктері, адамның тарихы және нәсілдерге бөлінуі.
Антропология негізгі үш бөлімнен тұрады:
1. Адам морфологиясы.
2. Адамнын антропогенезі.
3. Адамның нәсілдерге бөлінуі және этниқасы
Бұдан басқа антропометрия методтары, антропоскопия, биометрия, физико-
химиялық тәсілдері, биохимиялық әдістері, популяциялық генетиқасы және
иммунологиясы тағы басқа тақырыптары болады.
Антропогеннің кезеңдері
Антропоген дегеніміз - адамның жаратылуы. Ол кайнозойдың үшінші
периодында неогеннің артынан, плейстоцен және голоцен мезгілін өтеді.
Нағыз антропоген кезеңі - төртінші мезгілі. Антропоген жылдары көптеген
схемаларда 600 мың жылдан - 2,5-3,5 млн. жылдар аралығы, ыстық пен суықтың
арасында болған мезгіл деп көрсетеді. Солтүстікті мұз басады, оңтүстік
аудандар ылғалданады. Әлем мұхитының деңгейі 85-200 м дейін төмендейді.
Мұздардың төңірегіне жақын жерлерде суықты сүйетін жануарлар мен өсімдіктер
пайда болады (мамонттар, мұрын-мүйізділер, қойбұқасы, солтүстік бұғылар,
полярлы кекіліктер, тундра флорасы, т.б.). Кейіннен олар оңтүстік
аудандарда да кездескен (Қырым, Кавказ, Оңтүстік Еуропа). Мұзарттардың
жанында өсімдіктер өседі: шыршалар, қайындар, пихталар. Ал оңтүстікке қарай
емен, үйеңкі, т.б. өсімдіктер.
Антропоморфизм
Морфизм - morphe - түр, пішін деген мағынаны білдіреді. Жалпы бұл
зооморфизм де болып келеді, кейде зооантропоморфизм деп те түсінуге болады.
Антронохория - адамның әсерінен пайда болған өсімдіктер және жануарлар
диаспораларының адам аркылы жер бетіне таралуы.
Диаспора - diaspora - белгілі бір заттың таралуы. Өсімдіктердің
органдарын таратуы. Олардың түрлері: вегетативті почкалары, өсінділері,
тамырлары; генеративті дәндері, жемістері, споралары.
Антропогенезді адамның шығу тегі, түр болып тұрақтануы деп түсінуге
болады. Қоғам дамыған сайын социогенез деген ғылым пайда болған.
Антропологияның мәселелері дегеніміз адамның табиғи жаратылысы және жер
бетіндегі қоғамдастықтарының дамуы.
Ч.Дарвиннің теориясы бойынша - антропология дегеніміз -адам эволюциясы
деген сөз. Оған симальды теориясы жатады, адам маймылдан шыққан деп
айтылады (simia - маймыл). Адам Африкадағы адам тәрізді понгид деген
маймылдардан немесе шимпанзе сияқты маймылдардан тараған.
Ерте дүниеде понгидті-гоминиді Acit-терден Солтүстік Африканың
олиогоценіндегі египтопитектер, дриопитектер таралады. Олардың сүйектері,
20 млн жыл бұрын өмір сүрген Кениядан табылған. Кейін, гоминидтердің бір
бұтағынан, 14-15 млн. жыл бұрын, қазіргі адам шығады. Гоминизация
процесінде қалыптасқан белгілері болатыны:
- тік жүруі;
- мидың дамуы (көлемінің өсуі, ми қыртысының жақсы жетілуі);
- ми құрылымдарының жеке жетілуі;
- қолының ұзаруы;
- жаңа мінез-құлықтың пайда болуы;
- еңбекке бейімделуі.
Гоминидтердің эволюциялық процесі бір қалыпты емес, "мозаика" тәрізді
болған.
Морфологиялық өзгерістерінің жылдамдығы оның биохимиялық эволюциясымен
бір қалыпты жүрген емес. Мөлшермен 5 млн жыл бұрын гоминидтер екі адам
тәрізді маймылдан тараған. Австралиопитектер Африкада (4,5-1 млн. жыл
бұрын) Кенияда және Танзанияда кең тараған. Мұнда Homo тұқымдастығы болған
дейді. Бірақ та австролиопитектер Homo тұқымдастығына қарағанда жеке
шыққан. Сонымен екіаяқтылар екіге бөлінеді.
Тас мәдениеті дәуірінде (Олдувай мәдениеті) "саналы" адамдар болған
(Н.Habitilis). Олар 1,5 млн. жыл бұрын, тура жүретін Н. erectus адамынан
шығады. Кейіннен адамдардың экологиялық жері кеңейеді, олар толық
австралиопитектердің орнын басады. Осыдан 1 млн жыл бұрын Н. erectus жер
бетінде жалғыз гоминидтер болып есептелінген.
Н. erectus кейінгі австралиопитектермен 1,3-1,4 млн. жыл бұрын бірге
өмір сүрген (Кениядағы Коби-Фора жерлерінде табылған)
Қазіргі адамдар - Н. sapiens sapiens бас сүйегіне қарағанда 40 мың жыл
бұрын пайда болған (Ниа, Солтүстік Калимантан жерлері). Бұлардың ата-
тектері неандертальдықтар Н. neanderthalensis немесе Н. sapiens
neanderthalensis деп аталған. Олардың қалдықтары Қырымнан, Югославиядан,
Израильден табылған. Бұлар расаларға (нәсілдерге) бөлінбеген. Моноцентризм,
полицентризм деген түсініктер осыдан шығуы мүмкін.
Көптеген көзқарастар бойынша, біздің заманымыздың алдында (қазбалар
бойынша Қырымда, Югославияда, Израильде, т.б жерлерде) "sapiens" жолы
австралопитектерден мустер заманында бөлініп кеткен (53-33 мың жыл бұрын).
Бірінші тараған sapiens мүмкіншілігінде полиморфты түрінде болып
келген, ол әлі нәсілдерге бөлінбеген болатын.
Гоминидтердің эволюциясы бір жолмен жүрмеген, демек, онда конвергенция
және дивергенция өзгерістері болған. Олардың популяция аралықтарында
қандардың ерекше белгілері болған. Популяциялардың арасында ген алмасулары
жүрген (көбінесе, антропогенездің кейінгі мезгілдерінде). Бір
филогенетикалық қатарда, әр уақыттарда көптеген ген өзгерістері байқалған.
Ол, әрине, олардың өмір сүру орталықтарына байланысты болған.
Антропогенез кезінде біртіндеп, адамдардың өмір сүру ортасы тарылады.
Сонымен бірге, мәдениет орталығы пайда бола бастайды. Палеолиттің орта
кезінде адамның бейнесі тұрақталына бастайды. Неолитке дейін өсу процесі
жүріп отырған. Осы кезде тұрақтандыру сұрыптауы орын алған.
Қазіргі адамның биологиялық дамуы әр бағытта жүретін,
морфофункционалдық өзгергіштігі бар процесс деп табылады. Соның ішінде,
акселерация деген түсінік қалыптасқан.
Акселерация дегеніміз - адамның өсуінің жылдамдауы. Бұл соматикалық
жылдам дамуы, балалардың тез жетілуі. Көп елдерде балалардың салмағы
туғаннан кейін күніне 100-300 граммға дейін өскен. Бір жылдың ішінде 2 кг
артық қосылады. Мектептегі балалардың бойы 10-15 см дейін ұлғаяды. Жыныс
органдары ерте жетіледі. Менструация процесі 12,5 жаста басталады. А. Н.
Северцевтің көзқарасы бойынша, көп органдарының "закладқасы" ерте
басталған. Мысалы, ауыз аппараты-балықтарда, қосмекенділерде;
сүтқоректілерде - тістері, т.б.
Адамға жақын организмдер. Адам тәрізді маймылдар мен адам
Қазіргі заманның маймылы ағаштың үстінде қолы арқылы қозғалады, ал адам
жерде екі аяқпен жүреді. Екеуі де тік жүре алады, демек, ататегі бір
болған. Эволюция кезінде дамулары параллельді болған. Тік жүру арқылы ішкі
органдары кеуде іш қуысында арқа жағынан ілінген, ішкі органдар диафрагмаға
да ілінеді.
Кеуде қуысын көлденең кескенде, кесіндінің пішіні жүрекке ұқсас. Бұл
механикалық тіректерін көрсетеді. Адамда және адамтәрізді маймылдарда осы
қасиет алдыңғы қолдарының көп қозғалуына байланысты. Кеуде қуысы алды-
артынан тұйық, ал көлденеңінен үлкейген.
Қолымен жерге тигенде немесе ағашқа жабысқанда иық бұлшық еті кеуде
қуысының тыныс алу процесіне көмектеседі және әр түрлі қозғалуға
(локомоция) себеп етеді. Маймылдар мен адамдарда қабырға аралық бұлшық
еттері тыныс алуға көмектеседі. Бұған диафрагма бұлшық еті де қатынасады.
Осы жануарлардың қолдары босағанда, көкірек бұлшық еттері ұлғайып, көкірек
сегменттері (сүйектері) қосылып кетеді. Бұл процесс ағашта жүретін үлкен
маймылдарға тән. Көкірек бұлшық етінің жақсы дамуын гиперморфоз дейді.
Тік жүргенге байланысты омыртқа сүйектерінің құрылысы өзгереді. Омыртқа
сүйектері бастың денедегі теңдігін сақтап тұрады. Бұл лордоз - қисықтығына
байланысты (мойынның алдыңғы төменгі жағында). Шүйде тесігі алға таман
жылжиды. Осы өзгерістер көбінесе гоминидтерде кездеседі.
Адамның омыртқасы: С7 Тһ12 L5 S5 Со4 қалыпты жағдайда осы формуласы
сақталады. С - мойын бөлімі: Тһ - кеуде, L -бел, S - сегіз-көз. Со -
құйымшақ. Жоғарыдан төмен қарай омыртқа жотасы бөліктерінің шеқаралас
ауданында бір сегмент ретінде өзгереді. Ересек адамдарда омыртқалардың
үлкендігі: С 22%, Тһ 46%, L32%, балаларда С 25%, Тһ 48%, L 27%. Төменгі
тармұрынды маймылдарда мойын омыртқалары қысқа, бел омыртқалары ұзын, ал
адам тәрізді маймылдарда мойын омыртқалары ұзын, бел омыртқалары қысқа.
Приматтарда, төменнен жоғары сатылы организмдерге дейін құйымшақтан
жоғары, омыртқалардың саны қысқарған, құйымшақ және ершік омыртқалары жақсы
қатайған. Төменгі сатылы приматтарда құйымшақ алды омыртқалардың саны 26-
30, төменгі сатылы маймылдарда 26, адамтәрізді маймылдарда және маймылдарда
23-25. Керісінше, құйымшақ омыртқалары төменгі сатылы приматтарда және
маймылдарда 3-4, ал гоминоидтарда 5-7. Миоцендегі плиопитекте (гиббонның
алдындағы түр) беломыртқалары көп, ал құйымшақ омыртқалары аз болған
(плиопитекте - L6 S3, гиббонда - L5 S5).
Бел омыртқалар пордозының дамуында мынандай өзгерістері болған (бел
омыртқалылардың артқы және алдыңғы биіктерінің жинақты қатынастары %). Бұл
көрсеткіштерін рубрикация дейді. Бел омыртқаларының рубрикациялары:
курторахия (97,9 дейін), орторахия (98-ден 101,9 дейін), койларахия (102-
ден жоғары). Нәсілдерде болатынына қарай, курторахид типіне европоидтар
кейбір америка индеецтері және масаялар жатады. Ортарахидті нәсіл -
жапондықтар. Бел омыртқа лордозы филогенезде ерте қалыптасқан, ол көрініс
австролиопитектерде болған.
Гоминидтердің сегізкөз омыртқалары жалпақ және қысқа, биіктігі
индекстер, кластар арқылы көрсетіледі. Долихохиерия (99,9 дейін),
мезохиерия (100-105,9 аралығында), платиохмерия (106-дан жоғары). Ерлерде,
топтарында индекстері - 91,4 - 112,4, ал әйелдерде 101,3-115,8.
Адаммен мен маймылдардың белдері қысқа, көбінесе маймылдардың.
Маймылдын бел омыртқалары сегізкөз сүйектерге қосылып, бірігіп кеткен. Төрт
аяғымен жүретін маймылдарда сегізкөз үш омыртқадан, либбонда - төрт, ал
адамтәрізді маймылдар мен адамдарда 5-6 омыртқадан тұрады. Осындай құрылыс
адамның денесін үлкейтеді. Тік жүру себебінен жамбас сүйегі жоғарыдан төмен
қарай тура қысылған, қанаттары үлкейген. Маймылдарда қанаттары көп
үлкеймеген.
Төменгі сатылы приматтарда және понгидтерде жамбас сүйегінің шұңқыры
сегізкөз сүйегінің астыңғы жағында орналасқан. Адамдарда осы шұңқыр,
керісінше, жоғарыда жатады (жамбас пен сегізкөз сүйегінің қосылатын
жерінде). Осындай ортан жілік пен жамбас сүйегінің қосылысының мықтылығын
көрсетеді. Айтылған құрылыстардың аудандарында бұлшықет жақсы жетілген. Бұл
екі аяқпен жүргенге байланысты. Маймылдар мен адамдардың көп ұқсастығы
болса да, локомоция жағынан айырмашылықтары бар. Маймылдың алдыңғы қолы
(аяғы) антропоидтарға қарағанда көп өзгерген. Ал гоминидтерде көп өзгеріс
артқы аяғында жүрген. Брохиатор-маймылдарының алдыңғы қолдары өте ұзын.
Brahys - қысқа (денелі). Әсіресе, кәрі жілігі. Қол саусақтары қармақ
тәрізді, бармағы қысқа. Үлкен маймылдардың бірінші саусағында жиырылу
қызметін атқаратын ұзын бұлшыкеті дамымаған. Осы көрсеткіш брохиаторларда
да жетілмеген. Штраустың айтуы бойынша, гиббондардың брохиациясы да басқаша
болады.
Түзу жүретін себептен, ортан жілік, балтыр сүйектері және аяқ-бас
сүйектері ұзарған. Өкше сүйектері, негізгі башпай сүйектері өсіп, жалпы
тірек-қимыл көлемін ұлғайтады. Үлкен башпай жеке жұмыс атқармайды, жалпы
табан тірегіне себеп етеді. Ортаңғы плюсналды сегменті адамда көлденеңінен
қысқармайды.
Ағашта өмір сүретін маймылдардың алдыңғы қол-аяқтары тірек және қимыл
қызметін атқарады, ал жерде жүретін маймылдарда (горилла) төрт аяғымен
жүретін алдыңғы қол-аяқтарының локомоторлық қызметі сақталған. Маймылдар
қорғану және жабыну үшін үлкен азу жақтарын пайдаланса, адам қолын
жұмсайды. Осы себептен адамның аузы мен жыртқыш тістері үлкен емес, алдыңғы
күрек тістері басқа тістермен тығыз байланысып кетеді. Адамның қабақ сүйегі
де маңдай сүйегімен қосылып кетеді.
Маймылдар мен адамдардың иектері де өзгерген (маймыл тақтасы), себебі
оның құрылысы қоректенуіне және қолдың дамуына байланысты.
Адамда көз жас және шарбақ сүйектері көз шұңқырының медиалды
қабырғасында қосылса, маймылдарда маңдай-максиллярлы қосылысқа айналып
кеткен (жоғарғы жақ сүйегінің бас сүйегіне қосылған жері). Адамның алдыңғы
бас сүйегінің шұңқырында шарбақ сүйегі сына тәрізді сүйекпен қосылса,
маймылдарда айтылған екі сүйектің арасында маңдай сүйегі орналасады. Адамда
птерион ауданында төбе сүйегі және сына тәрізді сүйектің қанатшалары бірге
қосылса, маймылдарда - маңдай сүйегі самай сүйектерімен қосылып кеткен (Вуд
Джонс). Осы ғалымның мәліметтері бойынша, адамның -жамбас сүйегінде
сүйелдері болмайды. Маймылдарда - бүйрек көптеген пирамида құрылыстарынан
тұрады. Адамда - аорта доғасынан безыменді, сол жақ ұйқы және сол жақ
бұғана артериялары шықса; маймылдарда - аорта доғасынан безыменді
артериясынан сол жақ ұйқы артериясы шығады. Осы белгілерге қарағанда адам
қарапайымдау болып келеді (адам тәрізді маймылдар және мартышкалармен
салыстырғанда). Вуд Джонстың айтуы бойынша, адам басқа приматтардан емес,
ұзынтабандылардан жаратылған болар. Бұған Шульц толығымен келіспейді, оның
көзқарасы бойынша, мұнда жеке түрдің өзінше өзгергіштігіне қарау керек
дейді. Көп маймылдарда, әсіресе, орангутандарда птерион ауданы қарапайым
түрде болса, адамда күрделеніп кетеді (церкопитекті). Гиббонда жамбас
сүйегінің қанаты айқын емес. Осы белгілері бойынша горилла, орангутан,
шимпанзе, понгидтер адамдардың және Ескі Дүниенің маймылдарының арасында
тұратыны көрсетілген.
Өзгергіштіктердің үлкен филетикалық мағынасы жоқ болуы да мүмкін. Вуд-
Джонстың көзқарасында айтылғандай, өзгерістер үлкен қазба маймылдарында
жоқ. Дриопитектерде бас сүйектері қарапайым түрінде орналасқан (адамдармен,
ұзынтабандылармен бірге). Миоценнің басындағы өмір сүрген дриопитектерден
гоминидтер шығуы мүмкін. Дриопитектерде брахиаторлық мамандану жақсы
көрінбейді. Брахиаторлық мамандану қазіргі заманның маймылдарында жақсы
байқалған. Африка дриопитегінде маңдай доғасы дамымаған. Мұрын тесігі
қарапайым, церкопитектерге ұқсас. Маймыл тақтасы (иек) дамымаған, күрек
тістері кішкентай, иектері тар. Қазіргі адамтәрізді маймылдарда керісінше,
кескіш тістері үлкен (күректәрізді), ауыз иегі ں тәрізді. Адамдарда кескіш
тістері кішкентай, ауыз иегі "параболоид" пішінді (ω). Дриопитектерде азу
молярлары (күйіс тістері тәрізді) билофидонтты, жыртқыш тістері үлкендеу,
күйісалды тістері (премолярлы) кескіш тістері болып кетеді. Ерте қазба
гоминидтерде үлкен жыртқыш тістері болған, кейбіреулерінде олар диастемаға
ауысқан.
Ле Гро Кларктың анықтамасы бойынша, екі тұқымдастықтарда, немесе
понгидтерде және гоминидтерде мынандай айырмашылықтарды табуға болады.
Понгидтерде:
- қаңқаның өзгерісі, брахиацияның болуы (алдыңғы бос қолдың ұзындалуы);
- аяқтағы үлкен башпайдың қатты өсуі;
- қол-аяқ сүйектері бұлшық еттерінің ерекше жетілуі (брахиация және
локомоция себептерінен);
- алдыңғы бос қолдың үлкен бармағының кішіреюі;
- жамбас сүйектерінің пропорциясының сақталуы (төрт аяқты
сүтқоректілермен бірге);
- бас сауытының прогматизмінің (бет сүйектерінің алға шығуы) сақталуы
(азу сүйектерінің, иектің ішке өсуі);
- ірі түрлерінде азу сүйектерінің, жақтарының ұлғаюы;
- бас бұлшық еттерінің жақсы дамуы;
- шүйде сүйегінің өсуі, инионның жоғары орналасуы (инион - шүйде
сүйегінің төмпешіктерінің пайда болуы);
- шүйде бұлшық еттері есту қуысының артында жатады;
- базикриниалды осінің көп иілмеуі;
- бас сауытының төбесінің алға шығуы;
- бас сауытының ішкі көлемінің үлкеймеуі;
- күрек тістерінің үлкеюі (гипертрофиясы), төменгі ауыздың симфизінің
кеңеюі (маймыл тақташасының жаратылуы);
- жыртқыш тістердің конус тәрізді үлкеюі, диастема болып айырылуы (тіс
аралығының пайда болуы);
- томенгі ауыздағы бірінші күйіс алды тісінің тамырының үлкеюі;
- жыртқыш тістердің арасындағы тістердің өзгеруі, кішіреюі;
- бірінші сүт молярының бетінде бір-ақ төмпешік болады;
- жыртқыш тісінің тұрақтануы (көп өспеу).
Ал гоминидтердің даму жолында мынадай ерекшеліктерді көруге болады:
- қаңқаның прогресті өсуі, өзгеруі, әсіресе төменгі аяқтарының
ұзындығы;
- дененің морфологиялық жүйелерінің пропорциясының өзгеруі;
- морфологиялық жағынан, жамбас сүйегінің өзгеруі;
- ортан жіліктің өсуі, ұзындалуы, механикалық жағдайына байланысты, тік
жүру әдісіне қарай, бұлшықеттерінің өсуіне сай, табан сүйектерінің өзгеруі;
- жақсы дамыған қолдың бірінші саусағының тұрақталуы;
- аяқтағы үлкен бармақтың, басқаларына қарағанда, көп қасиеттерінің
жоғалуы;
- бас сауытының көлемінің өзгеруіне байланысты базикринді осінің
қисықтығының ұлғаюы;
- бас сауытының шүйде бұлшық еттерінің артқа тебуі;
- мойынның жіңішкеруі, инион төмендеу орналасады;
- адам онтогенезінде сосцетәрізді өсіндісінің пішіні пирамида тәрізді
емес болуы;
- ирогнатизмнің азаюы, беттің кесу сүйегінің ерте құруы, жыртқыш
тістерінің кішіреюі, тістердің күрек тәрізді болуы;
- жыныс деформизмінің жоғалуы, тістердің жаман жабылуы немесе қысылуы;
- диастеманың жоғалуы (тісаралық саңылау);
- төменгі бірінші ауыз тісінің алдындағы тістердің (премолярлары) екі
төмпешік болуы;
- окклюзия көрінісінің өзгеруі, сол себептен тістердің түбірінің өшуі,
тістің бетінің тегістелуі;
- түп азу тістерінің кішіреюі, тіс доғасының дөңгелектенуі;
- сүт тістерінің ерте тұрақты тістермен ауыстырылуы, бірінші
молярлардың (ыдыратқыш азу тістер) ерте моляризациясы;
- адам эволюциясындағы ми сауытының көлемінің тез өсуі (дамудың соңғы
кезеңдерінде), азу сүйектерінің кішіреюі, иектің алға шығуы;
Индияда табылған рамипитектердің азу сүйектері морфология жағынан
көбінесе гоминидтерге ұқсас болған. Кейін осы маймылдар Шығыс Африкадан
табылған, оны кенияпитек деп атаған. Осы жануарларда мынандай ұқсастық
болады:
- бас қаңқалары қысқа;
- кескіш және жыртқыш тістері үлкен емес;
- тістердің жалпы морфологиясы (тістің формасы, үлкендігі, эмальдың
қалындығы) ұқсас;
- тіс доғасы парабола тәрізді, төменгі алдыңғы премолярлар жартылай
секториальды.
Осы айтылған түрлер миоценнің басында және плиоценде өмір сүрген. Қатты
тамақты жегендіктен, гоминидтер саванна тәрізді жерлерге бейімделген.
Рамипитектер қалың орманда жүрген (Индияда, Африкада). Гомипидтердің даму
барысында бас сауыты да өзгерген. Бас сауытының морфологиясының өзгеруін
мына схемадан көруге болады (1-сурет).
Туыстықтың молекулярлық дәрежесі
Приматтардың туыстығын серологиялық әдіспен білуге болады. Иммунизация
арқылы белоктар бойынша антиденешіктерді анықтайды. Түрдің альбуминін
анықтайды. Белгілі белоктың антиденешікпен қосылысын байқайды. Түрлердің
аминқышқылдарын, олардың ұқсастықтарын тексереді. Гидролиз және
хроматография әдістерін пайдаланып, аминқышқылдарының бір-біріне арнаулы
жалғасын табады. Осы әдістерді пайдалана тура приматтардың гемоглобиндерін,
цитохром С және фибрионопептидтерінің ерекшеліктерін табады. Басқа тәсілмен
ДНК-ң комплементарлығын анықтайды, кариотипін, хромосомдардың ұқсастықтарын
табуға болады. Приматтардың таксондарын анықтайды, тупайяның бөлектігін,
лемурлар мен лоридың жақындығын, ұзынтабандылардың адамға жақындығын
анықтайды. Жаңа молекулярлы әдістерді пайдаланып, орангутан мен горилланың,
орангутан мен шимпанзенің, олардың адаммен жақындығын табуға болады.
Адам және эволюция
Барлық организмдер бір-біріне туыс. Олардың шығу тегі бір. Бұл
эволюциялық процесс (Ч.Дарвин, А.Уоллес). Барлық популяцияларға тән -
көбінен көбеюі.
Популяция дегеніміз - populatio - латын тілінде халық, ел немесе бір
түрдің жиынтығы, өздерінің генофондысы бар, белгілі бір жерде тараған. Олар
бір-бірімен байланыста болады, оны - панмиксия дейді. Бұған особьтардың
саны, структурасы, жынысы, генотипі кіреді. Белгілі бір түрлер
экспенсиональды заңы бойынша өседі. Демография кестесі болады. Қоректік
заттың жоқ болуынан, сыртқы ортаның жағдайының төмендеуінен олардың өсу
саны төмендейді. Осы себептен тіршілік бағыты түседі. Жануарлардың саны
көбейгенде, олар жерін тастап, басқа жерге көшеді. Популяциялардың саны
көбейгенде түрлердің арасында мына процестер жүреді:
- түрлер арасында бәсекелестік болады;
- гомозиготность көбейеді;
- кейбір аллельдер жоғалады, тендер дрейфке түседі.
Харди-Вайнберг бойынша түрлер өздерінің санын сақтауы керек. Қазіргі
көзқарас бойынша, популяция дегеніміз микроэволюцияның бір данасы. Сыртқы
ортаға қарай олардың генофоны өзгеруі мүмкін. Түрлер сыртқы ортаға
бейімделгенде генетикалық салмағы тұрақтанады. Популяция деген түсінік
клетка популяциясына да жатады. Табиғатта индивидтер бір-біріне ұқсас
болмайды. Харрисон G , Уайнер G өмір 1000 млн. жыл бұрын пайда болған
деген.
Эволюция және экология
Эволюцияның өзгергіштігі, оның жылдамдығы сол ортаның сұрыптау
қасиетіне байланысты. Сыртқы ортаның әсері бойынша көбінесе мына қасиеттер
қалыптасқан;
- көп жануарлар теректің үстінде өмір сүреді;
- қатты жүгіре алмайды;
- үңгір немесе ұя қаза алмайды;
- малти алмайды;
- ауада ұша алмайды.
Әрине, осы қасиеттерге түрлер біртіндеп бейімделуі мүмкін. Белгілі бір
жағдайда жануарлар өздерінің кеңістігін өзгертеді. Бірақ та эволюция
процесі белгілі кеңістікте жүреді. Табиғаттың жағдайы қатты өзгергенде
түрлер жоғалып кетеді. Адаптация (бейімделу) қасиеті түрлердің тірі қалуына
себеп болады.
Жоғары сатылы сүтқоректілер төменгі сатылы организмдерді өздерінің
орнынан қысып шығарады. Себебі, сүтқоректілер өздерінің санын тез көбейте
алады. Оған дәлел, қапшықты сүтқоректілер Австралияда ғана қалған,
аздағандары - Оңтүстік Америкада. Австралия Евразиядан бөлінердің алдында
плацентарлы сүтқоректілер пайда болған. Көптеген жоғарғы сатылы
сүткоректілерді Австралияға еуропалықтар алып келген.
Адамның миының дамуына себеп болған олардың орман арасында жүргендігі
дейді Харрисон. Эволюциялық мамандануы бейімделушілікке байланысты.
Жирафтың мойны, аттың тұяғы, саусаққанатты балықтар, адамның миы. Бірінші
және екінші мамандануы эволюциялық толық емес, соңғы екі белгілері
эволюцияның үлкен дамуының жағдайын көрсетеді. Девон кезеңінде
саусаққанатты балықтар жоғарғы арнаулы маманданғанын көрсетеді, сонымен
бірге бұл тонтағы балықтар соңынан төрт аяқтыларды жаралтады. Мамандану
организмнің генетикалық нотенцииларын көрсетеді. Эволюцияның даму
сатыларында организм өзіне құнды белгілерді жинайды, сол себептен ол ортада
тірі қалып отырады.
Эволюция және адамның ерекшелггі
Жеке дамудың ерекшеліктері оның өскініне, жетілгеніне байланысты.
Эволюциялық өзгерістер жеке дамудың негізгі көрсеткіші. Онтогенездің
дамуында және филогенездің тарихында ұқсастықтар өте көп. Геккельдің айтуы
бойынша, онтогенез филогенезді қайталайды. Онтогенездің соңғы сатысында
оған қосымша белгілер қосылады, оны гиперморфоз деп атайды. Әр стадияда
жеке адам өзінше өзгере алады. Жеке дамудың бастапқы кезеңдерінде жануарлар
бір-біріне ұқсас болады (Бәр заңы). Ересек тартқан жануарларда ұқсастық
азаяды. Ерте дамуда бластулалары және гаструлалары жануарларда ұқсас болып
келеді. Үлкейгенде жеке құрылыстары өзгереді. Эволюциялық өзгергіштікке
бейімделуге личинка немесе эмбрионалдық стадиясына байланыстылығын -
ценогенез деп атайды. Ценогенез көбінесе жәндіктерде болады. Осы жағдайды
ценогенетикалық адаптация деп атайды. Бұған дәлел ретінде эмбрионның қабы
біртіндеп сүтқоректілердің плацентасына айналып кетеді. Көп
сүтқоректілердің бастары ұзын және тарлау, ал басының жоғарғы жағы қалың
шашпен қапталып жатады.
Эволюциялық өзгерістер көп жағдайда (Геккель) жаңа стадияларды қоса
алмайды да, дамуында мерзімі қысқарады. Өзгеріс кезінде жануарларда
инфантальдық (балалық) белгілері тұрып қалады, оны неотения деп атайды.
Омыртқаның пайда болуы ценогенез бен неотенияның қосындысы деп саналады.
Бұған дәлел (себеп):
- бас сүйек осінің қисаюы;
- шүйде тесігінің ерекше орналасуы;
- бет қаңқасының жалпақтығы;
- шаштың денеде болмауы.
Эволюциялық өзгерістердің типтері
Эволюциялық өзгерістер екі процестен тұрады:
1. Бір филогенетикалық сызықтағы өзгеріс, бұл филогенетикалық
өзгергіштік немесе анагенез дейді. Бір линиялы прогресс.
2. Сызықта үзілген жерлері болады, әсіресе, ерте жаратылыста. Көп
түрлерде біркелкі өзгерістер өтеді. Бұл өзгерістерді кладогенез дейді.
Кладогенез өту үшін популяцияны бөліп тұратын факторлар болу керек. Мысалы,
белгілі кеңістіктегі бөліну. Популяциялар тұрақты бөлініп тұра берсе,
генетикалық дифференциация тұрып қалса гибридизация процесі жүрмейді (кейін
олар бір-бірімен біріксе де). Осындай жағдайда жеке популяция - түрге
айналады.
Майердің көзқарасынша, түр деген бір-бірімен шағылысатын популяция
тобы. Екі популяцияның кеңістігі сәйкестенсе (симпатикалы болса), шағылыса
алмаса, сонда түрді "жақсы" деп санайды. Егер де екі популяция бір-бірімен
кеңістік жағынан бөлініп жатса (аллопатрикалық қасиет), мұнда түр жөнінде
түсінік тумайды.
Радиацияға бейімделуішлік
Жануарлар денесінің тұрақты температурасы арқылы сыртқа төзіп тұра
алады. Мезозой арасында бірінші болып радиацияға төзіп тұра алатын
бауырымен жорғалаушылар. Сол радиацияның себебінен де шөпқоректі
жануарларды жейтін динозаврлар, бронтозаврлар, кесірткелер, жыландар,
каймондар, крокодилдер, т.б. шыққан. Мадагаскарда - лемурлар, Галапагос
аралдарында -мұрынды торғайлар шыққан. Жалпы кладогенез бұл адаптивтік
радиация.
Конвергенция дегеніміз - ата-аналарына қарағанда екі түрдің бір-біріне
ұқсастығы. Екі түрдің белгілері бір-біріне ұқсамаса, ата-аналары ұқсаса да,
олардың эволюциясын параллельді дейді. Конвергенцияға мысал: балық пен
киттің дене пішіні ұқсас. Параллелизмге мысал: Жаңа Дүниенің маймылдары
Ескі Дүниенің маймылдарына қарағанда өзгеше. Кейбір жағдайда конвергенцияны
табу қиынға түседі, әсіресе, олардың ата-анасының арасында ұқсастық аз
болса. Бұған мысал: адам түрінің арасындағы өзгергіштік (география жағынан
қарағанда). Қара терісі бар Меланезия және африкандықтар көп белгілерін
өздерінің бір ата-анасынан алады.
Эволюцияның бағыттары
Филетикалық өзгерістер үшін бейімделушілік керек. Ерекше дамумен бірге
жаңа түрлердің шығуы қажет. Бұған жылқының эволюциясы мысал болады.
Біртіндеп денесінің үлкеюі, саусақтарының азаюы, азу тістерінің өзгеруі
(ұзаруы).
Эволюцияның бір ерекше бағытын эндогендік іш ынтасы деп санайды (қылыш
тісті жолбарыс, Ирланд бұғысы). Бұғының мүйізі өзіне кедергі болған.
Эволюцияның бір бағытында аллометриялық қарым-қатынасты көруге болады. Бір
организмдегі өсу (жеке белгілердің өсуі) қасиеті. Бір белгінің құрылымы
өзгерсе, оған байланысты құрылымдар да өзгереді. Жылқылар алғашқы кезде
жапырақ үзіп жесе, кейін ауызбен шөп шайнауға тура келген, сол себептен азу
тісі ұзарған. Осы жағдайды гипсодонтия дейді (тістің тамырының ұзындығы).
Эндогендік ынтаны кейде ортогенез дейді.
Преадаптация жағдайында, сыртқы ортаның әсерінен жануарлар өздерінің
жағдайын жақсарта алады. Эволюциялық жағдай өседі, жануарлар өз жолын дұрыс
таңдай алады (адамның ағашқа шығуы). Бұған мысал: лемур мен лоридің өмір
сүру жолының бірлігі (ағашта жүруі). Преадаптацияның тағы бір жолы дененің
кішкентай болуы.
Приматтар
Мезозой арасындағы рептилийлердің азаюы сүтқоректілерге үлкен жол
ашады. Үшінші периодтың кезінде сүтқоректілерде радиацияға бейімделушілік
жүрген. Сонымен бірге сүтқоректілер белгілі бір кеңістік табады.
Біріншіден, шығу тегіне қарағанда, плацентарлы жәндік-жегіштер болады
(кірпі, жерқазғыштар). Приматтарға ағаштың басында жүретін сүтқоректілер
кіреді. Бұлар ағашқа бейімделген жандар. Приматтар осы бейімделушілікті
жалпы ата-анасынан алған. Сол себептен, осы приматтарды бір филетикалық
және фенетикалық топ дейді. Осы приматтарға Мадагаскардағы лемур, Африка
мен Азиядағы лори, Үндіқытайдағы ұзынтабанды маймылдар (гиббон, орангутан,
шимпанзе, горилла және адам). Қазіргі кезде приматтардың ішінде тупайяны
кіргізген, ол лемурға ұқсайды. Тупайяның ерекшелігі орта құлақшасы басқа
сүйектерден жаратылады. Бұл жануар даму жағынан қалып қойған. Симонс көп
белгілері бойынша, приматтарға классификация құрған. Приматтардың
классификациясын Миварт (1836) берген (плацентарлы сүткоректілер үшін).
Сонымен приматтардың ерекшеліктері:
- бұғана сүйегінің болуы;
- көз ойығы бар (шұңқыры), сүйекті шеңбер;
- тісті (үш түрлі);
- милы шүйде жағы бар және ойықты;
- үлкен саусақты;
- табан саусағында жалпақ тырнағы бар, кейде тырнақсыз болады;
- сокыр ішегі жақсы жетілген;
- пенисі салбыраған;
- аталық жыныс безі қапшыққа кірген;
- ұрғашыларында екі кеуделік сүт безі бар;
Миварттың есебі бойынша, осы белгілер сүтқоректілердің ішінде көбінесе
ағашта жүретін және жәндік жегіштерде байқалады.
Приматтардың морфологиялық белгілері
Аяқ-қолымен ұстау қасиеті. Осы қасиет аяқ-қолының саусақтарының жылдам
қозғалуына байланысты (аяғындағы үлкен саусағы, қолындағы бірінші саусақ).
Приматтардың ұстау қасиеті ұлғайған (әсіресе, лемурлар мен лориларда).
Төртінші саусақтары ұзындау, тупайялардың барлық саусақтарында тырнақтары
болады. Қол-аяқтыларда, тек қана аяғының үлкен саусағында (лемурлардың бір
түрінде). Кейбір лемурларда тырнақ аяғындағы екінші бақайшықта. Ойнағыш
маймылдарда тырнақтары тығыз орналасқан.
Аяқ-қолының жастықшалары
Қолдарының жастықшалары кеңіген, терісі қатайған. Жастықшалары қосылып
кеткен. Кейбір маймылдардың ұзын құйрығының бұлшық еті жақсы жетілген.
Сонымен бірге олардың денесінің жылжу әдістері әр түрлі:
- төменгі сатылы маймылдарда төрт аяқпен қозғалу;
- екі аяқпен жүру (адам);
- ағаштың басында қозғалып жүру (лорида);
- қолымен ағашты тербету (гиббондар, орангутандар, өрмекшіге ұқсас
маймылдар, кейде шимпанзелер);
- тік жүру, қарғу әдісімен бір ағаштан екінші ағашқа көшу (жартылай
маймылдарда). Бұл қасиет "локомоция" көшу үшін қажет. Жалпы жануарлар тік
жүру әдісін сақтайды;
Африкадағы үлкен маймылдар жерде мекендейтін себебінен төрт аяғымен
қозғалады, бірақ та, көбінесе, саусақтарының сүйектеріне тіренеді. Бұл
әдісті буынымен жүру әдісі дейді. Заттарды зерттеу үшін маймылдардың
қолдары күрделі қозғалыста болады. Приматтардың бұғанасы жақсы жетілген.
Қолымен ауыр заттарды ұстау, қоректік заттарды жинау, ауызға алып келу
қасиеттері ұлғаяды.
Шөпқоректілердің ас қорыту жүйесінің дамуы
Приматтардың көбі барлық тамақтарды, сонымен бірге шөпті жейді.
Кейбіреулері жәндікжегіштер. Ескі Дүниенің маймылдарының ұртқапшығы болады,
асқазаны бөлшектенген (бірақ та толық жеке бөлінбеген). Соқыр ішектері
жақсы жетілген, бұл шөп жегенге байланысты болған, бірақ тістері өте
жетілмеген.
1.Приматтардың тістерінін сандары аздау (әсіресе, кескіш және уату
тістері). Қазіргі тупайялардың жоғарғы екі кескіш тістері бар, ал
хомяктарда және тағы басқаларында кескіш тістері жоқ (Notharctus, Adapis).
Қазіргі жартылай маймылдардың (Prozimii) - лорилардың, лемурлардың,
ұзынтабандылардың - тістерінің формуласы:
Бұл формула Жаңа Дүниенің маймылдарына тән. Ойнағыш маймылдар бұған
кірмейді (оларда соңғы азу тіс жоқ).
2.Ертедегі сүтқоректілерде шайнау тістерінің бетінде үш төбешігі бар,
ал шайнау тістерінің алдыңғы қатары конус тәрізді болып келеді. Шайнау және
шайнауалды тістерін секториалды тістер дейді. Осының негізінде, жәндіктерді
тістеу жатыр.
Өсімдіктермен қоректену үшін жоғарғы түп шайнау тістері керек. Жоғарғы
шайнау тістерінің гипоконусы (шет жағының өсінділері) және төменгі шайнау
тістерінің табаншасы немесе толониды жетілген. Талонид біртіндеп тригонидке
ауысады, олардан этоктид жаратылады, соңғылары түбінде гипоконид немесе
гипоконулид болып келеді. Осы айтылған аттардың барлығы шайнау тістерінің
бетіндегі төбешіктердің санына байланысты. Жалпы, төменгі сатылы
приматтарда үш төбешік болады, ал адамдарда төрт төбешікті болып келеді.
Шайнау тістерінің алдындағы тістер де (премолярлар) өзгереді. Жәндікжегіш
түрлердің осындай тістерінде конус тәрізді бір төбешік болады (лемурларда).
Ал, антропоидтарда екі төбешік болады. Бірақ алдыңғы төменгі тістерінде
секториалды типті бір төбешік болады. Премолярлар кейбір жағдайда
молярларға айналып (кейбір лемурларда Galaginae) үш-төрт төбешікті болып
кетеді.
Көптеген антропоидтарда ұзын жыртқыш тістері болады (қорғаныс және
шабуыл үшін). Қазіргі адамдарда болмайды. Лемурлар мен лориларда осы тістер
әрең көрінеді. Жартылай маймылдарда алдыңғы ортаңғы тістері ұзарған. Жалпы,
тамақтануға және өмір сүруге байланысты тістер өзгереді.
Орта Азия, соның ішінде Қазақстан одонтологиялық тамырына қарай аралас
тіс комплексін құрайды. Тістердің белгілері бойынша, қазақ пен қырғыздар,
осы жөнінде көшпелі метисті варианттарын көрсетеді. Памир тауларына дейін
тіс көрсеткіштері тұрақты болады. Tic жағынан, Қазақстан және Қырғызстан
адамдарының типі грациальды. Төменгі күйіс тістері кішірейген. Олардың осы
тістерінің төрт төмпешіктері 30% аспайды. Кейбір жағдайда тістің үлкендігі
диагностикалық белгілері бойынша әр түрлі нәсілдерде, өздеріне сай
одонтоглификалық жүйелеріне жатады
Иіс сезу мүшелерінің өзгеруі
Приматтарда иіс сезу мүшелері төмендейді. Бұған дәлел жоғарғы еріннің
ринариясының жоғалуы. Бұрын осы жерде бездер көп болған. Ринарий лемурларда
және лориларда жоғарғы ерні қозғалмалы, сол себепті бұл приматтарды
стрепсириндер дейді.
Антропоидтардың және ұзынтабандылардың жоғаргы ерні бұлшык еттің әсері
бойынша қозғалады, сол себептен осы жануарларды гаплориндер деп атайды.
Сонымен бірге мұрын қуыстары да әр түрлі болған. Лемурлар мен лориларда
мұрын қуыстары үлкен. Мұрын қатпарлары (раковиндері) күрделенген.
Антропоидтар мен ұзынтабандыларда осы құрылыстары онша жетілмеген.
Көз көру қасиетінің ұлғаюы
Приматтарда көздің көруі экстрорецепторлары доминантты болып келеді
(көзінің үлкендігі, орналасуы, көз көру торшасының дамуы). Омыртқалыларда
рецепторлар екі түрлі болады: "таяқшалар" және "колбатәрізділер". Таяқшалы
рецепторлар жарықты аз сезеді, қараңғы жағдайда жақсы көреді. Оны
скотопикалық кору деп атайды. Колбатәрізді рецепторлар жарықты өте күшті
сезеді, заттардың, объектілердің нэзік құрылысын анықтайды, күлгін түсті
сезеді. Көзде "колбалар" көбейіп, бір жерге жиналса, көздің көру қасиеті
төмендейді, оны сары дақты дейді.
Әр түрлі приматтарда фоторецепторлардың құрамы және құрылысы бірдей
емес. Лемурларда, лориларда, Tarsis, ұзынтабандыларда және Жаңа Дүние
маймылдарында тек қана таяқшалар болады, сетчатқаларында сары дақ болмайды.
Осылардың ішінде Tarsis-терде таяқшалары болады. Барлық антропоидтарда
колбатәрізді рецепторлар болады, сары дақ дамыған. Түнде жүретін жартылай
маймылдарда "колбалары" болмайды. Тупайяларда күндіз көру қасиеті
сақталған.
Көзінің үлкендігі. Tarsis-тердің көздері үлкен. Мұны ұзынтабандылардың
қозғалу әдісіне байланысты дейді (бір ағаштан екіншісіне қарғуы). Оған
көздің өткірлігі керек. Үлкен көзі барлар эоценде жаратылған, мысалы
Hemiacodon (тарғыл теңректер). Приматтардың бәрінің көздері үлкен.
Бірінші сүтқоректілерде көздері бастың шетіне таман орналасқан, көру
аландары бір-бірімен жабылмайды. Лемурларда осылай. Көру алаңдары жабылса,
оны стереоскопиялық эффект дейді (ағашта жүру үшін). Жоғарғы приматтарда
кору (коз) осі параллельді болып келеді. Антропоидтарда кору жолының
талшықтары бір-бірімен айқасып кеткен. Лемурларда "айқасу" жоқ,
ұзынаяқтыларда сэл ғана айқасады, олардың көздері "қозғалмайды". Осы
себептерден ортаңғы мидың тізе денешігінде 6 қабат, ал жартылай маймылдарда
3 қабат талшықтары болады. Тізе денешіктердің қабаттары адамда айқасқан, ал
макакаларда айқаспаған.
Мидың дамуы
Барлығын көрсеткенде, сыртқы ортаға байланысты, тірі қалу үшін, теректе
өмір сүру үшін, экстрорецепторлық қасиеті үшін, т.б. жағдайлар мақсатында
(проприоцептік), приматтардың миы өзгереді. Сенсорлы қасиеті өзгереді.
Сенсор (органдары): қабылдау органдары (сезімталдық тіркелу). Сырттан
келген әсерлерге жауап. Оған жататындар: көз, есту мүшесі, иіс сезу мүшесі,
сезімтал құрылымдары, дэм сезу мүшелері, тындау мүшелері, механо- және
электросезімталдық мүшелері (денедегі сыртқы сызықтар). Мысалы, бұған
жататындар: көзде "таяқшалар", "колба тәрізді клеткалар", нейрондардың
афферентті талшықтары. Осының барлығы орталық нерв жүйесінің бақылауы
аркылы жүреді. Осының бәрін есептегенде приматтарда қозғалу және
сезімталдығы сәйкес болу керек, демек мишықтың сыртқы кабатының орталығы
күрделенген. Біртіндеп мидың көлемі өзгереді. Ми үлкейген сайын мына
процестер өзгереді:
1) алдыңғы ми және неопалиум үлкейеді;
2) неоиалиум қабатындағы сильвиев сызығы көбейеді;
3) үлкен мидың шүйде жағы үлкейеді, көздің өткірлігі, бейнені тануы;
4) бұлшық еттердің қызметін атқаратын, дауысты ұлғайтатын маңдай
жағындағы үлкен ми өседі. Мидың орталық қабығы күрделенеді;
5) жоғарғы сатылы приматтарда мидың самай жағы күрделенеді, дыбыс
ссзімталдығы өседі, дыбыс шығару қасиеті ұлғаяды,
6) мишық күрделенеді, мидың сыртқы қабығының қозғалуы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz