Валеология
Кіріспе... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
№ 1 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
№ 2 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
№ 3 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
№ 4 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
№ 5 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
№ 6 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
№ 7 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
Әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
№ 1 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
№ 2 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
№ 3 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
№ 4 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
№ 5 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
№ 6 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 16
№ 7 Тәжірибелік сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
Әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Алғаш рет «валеология» термині ХХ ғасырдың 80 жылдары медицина ғылымдарының докторы, фармаколог И.И. Брехманның еңбектерінде келтірілген.
Валеология (Valeo – денсаулық, logos – ғылым) – адамның денсаулығы, оны сақтау мен қалыптастыру заңдылықтарын, тәсілдері мен механизмін, сонымен қатар нығайту мен қалпына келтіру жағдайларын зерттейтін ғылым.
Валеология пәнінің зерттеу объектісі - адам болып табылады. Адам ағзасының анатомиялық, физиологиялық, қорғау-бейімдеушілік механизмдерін және бейімделу механизмін білу. Адам қоғамның элементі ретінде, сонымен қатар этикалық және эстетикалық принциптердің дара тасымалдаушысы ретінде қарастырылады. Осындай ерекшеліктер адамның негізгі қасиеті – денсаулықты сипаттауға мүмкіндік береді. Денсаулық – толық психикалық, физикалық және әлеуметтік саулық, ол адамның жоғары жұмыскерлікті, ауруларға деген тұрақтылық, өзінің сезімдері мен ойларын және денсаулығын басқара алатындығы.
Пәнді оқытудағы негізгі мақсат болашақ мамандарды өз және қоршағандарының денсаулығына қамқорлық жасаудың теориялық білім мен тәжірибелік дағдыландыру, салауатты өмір салтын ұстануға үйрету болып табылады.
Сонымен, тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау дәрістік сабақтарда алған білімдерді меңгеріп, бекітуге және өздік оқумен Таким образом, методические указания к практическим занятиям позволяют усвоить и закрепить полученные знания на лекционных занятиях и в результате самостоятельного изучения, а также получить практические навыки в освоении дисциплины Валеология.
Практические работы следует выполнять в отдельных тетрадях, придерживаясь основных требований по оформлению (указывая тему, цель, оборудование, ход работы и вывод). Особое внимание следует обратить на формулировку вывода, в котором необходимо обобщить и обосновать полученные результаты, содержащиеся в работе.
Валеология (Valeo – денсаулық, logos – ғылым) – адамның денсаулығы, оны сақтау мен қалыптастыру заңдылықтарын, тәсілдері мен механизмін, сонымен қатар нығайту мен қалпына келтіру жағдайларын зерттейтін ғылым.
Валеология пәнінің зерттеу объектісі - адам болып табылады. Адам ағзасының анатомиялық, физиологиялық, қорғау-бейімдеушілік механизмдерін және бейімделу механизмін білу. Адам қоғамның элементі ретінде, сонымен қатар этикалық және эстетикалық принциптердің дара тасымалдаушысы ретінде қарастырылады. Осындай ерекшеліктер адамның негізгі қасиеті – денсаулықты сипаттауға мүмкіндік береді. Денсаулық – толық психикалық, физикалық және әлеуметтік саулық, ол адамның жоғары жұмыскерлікті, ауруларға деген тұрақтылық, өзінің сезімдері мен ойларын және денсаулығын басқара алатындығы.
Пәнді оқытудағы негізгі мақсат болашақ мамандарды өз және қоршағандарының денсаулығына қамқорлық жасаудың теориялық білім мен тәжірибелік дағдыландыру, салауатты өмір салтын ұстануға үйрету болып табылады.
Сонымен, тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау дәрістік сабақтарда алған білімдерді меңгеріп, бекітуге және өздік оқумен Таким образом, методические указания к практическим занятиям позволяют усвоить и закрепить полученные знания на лекционных занятиях и в результате самостоятельного изучения, а также получить практические навыки в освоении дисциплины Валеология.
Практические работы следует выполнять в отдельных тетрадях, придерживаясь основных требований по оформлению (указывая тему, цель, оборудование, ход работы и вывод). Особое внимание следует обратить на формулировку вывода, в котором необходимо обобщить и обосновать полученные результаты, содержащиеся в работе.
1 Байер К., Шейнберг Л. Здоровый образ жизни. – М. : Изд-во «Мир», 1997. – 128 с.
2 Брехман И.И. Валеология – наука о здоровье. – М. : Медицина, 1990. – 356 с.
3 Билич Б.Н., Назарова Л.В. Основы валеологии. – СПб., 1997. – 256 с.
4 Вайнер Э.Н. Валеология. – М. : Флинта. Наука, 2001. – 112 с.
5 Валеология – наука о здоровье: учебно-методическое пособие. /Под ред. Соколова А.Д., Абишева З.С. – Алматы : «Ғылым», 1999. – 225 с.
6 Дубровский В.И. Валеология. Здоровый образ жизни. – М. : «Флинта», 1999. – 184 с.
7 Приходько Н.Г., Лукьяненко М.В. Валеология: курс лекций. – Ал¬маты : «Аркаим», 2002. – 326 с.
8 Мохнач Н.Н. Валеология. Конспект лекций. – Ростов на Дону : «Феникс», 2004. – 187 с.
9 Популярная медицинская энциклопедия. – М. : «Медицина», 1978. – 458 с.
10 Фомин Н.А. Физиология человека. – М. : «Просвещение», 1995. – 247 с.
11 Хрипкова А.Г. Анатомия, физиология и гигиена человека. – М. : 1975. – 265 с.
2 Брехман И.И. Валеология – наука о здоровье. – М. : Медицина, 1990. – 356 с.
3 Билич Б.Н., Назарова Л.В. Основы валеологии. – СПб., 1997. – 256 с.
4 Вайнер Э.Н. Валеология. – М. : Флинта. Наука, 2001. – 112 с.
5 Валеология – наука о здоровье: учебно-методическое пособие. /Под ред. Соколова А.Д., Абишева З.С. – Алматы : «Ғылым», 1999. – 225 с.
6 Дубровский В.И. Валеология. Здоровый образ жизни. – М. : «Флинта», 1999. – 184 с.
7 Приходько Н.Г., Лукьяненко М.В. Валеология: курс лекций. – Ал¬маты : «Аркаим», 2002. – 326 с.
8 Мохнач Н.Н. Валеология. Конспект лекций. – Ростов на Дону : «Феникс», 2004. – 187 с.
9 Популярная медицинская энциклопедия. – М. : «Медицина», 1978. – 458 с.
10 Фомин Н.А. Физиология человека. – М. : «Просвещение», 1995. – 247 с.
11 Хрипкова А.Г. Анатомия, физиология и гигиена человека. – М. : 1975. – 265 с.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы
Павлодар мемлекеттік университеті
Биология - химиялық факультеті
Жалпы биология кафедрасы
ВАЛЕОЛОГИЯ
барлық мамандықтар бойынша оқитын студенттерге
тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар
Павлодар
УДК 613(07)
ББК 51.204.0я7
В 15
С. Торайғыров атындағы ПМУ, биология-химиялық факультеті, Жалпы
биология кафедрасының отырысында ұсынылды
Рецензенттер: биология ғылымдарының докторы, профессор
Исимбеков Ж.М.
биология ғылымдарының кандидаты, доцент
Даржұман Г.Қ.
Құрастырушылар: Гниденко Е.Н., Нұрғожин Р.Ж.
В 15 Валеология: барлық мамандықтар бойыныша оқитын
студенттерге тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік
нұсқаулар құраст. Е.Н. Гниденко., Р.Ж. Нұрғожин – Павлодар,
2007. – 20 с.
Тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар
С.Торайғыров атындағы ПМУ-дің Валеология пәнін оқитын барлық
мамандықтардың 1 курс студенттеріне арналған. Әдістемелік нұсқауда пәннің
негізгі тақырыптары бойынша тәжірибелік тапсырмаларды орындауға ұсыныстар
келтірілген. Тапсырмалар студенттер алған білімдерін тереңдетуге және
пәнді меңгерудегі тәжірибелік дағдыны қалыптастыруға мүмкіндік береді.
ББК 51.204.0я7
© Гниденко Е.Н., Нұрғожин Р.Ж., 2007
© С. Торайғыров
атындағы Павлодар
мемлекеттік
университеті, 2007
Кіріспе
Алғаш рет валеология термині ХХ ғасырдың 80 жылдары медицина
ғылымдарының докторы, фармаколог И.И. Брехманның еңбектерінде келтірілген.
Валеология (Valeo – денсаулық, logos – ғылым) – адамның денсаулығы,
оны сақтау мен қалыптастыру заңдылықтарын, тәсілдері мен механизмін,
сонымен қатар нығайту мен қалпына келтіру жағдайларын зерттейтін ғылым.
Валеология пәнінің зерттеу объектісі - адам болып табылады. Адам
ағзасының анатомиялық, физиологиялық, қорғау-бейімдеушілік механизмдерін
және бейімделу механизмін білу. Адам қоғамның элементі ретінде, сонымен
қатар этикалық және эстетикалық принциптердің дара тасымалдаушысы ретінде
қарастырылады. Осындай ерекшеліктер адамның негізгі қасиеті – денсаулықты
сипаттауға мүмкіндік береді. Денсаулық – толық психикалық, физикалық және
әлеуметтік саулық, ол адамның жоғары жұмыскерлікті, ауруларға деген
тұрақтылық, өзінің сезімдері мен ойларын және денсаулығын басқара
алатындығы.
Пәнді оқытудағы негізгі мақсат болашақ мамандарды өз және
қоршағандарының денсаулығына қамқорлық жасаудың теориялық білім мен
тәжірибелік дағдыландыру, салауатты өмір салтын ұстануға үйрету болып
табылады.
Сонымен, тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау дәрістік
сабақтарда алған білімдерді меңгеріп, бекітуге және өздік оқумен Таким
образом, методические указания к практическим занятиям позволяют усвоить и
закрепить полученные знания на лекционных занятиях и в результате
самостоятельного изучения, а также получить практические навыки в освоении
дисциплины Валеология.
Практические работы следует выполнять в отдельных тетрадях,
придерживаясь основных требований по оформлению (указывая тему, цель,
оборудование, ход работы и вывод). Особое внимание следует обратить на
формулировку вывода, в котором необходимо обобщить и обосновать полученные
результаты, содержащиеся в работе.
№ 1 Тәжірибелік жұмыс. Физикалық денсаулық жағдайын анықтау
1.1 Салмақ және бой ұзындығы арақатысының бағасы (соматикалық
компанент)
Мақсаты: Жеке тұлғалық салмақ-бой ұзындығы арақатысы ерекшелігін
анықтау.
Қажет жабдықтар: таразы, бой өлшегіш, дененің максимальды салмағын
есептеуге арналған кесте.
Жұмыс барысы
1. Кесте №1 пайдалана отырып, дененің қажетті максимальды салмағын
анықтау (ДҚМС).
Өз көрсеткіштерін жазып алу:
а) жасы
б) бой ұзындығы
в) жынысы
ДҚМС = [ ] кг
2. Төмендегі формула арқылы дененің қалыпты салмағын анықтау:
N салмақ (кг) = бой ұзындығы (см) – 100
N = [ ] кг
3. Формула бойынша қажетті дене салмағын анықтау (ҚДС) (Брок индексі):
Ер адамдарға [Бой ұзындығы (см)*42,54 - 128]* 0,453
Әйел адамдарға [Бой ұзындығы (см)*3,52,54 - 108]* 0,453
ҚДС = [ ] кг
4. ҚДС-нің орташа мәнін есептеу және нақты дене салмағымен салыстыру.
Егер нақты дене салмағы қажетті салмақтан артса, онда артық салмақ
денсаулыққа қатерлі фактор болып саналады.
Нақты дене салмағының қажетті салмақтан ауытқу шамасына қарай
семірудің төрт дәрежесін ажыратады.
15-29% артса - I дәрежелі семіру;
30-49% артса – II дәрежелі семіру;
50-100% артса – III дәрежелі семіру;
100% аса артса – IV дәпежелі семіру.
1.2 Денсаулық жағдайын қалыпты және жүктеме кезінде бағалау
(физиологиялық көзқарас)
Мақсаты: Жеке тұлғалық физикалық денсаулықтын қалыпты және жүктеме
кезінде анықтау.
Қажет жабдықтар: секундомер.
Жұмыс барысы
1. Тыныштық жағдайында 15 секунд ішінде жүрек соғысы жиілігін есептеп,
оны төртке көбейту қажет. Бұл 1 минут ішіндегі жүрек соғысының жиілігі
(ЖСЖ).
ЖСЖ (қалып) = [ ] соғысымин
2. Жүктемелік жағдайды Мартине сынамасы арқылы өткізеді. Ол үшін 30
секунд ішінде 20 рет отырып тұру қажет. Сынама аяқталғаннан кейін дереу
жүрек соғысын есептеп, көрсеткішін жазып алу қажет.:
ЖСЖ (жүктеме) = [ ] соғысымин
3. Сынама нәтижесі физикалық жұмыскерлікті бағалауға мүмкіндік береді
және жүктемеге деген жүрек-тамыр жүйесінің жауапты реакция типін анықтайды.
Физикалық жұмыскерлік жүктемеден кейінгі жүрек соғысының өсуімен анықталады
және бастапқы көрсеткіштен пайыздық арақатынаста көрсетіледі.
ЖСЖ 25% өссе - өте жақсы физикалық жұмыскерлік;
ЖСЖ 25-50% артса – жақсы физикалық жұмыскерлік;
ЖСЖ 50-75% артса – қанағаттанарлық физикалық жұмыскерлік;
ЖСЖ 75% артық болса – нашар физикалық жұмыскерлік.
4. 1.1 және 1.2 жұмыстарының нәтижесін дәптерге жазып, қорытынды
шығар.
Кесте 1.1 – Максимальді дене салмағын есептеу.
Бойы Жынысы - ер. Бойы Жынысы - әйел.
16-18 жас 19-21 жас 16-20 жас 19-21 жас
152 51,3 53,1 152 48,9 51,0
154 53,4 55,3 154 51,6 53,0
156 56,7 58,5 156 53,2 55,8
158 59,5 61,2 158 56,1 58,1
160 60,4 62,9 160 58,7 59,8
162 63,2 64,6 162 60,8 61,6
164 64,9 67,3 164 62,3 63,6
166 66,5 68,8 166 64,4 65,2
168 69,8 70,8 168 65,8 68,5
170 71,3 72,7 170 67,3 69,2
172 73,4 74,2 172 68,8 72,8
174 77,8 77,5 174 70,9 74,3
176 78,9 80,8 176 72,4 76,8
178 79,2 83,0 178 74,7 78,2
180 82,1 85,1 180 76,6 80,9
182 84,3 87,2 182 78,9 83,3
184 86,5 89,1 184 81,4 85,5
186 88,8 93,1 186 83,5 89,2
188 90,2 95,8 188 86,8 91,8
190 92,7 97,1 190 89,2 92,3
192 94,6 98,6 192 91,4 93,6
194 96,3 99,4 194 93,3 94,8
№ 2 Тәжірибелік жұмыс. Физикалық дамудың негізгі көрсеткіштерін
анықтау
2.1 Сыртқы бақылау (соматоскопия)
Мақсаты: Сыртқы бақылаудың негізгі көрсеткіштерімен таңысу.
Қажет жабдықтар: ростомер, сантиметрлік рулетка.
Жұмыс барысы
1. Тірек-қимыл аппаратының (ТҚА) жалпы сыртқы жағдайы бейне бойынша
бағаланады: массивтілігі, иық белдеуінің кеңдігі, сымбат және т.б.
Омыртқа жотасы – негізгі тірек қызметін атқарады. Зерттеу жұмыстары
сагитальді және фронтальді жазықтықтарда өткізіледі.
Түзу сызық пішінін келесі көрсеткіштер бойынша анықтайды:
а) иық деңгейі;
б) жауырындардың бір деңгейде орналасуы.
Көрсеткіштерді жазып алу қажет.
Сымбат – қалыпты жағдайда тұрған адамның үйреншікті қалпы. Ол омыртқа
жотасының пішініне, дене бұлшық етінің дамуы мен тонусына байланысты.
Сымбат түрлері:
а) дұрыс
б) бүкірейген
в) кифотикалық
г) лордотикалық
д) түзетілген
Қалыпты сымбат келесі белгілермен сипатталады:
1) Омыртқа жотасының сызығы шүйде сүйегі төмпешігінен бөсе
қатпарларына дейін созылған;
2) Тоқпан жіліктің бір деңгейде орналасуы;
3) Жауырындардың бір деңгейде орналасуы;
4) Дене және еркін бос төмен түскен қолдар қалыптастыратын бірдей
үшбұрыштармен (оң және сол жақтан).
Өз көрсеткіштерін жазып алу қажет.
2. Аяқ пішінін анықтау. Зерттелуші табандарын бірге қосып, түзу тік
тұрады.
N – тізе буындары жанасады,
Аяқтың О-тәрізді пішінінде – тізе буындары жанаспайды,
Аяқтың Х-тәрізді пішінінде – бір тізе буыны екіншісін жауып тұрады.
Көрсеткіштерді жазу қажет.
3. Дене тұрқы – дене бөлімдерінің мөлшерімен, пішінімен,
пропорциясымен және бір-біріне қатысты орналасуымен анықталады. Дене
тұрқына спорт түрі, қоршаған орта және басқа да факторлар әсер етеді.
Конституция – адамның ерекше дене тұрқы. М.В. Черноруцкий
конституцияның үш типін айырады:
1) гиперстениялық,
2) астениялық,
3) нормостениялық.
Гиперстениялық типте дененің көлденен мөлшерлері басым болады, басы
дөңгелек пішінді, беті кең, мойыны қысқа, қол-аяқтары қысқалау.
Астениялық типте дененің ұзына келген мөлшері басым болады, беті
ұзындау, ұзын және жіңішке мойын, ұзын әрі жалпақ көкірек клеткасы, жіңішке
қол-аяқтар, әлсіз дамыған бұлшық еттер жүйесі.
Нормастениялық типте – дене тұрқының пропорцианалдығы байқалады.
Көрсеткіштерді жазып алу.
2.2 Антропометрия (соматометрия)
Мақсаты: Негізі антропометриялық көрсеткіштермен танысу.
1. Дене тұрқының мықтылық көрсеткіші (Пинье бойынша) тұрған жағдайдағы
бойдың айырымымен және дене салмағы мен көкірек клеткасының шеңберінің
қосындысына тең болады
Х = Б – (Д + Ш)
мұндағы Х – индекс, Б – бойы (см);
Д – дене салмағы (кг);
Ш – дем шығарудағы көкірек клеткасының шеңбері (см).
Айырымы неғұрлым кіші болса, соғұрлым көрсеткіш жақсы.
Өз көрсеткіштерін жазып алу.
2. Омыртқа жотасының иілгіштігін (қозғалымын) анықтау.
Омыртқа жотасының белсенді және пасивті иілгіштігін айырады.
Зерттелуші орындықтың үстіне шығып, шамасы жеткенші алға және төмен қарай
иіледі (max), қол төмен созылған және шкала (линейка) бойынша көрсеткіш
анықталады. Бастапқы нүкте ретінде зерттелуші тұрған орындықтың жиегі
алынады.
Көрсеткіш 0 ден 10 см аралығында болса, онда омыртқа жотасының қалпты
иілгіштігі; 0 см дейін – пасивті иілгіштік және 10 см аса – белсенді
иілгіштік.
Өз көрсеткіштерін жазып алу.
3. 2.1 және 2.2 жұмыстарының нәтижесін дәптерге жазып, қорытынды
шығар.
№ 3 Тәжірибелік жұмыс. Жүрек-тамыр жүйесінің рекшелігі
3.1 Қан қысымын өлшеу
Мақсаты: адамның максимальді және миниамльді артериялық қан қысымы
мәнін анықтаудағы әдісімен таңысу.
Қажет жабдықтар: тонометр, фонендоскоп немесе стетоскоп.
Жұмыс барысы
Артериялық қан қысымын өлшеуде кеңінен таралған Рива-Роччи әдісі, оны
әрі дамытқан Коротков. Бұл әдіс арқылы иық артериясындағы максимальді және
миниамльді артериялық қан қысымы анықталады. Әдіс белгілі бір уақытта
артрияда қысқаннан кейін шетке қарай тарайтын дыбысты естуге негізделген.
1. Зерттелуші иығына созылмайтын матамен қапталған резінкелі манжетті
орналастырады, Манжетка резінкелі грушамен және монометрмен байланысқан.
2. Грушанын көмегімен білек артериясында тамыр соғысы жоғалғанға дейін
ауаны енгізеді (қысым систолалық қысымнан аздап жоғары). Содан кейін
грушанын бұрмдамасын сәл босатып манжеткадағы қысымды төмендетеді.
3. Фонендоскоптың көмегімен білек буын аймағында иық белдеуінде пайда
болған дыбысты естуге тырысады және сол уақытта манометрдің көрсеткішін
бақылап отырады. Дыбыстар манжеткадағы қысым систолалық деңгейден төмен
болған жағдайда пайда болады.
4. Тамыр соғысы жүректің систоласы кезінде қанның артерияға енгенінен
болады. Осы уақыттаға манометрдің көрсеткіші қанның систолалық артриялық
қан қысымына сәйкес келеді.
5. Қысымның әрі төмендеуі дыбыстың жоғалуына әкеледі. Дыбыстың
толығымен жоғалу сәті диасталық қан қысымына сәйкес келеді. Осы уақыттан
бастап манжеткадағы қысым артерияны қысым көрсете алмайды, сондықтан
дыбыстар естілмейді.
Адамда ірі артерияларындағы қалыпты систолалық қан қысымы 105-120
мм с.б.б. (қолқада 100-125 мм с.б.б.), ал диастолалық - 60-80 мм с.б.б.
Осындай әдіспен алынған мәліметтер нақты көрсеткіштен біршама
үлкенірек (максимальді қысым үшін 7-10%, минимальді қысым үшін 20-
25 %), өйткені манжеткадағы қысымның бір бөлігі артерияны қоршап жатқан
жұмсақ ұлпаларды қысуға жұмсалады. Әдістің нақтылығы 10-15 мм
с.б.б. құрайды.
Тапсырма: қалыпты және физикалық жүктеме кезінде иық артериясындағы
систолалық және диастолалық қан қысымын өлшендер. Қан қысымы мәніндегі
айырмашылықты түсіндіріндер. Өтілген жұмыс бойынша қорытынды шығарындар.
3.2 Тамыр соғысы бойынша жүрек цикілінің ұзақтылығын анықтау
Мақсаты: жүрек циклі ұзақтылығының өзгеріс ерекшеліктерімен танысу.
Қажет жабдықтар: секундомер.
Жұмыс барысы
2 минут ішінде әр 15 секунд сайын 5-6 рет тамыр соғысын санау керек.
Әр санағандағы жүрек циклінің ұзақтылығын анықтау (15 с жүрек соғысы санына
бөлу). Цикл ұзақтылығының орташа мәнін табу қажет.
1 минут ішінде жүрек соғысын сана. Бұл жағдайдағы жүрек циклінің
ұзақтылығы қандай болатындығын анықтау (60 с соғыс санына бөлу).
Тапсырма: Бірінші және екінші тәсілдермен есептелінген жүрек циклінің
ұзақтылығын салыстырындар. Нәтижесін дәптерге жазындар.
№ 4 Тәжірибелік жұмыс. Негізгі алмасуды анықтау. Тәуліктік рационды
құрастыру
Мақсаты: студенттерге арналған тамақ рационын құрудың принциптерімен
танысу.
Қажет жабдықтар: сіңірілетн заттар мөлшері және 100 г өнімдегі калорий
кестесі (О. П. Молчанова бойынша).
Жұмыс барысы
Азықтың 100 грамында ақуыздар, майлар, көмірсулар және калорияның
пайыздық құрамы келтірілген кестені пайдаланып рационды құрастыру.
Азықтық рационды құрастырғанда келесі жағдайларды екскеру қажет.
Азық рационының калориясы тәуліктік қуаттың шығымына, ал ақуыздар,
майлар және көмірсулар мөлшерінің ара-қатынасы нормативке сай келуі қажет:
1) Тәуліктік калорияның нормасы – 2500-3000 ккал;
2) Тәулігіне дене салмағының 1 кг шаққанда:
- ақуыздар — 2,5 г;
- майлар — 2,5 г;
- көмірсулар — 10-12 г қажет;
3) Рациондағы ақуыз, май және көмірсулардың ара-қатынасы 1:1:3(4);
4) Азық рационы төмендегідей бөлінуі керек:
- таңғы асқа 30-40 %;
- түскі асқа — 40-45 %;
- кешкі асқа — 15-20 %.
Ақуызға бай өнімдер (ет, балық, жұмыртқа) таңғы және түскі асқа, ал
кешкі асқа сүт-өсімдік тағамдарын пайдаланған жөн. Кем дегенде ақуыздардың
13 бөлігі ағзаға жануартекті ақуыз түрінде түсуі қажет. Осылармен қатар
азық рационына дәрумендер, минералды тұздар мен су енуі керек.
Тапсырма: Нормативтерге сай меню құрастырып, 4.1 кестені толтыр.
Кесте 4.1 – Тәуліктік рационды құрастыру
ТамақтануТағам Масса, Алынған өнімдегі Құнарлығы
мерзімі атаулары г мөлшерлері, г , ккал
ақуыз май
Қара бидай наны 5,5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы
Павлодар мемлекеттік университеті
Биология - химиялық факультеті
Жалпы биология кафедрасы
ВАЛЕОЛОГИЯ
барлық мамандықтар бойынша оқитын студенттерге
тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар
Павлодар
УДК 613(07)
ББК 51.204.0я7
В 15
С. Торайғыров атындағы ПМУ, биология-химиялық факультеті, Жалпы
биология кафедрасының отырысында ұсынылды
Рецензенттер: биология ғылымдарының докторы, профессор
Исимбеков Ж.М.
биология ғылымдарының кандидаты, доцент
Даржұман Г.Қ.
Құрастырушылар: Гниденко Е.Н., Нұрғожин Р.Ж.
В 15 Валеология: барлық мамандықтар бойыныша оқитын
студенттерге тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік
нұсқаулар құраст. Е.Н. Гниденко., Р.Ж. Нұрғожин – Павлодар,
2007. – 20 с.
Тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік нұсқаулар
С.Торайғыров атындағы ПМУ-дің Валеология пәнін оқитын барлық
мамандықтардың 1 курс студенттеріне арналған. Әдістемелік нұсқауда пәннің
негізгі тақырыптары бойынша тәжірибелік тапсырмаларды орындауға ұсыныстар
келтірілген. Тапсырмалар студенттер алған білімдерін тереңдетуге және
пәнді меңгерудегі тәжірибелік дағдыны қалыптастыруға мүмкіндік береді.
ББК 51.204.0я7
© Гниденко Е.Н., Нұрғожин Р.Ж., 2007
© С. Торайғыров
атындағы Павлодар
мемлекеттік
университеті, 2007
Кіріспе
Алғаш рет валеология термині ХХ ғасырдың 80 жылдары медицина
ғылымдарының докторы, фармаколог И.И. Брехманның еңбектерінде келтірілген.
Валеология (Valeo – денсаулық, logos – ғылым) – адамның денсаулығы,
оны сақтау мен қалыптастыру заңдылықтарын, тәсілдері мен механизмін,
сонымен қатар нығайту мен қалпына келтіру жағдайларын зерттейтін ғылым.
Валеология пәнінің зерттеу объектісі - адам болып табылады. Адам
ағзасының анатомиялық, физиологиялық, қорғау-бейімдеушілік механизмдерін
және бейімделу механизмін білу. Адам қоғамның элементі ретінде, сонымен
қатар этикалық және эстетикалық принциптердің дара тасымалдаушысы ретінде
қарастырылады. Осындай ерекшеліктер адамның негізгі қасиеті – денсаулықты
сипаттауға мүмкіндік береді. Денсаулық – толық психикалық, физикалық және
әлеуметтік саулық, ол адамның жоғары жұмыскерлікті, ауруларға деген
тұрақтылық, өзінің сезімдері мен ойларын және денсаулығын басқара
алатындығы.
Пәнді оқытудағы негізгі мақсат болашақ мамандарды өз және
қоршағандарының денсаулығына қамқорлық жасаудың теориялық білім мен
тәжірибелік дағдыландыру, салауатты өмір салтын ұстануға үйрету болып
табылады.
Сонымен, тәжірибелік сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау дәрістік
сабақтарда алған білімдерді меңгеріп, бекітуге және өздік оқумен Таким
образом, методические указания к практическим занятиям позволяют усвоить и
закрепить полученные знания на лекционных занятиях и в результате
самостоятельного изучения, а также получить практические навыки в освоении
дисциплины Валеология.
Практические работы следует выполнять в отдельных тетрадях,
придерживаясь основных требований по оформлению (указывая тему, цель,
оборудование, ход работы и вывод). Особое внимание следует обратить на
формулировку вывода, в котором необходимо обобщить и обосновать полученные
результаты, содержащиеся в работе.
№ 1 Тәжірибелік жұмыс. Физикалық денсаулық жағдайын анықтау
1.1 Салмақ және бой ұзындығы арақатысының бағасы (соматикалық
компанент)
Мақсаты: Жеке тұлғалық салмақ-бой ұзындығы арақатысы ерекшелігін
анықтау.
Қажет жабдықтар: таразы, бой өлшегіш, дененің максимальды салмағын
есептеуге арналған кесте.
Жұмыс барысы
1. Кесте №1 пайдалана отырып, дененің қажетті максимальды салмағын
анықтау (ДҚМС).
Өз көрсеткіштерін жазып алу:
а) жасы
б) бой ұзындығы
в) жынысы
ДҚМС = [ ] кг
2. Төмендегі формула арқылы дененің қалыпты салмағын анықтау:
N салмақ (кг) = бой ұзындығы (см) – 100
N = [ ] кг
3. Формула бойынша қажетті дене салмағын анықтау (ҚДС) (Брок индексі):
Ер адамдарға [Бой ұзындығы (см)*42,54 - 128]* 0,453
Әйел адамдарға [Бой ұзындығы (см)*3,52,54 - 108]* 0,453
ҚДС = [ ] кг
4. ҚДС-нің орташа мәнін есептеу және нақты дене салмағымен салыстыру.
Егер нақты дене салмағы қажетті салмақтан артса, онда артық салмақ
денсаулыққа қатерлі фактор болып саналады.
Нақты дене салмағының қажетті салмақтан ауытқу шамасына қарай
семірудің төрт дәрежесін ажыратады.
15-29% артса - I дәрежелі семіру;
30-49% артса – II дәрежелі семіру;
50-100% артса – III дәрежелі семіру;
100% аса артса – IV дәпежелі семіру.
1.2 Денсаулық жағдайын қалыпты және жүктеме кезінде бағалау
(физиологиялық көзқарас)
Мақсаты: Жеке тұлғалық физикалық денсаулықтын қалыпты және жүктеме
кезінде анықтау.
Қажет жабдықтар: секундомер.
Жұмыс барысы
1. Тыныштық жағдайында 15 секунд ішінде жүрек соғысы жиілігін есептеп,
оны төртке көбейту қажет. Бұл 1 минут ішіндегі жүрек соғысының жиілігі
(ЖСЖ).
ЖСЖ (қалып) = [ ] соғысымин
2. Жүктемелік жағдайды Мартине сынамасы арқылы өткізеді. Ол үшін 30
секунд ішінде 20 рет отырып тұру қажет. Сынама аяқталғаннан кейін дереу
жүрек соғысын есептеп, көрсеткішін жазып алу қажет.:
ЖСЖ (жүктеме) = [ ] соғысымин
3. Сынама нәтижесі физикалық жұмыскерлікті бағалауға мүмкіндік береді
және жүктемеге деген жүрек-тамыр жүйесінің жауапты реакция типін анықтайды.
Физикалық жұмыскерлік жүктемеден кейінгі жүрек соғысының өсуімен анықталады
және бастапқы көрсеткіштен пайыздық арақатынаста көрсетіледі.
ЖСЖ 25% өссе - өте жақсы физикалық жұмыскерлік;
ЖСЖ 25-50% артса – жақсы физикалық жұмыскерлік;
ЖСЖ 50-75% артса – қанағаттанарлық физикалық жұмыскерлік;
ЖСЖ 75% артық болса – нашар физикалық жұмыскерлік.
4. 1.1 және 1.2 жұмыстарының нәтижесін дәптерге жазып, қорытынды
шығар.
Кесте 1.1 – Максимальді дене салмағын есептеу.
Бойы Жынысы - ер. Бойы Жынысы - әйел.
16-18 жас 19-21 жас 16-20 жас 19-21 жас
152 51,3 53,1 152 48,9 51,0
154 53,4 55,3 154 51,6 53,0
156 56,7 58,5 156 53,2 55,8
158 59,5 61,2 158 56,1 58,1
160 60,4 62,9 160 58,7 59,8
162 63,2 64,6 162 60,8 61,6
164 64,9 67,3 164 62,3 63,6
166 66,5 68,8 166 64,4 65,2
168 69,8 70,8 168 65,8 68,5
170 71,3 72,7 170 67,3 69,2
172 73,4 74,2 172 68,8 72,8
174 77,8 77,5 174 70,9 74,3
176 78,9 80,8 176 72,4 76,8
178 79,2 83,0 178 74,7 78,2
180 82,1 85,1 180 76,6 80,9
182 84,3 87,2 182 78,9 83,3
184 86,5 89,1 184 81,4 85,5
186 88,8 93,1 186 83,5 89,2
188 90,2 95,8 188 86,8 91,8
190 92,7 97,1 190 89,2 92,3
192 94,6 98,6 192 91,4 93,6
194 96,3 99,4 194 93,3 94,8
№ 2 Тәжірибелік жұмыс. Физикалық дамудың негізгі көрсеткіштерін
анықтау
2.1 Сыртқы бақылау (соматоскопия)
Мақсаты: Сыртқы бақылаудың негізгі көрсеткіштерімен таңысу.
Қажет жабдықтар: ростомер, сантиметрлік рулетка.
Жұмыс барысы
1. Тірек-қимыл аппаратының (ТҚА) жалпы сыртқы жағдайы бейне бойынша
бағаланады: массивтілігі, иық белдеуінің кеңдігі, сымбат және т.б.
Омыртқа жотасы – негізгі тірек қызметін атқарады. Зерттеу жұмыстары
сагитальді және фронтальді жазықтықтарда өткізіледі.
Түзу сызық пішінін келесі көрсеткіштер бойынша анықтайды:
а) иық деңгейі;
б) жауырындардың бір деңгейде орналасуы.
Көрсеткіштерді жазып алу қажет.
Сымбат – қалыпты жағдайда тұрған адамның үйреншікті қалпы. Ол омыртқа
жотасының пішініне, дене бұлшық етінің дамуы мен тонусына байланысты.
Сымбат түрлері:
а) дұрыс
б) бүкірейген
в) кифотикалық
г) лордотикалық
д) түзетілген
Қалыпты сымбат келесі белгілермен сипатталады:
1) Омыртқа жотасының сызығы шүйде сүйегі төмпешігінен бөсе
қатпарларына дейін созылған;
2) Тоқпан жіліктің бір деңгейде орналасуы;
3) Жауырындардың бір деңгейде орналасуы;
4) Дене және еркін бос төмен түскен қолдар қалыптастыратын бірдей
үшбұрыштармен (оң және сол жақтан).
Өз көрсеткіштерін жазып алу қажет.
2. Аяқ пішінін анықтау. Зерттелуші табандарын бірге қосып, түзу тік
тұрады.
N – тізе буындары жанасады,
Аяқтың О-тәрізді пішінінде – тізе буындары жанаспайды,
Аяқтың Х-тәрізді пішінінде – бір тізе буыны екіншісін жауып тұрады.
Көрсеткіштерді жазу қажет.
3. Дене тұрқы – дене бөлімдерінің мөлшерімен, пішінімен,
пропорциясымен және бір-біріне қатысты орналасуымен анықталады. Дене
тұрқына спорт түрі, қоршаған орта және басқа да факторлар әсер етеді.
Конституция – адамның ерекше дене тұрқы. М.В. Черноруцкий
конституцияның үш типін айырады:
1) гиперстениялық,
2) астениялық,
3) нормостениялық.
Гиперстениялық типте дененің көлденен мөлшерлері басым болады, басы
дөңгелек пішінді, беті кең, мойыны қысқа, қол-аяқтары қысқалау.
Астениялық типте дененің ұзына келген мөлшері басым болады, беті
ұзындау, ұзын және жіңішке мойын, ұзын әрі жалпақ көкірек клеткасы, жіңішке
қол-аяқтар, әлсіз дамыған бұлшық еттер жүйесі.
Нормастениялық типте – дене тұрқының пропорцианалдығы байқалады.
Көрсеткіштерді жазып алу.
2.2 Антропометрия (соматометрия)
Мақсаты: Негізі антропометриялық көрсеткіштермен танысу.
1. Дене тұрқының мықтылық көрсеткіші (Пинье бойынша) тұрған жағдайдағы
бойдың айырымымен және дене салмағы мен көкірек клеткасының шеңберінің
қосындысына тең болады
Х = Б – (Д + Ш)
мұндағы Х – индекс, Б – бойы (см);
Д – дене салмағы (кг);
Ш – дем шығарудағы көкірек клеткасының шеңбері (см).
Айырымы неғұрлым кіші болса, соғұрлым көрсеткіш жақсы.
Өз көрсеткіштерін жазып алу.
2. Омыртқа жотасының иілгіштігін (қозғалымын) анықтау.
Омыртқа жотасының белсенді және пасивті иілгіштігін айырады.
Зерттелуші орындықтың үстіне шығып, шамасы жеткенші алға және төмен қарай
иіледі (max), қол төмен созылған және шкала (линейка) бойынша көрсеткіш
анықталады. Бастапқы нүкте ретінде зерттелуші тұрған орындықтың жиегі
алынады.
Көрсеткіш 0 ден 10 см аралығында болса, онда омыртқа жотасының қалпты
иілгіштігі; 0 см дейін – пасивті иілгіштік және 10 см аса – белсенді
иілгіштік.
Өз көрсеткіштерін жазып алу.
3. 2.1 және 2.2 жұмыстарының нәтижесін дәптерге жазып, қорытынды
шығар.
№ 3 Тәжірибелік жұмыс. Жүрек-тамыр жүйесінің рекшелігі
3.1 Қан қысымын өлшеу
Мақсаты: адамның максимальді және миниамльді артериялық қан қысымы
мәнін анықтаудағы әдісімен таңысу.
Қажет жабдықтар: тонометр, фонендоскоп немесе стетоскоп.
Жұмыс барысы
Артериялық қан қысымын өлшеуде кеңінен таралған Рива-Роччи әдісі, оны
әрі дамытқан Коротков. Бұл әдіс арқылы иық артериясындағы максимальді және
миниамльді артериялық қан қысымы анықталады. Әдіс белгілі бір уақытта
артрияда қысқаннан кейін шетке қарай тарайтын дыбысты естуге негізделген.
1. Зерттелуші иығына созылмайтын матамен қапталған резінкелі манжетті
орналастырады, Манжетка резінкелі грушамен және монометрмен байланысқан.
2. Грушанын көмегімен білек артериясында тамыр соғысы жоғалғанға дейін
ауаны енгізеді (қысым систолалық қысымнан аздап жоғары). Содан кейін
грушанын бұрмдамасын сәл босатып манжеткадағы қысымды төмендетеді.
3. Фонендоскоптың көмегімен білек буын аймағында иық белдеуінде пайда
болған дыбысты естуге тырысады және сол уақытта манометрдің көрсеткішін
бақылап отырады. Дыбыстар манжеткадағы қысым систолалық деңгейден төмен
болған жағдайда пайда болады.
4. Тамыр соғысы жүректің систоласы кезінде қанның артерияға енгенінен
болады. Осы уақыттаға манометрдің көрсеткіші қанның систолалық артриялық
қан қысымына сәйкес келеді.
5. Қысымның әрі төмендеуі дыбыстың жоғалуына әкеледі. Дыбыстың
толығымен жоғалу сәті диасталық қан қысымына сәйкес келеді. Осы уақыттан
бастап манжеткадағы қысым артерияны қысым көрсете алмайды, сондықтан
дыбыстар естілмейді.
Адамда ірі артерияларындағы қалыпты систолалық қан қысымы 105-120
мм с.б.б. (қолқада 100-125 мм с.б.б.), ал диастолалық - 60-80 мм с.б.б.
Осындай әдіспен алынған мәліметтер нақты көрсеткіштен біршама
үлкенірек (максимальді қысым үшін 7-10%, минимальді қысым үшін 20-
25 %), өйткені манжеткадағы қысымның бір бөлігі артерияны қоршап жатқан
жұмсақ ұлпаларды қысуға жұмсалады. Әдістің нақтылығы 10-15 мм
с.б.б. құрайды.
Тапсырма: қалыпты және физикалық жүктеме кезінде иық артериясындағы
систолалық және диастолалық қан қысымын өлшендер. Қан қысымы мәніндегі
айырмашылықты түсіндіріндер. Өтілген жұмыс бойынша қорытынды шығарындар.
3.2 Тамыр соғысы бойынша жүрек цикілінің ұзақтылығын анықтау
Мақсаты: жүрек циклі ұзақтылығының өзгеріс ерекшеліктерімен танысу.
Қажет жабдықтар: секундомер.
Жұмыс барысы
2 минут ішінде әр 15 секунд сайын 5-6 рет тамыр соғысын санау керек.
Әр санағандағы жүрек циклінің ұзақтылығын анықтау (15 с жүрек соғысы санына
бөлу). Цикл ұзақтылығының орташа мәнін табу қажет.
1 минут ішінде жүрек соғысын сана. Бұл жағдайдағы жүрек циклінің
ұзақтылығы қандай болатындығын анықтау (60 с соғыс санына бөлу).
Тапсырма: Бірінші және екінші тәсілдермен есептелінген жүрек циклінің
ұзақтылығын салыстырындар. Нәтижесін дәптерге жазындар.
№ 4 Тәжірибелік жұмыс. Негізгі алмасуды анықтау. Тәуліктік рационды
құрастыру
Мақсаты: студенттерге арналған тамақ рационын құрудың принциптерімен
танысу.
Қажет жабдықтар: сіңірілетн заттар мөлшері және 100 г өнімдегі калорий
кестесі (О. П. Молчанова бойынша).
Жұмыс барысы
Азықтың 100 грамында ақуыздар, майлар, көмірсулар және калорияның
пайыздық құрамы келтірілген кестені пайдаланып рационды құрастыру.
Азықтық рационды құрастырғанда келесі жағдайларды екскеру қажет.
Азық рационының калориясы тәуліктік қуаттың шығымына, ал ақуыздар,
майлар және көмірсулар мөлшерінің ара-қатынасы нормативке сай келуі қажет:
1) Тәуліктік калорияның нормасы – 2500-3000 ккал;
2) Тәулігіне дене салмағының 1 кг шаққанда:
- ақуыздар — 2,5 г;
- майлар — 2,5 г;
- көмірсулар — 10-12 г қажет;
3) Рациондағы ақуыз, май және көмірсулардың ара-қатынасы 1:1:3(4);
4) Азық рационы төмендегідей бөлінуі керек:
- таңғы асқа 30-40 %;
- түскі асқа — 40-45 %;
- кешкі асқа — 15-20 %.
Ақуызға бай өнімдер (ет, балық, жұмыртқа) таңғы және түскі асқа, ал
кешкі асқа сүт-өсімдік тағамдарын пайдаланған жөн. Кем дегенде ақуыздардың
13 бөлігі ағзаға жануартекті ақуыз түрінде түсуі қажет. Осылармен қатар
азық рационына дәрумендер, минералды тұздар мен су енуі керек.
Тапсырма: Нормативтерге сай меню құрастырып, 4.1 кестені толтыр.
Кесте 4.1 – Тәуліктік рационды құрастыру
ТамақтануТағам Масса, Алынған өнімдегі Құнарлығы
мерзімі атаулары г мөлшерлері, г , ккал
ақуыз май
Қара бидай наны 5,5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz