Аудармадағы аударылмайтын сөздер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Аударматанудағы лексико.семантикалық барабарлық (эквиваленттілік)
1.1 Көркем аударма жалпы аударманың негізгі бөлігі ретінде ... ... ... ..6
1.2 Аударматанудағы барабарлық (эквиваленттілік) мәселелері ... ... .15
1.3 Реалия сөздер мәдени белгілер ретінде және оларды аудару мәселелері ... ... ... ... ...22
2 Қазақ тіліндегі «Нибелунгтер туралы хикая» тіларалық және мәдениетаралық коммуникация ретінде
2.1 «Нибелунгтер туралы хикая»: қысқаша мазмұны және «аудармада аударылмайтын» сөздер ... ..34
3 Көркем шығармадағы реалия сөздерді аудару.38
Практикалық тапсырмалар ... ... ... ... ... ... .43
Студенттердің теориялық білімін тексеруге арналған тапсырмалар...57
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ...69
Мазмұны ... ... ... ... ... ..70
1 Аударматанудағы лексико.семантикалық барабарлық (эквиваленттілік)
1.1 Көркем аударма жалпы аударманың негізгі бөлігі ретінде ... ... ... ..6
1.2 Аударматанудағы барабарлық (эквиваленттілік) мәселелері ... ... .15
1.3 Реалия сөздер мәдени белгілер ретінде және оларды аудару мәселелері ... ... ... ... ...22
2 Қазақ тіліндегі «Нибелунгтер туралы хикая» тіларалық және мәдениетаралық коммуникация ретінде
2.1 «Нибелунгтер туралы хикая»: қысқаша мазмұны және «аудармада аударылмайтын» сөздер ... ..34
3 Көркем шығармадағы реалия сөздерді аудару.38
Практикалық тапсырмалар ... ... ... ... ... ... .43
Студенттердің теориялық білімін тексеруге арналған тапсырмалар...57
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .67
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ...69
Мазмұны ... ... ... ... ... ..70
Соңғы жылдары тіларалық және мәдениетаралық қарым-қатынас мәселелері өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Шетел тілдерін оқытудың қазіргі әдістемесі шетел тілін зерделеумен бірге зерделенетін тіл елінің мәдениетін бірге үйлестіре отырып оқытуды болжайды. Кейінгі кездері тілді тану мен лингводидактика саласында лингвоелтану сияқты сала кең дамыды.
Тілдердің салыстырмалы талдауы арқылы біз ана тілінің заңдылықтарын, сөздердің функционалды ерекшеліктерін тереңдеп ұға аламыз. Сонымен қатар басқа тілдің құрылымын түсініп, тілдің идиоэтникалық ерекшеліктерін де ажыратамыз.
Әр түрлі тілдердегі сөз бірліктерін салыстырмалы түрде зерттегенде, аудармаға көңіл бөлмей зерттеу жұмысын жүргізе алмаймыз. Аударматануда әлі де көптеген шешілмеген мәселелер баршылық. «Қалай аудару керек?» деген сұраққа жауап іздеген кезде, зерттеушілер әр түрлі аударма объектілеріне назар аударады. Әрине, дәлме-дәл аударма жасау мүмкін емес. Бұл тілдердің грамматикасына, сөздік қорына және сол тілдердегі мәдени айырмашылықтарға байланысты. Мәдени айырмашылықтар аудару жолдарына, нәтижелеріне үлкен ықпал етеді.
Аударматанудың негізгі мәселелеріне тіларалық эквиваленттілік, эквиваленттілік және барабарлық, заңға сыйымды лайықтылық теориясы, эквивалентсіз лексиканы аудару және тағы сол сияқты мәселелер (В. С. Виноградов, Г. И. Исина, В. Н. Комиссаров, С. С. Прокопович, Л. К. Латышев, Я. И. Рецкер, А. Д. Швейцер және т.б.) жатады.
Аудармашылар тіл бірліктерінің прагматикалық аспектілеріне (негізінен лексикалық және фразеологиялық) үлкен назар аударады. Барабар аудармада ұлттық-тарихи, мәдени-тұрмыстық, идеологиялық факторлар мәтінде (ауызша немесе жазбаша) маңызды орын алып, лексикалық бірліктерінде із қалдырады. Осыған байланысты басты назарды аудармашының біліміне аудару қажет (О. С. Ахманова, Е. М. Верещагин, В. С. Виноградов, С. И. Влахов, Т. Г. Грушевицкая, И. В. Гюббернет, В. Г. Зусман, В. Г. Костомаров, В. Д. Попков, С. Г. Тер-Минасова., С. П. Флорин).
Тілдердің салыстырмалы талдауы арқылы біз ана тілінің заңдылықтарын, сөздердің функционалды ерекшеліктерін тереңдеп ұға аламыз. Сонымен қатар басқа тілдің құрылымын түсініп, тілдің идиоэтникалық ерекшеліктерін де ажыратамыз.
Әр түрлі тілдердегі сөз бірліктерін салыстырмалы түрде зерттегенде, аудармаға көңіл бөлмей зерттеу жұмысын жүргізе алмаймыз. Аударматануда әлі де көптеген шешілмеген мәселелер баршылық. «Қалай аудару керек?» деген сұраққа жауап іздеген кезде, зерттеушілер әр түрлі аударма объектілеріне назар аударады. Әрине, дәлме-дәл аударма жасау мүмкін емес. Бұл тілдердің грамматикасына, сөздік қорына және сол тілдердегі мәдени айырмашылықтарға байланысты. Мәдени айырмашылықтар аудару жолдарына, нәтижелеріне үлкен ықпал етеді.
Аударматанудың негізгі мәселелеріне тіларалық эквиваленттілік, эквиваленттілік және барабарлық, заңға сыйымды лайықтылық теориясы, эквивалентсіз лексиканы аудару және тағы сол сияқты мәселелер (В. С. Виноградов, Г. И. Исина, В. Н. Комиссаров, С. С. Прокопович, Л. К. Латышев, Я. И. Рецкер, А. Д. Швейцер және т.б.) жатады.
Аудармашылар тіл бірліктерінің прагматикалық аспектілеріне (негізінен лексикалық және фразеологиялық) үлкен назар аударады. Барабар аудармада ұлттық-тарихи, мәдени-тұрмыстық, идеологиялық факторлар мәтінде (ауызша немесе жазбаша) маңызды орын алып, лексикалық бірліктерінде із қалдырады. Осыған байланысты басты назарды аудармашының біліміне аудару қажет (О. С. Ахманова, Е. М. Верещагин, В. С. Виноградов, С. И. Влахов, Т. Г. Грушевицкая, И. В. Гюббернет, В. Г. Зусман, В. Г. Костомаров, В. Д. Попков, С. Г. Тер-Минасова., С. П. Флорин).
1 Меликян А. Перевод как система доязыковых различий // Комментарии. – М. ; СПб. : 1997. – № 11. – С. 69 – 87.
2 Комиссаров В. Н. Лингвистика перевода. – М. : Международные отношения, 1980. – 166 с.
3 Копанев П. И., Беер Ф. Теория и практика письменного перевода. – Минск: Вышейшая школа, 1986. – 295 с.
4 Роганова З. Е. Перевод с русского языка на немецкий. – М. : Высшая школа, 1971. – 208 с.
5 Зусман В. Г. Межкультурная коммуникация / под ред. Зусмана В. Г. – Нижний Новгород, 2001. – 320 с.
6 Barchudarow L. Sprache und Übersetzung. – M. : Progreß, 1979. – 262 s.
7 Виноградов В. С. Введение в переводоведение (общие и лексические вопросы). – М. : PAO, 2001. – 224 с.
8 Сабитова М. Т., Исина Г. И. Теория перевода (на немецком языке). – Алматы : Казахстан, 1995. – 149 с.
9 Федоров А. В. Основы общей теории перевода (лингвистические проблемы): Учеб. пособие. – Изд. 5-е. – М. ; СПб. : 2002. – 416 с.
10 Латышев Л. К. Перевод: проблемы теории, практики и методики преподавания. – М. : Просвещение, 1988. – 160 с.
11 Лингвистический энциклопедический словарь / Гл. ред. В. Н. Ярцева. – 2-е изд., дополненное. – М. : Большая Российская энциклопедия, 2002. – 709 с.
12 Попова Е. А. Художественный текст в процессе литературной коммуникации // Русский язык в школе. – М.; СПб. : 2002. – №6. – С. 68 – 72.
13 Швейцер А. Д. Теория перевода : статус, проблемы, аспекты. – М. : Наука, 1988. – 215 с.
14 Диодимидова А. Русский Фауст : Когнитивные особенности переводческих трансформаций смысловой структуры оригинала // Русистика в СНГ / Отв. pед. Л. А. Вербицкая, В. Г. Костомаров – СПб. : Златоуст, 2002. – С. 15 – 30.
15 Комиссаров В. Н. Общая теория перевода : – М. : Учебное пособие, 1999. – 336 с.
16 Гачечиладзе Г. Художественный перевод. – М. : Наука, 1999. – С. 115 – 136.
17 Смирнов А. А. Литературная энциклопедия. – М., 1934. – Т. 8. – С. 526 – 531.
18 Кашкин И. А. Теория перевода. – СПб. : 1997. – 378 с.
19 Федоров А. В. Основы общей теории перевода. – М. : Высшая школа, 1983. – 400 с.
20 Якобсон Р. О лингвистических аспектах перевода // Комментарии. – СПб. : 1959. – №11. – С. 176.
21 Ожегов С. И. Толковый словарь русского языка. – М. : Просвещение, около 50000 слов – 1984. – 1080 с.
22 Утробина А. А. Основы теории перевода. Конспект лекций. – М. : Приор-издат, 2006. – 144 с.
23 Latzschew L. K. Übersetzungslehre in Wort und Beispiel : Курс перевода (Эквивалентность перевода и способы ее достижения). – М. : Междунар. отношения, 1981. – 362 с.
24 Рецкер Я. И. Теория перевода и переводоведческая практика. – М. : Междунар. отношения, 1974. – 216 с.
25 Клаус Г. Сила слова. – М. : Прогресс, 1967. – 236 с.
26 Абдрахманова С. Өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы / Автореферат – Алматы : М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты, 2007. – 47 б.
27 Кушанова Ж. О. Казахско-русско-немецкий художественные переводы / Автореферат – Астана : Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, 2006. – 28 с.
28 Влахов С. И., Флорин С. П. Непереводимое в переводе. – М. : Наука, 1986. – 348 с.
29 Нелюбин Л. Л. Толковый переводческий словарь. – М. : Просвещение, 2003. – 320 с.
30 Сорокин Ю. А., Морковина И. Ю. Лингвокультурология. – М. : Издательский центр «Академия», 2001. – 208 с.
31 Телия В. Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. – М. : Наука, 1986. – 248 с.
32 Виноградов В. В. О некоторых вопросах русской исторической лексикологии // Виноградов В. В. Избранные труды. Лексикология и лексикография. – М. : 1977. – 630 с.
33 Зеленецкий А. Л., Новожилов О. В. Теория немецкого языкознания. – М. : «Академия», 2003. – 400 с.
34 Верещагин Е. М., Костомаров В. Г. Язык и культура. – М., 1973. – 233 с.
35 Гак В. Г. Сопостовительные исследования и переводческий анализ // Тетради переводчика. –М. ; СПб. : 1976. – № 16. – С. 11 – 21.
36 Аханов Р. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы : «Мектеп» Баспасы, 1965. – 600 б.
37 Маслова В. А. Лингвокультурология. – М. : Издательский центр «Академия», 2001. – 208 с.
38 Виноградов В. В. Основные типы лексического значения слова. – М., 1977. – 324 с.
39 Чудаева С. Т. Лингвокультурологические аспекты перевода художественного текста (на материале произведений Андреева) // Актуальные проблемы теории и практики перевода в контексте современности. – Алматы : Дайк – Пресс, 2000. – С. 149 – 154.
40 Тер-Минасова С. Г. Язык и межкультурная коммуникация. – М. : Слово / Slovo, 2000. – 624 с.
41 «Das Nibelungenlied» nach dem Text von Karl Bartsch und Helmut de Boor ins Neuhochdeutsche übersetzt und kommentiert von Siegfried Grosse. – Stuttgart : Philipp Reclam jun., 1991. – 1000 S.
42 Корнеева Ю. Песнь о Нибелунгах. – М. : Всемирная литература, 1991. – С. 359 – 568.
43 А.Қ. Қалиева, Х. Б. Мағзұмов. Нибелунгтер туралы хикая. – Павлодар : С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2005. – 746 б.
44 Лингвистический энциклопедический словарь / Гл. ред. В. Н. Ярцева. – 2-е изд., дополненное. – М. : Большая Российская энциклопедия, 2002. – 709 с.
45 Gerhard Wahrig. Wahrig. Deutsches Wörterbuch. – München : Bertelsmann Lexicon Verlag GMBH, Gütersloh, 1991. – 1493 S.
46 Советский энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. – 2-е изд. – М. : Сов. Энциклопедия, 1982. – 1600 с.
47 Duden Etymologie, Herkunftswörterbuch der deutschen Sprache. – Mannheim : Leipzig & Dudenverlag, 1989. – 1203 S.
48 Лейн К., Мальцева Д. Г. Толковый немецко-русский словарь. – М. : Русский язык, 2000. – 1040 с.
49 Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. – М. : Школа «Языки русской культуры», 1997. – 824 с.
50 Орысша–қазақша сөздік: 70000 слов / Под редакцией Н. Т. Сауранбаева, Г. Г. Мусабаева, Ш. Ш. Сарыбаева, третье изд., перераб. и дополн. – Алматы : Дайк – Пресс, 2005. – 1152 с.
51 Большой немецко–русский словарь. – М. : Русский язык медиа, 90000 слов и 200000 словосочетаний – 2004. – 1039 с.
52 Орфографиялық сөздік / Құраст. : Н.Уәлиұлы, А. Фазылжанова, Қ. Күдеринова, Ғ. Әнес. – Алматы : Тіл білімі институты, 2007. – 480 б.
53 Махмудов Х., Мұсабаев Ғ. Қазақша–орысша сөздік.– Алматы: Каз. сов. энцикл., 90000 сөз - 1988 – 912 с.
54 Русско–казахский словарь / Под общей редакцией Г. Г. Мусабаева. – Алма-Ата : Главная редакция Казахской советской энциклопедии, 65000 слов – 1978. – Т. І (А – О) – 575 с., Т. ІІ (О – Я) – 589 с.
55 Қазақ тілінің сөздігі / жалпы ред. басқарған Т. Жанұзақов. – Алматы : Дайк – Пресс, 50 мыңға жуық сөз бен сөз тіркестері – 1999. – 776 б.
56 Хорнби А. С. Толковый словарь современного английского языка для продвинутого этапа : специальное издание для СССР, 50000 слов – 1982. – Т. І (А – L) – 544 с.
57 Хорнби А. С. Толковый словарь современного английского языка для продвинутого этапа : специальное издание для СССР, 50000 слов - 1982. – Т. ІІ (М – Z) – 528 с.
58 Deutsch-Russisches Wörterbuch. – Berlin : Akademie – Verlag, 100000 Wörter – T. I – 1076 s .
59 Deutsch-Russisches Wörterbuch. – Berlin : Akademie – Verlag, 100000 Wörter – T. II – 1177 s.
60 Random House Webster’s College Dictionary. – New York: Random House, 1997 – 1535 p.
61 Webster’s Collegiate Dictionary. – Springfield : G&C Merriam Co., Publishers, 1947. – 1275 p.
62 Schippan T. Lexikologie der Deutschen Gegenwartssprache. – Leipzig, 1984. – 198 s.
63 Большой англо-русско-английский общелексический словарь. Lingvo 11.0 [Электронная версия]. – Электронный ресурс. - М. : 1С, 2005. – 1 электрон. опт. диск (СD/ROM) + открытка (1 л). – (Интерактивный мир).
64 Encyclopedia Britannica 2004 [Электронная версия]. – Электронный ресурс. – М. : Новый диск, 2004. – 1 электрон. опт. диск (СD/ROM) + открытка (1 л). – (Интерактивный мир).
65 Есенберлин І., Көшпенділер : Тарихи трилогия. – Алматы : «Көшпенділер» баспасы, 2006 – 912 б.
66 Yesenberlin I. The Nomads/ Translated by Oleg Chorakaev – Almaty : The Ilyas Esenberlin foundation, 2000. – 560 p.
67 Есенберлин И. Кочевники Перевод с казахского М. Симашко. – Алма-Ата : Жазушы, 1986 – 224 с.
2 Комиссаров В. Н. Лингвистика перевода. – М. : Международные отношения, 1980. – 166 с.
3 Копанев П. И., Беер Ф. Теория и практика письменного перевода. – Минск: Вышейшая школа, 1986. – 295 с.
4 Роганова З. Е. Перевод с русского языка на немецкий. – М. : Высшая школа, 1971. – 208 с.
5 Зусман В. Г. Межкультурная коммуникация / под ред. Зусмана В. Г. – Нижний Новгород, 2001. – 320 с.
6 Barchudarow L. Sprache und Übersetzung. – M. : Progreß, 1979. – 262 s.
7 Виноградов В. С. Введение в переводоведение (общие и лексические вопросы). – М. : PAO, 2001. – 224 с.
8 Сабитова М. Т., Исина Г. И. Теория перевода (на немецком языке). – Алматы : Казахстан, 1995. – 149 с.
9 Федоров А. В. Основы общей теории перевода (лингвистические проблемы): Учеб. пособие. – Изд. 5-е. – М. ; СПб. : 2002. – 416 с.
10 Латышев Л. К. Перевод: проблемы теории, практики и методики преподавания. – М. : Просвещение, 1988. – 160 с.
11 Лингвистический энциклопедический словарь / Гл. ред. В. Н. Ярцева. – 2-е изд., дополненное. – М. : Большая Российская энциклопедия, 2002. – 709 с.
12 Попова Е. А. Художественный текст в процессе литературной коммуникации // Русский язык в школе. – М.; СПб. : 2002. – №6. – С. 68 – 72.
13 Швейцер А. Д. Теория перевода : статус, проблемы, аспекты. – М. : Наука, 1988. – 215 с.
14 Диодимидова А. Русский Фауст : Когнитивные особенности переводческих трансформаций смысловой структуры оригинала // Русистика в СНГ / Отв. pед. Л. А. Вербицкая, В. Г. Костомаров – СПб. : Златоуст, 2002. – С. 15 – 30.
15 Комиссаров В. Н. Общая теория перевода : – М. : Учебное пособие, 1999. – 336 с.
16 Гачечиладзе Г. Художественный перевод. – М. : Наука, 1999. – С. 115 – 136.
17 Смирнов А. А. Литературная энциклопедия. – М., 1934. – Т. 8. – С. 526 – 531.
18 Кашкин И. А. Теория перевода. – СПб. : 1997. – 378 с.
19 Федоров А. В. Основы общей теории перевода. – М. : Высшая школа, 1983. – 400 с.
20 Якобсон Р. О лингвистических аспектах перевода // Комментарии. – СПб. : 1959. – №11. – С. 176.
21 Ожегов С. И. Толковый словарь русского языка. – М. : Просвещение, около 50000 слов – 1984. – 1080 с.
22 Утробина А. А. Основы теории перевода. Конспект лекций. – М. : Приор-издат, 2006. – 144 с.
23 Latzschew L. K. Übersetzungslehre in Wort und Beispiel : Курс перевода (Эквивалентность перевода и способы ее достижения). – М. : Междунар. отношения, 1981. – 362 с.
24 Рецкер Я. И. Теория перевода и переводоведческая практика. – М. : Междунар. отношения, 1974. – 216 с.
25 Клаус Г. Сила слова. – М. : Прогресс, 1967. – 236 с.
26 Абдрахманова С. Өлең аудармасының теориясы мен поэтикасы / Автореферат – Алматы : М. О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты, 2007. – 47 б.
27 Кушанова Ж. О. Казахско-русско-немецкий художественные переводы / Автореферат – Астана : Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, 2006. – 28 с.
28 Влахов С. И., Флорин С. П. Непереводимое в переводе. – М. : Наука, 1986. – 348 с.
29 Нелюбин Л. Л. Толковый переводческий словарь. – М. : Просвещение, 2003. – 320 с.
30 Сорокин Ю. А., Морковина И. Ю. Лингвокультурология. – М. : Издательский центр «Академия», 2001. – 208 с.
31 Телия В. Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. – М. : Наука, 1986. – 248 с.
32 Виноградов В. В. О некоторых вопросах русской исторической лексикологии // Виноградов В. В. Избранные труды. Лексикология и лексикография. – М. : 1977. – 630 с.
33 Зеленецкий А. Л., Новожилов О. В. Теория немецкого языкознания. – М. : «Академия», 2003. – 400 с.
34 Верещагин Е. М., Костомаров В. Г. Язык и культура. – М., 1973. – 233 с.
35 Гак В. Г. Сопостовительные исследования и переводческий анализ // Тетради переводчика. –М. ; СПб. : 1976. – № 16. – С. 11 – 21.
36 Аханов Р. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы : «Мектеп» Баспасы, 1965. – 600 б.
37 Маслова В. А. Лингвокультурология. – М. : Издательский центр «Академия», 2001. – 208 с.
38 Виноградов В. В. Основные типы лексического значения слова. – М., 1977. – 324 с.
39 Чудаева С. Т. Лингвокультурологические аспекты перевода художественного текста (на материале произведений Андреева) // Актуальные проблемы теории и практики перевода в контексте современности. – Алматы : Дайк – Пресс, 2000. – С. 149 – 154.
40 Тер-Минасова С. Г. Язык и межкультурная коммуникация. – М. : Слово / Slovo, 2000. – 624 с.
41 «Das Nibelungenlied» nach dem Text von Karl Bartsch und Helmut de Boor ins Neuhochdeutsche übersetzt und kommentiert von Siegfried Grosse. – Stuttgart : Philipp Reclam jun., 1991. – 1000 S.
42 Корнеева Ю. Песнь о Нибелунгах. – М. : Всемирная литература, 1991. – С. 359 – 568.
43 А.Қ. Қалиева, Х. Б. Мағзұмов. Нибелунгтер туралы хикая. – Павлодар : С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2005. – 746 б.
44 Лингвистический энциклопедический словарь / Гл. ред. В. Н. Ярцева. – 2-е изд., дополненное. – М. : Большая Российская энциклопедия, 2002. – 709 с.
45 Gerhard Wahrig. Wahrig. Deutsches Wörterbuch. – München : Bertelsmann Lexicon Verlag GMBH, Gütersloh, 1991. – 1493 S.
46 Советский энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. – 2-е изд. – М. : Сов. Энциклопедия, 1982. – 1600 с.
47 Duden Etymologie, Herkunftswörterbuch der deutschen Sprache. – Mannheim : Leipzig & Dudenverlag, 1989. – 1203 S.
48 Лейн К., Мальцева Д. Г. Толковый немецко-русский словарь. – М. : Русский язык, 2000. – 1040 с.
49 Степанов Ю. С. Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. – М. : Школа «Языки русской культуры», 1997. – 824 с.
50 Орысша–қазақша сөздік: 70000 слов / Под редакцией Н. Т. Сауранбаева, Г. Г. Мусабаева, Ш. Ш. Сарыбаева, третье изд., перераб. и дополн. – Алматы : Дайк – Пресс, 2005. – 1152 с.
51 Большой немецко–русский словарь. – М. : Русский язык медиа, 90000 слов и 200000 словосочетаний – 2004. – 1039 с.
52 Орфографиялық сөздік / Құраст. : Н.Уәлиұлы, А. Фазылжанова, Қ. Күдеринова, Ғ. Әнес. – Алматы : Тіл білімі институты, 2007. – 480 б.
53 Махмудов Х., Мұсабаев Ғ. Қазақша–орысша сөздік.– Алматы: Каз. сов. энцикл., 90000 сөз - 1988 – 912 с.
54 Русско–казахский словарь / Под общей редакцией Г. Г. Мусабаева. – Алма-Ата : Главная редакция Казахской советской энциклопедии, 65000 слов – 1978. – Т. І (А – О) – 575 с., Т. ІІ (О – Я) – 589 с.
55 Қазақ тілінің сөздігі / жалпы ред. басқарған Т. Жанұзақов. – Алматы : Дайк – Пресс, 50 мыңға жуық сөз бен сөз тіркестері – 1999. – 776 б.
56 Хорнби А. С. Толковый словарь современного английского языка для продвинутого этапа : специальное издание для СССР, 50000 слов – 1982. – Т. І (А – L) – 544 с.
57 Хорнби А. С. Толковый словарь современного английского языка для продвинутого этапа : специальное издание для СССР, 50000 слов - 1982. – Т. ІІ (М – Z) – 528 с.
58 Deutsch-Russisches Wörterbuch. – Berlin : Akademie – Verlag, 100000 Wörter – T. I – 1076 s .
59 Deutsch-Russisches Wörterbuch. – Berlin : Akademie – Verlag, 100000 Wörter – T. II – 1177 s.
60 Random House Webster’s College Dictionary. – New York: Random House, 1997 – 1535 p.
61 Webster’s Collegiate Dictionary. – Springfield : G&C Merriam Co., Publishers, 1947. – 1275 p.
62 Schippan T. Lexikologie der Deutschen Gegenwartssprache. – Leipzig, 1984. – 198 s.
63 Большой англо-русско-английский общелексический словарь. Lingvo 11.0 [Электронная версия]. – Электронный ресурс. - М. : 1С, 2005. – 1 электрон. опт. диск (СD/ROM) + открытка (1 л). – (Интерактивный мир).
64 Encyclopedia Britannica 2004 [Электронная версия]. – Электронный ресурс. – М. : Новый диск, 2004. – 1 электрон. опт. диск (СD/ROM) + открытка (1 л). – (Интерактивный мир).
65 Есенберлин І., Көшпенділер : Тарихи трилогия. – Алматы : «Көшпенділер» баспасы, 2006 – 912 б.
66 Yesenberlin I. The Nomads/ Translated by Oleg Chorakaev – Almaty : The Ilyas Esenberlin foundation, 2000. – 560 p.
67 Есенберлин И. Кочевники Перевод с казахского М. Симашко. – Алма-Ата : Жазушы, 1986 – 224 с.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Филология, журналистика және өнер факультеті
Аударма теориясы мен практикасы кафедрасы
Аудармадағы аударылмайтын сөздер
050207 Аударма ісі мамандығының студенттеріне арналған
оқу-әдістемелік құрал
Павлодар
Кереку
2010
ӘОЖ 81.25:811.112.2(07)
КБК 81.2-923
Т 34
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің филология,
журналистика және өнер факультетінің аудару теориясы мен практикасы
кафедрасының отырысында басуға ұсынылды
Пікір беруші:
филология ғылымдарының кандидаты, доцент Д. Е. Капанова.
Құрастырушылар: Г. К. Кенжетаева, Р. А. Омарова
057 Аудармадағы аударылмайтын сөздер: 050207 Аударма ісі мамандығының
студенттеріне арналған оқу-әдістемелік құрал құраст. Г. К.
Кенжетаева, Р. А. Омарова. – Павлодар : Кереку, 2010. – 69 б.
Оқу-әдістемелік құралда аудармадағы аударылмайтын сөздердің теориясы
мен практикасы баяндалған. Оқу құралы мысалдармен тапсырмалардың үлкен
көлемімен түсіндіріліп, сипатталған.
Жоғарғы оқу орындарында қазақ дәрісханасында ағылшын және неміс
тілінің тәжірибелік сабақтарын жүргізуде қосымша ретінде, тіл үйрену
курстарында және т.б. арнаулы курстарда қосымша құрал ретінде пайдалануға
болады.
Оқу-әдістемелік құрал Аударма ісі мамандығының студенттеріне
арналған.
ӘОЖ 81.25: 811.112.2 (07)
КБК 81.2 - 923
© Г. К. Кенжетаева, Омарова
Р. А., 2010
© С. Торайғыров атындағы
ПМУ, 2010
Материалдың дұрыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге
авторлар мен құрастырушылар жауапты
Кіріспе
Соңғы жылдары тіларалық және мәдениетаралық қарым-қатынас мәселелері
өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Шетел тілдерін оқытудың қазіргі
әдістемесі шетел тілін зерделеумен бірге зерделенетін тіл елінің мәдениетін
бірге үйлестіре отырып оқытуды болжайды. Кейінгі кездері тілді тану мен
лингводидактика саласында лингвоелтану сияқты сала кең дамыды.
Тілдердің салыстырмалы талдауы арқылы біз ана тілінің заңдылықтарын,
сөздердің функционалды ерекшеліктерін тереңдеп ұға аламыз. Сонымен қатар
басқа тілдің құрылымын түсініп, тілдің идиоэтникалық ерекшеліктерін де
ажыратамыз.
Әр түрлі тілдердегі сөз бірліктерін салыстырмалы түрде зерттегенде,
аудармаға көңіл бөлмей зерттеу жұмысын жүргізе алмаймыз. Аударматануда әлі
де көптеген шешілмеген мәселелер баршылық. Қалай аудару керек? деген
сұраққа жауап іздеген кезде, зерттеушілер әр түрлі аударма объектілеріне
назар аударады. Әрине, дәлме-дәл аударма жасау мүмкін емес. Бұл тілдердің
грамматикасына, сөздік қорына және сол тілдердегі мәдени айырмашылықтарға
байланысты. Мәдени айырмашылықтар аудару жолдарына, нәтижелеріне үлкен
ықпал етеді.
Аударматанудың негізгі мәселелеріне тіларалық эквиваленттілік,
эквиваленттілік және барабарлық, заңға сыйымды лайықтылық теориясы,
эквивалентсіз лексиканы аудару және тағы сол сияқты мәселелер (В. С.
Виноградов, Г. И. Исина, В. Н. Комиссаров, С. С. Прокопович, Л. К. Латышев,
Я. И. Рецкер, А. Д. Швейцер және т.б.) жатады.
Аудармашылар тіл бірліктерінің прагматикалық аспектілеріне (негізінен
лексикалық және фразеологиялық) үлкен назар аударады. Барабар аудармада
ұлттық-тарихи, мәдени-тұрмыстық, идеологиялық факторлар мәтінде (ауызша
немесе жазбаша) маңызды орын алып, лексикалық бірліктерінде із қалдырады.
Осыған байланысты басты назарды аудармашының біліміне аудару қажет (О. С.
Ахманова, Е. М. Верещагин, В. С. Виноградов, С. И. Влахов, Т. Г.
Грушевицкая, И. В. Гюббернет, В. Г. Зусман, В. Г. Костомаров, В. Д. Попков,
С. Г. Тер-Минасова., С. П. Флорин).
Аталмыш оқу құралының мақсаты – студенттерді реалия сөздерді аудару
тәсілдеріне үйрету. Реалия сөздерді аудару мәселесі аударматануда әлі де
толық шешімін таппаған мәселелердің бірі.
Реалия сөздер көбінесе әдеби шығармаларда кездеседі (романдар,
дастандар, өлеңдер, ертектер). Ұсынылып отырған оқу құралында реалия
сөздерді аударудың теориялық мәселелері зерттелініп, практикалық материал
ретінде Нибелунгтер туралы хикая эпосы алынып (Das Nibelungenlied
эпостың түпнұсқасы: Das Nibelungenlied nach dem Text von Karl Bartsch und
Helmut de Boor ins Neuhochdeutsche uеbersetzt und kommentiert von Siegfried
Grosse “Philipp Reclam jun. Stuttgart 1991”, аудармасы Нибелунгтер туралы
хикая, А.Қ. Қалиева, Х.Б. Мағзұмов, С.Торайғыров атындағы Павлодар
мемлекеттік университеті, 2005), ондағы түпнұсқа мәтіннің лексикасын және
аудармасын салыстыра отырып, Нибелунгтер туралы хикая эпосындағы реалия
сөздердің аудару тәсілдерін, олардың түпнұсқадағы ұлттық мәдени
ерекшеліктерін аудармалы тілге қалай жеткізілгені қарастырылды. Аудару
кезіндегі дәлдікті анықтау үшін қазақ тіліндегі түсіндірме сөздік, неміс,
қазақ, ағылшын және орыс тілі сөздіктері, лингвист, әдебиеттанушы,
мәдениеттанушы ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері қолданылды. Аудару
кезінде барабарлы эквиваленттер болмаған жағдайда осы оқу құралдың
авторларының өз аудару нұсқасы ұсынылды.
Оқу құралының мақсаты түпнұсқада берілген реалия сөздердің қазақ
тіліне аудару кезінде қолданылған негізгі тәсілдерді анықтап, мүмкіндігінше
қазақ және ағылшын тілдерінде өз нұсқасын ұсыну және қазақ тіліндегі
аударма мен түпнұсқа арасындағы барабарлықты (эквиваленттілікті) анықтау.
Оқу құралында келесі мәселелер шешілуі керек:
1) ұсынылып отырған жұмыстың терминологиялық аппаратын анықтау (аудару
үдерісі, реалия, эквивалентсіз лексикалық бірлік, лакуна, аудару тәсілі);
2) аудару теориясында отандық және шетел аударматануындағы реалия
сөздерді аудару тәсілдерінің мәселелеріне арналған зерттеулерді жүйелеу;
3) ұлттық, тарихи, мәдени лексиканы (реалия сөздерді) аудару
тәсілдерін суреттеп, екі тілді сөздіктерді қолдану;
4) эквиваленттілік теориясының мәселелерін жүйелеу; денотат,
референт, эквиваленттілік және барабарлық, дұрыстық және дәлдік
терминдерін анықтау;
5) зерттеу мәліметтерін қарастырып, Нибелунгтер туралы хикая
эпосындағы кейбір лексикалық бірліктерге (реалия сөздерге) мүмкіндігінше
қазақ және ағылшын тілдерінде өз нұсқасын ұсыну;
Оқу құралының гипотезасы: егер біз реалия сөздерді аудару тәсілдерінің
жүйелі теоретикалық білімін неміс, қазақ тілдеріндегі Нибелунгтер туралы
хикая эпосы бойынша салыстырмалы зерттеуде қолданатын болсақ, онда қазақ
тіліндегі реалия сөздердің аудару тәсілдерін анықтап, түпнұсқа мәтіннің
коммуникативті маңыздылықты бұзатын, сәйкес емес лексикасына сай келетін
нұсқаны ұсыну.
Оқу құралының теориялық маңыздылығы оқырмандарды дефиниция (кейбір
ұғымдардың анықтамасы) мәселесі және реалия сөздерді аудару тәсілдері
туралы әр түрлі көзқарастармен таныстыру, эквивалентсіз лексика
ерекшеліктерінің функционалды семантикалық зерттеулері және оларды басқа
тілдерге аудару, қазақ, неміс тілдеріндегі әдеби шығармаларының
аудармасындағы лексикалық бірліктерді тереңдетіп зерттеуге ықпал етеді.
Аталмыш оқу құралының практикалық нәтижелері аударманың теориялық және
практикалық курстарында жоғары білім беру орындарында Аударматанудағы
аударылмайтын сөздер сабағында қолданыс табуы мүмкін. Оқу құралының
теориялық бөлімі Аударматанудағы аударылмайтын сөздер пәнінен
студенттердің білімін тереңдетуге және тексеруге көмектеседі.
1 Аударматанудағы лексико-семантикалық барабарлық (эквиваленттілік)
1.1 Көркем аударма жалпы аударманың негізгі бөлігі ретінде
Аударманың адам қызметінің ең көне түрі екені даусыз. Әуел бастан
аударма тілі басқа адамдардың бір-бірімен араласуына мүмкіндік тудырып, аса
маңызды әлеуметтік қызмет атқарды. Жазбаша аудармалардың таралуы адамдарға
басқа халықтардың мәдениетімен танысуына кең жол ашып, әдебиеттер мен
мәдениеттердің араласып, баюына жағдай жасады. Шетел тілін білу кітаптың
түпнұсқасын сол тілде оқуына негіз болады, алайда ең болмады бір шетел
тілін үйрену әркімнің қолынан келмейді, ал бір адамның кітаптарды әдеби
тілдердің баршасында, тіпті көпшілігінде оқуы мүмкін емес. Рудаки мен Омар
Хаямның, Шекспир мен Гетенің, Толстой мен Достаевскийдің, Абай мен
Шәкәрімнің ғажайып шығармалары аударманың арқасында ғана адамзаттың
игілігіне айналды.
Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас
(коммуникация) мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы [1, б. 70].
Лингвистикада және аударматануда аударма бір тілдегі ойды басқа тілге
жеткізіп аудару ретінде анықталады (Л. С. Бархударов,
В. Н. Комиссаров, Я. И. Рецкер, А. В. Федорова және т.б.).
В. Н. Комиссаровтың пікірінше, аударманы – тіларалық қарым-қатынастың
ерекше бір түрі, үш сөйлеу актісінің бірлігі ретінде қарастыруға болады:
1) шет тілі арқылы түпнұсқаны тудыратын сөйлеу актісі;
2) аудару тілі арқылы аударма мәтінді тудыратын сөйлеу актісі;
3) бірінші және екінші актілерде іске асқан сөйлеу актісі арқылы
сөйлеу шығармалардың біріктіру актісі (коммуникативті теңеу) [2, б. 34-35].
П.И. Копаневтің анықтамасы бойынша аударманың мақсаты заттық-логикалық
мәліметтерді хабарлау, қандай да болса істерге, белгілі бір сезімдерге
түрткі болу. Осыдан келіп ол аударманың қызметіне төмендегідей анықтама
береді: аударма қызметі – бұл тіларалық, мәдени-эстетикалық бөгеттерді бұзу
[3, б. 144].
Лингвист З. Е. Роганова зерттеулеріне сәйкес, аударма – бұл барабарлы
нұсқаның барабарлы басқа тіл арқылы мазмұнын және формасын қарастырып,
жаңадан құру. Екі тіл жүйесінің компоненттерін салыстыру негізінде, аудару
кезінде керекті тіл бірліктерін таңдап алу. Қарастырылатын тілдерде,
олардың ұлттық ерекшеліктеріне байланысты бір ой әр түрлі тәсілдермен
жеткізілуі мүмкін [4, б. 5]. Аударманы, ұлттық мәдени әдістердің маңыздысы
және мәдени аралық қарым-қатынастың әсерлі тәсілдерінің бірі ретінде
қарастыруға болады. Мәдениетаралық қарым-қатынас әр түрлі мәдениеттердің
вербалды және вербалды емес, өзінің және басқа мәдениеттің және тілдің
иеленушісімен қатынастағы ерекше үрдіс ретінде анықталады [5, б. 85 - 89].
В. Г. Зусманның, З. Е. Рогановтың пікірлеріне сәйкес аудармашының
мақсаты тілдердің ерекшеліктеріне, қызмет заңдылықтарына, мәдениетіне
байланысты лингвоэтникалық бөгеттерді бұзу. Басқа сөзбен айтқанда, аудару
үдерісі кезінде аудармашы әр түрлі тілдерде сөйлейтін, әр түрлі
лингвоэтникалық қоғамға жататын адамдардың қарым-қатынасы әсерлі болу үшін
лингвоэтникалық бөгеттерді бұзады. Сонымен, аударма – бұл лингвоэтникалық
ретрансляция [4, б. 6 - 10].
В. С. Виноградов, Г. И. Исина, М. Т. Сабитова, А. В. Федоров екі
аспектіде қарастырылатын аударма терминіне өз назарларын аударады:
біріншіден, бұл аудару жұмысының әр түрлі кезеңдерімен байланысты үдеріс
және екіншіден, бұл аудармашының шығармашылық жұмысының нәтижесі – мәтін
[6, б.7; 7, б.5; 8, б. 1 - 2; 9, б. 13].
Аударманың теоретигі және практигі Л. К. Латышевтың, сол сияқты В. С.
Виноградовтың және А. В. Федоровтың пікірлерінше аударманың заты аудармалы
мәтін болып табылады. Аудармалы мәтін үдеріс кезінде екі тілді қарым-
қатынас кезінде түпнұсқа мәтінді алмастырады. Сонда аудармашы әр түрлі
тілдерде сөйлейтін коммуниканттар арасында лингвоэтникалық бөгеттерді
бұзып, оларға бір тіл коммуникациясында қатынасуға мүмкіндік береді. Басқа
сөзбен айтқанда, қажеттілік – аудармашының ісін айқындап, аударылған мәтін
ретінде қанағаттандырылады [10, б. 14 - 15].
Л. К. Латышевтың пікірінше аударма үш негізгі талапқа сай болу керек:
1) аударылған мәтін коммуникативті-функционалды жағынан берілген
мәтінге барабар (эквивалентті) болу керек;
2) семантикалық құрылымы жағынан берілген мәтінге максималды түрде
сәйкес болу керек (бірінші талапқа қарама-қарсы болмау керек);
3) берілген мәтінге сәйкес емес орын толтыратын лексикамен қамтымау
және мүмкіндігінше аударма шектеулерінен аспау керек.
Егерде осы аталған талаптардың бірін назарға алмай аударма жасайтын
болсақ, бұл аударма аудармадағы кемістік немесе аударма, тіларалық
қатынастың басқа бір түріне айналуы мүмкін [10, б. 35 - 36].
Л. К. Латышевтің пікірінше аударылатын мәтін коммуникация, қатынас
құралы болып табылады [10, б. 15]. Біздің ойымызша осы пікір дәлдікті,
түсінікті талап етеді. Мәтін – бұл ауызша немесе жазбаша түрде болатын
вербалды белгілердің (сөздердің) жүйелілігі [11, б. 507]. Яғни, ауызша,
жазбаша мәтіндер адамның коммуникативтік үдерісінің нәтижесі.
Коммуникацияның екі түрі болады: бірінші, бастапқы (кәдімгі), және
екінші, соңғы (әдеби). Біріншісі, сөйлеп және тыңдап жатқан адамдардың
арасында туған коммуникативті жағдай. Екіншісі, толық емес коммуникативті
жағдай болып саналады. Ол әңгімелейтін адам (әңгіме авторының өкілі) мен
оқырман арасындағы коммуникация. Коммуникация толық болу үшін, келесі
жағдайларға назар аудару қажет:
1) сөйлеуші және адресат болу керек;
2) уақыт бірлігі;
3) орын бірлігі;
4) коммуниканттар және олардың қатынастары арасындағы бірлік.
Әдеби коммуникация кезінде осы жағдайлар сақталмайды. Өйткені
қатынастың түрі өзгереді. Мысалы: коммуникативті байланыс автор мен оқырман
арасында болады, ал қатынас серіктесі (партнері) мәтін болып табылады [12,
б. 68].
Аталмыш оқу құралында түпнұсқа мәтіннің лексикасын аудармамен
салыстыра отырып, Нибелунгтер туралы хикая эпосындағы реалия сөздердің
аудару тәсілдерін, олардың түпнұсқадағы ұлттық мәдени ерекшеліктерін
аудармалы тілге қалай жеткізілгені қарастырылды.
Жоғарыда айтылғандай, жазба мәтінді аудару кезінде, біздің
жағдайымызда бұл Нибелунгтер туралы хикая эпосы, түпнұсқа немесе берілген
мәтін аударма мәтінмен ауыстырылды.
А. В. Федоровтың ойынша, осындай алмастыру кезінде, аудармашы негізгі
екі жағдайды есте сақтауы керек:
1) жазба аударманың мақсаты – шетел тілін білмейтін оқырманды берілген
мәтінмен жақынырақ таныстыру;
2) осы жағдайда аудару – ертерек бір тіл құралдары арқылы берілген
мәтінді басқа бір тіл амалдары арқылы екінші бір тілге дәл және толық
жеткізіп, аудару [9, б. 15].
А. В. Федоровтың пікірінше, аударманың қайта жасаудан, мазмұндамадан
және сол сияқты әр түрлі бейімделулерден (адаптациялардан) айырмашылығы
дәлдікте және толықтықта.
Көптеген аудармашылардың пікірлерінше (Л. С. Бархударов, Я. И.
Рецкер, А. В. Федоров, А. Д. Швейцер) жазбаша аударма тек қана екі тілді,
түпнұсқа мен аударманы байланыстырмай, сонымен қатар әр түрлі
мәдениеттерді, ұлттарды, тарихи дамудың әр түрлі дәуірлерін, өткен және
бүгінгі күндерді байланыстырады.
Шығарманың аудармасы өз бетімен жасала қалмайды. Онда әрқашанда
түпнұсқа басқа әдет-ғұрыптардан, салт-дәстүрлерден, антропонимдерден,
географиялық антропонимдерден және т.с.с. тұрады. Сондықтан аударма
әрқашанда әмбинұсқалы. Өйткені аударма бір уақытта екі мәдениетке жатады:
идеяны шығарған мәдениетке және оны қабылдаған мәдениетке, бір тілде
мәтінді құрастырған авторға және оны басқа тілге аударған аудармашыға
жатады.
А. Д. Швейцер шетелдердің аударма теоретиктері мен практиктерінің
аударма жөніндегі зерттеулерін жүйелеп, төмендегідей мәліметтерді ұсынады.
У. Уинтердің пікірінше, аудару – бұл қоршаған орта сегментінің
интерпритация тұжырымдамасын, мүмкіндігінше басқа барабарлық тұжырымдамамен
ауыстыру. Дж. Кэтфорд аударманы тіл операциясы ретінде анықтайды. Сонда
аударма кезінде бір тілдегі мәтін басқа мәтінмен, берілген мәтін материалы
басқа тілдегі барабар материалмен ауыстырылады. Ю. Найданың және Ч.
Табердің пікірлерінше, аударма – бұл рецептордың тілінде жаңадан құралған
мәтін, берілген мәліметке өте жақын баламаның берілуі. В. Вильстің ойынша,
аударма – бұл мәтіннің өңдеу және сөзге айналған үдерісі. Берілген мәтіннің
барабар мәтінге ауыстырылуы. Сонда аудару тілінде мәтін мағыналы және
стилистикалық жағынан түпнұсқаның мәні түсінілген мәтін. Ішкі жағынан
аударма бөлінген, екі негізгі фазаны қамтитын үдеріс: біріншісі, ойлау
фазасы, осы фаза кезінде аудармашы берілген мәтінді талдап, мән және
стилистикалық интенциясына көңіл аударады, ал екіншісі, тілді қайта құру
фазасы, осы фаза кезінде аудармашы коммуникативтік талаптарға көңіл аудара
отырып, мағыналық және стилистикалық талдаудан өткен түпнұсқаны құрастырады
[13, б. 68 - 71]. Г. Вермеер және К. Райс мәтін – бұл жіберушіден алушыға
жіберілетін мәлімет сөйлемі - дейді де, аударманы мәлімет сөйлеміне
ұқсататын сөйлем ретінде қарастырады [13, б. 73 - 74].
А. Диомидованың айтуынша аударма – әдеби-тіл интерпритациясы, ал
аудару үдерісі – жаңа мәліметтің құрылу актісі. Осы үдеріс кезінде мәтіннің
түпнұсқасының және аудармасының белгілі бір мағынасы сақталып, мәтін
мағынасының жетілдірілуі іске асады [14, б. 15].
Жалпы аударманың негізгі екі концепциясы бар: лингвистикалық және
әдебиеттану ғылымы. Аударма және аударматану бойынша негізгі екі мәселелер
шеңбері бар.
Бірінші мәселелер шеңбері – бұл аудару шекараларының мәселелері, яғни,
мәтінді аудару мүмкіндігімен байланысты мәселелер.
Екінші мәселелер шеңбері, біріншісімен арақатынасын белгілейтін және
ерекше сипаттамасы бар аудару барабарлығымен байланысты мәселелер. Осы екі
мәселелер шеңбері және олардың шешімі аударудың нормативті негізін
белгілейді.
Аударма нормалары аудару актісінің ерекшелігін анықтайды. Яғни,
аударма үдерісі кезінде аудармашының дербестігі, тәуелсіздігі қай деңгейде
екені байқалады.
Қазіргі кезде дербес емес аудармалық іс және тәуелсіз аудармалық іс
бар. Дербес емес аудармалық іс тираждауға жақынырақ, сондай-ақ іс аударма
мәтініне өте тығыз байланыста болады (ресми-істі, ғылыми-техникалық
құжаттарды қамтиды), ал тәуелсіз - бұл аудармашының белгілі бір дербестігін
белгілейді (публицистикалық және әдеби мәтіндер). Қоғамдық істің басқа бір
түрі сияқты, аударма да белгілі бір қоғамдық мұқтаждықтарды
қанағаттандыратын қажеттілік.
Аударманың мақсаты қарым-қатынаста болған кісілердің арасындағы
лингвоэтникалық бөгеттерін бұзып, қатынасын мүмкін ету. Басқа сөзбен
айтқанда, аударманың қоғамдық мәнін төмендегідей анықтауға болады: аударма
– екі тілде қатынасқан коммуниканттардың байланысы, бір тіл ширегіндегі
коммуникацияға мүмкіндігінше сәйкес болуы керек. Яғни, аудармада тек қана
адамдар қарым-қатынасы кезінде ғана қажеттілік туады. Сол кезде адамдардың
арасында тілдік емес, лингвоэтникалық (мәдениеттердің, ұлттық
психологиясының және т.с.с. факторлардың әр түрлі болуы) бөгет туады.
Біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда В. Н. Комиссаровтың және А. Д.
Швейцердің пікірлерін қолдаймыз. Олардың пікірінше, жазбаша аударма – бұл
бір жақты және екі фазадан тұратын, тіларалық және мәдениетаралық
коммуникация үдерісі. Сонда аудармалық талдаудан өткен, бірінші мәтін
екіншісімен алмастырылады. Біріншісін алмастыратын мәтін басқа тілдік және
мәдени ортада қалыптасады [13, б. 75].
В. Н. Комиссаровтың анықтамасы бойынша, көркем аударма – бұл
аудармалық әрекет, оның негізгі мақсаты аударма тілінде көркем-эстетикалық
әсер ете алатын шығарма жасау [15, б. 95].
Сонда, көптеген әдеби сыншылардың ойынша көркем аударма – бұл өнер,
онымен тек қана эстетикалық қағидаларға сүйенетін тіл шеберлері айналыса
алады.
Г. Гачечиладзенің пікірінше, аударма мәселесі маңызды және терең
зерттеу негізінде, көркемдік жағынан толық емес және толық, бірақ та
түпнұсқадан алыс, еркін аударма. Осы екі көзқарас келесі екі пікірлердің
негізінде жатыр: аударма лингвистикалық және әдебиеттану ғылымы жағынан
анықталады. Аударманың лингвистикалық қағидасы түпнұсқаның формалды
құрылымын қайта жасау. Бірақ, егер де лингвистикалық қағида негізгі екені
айтылатын болса, онда ол түпнұсқаның сөзбе сөз аударылуына әкелуі мүмкін.
Тіл жағынан ол нақты болар, ал көркемдік жағынан өте әлсіз аударма болуы
мүмкін. Сонда бұл түршіліктің (формализмнің) бір түрі болады. Түршілік
(формализм) кезінде басқа халықтың тіл формалары дәл аударылады да, шетел
тілінің заңдары бойынша мәтіннің стилизациясы шығады. Кейбір жағдайларда,
аударылатын сөйлемнің синтаксистік құрылымы аудармада ұқсас тәсілдермен
берілуі мүмкін болса, онда сөзбе сөз аударма ешқандай әдеби талдаусыз,
соңғы амал ретінде қарастырылуы мүмкін. Алайда, әр түрлі тілдерде
синтаксистік амалдардың тура келуі өте сирек кездеседі. Көбінесе сөзбе сөз
аударма кезінде қазақ тіліндегі синтаксистік нормалардың бұзылуына әкеледі.
Сондай жағдайларда біз мазмұн мен форма арасындағы қарама-қайшылықпен
түйісіп қаламыз. Автордың ойы айқын, бірақ оны білдіру түрі қазақ тіліне
жат. Нақты сөзбе сөз аударма түпнұсқаның эмоционалды әсерін барлық
жағдайларда толық жеткізе алмайды. Яғни, сөзбе сөз нақтылық және
көркемділік үнемі бір бірімен үйлеспеушілікте болады. Аударма тілдік
материалға сүйінетіні даусыз. Сөздердің және сөз тіркестерінің
аудармасынсыз көркем аударма бола алмайды. Аудармашының екі тілдің
заңдылықтары және осы заңдылықтардың бір біріне сәйкес келуі туралы білімі
болу керек. Демек, көркем аударманың сапасын анықтау үшін тіл аралық
сәйкестілікті анықтайтын жалпы қағидалар жеткіліксіз болады. Толықтылық
үшін бүкіл аудару кезінде түпнұсқаға сөзбе сөз жақын болу қажет емес [16,
б. 115].
Кейбір зерттеушілердің (Г. Гачечиладзе, А. А. Смирнов және А. В.
Федоров) пікірінше, аударманы жаңа сөздер табу өнерінің бір түрі ретінде,
яғни, лингвистикалық көзқарас жағынан емес, әдебиеттану ғылымы жағынан
қарастыру керек.
Осы теорияға сәйкес, аудармашының негізгі жылжу күші түпнұсқамен
берілген идея болады. Ол аудармашыны ойларды сөзбен білдіру үшін барабарлы
тіл амалдарын табуға ықпал етеді. Басқа сөзбен айтқанда көркем аударма –
бұл лингвистикалық жағынан емес, эстетикалық түсінігі жағынан түпнұсқаға
барабарлық.
Мысалы, А. А. Смирнованың Көркем аударманың шеберлігі мақаласында
(Мастерство литературного перевода) [17, б. 526 - 531], барабарлы көркем
аударманың мақсаты мазмұнның мағынасын жеткізу, эмоционалды айқындылық және
түпнұсқаның сөздік-құрамдық безендіру деп көрсетілген. А. А. Смирнованың
ойынша, біз барабарлы аударманы мойындауымыз керек: автордың барлық
ниеттері жеткізілген, соның ішінде оқырманға белгілі бір идеялық-
эмоционалды әсер ету, автормен қолданылған барлық ресурстардың бейнелілігі,
ерекшелілігі, ритм және т.б.; соңғысы негізгі мақсат ретінде емес, жалпы
ықпал ету үшін қолданылуы керек. Ондай жағдайда, әрине, әрқашанда мәтіннің
маңызды емес бөліктерін таңдап, бірдемемен құрбан ету керек.
Аудару үдерісі кезінде тіл – түпнұсқа өнері кезінде ойнап жатқан
рөлдей бағынышты рөл атқарады. Сондықтан оны алдыңғы орындарға қоюға
болмайды. Алдымен, тіл мұнда көркем мәселелеріне жету үшін қолданылатын
амал ретінде қарастырылады. Сондықтан, аудару кезінде туатын ерекше тіл
мәселелері белгілі бір жанрды аударудың өзіне тән мәселелерімен бірге
шешілуі керек.
Алайда, Г. Гачечиладзе пікірінше, аудару өнерінің әдістемелік алғы
шарты заттық-диалектикалық қағида мен шығарма мазмұнының бірлестігі. Осы
құрамдас бөліктердің біреуінің бұзылуы, теориялық сәйкессіздікке әкеліп,
көркем аудармаға тікелей кемістік келтіреді. Толық көркем шығарма – бұл
форма және мазмұн бірлестігі. Ол автордың субъективті сезгіштігі арқылы
өтетін нақты ақиқаттың көркем тұтастығы. Аудару үдерісі кезінде көркем
ақиқаттылық аудармашы алдында нақты ақиқаттық құбылыстар бірлестігі ретінде
тұрады. Осы құбылыстар қисынды нақтылықта және көркем шығармада
бейнеленеді. Автордың ойынша, көркем шығарма аудармашыға әсер етіп, өз
жағынан белгілі бір эмоционалды сезімдерді білдіреді: осы фактордың
объективті және субъективті әрекеттестігі нәтижесінде аудармашының
санасыңда шығарманы қабылдау кезінде түпнұсқаның аудармасы туады. Көркем
аударма жасау үшін шығармашылық әдіс қажет.
Г. Гачечиладзе көркем аудармаға төмендегідей анықтама береді: Көркем
аударма – бұл көркем шығармашылықтың бір түрі. Онда түпнұсқа нақты ақиқат
үшін қызмет атқарады. Осы дүниетанымға сай, аудармашы онымен таңдаған
шығарма формасының және мазмұнының көркем ақиқаттылығын бейнелейді: аударма
дербестен тұтасқа қағидасы негізінде жүзеге асады [16, б. 115-136].
Жоғарыда айтылғандай, аудару үдерісі кезінде әр түрлі тілдерде
мәтіндердің коммуникативті теңеуі өтеді. Осы үдерістің жүзеге асырылуы және
оның нәтижелерінің бағалануы мынаны болжайды: форманың және мәтіндердің
алуан қырлы түрлерінің салыстыруын, әрбір тілде мәтіннің құрылымын және
қызметін, мәтін толық құрылым ретінде және мәтінді құрайтын тіл
бірліктерінің, құрылымының салыстырмалы талдауы. Мәтін – бұл тіл шығармасы,
оның көмегімен вербалды коммуникация іске асады. Мәтін пікірлерден тұрады.
Осы пікірлерді сөйлеп жатқан кісі өзі айтып, тіл бірліктерін таңдап, оларды
берілген тіл грамматикасына сәйкес өз коммуникативті ниеттеріне байланысты
біріктіреді. Мәтін – бұл жай бөлек пікірлердің бірлестігі емес. Мәтін
құрылымы және мазмұны жағынан тұтас бір бүтін. Оның коммуникативті
потенциалы мазмұнды құрайтын пікірлердің жиынтығынан артығырақ. Аудармашы
осы түпнұсқада берілетін толықтықты қабылдай ала алуы және онымен құрылып
жатқан аударма мәтінін толық және дәл бере білуі керек.
Мәтіннің құрылымдық мазмұны әр түрлі үш деңгейде қарастырылуы мүмкін:
тік, көлденең және терең. Мәтіннің тік құрылымын оның формалды-тақырыптық
мазмұны құрайды. Жалпы мағынасынан немесе мәтіннің тақырыбынан,
тақырыпшалардан бастап, субтақырыпшаларға, бөлек пікірлерге дейін
кездеседі. Осындай өрістету сөйлеп жатқанмен, жоғарыдан – төмен қарай
іске асады. Ол мәтінді өз коммуникативті ниеттеріне сай жасайды. Мәтінді
қабылдайтын кісі иерархиялық құрылымды басқа бағытта – төменнен – жоғары
қарай, мазмұнының кішкентай бөлектерінен мәтінді толық түсініп ұғынуға
дейін қабылдайды. Алайда мәтіннің тік құрылымы әрқашанда нақты және қисынды
болмайды. Кейбір микротақырыптар қалдырылады, ал басқалар бөтен
тақырыпшалар орнына сыналасады да, олар бір-біріне қайшы болып шығады
т.с.с. Осындай мазмұндаманың кемшіліктері коммуникацияға қатынасқан
кісілердің білімдерімен және тәжірибелерімен, олардың бүкіл мәтін бойынша
мазмұнының болжауымен алмастырылады. Кейбір болжау күшіне сай мәтін
бөліктері мәтіннің келесі мазмұнының болжауға мүмкіндік береді. Сондай
ықтимал болжау тілді ұғуға жеңілдетеді және аудару үдерісі кезінде үлкен
рөл атқарады.
Толық мәтін жасауда формалды және пікірлердің арасында мағыналық
байланыстардан тұратын көлденең құрылымы маңызды орын алады. Мәтіннің
формалды байланысы (когезия) әр түрлі тіл амалдары арқылы жүзеге асады:
жалғаулықтар, қайталаулар, орын алмастыратын сөздер және сол сияқты
амалдар. Мәтіннің мағыналық бірлестігі (когеренттілік) логикалық
жүйелілікпен, логикалық байланыстармен (сонымен, яғни, қорыта
келгенде және т.б.), баяндаудың басын және оны белгілейтін стереотиптік
формулалардың қолдауымен, басқа бөлектерге анафоралық және катафоралық
жөнелтумен т.с.с. байланысты. Мәтіннің тақырыбы – рематикалық құрылымы да
онымен тікелей байланыста болады. Тақырып және рема арақатысы, актуалді
бөлу бөлек пікірдің мағыналық құрылымы үшін өзгеше болып келеді. Пікірдің
мазмұныңда екі мағыналық фокусты белгілеп қоюға болады. Оның біреуі
(тақырып) – хабарлаудың негізгі пункті, не туралы хабарлап жатқаны және
әңгімелесушіге белгілі немесе оған белгілі нәрсе ретінде ұсынылады.
Екіншісі (рема) – хабарлаудың негізгі мағыналық орталығы, не хабарлап
жатқаны, осы хабарлама жаңа мәлімет ретінде қолданылады. Тақырып – бұл
пікірдің рематикалық бөлінуі. Ол реманы ырғағымен, лексикалық немесе
синтаксистік амалдар арқылы бөліп шығарады. Мәтіндегі жүйелілік және
мазмұндаманың байланысы, көрші тұрған пікірлердің тақырыптық – рематикалық
қатынастарына байланысты. Бір пікірдің ремасы жиі басқа пікірдің тақырыбы
болып шығады. Сонымен қатар, белгілі тақырыптық – рематикалық құрылым
мәтіннің толық мазмұндамасында жасалынады. Мәтіннің аудармасын жасаған
кезде, аудармашы түпнұсқаның тақырыптық-рематикалық құрылымын сақтауға
тырысады.
И.А. Кашкиннің ойынша, ақиқатты аударманың мақсаты ...түпнұсқа
мәтіннің ішінде болған бүкіл мағыналық және бейнелі байлық, ақиқаттылық
объективті түрде қайта құрылуы керек. Аудармашы бірден түпнұсқадағы
грамматикалық құрылымға қақтығысып, осы бөгдеден өтуге, болған балғындыққа
және автормен ақиқаттықтың қалай қабылдағанына жетуі өте маңызды [18, б.
75]. Ақиқаттық аударма үдерісінде сезгіштіктің және ойдың ақиқаттықтың
объектімен шамалап үйлесуі не білдіріп жатқанын анықтайды. Басқа сөзбен
айтқанда, аудармада түпнұсқаның қандай элементтері ақиқатты жеткізгенін
анықтайды.
Осы пікірмен белгілі теоретик А. В. Федоровтың анықтамасы ұштасады:
аударманың түпнұсқасында берілген мазмұны формалді және оған стилистикалық
сәйкес келетін ақиқаттылық толық жеткізілуі керек. А. В. Федоров бөлек
бөліктің, бөлек элементтің немесе мәтіннің үзіндісін толық мәтін жеткізу
турасында аспектін ерекше белгілейді. Басқа жағынан қарастыратын болсақ,
онда толық мәтіннің дәлдеп жеткізілуі және кейбір өзгеше бөліктерінің
қалдырып тастауы кезінде түпнұсқаның дербес сырын жоғалту мүмкін. Көркем
аударма – бұл жай бөліктердің механикалық бірлестігінен артық. Өйткені ол
шығармашылық жұмыстың жемісі және онда аудармашының шығармашылықтың
элементтері бар [19, б. 21 - 22].
Әрбір аударма шығармашылық үдеріс ретінде аудармашының даралығын
белгілеуі керек, бірақ аудармашының негізгі мақсаты түпнұсқаның
ерекшеліктерін жеткізу және түпнұсқаға сәйкес көркем және эмоционалды
әсерін барабарлы жеткізу үшін, аудармашы ең жақсы тіл амалдарын:
синонимдерді, сәйкес болып тұрған көркем бейнелерді және сол сияқтыларды
табу керек, - деген пайымдауға шүбәланбаймыз.
Әрине, форманың және мәтін мазмұнының барлық элементтері дәлдікпен
қайта құрылуы мүмкін емес. Қандай да болсын аударма кезінде төмендегідей
кемшіліктер болуы мүмкін:
1) материалдың қандай да бір бөлігі қайтадан құрылмай, алынып
тасталынады;
2) материалдың қандай да бір бөлігі өз түрінде емес, әр түрлі
ауыстыруларменэквиваленттермен беріледі;
3) түпнұсқада болмаған материал кіргізіледі.
Сондықтан көптеген зерттеушілердің пікірінше ең жақсы аудармаларда,
түпнұсқаға қарағанда, шартты өзгерістер болады. Алайда осы өзгерістер
көлеміне аударманың дәлдігі тәуелді болады. Сондай өзгерістердің минимумы
барабарлы аударманы болжайды. Біз осы пікірді түпкіліті қолдаймыз.
Демек, барабарлы аударманың мақсаты түпнұсқаның мазмұнын және
формасын, оның ерекшеліктерін дәлдеп жеткізу.
1.2 Аударматанудағы барабарлық (эквиваленттілік) мәселелері
Аудару дәлдігі мәселесін филологтар бұрыннан бері қарастырып келе
жатыр. Қазіргі кезде бұл мәселе әр түрлі аудармалық бағытта зерттелуде
(Қазақстан мектебі: Г. И. Исина, А. Алдашева және т.б., Рессей мектебі: А.
Т. Алексеева, В. Н. Комиссаров, Н. Р. Ткачев және т.б., Германия мектебі:
Г. Егер, К. Райс, Е. Штойберг және т.б.). Жоғарыда аталған лингвисттердің
зерттеулерінде назар эквиваленттілік терминіне аударылады [15, б. 134].
Барабарлық (эквиваленттілік) – аудару теориясында өте күрделі және көп
қырлы ұғым ретінде қарастырылады. В. Н. Комиссаровтың пікірінше
эквиваленттілік ұғымы аударманың негізгі ерекшелігін ашып, қазіргі
аударматануда негізгі ұғымдардың бірі болып табылады [20, б. 176].
Эквиваленттілік термині қазіргі аударма теориясында аз уақыттан бері
қолданылып келе жатыр (1938 жылдан бастап Лейпциг аударма мектебінде). П.
М. Топер пікірлердің көп қырлылығын белгілеп, аудару теориясына
эквивалент терминінің қашан және қайдан кіргенін анықтайды. Алғаш рет
эквивалент терминін Аударманың лингвистикалық аспектілері туралы
мақаласында Р. Якобсон ұсынған еді (О лингвистических аспектах перевода)
[20, б. 176].
Егер де қазіргі аударматану теориясы ХХ-шы ғасырдың ортасында пайда
болатын болса, онда оның негізгі категориясын білдіретін термин онымен
бірге жарыққа шықты. Бірақ та, кейбір тілдерде, мысалы, француз тілінде,
қазір біз қолданып жатқан лингвистикалық мағынада эквивалент сөзі (бір
сөзді немесе сөз тіркесті ауыстыра алатын сөз немесе сөз тіркесі) ХІХ-шы
ғасырдың екінші жартысында (1864 жылы) тіркелген еді. Оны Бодлердің
еңбегінде кездестіруге болады (1821 – 1867 жылдары): Сөз шексіздік, Құдай,
рух және басқа сөздер сияқты басқа тілдерде эквиваленті бар.
Аударма теориясы үшін осы термин қандай мағынада қолданылады және
басқа терминдермен қалай араласады? Мысалы, Вине және Дарбельне Француз
және ағылшын тілдерінің салыстырмалы стиликасы (Сопоставительная
стилистика французского и английского языков) атты еңбектерінде (1958
жылы) эквивалент және эквиваленттілік терминдерін біз үшін дағдылы мағынада
емес, аударманың тәсілдерінің бірі ретінде қолданған.
Жалпы ғылыми білімдер жағынан эквиваленттілік ұғымын қарастырайық.
Орыс тілінде эквиваленттілік сөзі эквивалентті сын есімінің ерекшеліктеріне
тең. Яғни, бірдей, мағынасы бірдей, тең күшті, бірдемені қандай да болса
байланыста тұрғанды алмастыру сөздеріне эквивалент болып тұр. Сонда,
эквивалент сөзі – бұл бірдей, мағынасы бірдей, басқаға тең болатын, оны
толық алмастыра алатын ұғым [21, б. 747].
Эквивалентті сөзінің анықтамасында болған қарама-қайшылыққа назар
аудару қажет. Салыстырылып жатқан объектілер құндылық, мағынасы, күші
жағынан біркелкілігі туралы оның бірінші бөлігінде айтылады. Басқа сөзбен
айтқанда, олар бірдей, яғни, абсолютті түрде ұқсас. Бірдемені қандай да
болса өзара байланыста тұрған сөздерді толық алмастыра алатындығы туралы
екінші бөлігінде айтылады. Орыс тілінің сөздігі, жоғары айтылған сөздерінің
мағынасына анықтама беріп, эквивалент сөзіне аудару теориясы үшін өте
қызықты және маңызды Пироговтың Кәрі дәрігердің күнделігінен (Дневник
старого врача) мысал келтіреді: Менің профессорлық инстиутқа кандидат
ретінде тағайындауым дәрі сынауының эквиваленті боп, есептелінді [15, б.
147]. Пироговпен келтірілген екі жағдай бірдей және біркелкі емес. Бірақ
бір жағынан олар бірдей және белгілі бір орында болуға рұқсат етіледі.
Сөз анықтамасыңдағы қарама-қайшылық және келтірілген мысал
эквиваленттілік ұғымының салыстырмалығын көрсетеді. Ал ол болса, аудару
теориясы үшін үлкен рөл атқарады. Әрине, эквиваленттілік салыстырылып
жатқан объектердің алмастырылуы. Бірақ орын алмастыру абсолютті емес,
белгілі бір байланыста ғана іске асады.
Аударма түпнұсқаға абсолютті түрде дәл бола алмайды. Бірақ бұл тіл
аралық коммуникация үшін бөгде болмайды [22, б. 144]. Бұл ақындық
формаларды жеткізу қиыншылықтарымен, мәдени және тарихи ассоциацияларды,
ерекше реалия сөздерді және көркем мазмұндамалардың өзгешеліктерін
жеткізуде шарасыз жоғалтулармен ғана байланысты емес, сонымен қатар аударма
мағынасындағы бөлек элементтердің қарапайым пікірлерімен үйлеспей қалуымен
де байланысты. Мысалы, біз Der Student liest ein Buch деген неміс
сөйлемін Студент кітап оқып жатыр деп аударамыз. Көптеген жағдайларда
осындай аударма дұрыс болады және басқа өзгерістерді қажет етпейді. Бірақ,
мұнда толық тепе-теңдік жоқ. Неміс түпнұсқасында белгілі бір кісі, студент
туралы нұсқау бар, ал кітап бұл жерде қандай екені белгісіз болып тұр.
Аудармада нұсқау да, іс әрекет сөйлеп жатқан кезде өтіп жатқаны, іс әрекет
жүйелі түрде болмағаны туралы мәлімет жоқ. Алайда осы барлық жоғалтулар,
үстемелер аудармаға өз қызметін жасауға бөгет етпейді.
В. С. Виноградов пікірінше, кең ұғымында эквиваленттілік бірдемеге
тең, тең мағыналы, барабарлық – дәлдеу, ал тепе-теңдік бірдеңенің
бірдемемен толық ұқсастығы, үйлестігі ретінде түсініледі [7, б. 18].
Ал Л. К. Латышев Айырмашылық болған кезде эквиваленттілік – бұл
тілдің ең басты мәселесі және лингвистиканың түпкі мәселесі болып табылады.
Аудармашы рецептор сияқты қызмет атқарады деп жазады [23, б. 145].
Бұдан басқа, эквиваленттілік терминімен бірге аударматануда
сәйкестілік термині кең қолданылады. Берілген терминдер әр түрлі
авторлардың жұмыстарыңда бір-бірін қайталап немесе әр түрлі категорияларды
белгілеу үшін қолданылады. Соған байланысты біз эквивалент және
сәйкестілік ұғымдарының үйлестілік мәселесін қарастырамыз. Я. М. Рецкер
пікірінше, эквивалент - бұл тұрақты және тең мағыналы сәйкестілік,
дағдыдағыдай, контекстке тәуелді болмайды. Сәйкестілік терминін қолдаған
кезде, берілген зерттеуші лексикалық бірліктер арасындағы семантикалық
сәйкестілік туралы айтады [24, б. 10]. Л. С. Бархударовтың айтуынша, әр
түрлі тілдердің лексикалық бірліктерінің, олардың бүкіл мағыналық көлемінде
сәйкес үйлестілік өте сирек кездеседі [6, б. 119].
В. Н. Комиссаров бойынша, аударманың эквиваленттілігі түпнұсқа мәтін
мазмұнының және аудармасының барлық деңгейлерінің максималды ұқсастылығында
жатыр [15, б. 75]. Сөйтіп, В. Н. Комиссаров бойынша эквиваленттілік Я. И.
Рецкерге қарағанда кеңірек ұғым және ол аудару үдерісі кезінде берілген
тілдің және аударылатын тілдің бірліктерінің үйлестіліктің бөлек түрін
емес, негізгі мақсатын анықтайды.
Аудару барабарлығы ұғымы нені білдіреді? Және эквиваленттілік
категориясының барабарлық категориядан айырмашылығы неде?
Барлық мүмкіндігінше, барабарлық ұғымы аудару теориясына таным
теориясынан көшкен. Таным теориясында барабарлық термині елесте,
ұғымдарда, объективті байланыста және ақиқаттылық жағынан дұрыс қайта
құруды білдіреді. Аудару теориясы үшін сондай ақиқаттылық ретінде түпнұсқа
мәтін болып шығады. Ал мәтін мұнда құрылған байланыстар жүйесі және оны
құрайтын элементтер қатынасы ретінде беріледі. Сонда аударудың мақсаты
басқа тілдің амалдары арқылы осы байланыстар жүйесін және қатынасын сәйкес,
дұрыс қайта құру. Түпнұсқаның дұрыс қайта құрылуы нені меңзейді?
Анықтамасының шамалас, сәйкес, дұрыс, дәл синонимдері арқылы мағынасын ашу
аз. Түпнұсқаға қарағанда аударма қандай болу керек анықтамасына тағы қандай
ұғымдарды қосуға болады. Осында шамалас анықтамасы ғана бізге аудармасының
мәтіні түпнұсқасынан аспау да, кем де болмау керектігі туралы айтады.
Бірақ та осыған жету қиындау болады. Сәйкес (неге?), дұрыс (нені бағалауы
бойынша?), дәл анықтамалары аудармаға қарағанда жиі қолданылып жатқанына
қарамастан, олар өте абстрактылы.
Аударма толықтылығы (барабарлық) ұғымын дәлдеуге тырыса отырып, А. В.
Федоров толығырақ түсініктеме береді: Аударманың толықтылығы – бұл
түпнұсқада берілген мазмұн мағынасының толық жеткізілуі және аударманың
түпнұсқаға функционалды-стилистикалық жағынан толық сәйкес келуі.
Аударма толықтығы түпнұсқаға сәйкес мазмұны және форма ара қатынас
ерекшеліктерін жеткізуде немесе осы ерекшеліктеріне функционалды
сәйкестіліктерді жасауда. Форманың өзгешеліктерін қайта құруда жатыр (егер
де бұны тіл жағдайлары мүмкін ететін болса). Ал ол болса, осы жағдайда жиі
және өзінің формалды ерекшеліктерінің түпнұсқадағы элементтермен сәйкес
келмейтін, толық жүйеде ұқсас мағыналық және көркем функцияларын орындайтын
тіл амалдарының қолдауын болжайды [19, б.125 - 126].
А. В. Федоров толықтық және барабарлық ұғымдары арасында тепе-теңдік
белгісін қояды. Ол үшін барабарлық – бұл тек қана шетел термині. Мәтіннің
көркем редакциялау ережелеріне сәйкес оны ана тіліндегі сөзбен алмастыру
жақсырақ болар еді. Бірақ, алмастыру болса да, мәселе айқын шешілмейді.
Керісінше, А. В. Федоров ұсынған аудармада барабарлық толықтықтың болуы
жаңа мәселелерді туғызады.
Сонымен, түпнұсқа және аударма мәтіннің бірліктерін қарастырғанда және
салыстырғанда, біз лексика бірліктерінің эквиваленттілігін семантикалық
деңгейде анықтаймыз.
Неміс аударматану мектебінің өкілі В. Коллердің пікірінше, мәтіндер
арасындағы эквивалентті қарым-қатынас түрі және үлгісі анықталғанан кейін,
эквиваленттік ұғымы ақиқатты мағынасына жетеді.
Аударманы қабылдаушының реакциясы берілген мәтіннің мазмұнын жеткізу
мәселесімен байланысты. Ол қандай элементтерден тұратынын анықтау қажет. Л.
К. Латышев А. Д. Швейцердің көзқарасын бөліп, келесі төрт элементтерді
белгілейді:
1) заттық жағдайларды белгілеуімен байланысты денотативті мағына
(яғни, заттық-логикалық);
2) пікір элементтерінің арасындағы синтаксистік (яғни, оның
синтаксистік құрылымымен) байланысты белгілейтін синтаксистік мағына;
3) функционалды-стилистикалық және экспрессивті бояумен белгіленген
коннотативті мағына;
4) тілдік пікірдің және коммуникацияға түскен адамдардың қарым-
қатынасымен анықталатын прагматикалық мағына.
Лексико-семантикалық эквиваленттілік мағынасын анықтаған кезде,
зерттеуде қолданылған денотат, коннотация, сигнификат және
прагматика ұғымдарының мағынасын анықтау қажет.
Денотат (латын тілінің denotatum белгіленген сөзінен шыққан) – осы
бірлікпен атала алатын белгіленген зат, ақиқаттылықтың көптеген объектері
(заттар, қасиеттер, байланыстар, күй, үдерістер, іс-әрекеттер және т. б.)
[23, б. 96].
Коннотация (латын connotation, connoto қосымша мағынам бар сөзінен
шыққан) – тіл бірлігінің узуалды немесе окказионалды сипаты эмоционалды,
бағалы немесе стилистикалық сипаттамасы [23, б. 125].
Кең мағынада – бұл тіл бірлігінің заттық-мағыналық (денотативті) және
грамматикалық мағынасын толықтыратын, оған экспрессивті қызмет беретін кез
келген компонент. Тар мағынада – бұл тіл бірлігінің мағынасының компоненті,
ол үшін екінші – атаулы функциясын орындайтын, қатынаста қолдану кезінде
берілген реалияға атаулының ішкі формасын жете түсіну негізінде
ассоциативті-бейнелік жолмен, оның объективті мағынасын толықтыру.
Сигнификат (латын significatum белгіленген сөзінен шыққан) – тіл
белгісінің мағыналық мазмұны; тіл жүйесіндегі сөздің номинанты –сөз деп
атала алатын тіл бірлігі [23, б. 185].
Әрбір келтірілген, қарастырылған денотат, коннотат анықтамаларында
тіл белгісі ұғымы кездеседі. Лингвистикада тіл белгісі – бұл затты,
қасиетті, ақиқатқа қатынасты білдіретін материалды-идеалды құрылым (екі
жақты тіл бірлігі). Өз жиынтығында тіл белгісі ерекше бір белгілер жүйесін
– тілді құрайды.
Л. К. Латышевтің пікірінше, мәтінді, сөйлемді, сөз тіркесін, сөзді
белгілер ретінде қарастыруға болады. Яғни, бір түрлі құбылыс ретінде. Ал
бұл болса, аудару теориясы үшін ерекше құрылымды. Бұл аудару үдерісі
кезінде берілген тілдің тіл бірліктерін аудару тілдің тіл бірліктеріне
ауыстыру бір бірімен байланысқан бірнеше деңгейлерде, сөздер, сөз
тіркестері, сөйлемдер және толық мәтіндер деңгейлерінде параллелді болып
өтеді.
Қазіргі лингвистика белгінің мағынасын (мән, мазмұны) белгі ширегінде
жатпайтын қатынас ретінде анықтайды. Сондай қатынастар бірнешеу болады:
біріншіден, белгі денотатпен ара қатысын белгілейді, соны белгілеп жатқан
белгі затпен, ақиқатты болмыс құбылыспен ара қатысын белгіліейді;
екіншіден, белгі оны белгілейтін денотантпен сигнификаттың ара қатысын
белгілейді; осы адамның санасына тән, коллективті, ортадағы адамдарға
бейнелеу индивидуалды болуы мүмкін. Онсыз адамдар бір-бірін түсіне алмас
еді.
Неміс ғалымы Г. Клаус тіл белгісі ақиқатты болмыстың келесі
категориялармен ара қатысын белгілейді:
- ол белгілейтін заттармен немесе құбылыстармен (денотаттар);
- адамдардың, осы тіл қоғамының мүшелерінің (сигнификаттардың)
санасындағы осы заттардың немесе құбылыстардың (денотаттардың) бейнесімен;
- тіл белгілерін жеткізетін және қабылдайтын адамдармен, сонда осы
кезде олар тіл белгілерін өз тезаурусына (индивидуалды түсінік қорына),
ішкі қалыпына және қатынастың белгілі жағдайына байланысты түсінеді;
- тіл кодымен, олар белгілі бір кодының элементімен (белгілі белгілер
жүйесі) болған кезде ара қатысын белгілей алады, өйткені белгілер ол кезде
адамдар арасындағы қатынастың жан-жақты амалы ретінде ғана болуы мүмкін
[25, б. 236].
Жоғары аталып шыққан факторларға, белгілер құрылымының компоненттермен
ара қатысын белгілейтін, солар арқылы мәтіннің құрылуына үлес қосатын,
заттық жағдай (сөйлеп және жазылып жатқан жағдай) және қарым-қатынас
жағдайлары (сөйлеп жатқан жағдай туралы) қосылады.
Көптеген жағдайларда мәтін мазмұнының құрылуына қатысатын
семантикалық құрылымның компоненттері оның белгілерімен тікелей ара қатысын
белгілейді [26, б. 32]. Сондықтан біз лексико-семантикалық
эквиваленттіліктің келесі деңгейлерін белгілей аламыз: денотативті,
коннотативті және коммуникативті-функционалды.
Денотативті деңгейді біз: тіл белгілерінің денотаттармен ара қатысы
белгіленген фактының заттық сәйкестігін, объективті, мәлімет жіберушінің
көзқарасына байланысты емес, практикалық жағынан ең маңызды қасиеттері бар
мазмұнның, тілдік және мәдени-тарихи дәстүрлері бар қарым-қатынас жағдайын
және берілген тілдің өзгешелігін түсінуіміз керек.
Ал коннотативті деңгейде тек қана денотаттардың объективті қасиеттері
емес, сонымен қатар мәдени-тарихи, тіл ғұрыптармен анықталған, осы
этникалық топқа жататын адамдармен денотаттарды бейнелеуі белгіленген. Тіл
белгінің коннотациясын - біз денотативті мағынасына серік болатын, берілген
этникалық топтың өкілдерімен осы белгімен байланысының мәнін түсінеміз.
Сондықтан бұл тіл факторы болып табылады.
Коммуникативті-функционалды деңгей (яғни, интерпретатор деңгейіндегі
мазмұны) – мәлімет жіберушінің дербес тәсілмен бейнеленген түпнұсқа
белгісінің аудармаға сәйкес келуі, жіберушінің және мәтін қабылдайтын
адамның мәтіндерінің тіл белгілері мен мәлімет қорының сәйкес болуы.
Ішкі тілдік мазмұн – бұл тіл белгілерінің арасындағы және толық тіл
кодымен сәйкестілігі. Бұл аспект прагматикалық мазмұнға байланысты. Өйткені
прагматика – бұл семиотиканың және тіл білімінің зерттеу аймағы. Онда
адресат ойының субъектіге, коммуникацияға қатысқан адамдардың арасындағы
қарым-қатынасына, қарым-қатынас жағдайына байланысты тіл белгілерінің
сөйлеудегі қызметі зерттелінеді [27, б. 4].
Аудару кезінде түпнұсқаның жалпы мағынасы сақталуы керек.
1.3 Реалия сөздер мәдени белгілер ретінде және оларды аудару
мәселелері
Аударма теориясы және практикасы саласында жұмыс істеген
С. И. Влахов және С. П. Флориндердің пікірінше, реалия сөздердің
аудармасы екі рет шартты: қағида бойынша реалия сөздер аударылмайды (сөздік
тәртіп бойынша) және қағида бойынша ол аудару тәсілімен(контекстте)
жеткізіледі [28, б. 26].
И. Левый реалия сөздерді аудармашының азабы деп атаған. Осыған
қарамастан А. В. Федоров басқа тілге аударылмайтын сөз жоқ, яғни, берілген
тілдің көп таралған сөз тіркестерімен сипатталмайтыны жоқ деген пікір
айтады [19, б. 198].
Аудару кезінде реалия сөздерді жеткізуде негізгі екі қиыншылық
кездесетіні туралы айта кету қажет: аудару тілінде сәйкес сөздің
(эквиваленттің) болмауы, бұл осы тілде сөйлейтін адамдарда осы реалиямен
белгіленген объектінің болмауына байланысты; реалияның заттық мағынасын
(семантикасын) жеткізгенде оның нақышын (коннотациясын), ұлттық-тарихи
ерекшелігін де жеткізу қажет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті
Филология, журналистика және өнер факультеті
Аударма теориясы мен практикасы кафедрасы
Аудармадағы аударылмайтын сөздер
050207 Аударма ісі мамандығының студенттеріне арналған
оқу-әдістемелік құрал
Павлодар
Кереку
2010
ӘОЖ 81.25:811.112.2(07)
КБК 81.2-923
Т 34
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің филология,
журналистика және өнер факультетінің аудару теориясы мен практикасы
кафедрасының отырысында басуға ұсынылды
Пікір беруші:
филология ғылымдарының кандидаты, доцент Д. Е. Капанова.
Құрастырушылар: Г. К. Кенжетаева, Р. А. Омарова
057 Аудармадағы аударылмайтын сөздер: 050207 Аударма ісі мамандығының
студенттеріне арналған оқу-әдістемелік құрал құраст. Г. К.
Кенжетаева, Р. А. Омарова. – Павлодар : Кереку, 2010. – 69 б.
Оқу-әдістемелік құралда аудармадағы аударылмайтын сөздердің теориясы
мен практикасы баяндалған. Оқу құралы мысалдармен тапсырмалардың үлкен
көлемімен түсіндіріліп, сипатталған.
Жоғарғы оқу орындарында қазақ дәрісханасында ағылшын және неміс
тілінің тәжірибелік сабақтарын жүргізуде қосымша ретінде, тіл үйрену
курстарында және т.б. арнаулы курстарда қосымша құрал ретінде пайдалануға
болады.
Оқу-әдістемелік құрал Аударма ісі мамандығының студенттеріне
арналған.
ӘОЖ 81.25: 811.112.2 (07)
КБК 81.2 - 923
© Г. К. Кенжетаева, Омарова
Р. А., 2010
© С. Торайғыров атындағы
ПМУ, 2010
Материалдың дұрыс болуына, грамматикалық және орфографиялық қателерге
авторлар мен құрастырушылар жауапты
Кіріспе
Соңғы жылдары тіларалық және мәдениетаралық қарым-қатынас мәселелері
өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Шетел тілдерін оқытудың қазіргі
әдістемесі шетел тілін зерделеумен бірге зерделенетін тіл елінің мәдениетін
бірге үйлестіре отырып оқытуды болжайды. Кейінгі кездері тілді тану мен
лингводидактика саласында лингвоелтану сияқты сала кең дамыды.
Тілдердің салыстырмалы талдауы арқылы біз ана тілінің заңдылықтарын,
сөздердің функционалды ерекшеліктерін тереңдеп ұға аламыз. Сонымен қатар
басқа тілдің құрылымын түсініп, тілдің идиоэтникалық ерекшеліктерін де
ажыратамыз.
Әр түрлі тілдердегі сөз бірліктерін салыстырмалы түрде зерттегенде,
аудармаға көңіл бөлмей зерттеу жұмысын жүргізе алмаймыз. Аударматануда әлі
де көптеген шешілмеген мәселелер баршылық. Қалай аудару керек? деген
сұраққа жауап іздеген кезде, зерттеушілер әр түрлі аударма объектілеріне
назар аударады. Әрине, дәлме-дәл аударма жасау мүмкін емес. Бұл тілдердің
грамматикасына, сөздік қорына және сол тілдердегі мәдени айырмашылықтарға
байланысты. Мәдени айырмашылықтар аудару жолдарына, нәтижелеріне үлкен
ықпал етеді.
Аударматанудың негізгі мәселелеріне тіларалық эквиваленттілік,
эквиваленттілік және барабарлық, заңға сыйымды лайықтылық теориясы,
эквивалентсіз лексиканы аудару және тағы сол сияқты мәселелер (В. С.
Виноградов, Г. И. Исина, В. Н. Комиссаров, С. С. Прокопович, Л. К. Латышев,
Я. И. Рецкер, А. Д. Швейцер және т.б.) жатады.
Аудармашылар тіл бірліктерінің прагматикалық аспектілеріне (негізінен
лексикалық және фразеологиялық) үлкен назар аударады. Барабар аудармада
ұлттық-тарихи, мәдени-тұрмыстық, идеологиялық факторлар мәтінде (ауызша
немесе жазбаша) маңызды орын алып, лексикалық бірліктерінде із қалдырады.
Осыған байланысты басты назарды аудармашының біліміне аудару қажет (О. С.
Ахманова, Е. М. Верещагин, В. С. Виноградов, С. И. Влахов, Т. Г.
Грушевицкая, И. В. Гюббернет, В. Г. Зусман, В. Г. Костомаров, В. Д. Попков,
С. Г. Тер-Минасова., С. П. Флорин).
Аталмыш оқу құралының мақсаты – студенттерді реалия сөздерді аудару
тәсілдеріне үйрету. Реалия сөздерді аудару мәселесі аударматануда әлі де
толық шешімін таппаған мәселелердің бірі.
Реалия сөздер көбінесе әдеби шығармаларда кездеседі (романдар,
дастандар, өлеңдер, ертектер). Ұсынылып отырған оқу құралында реалия
сөздерді аударудың теориялық мәселелері зерттелініп, практикалық материал
ретінде Нибелунгтер туралы хикая эпосы алынып (Das Nibelungenlied
эпостың түпнұсқасы: Das Nibelungenlied nach dem Text von Karl Bartsch und
Helmut de Boor ins Neuhochdeutsche uеbersetzt und kommentiert von Siegfried
Grosse “Philipp Reclam jun. Stuttgart 1991”, аудармасы Нибелунгтер туралы
хикая, А.Қ. Қалиева, Х.Б. Мағзұмов, С.Торайғыров атындағы Павлодар
мемлекеттік университеті, 2005), ондағы түпнұсқа мәтіннің лексикасын және
аудармасын салыстыра отырып, Нибелунгтер туралы хикая эпосындағы реалия
сөздердің аудару тәсілдерін, олардың түпнұсқадағы ұлттық мәдени
ерекшеліктерін аудармалы тілге қалай жеткізілгені қарастырылды. Аудару
кезіндегі дәлдікті анықтау үшін қазақ тіліндегі түсіндірме сөздік, неміс,
қазақ, ағылшын және орыс тілі сөздіктері, лингвист, әдебиеттанушы,
мәдениеттанушы ғалымдардың ғылыми зерттеу еңбектері қолданылды. Аудару
кезінде барабарлы эквиваленттер болмаған жағдайда осы оқу құралдың
авторларының өз аудару нұсқасы ұсынылды.
Оқу құралының мақсаты түпнұсқада берілген реалия сөздердің қазақ
тіліне аудару кезінде қолданылған негізгі тәсілдерді анықтап, мүмкіндігінше
қазақ және ағылшын тілдерінде өз нұсқасын ұсыну және қазақ тіліндегі
аударма мен түпнұсқа арасындағы барабарлықты (эквиваленттілікті) анықтау.
Оқу құралында келесі мәселелер шешілуі керек:
1) ұсынылып отырған жұмыстың терминологиялық аппаратын анықтау (аудару
үдерісі, реалия, эквивалентсіз лексикалық бірлік, лакуна, аудару тәсілі);
2) аудару теориясында отандық және шетел аударматануындағы реалия
сөздерді аудару тәсілдерінің мәселелеріне арналған зерттеулерді жүйелеу;
3) ұлттық, тарихи, мәдени лексиканы (реалия сөздерді) аудару
тәсілдерін суреттеп, екі тілді сөздіктерді қолдану;
4) эквиваленттілік теориясының мәселелерін жүйелеу; денотат,
референт, эквиваленттілік және барабарлық, дұрыстық және дәлдік
терминдерін анықтау;
5) зерттеу мәліметтерін қарастырып, Нибелунгтер туралы хикая
эпосындағы кейбір лексикалық бірліктерге (реалия сөздерге) мүмкіндігінше
қазақ және ағылшын тілдерінде өз нұсқасын ұсыну;
Оқу құралының гипотезасы: егер біз реалия сөздерді аудару тәсілдерінің
жүйелі теоретикалық білімін неміс, қазақ тілдеріндегі Нибелунгтер туралы
хикая эпосы бойынша салыстырмалы зерттеуде қолданатын болсақ, онда қазақ
тіліндегі реалия сөздердің аудару тәсілдерін анықтап, түпнұсқа мәтіннің
коммуникативті маңыздылықты бұзатын, сәйкес емес лексикасына сай келетін
нұсқаны ұсыну.
Оқу құралының теориялық маңыздылығы оқырмандарды дефиниция (кейбір
ұғымдардың анықтамасы) мәселесі және реалия сөздерді аудару тәсілдері
туралы әр түрлі көзқарастармен таныстыру, эквивалентсіз лексика
ерекшеліктерінің функционалды семантикалық зерттеулері және оларды басқа
тілдерге аудару, қазақ, неміс тілдеріндегі әдеби шығармаларының
аудармасындағы лексикалық бірліктерді тереңдетіп зерттеуге ықпал етеді.
Аталмыш оқу құралының практикалық нәтижелері аударманың теориялық және
практикалық курстарында жоғары білім беру орындарында Аударматанудағы
аударылмайтын сөздер сабағында қолданыс табуы мүмкін. Оқу құралының
теориялық бөлімі Аударматанудағы аударылмайтын сөздер пәнінен
студенттердің білімін тереңдетуге және тексеруге көмектеседі.
1 Аударматанудағы лексико-семантикалық барабарлық (эквиваленттілік)
1.1 Көркем аударма жалпы аударманың негізгі бөлігі ретінде
Аударманың адам қызметінің ең көне түрі екені даусыз. Әуел бастан
аударма тілі басқа адамдардың бір-бірімен араласуына мүмкіндік тудырып, аса
маңызды әлеуметтік қызмет атқарды. Жазбаша аудармалардың таралуы адамдарға
басқа халықтардың мәдениетімен танысуына кең жол ашып, әдебиеттер мен
мәдениеттердің араласып, баюына жағдай жасады. Шетел тілін білу кітаптың
түпнұсқасын сол тілде оқуына негіз болады, алайда ең болмады бір шетел
тілін үйрену әркімнің қолынан келмейді, ал бір адамның кітаптарды әдеби
тілдердің баршасында, тіпті көпшілігінде оқуы мүмкін емес. Рудаки мен Омар
Хаямның, Шекспир мен Гетенің, Толстой мен Достаевскийдің, Абай мен
Шәкәрімнің ғажайып шығармалары аударманың арқасында ғана адамзаттың
игілігіне айналды.
Аударма – түрлі тілдерде сөйлейтін адамдардың арасындағы қатынас
(коммуникация) мүмкіндігін қамтамасыз ету құралы [1, б. 70].
Лингвистикада және аударматануда аударма бір тілдегі ойды басқа тілге
жеткізіп аудару ретінде анықталады (Л. С. Бархударов,
В. Н. Комиссаров, Я. И. Рецкер, А. В. Федорова және т.б.).
В. Н. Комиссаровтың пікірінше, аударманы – тіларалық қарым-қатынастың
ерекше бір түрі, үш сөйлеу актісінің бірлігі ретінде қарастыруға болады:
1) шет тілі арқылы түпнұсқаны тудыратын сөйлеу актісі;
2) аудару тілі арқылы аударма мәтінді тудыратын сөйлеу актісі;
3) бірінші және екінші актілерде іске асқан сөйлеу актісі арқылы
сөйлеу шығармалардың біріктіру актісі (коммуникативті теңеу) [2, б. 34-35].
П.И. Копаневтің анықтамасы бойынша аударманың мақсаты заттық-логикалық
мәліметтерді хабарлау, қандай да болса істерге, белгілі бір сезімдерге
түрткі болу. Осыдан келіп ол аударманың қызметіне төмендегідей анықтама
береді: аударма қызметі – бұл тіларалық, мәдени-эстетикалық бөгеттерді бұзу
[3, б. 144].
Лингвист З. Е. Роганова зерттеулеріне сәйкес, аударма – бұл барабарлы
нұсқаның барабарлы басқа тіл арқылы мазмұнын және формасын қарастырып,
жаңадан құру. Екі тіл жүйесінің компоненттерін салыстыру негізінде, аудару
кезінде керекті тіл бірліктерін таңдап алу. Қарастырылатын тілдерде,
олардың ұлттық ерекшеліктеріне байланысты бір ой әр түрлі тәсілдермен
жеткізілуі мүмкін [4, б. 5]. Аударманы, ұлттық мәдени әдістердің маңыздысы
және мәдени аралық қарым-қатынастың әсерлі тәсілдерінің бірі ретінде
қарастыруға болады. Мәдениетаралық қарым-қатынас әр түрлі мәдениеттердің
вербалды және вербалды емес, өзінің және басқа мәдениеттің және тілдің
иеленушісімен қатынастағы ерекше үрдіс ретінде анықталады [5, б. 85 - 89].
В. Г. Зусманның, З. Е. Рогановтың пікірлеріне сәйкес аудармашының
мақсаты тілдердің ерекшеліктеріне, қызмет заңдылықтарына, мәдениетіне
байланысты лингвоэтникалық бөгеттерді бұзу. Басқа сөзбен айтқанда, аудару
үдерісі кезінде аудармашы әр түрлі тілдерде сөйлейтін, әр түрлі
лингвоэтникалық қоғамға жататын адамдардың қарым-қатынасы әсерлі болу үшін
лингвоэтникалық бөгеттерді бұзады. Сонымен, аударма – бұл лингвоэтникалық
ретрансляция [4, б. 6 - 10].
В. С. Виноградов, Г. И. Исина, М. Т. Сабитова, А. В. Федоров екі
аспектіде қарастырылатын аударма терминіне өз назарларын аударады:
біріншіден, бұл аудару жұмысының әр түрлі кезеңдерімен байланысты үдеріс
және екіншіден, бұл аудармашының шығармашылық жұмысының нәтижесі – мәтін
[6, б.7; 7, б.5; 8, б. 1 - 2; 9, б. 13].
Аударманың теоретигі және практигі Л. К. Латышевтың, сол сияқты В. С.
Виноградовтың және А. В. Федоровтың пікірлерінше аударманың заты аудармалы
мәтін болып табылады. Аудармалы мәтін үдеріс кезінде екі тілді қарым-
қатынас кезінде түпнұсқа мәтінді алмастырады. Сонда аудармашы әр түрлі
тілдерде сөйлейтін коммуниканттар арасында лингвоэтникалық бөгеттерді
бұзып, оларға бір тіл коммуникациясында қатынасуға мүмкіндік береді. Басқа
сөзбен айтқанда, қажеттілік – аудармашының ісін айқындап, аударылған мәтін
ретінде қанағаттандырылады [10, б. 14 - 15].
Л. К. Латышевтың пікірінше аударма үш негізгі талапқа сай болу керек:
1) аударылған мәтін коммуникативті-функционалды жағынан берілген
мәтінге барабар (эквивалентті) болу керек;
2) семантикалық құрылымы жағынан берілген мәтінге максималды түрде
сәйкес болу керек (бірінші талапқа қарама-қарсы болмау керек);
3) берілген мәтінге сәйкес емес орын толтыратын лексикамен қамтымау
және мүмкіндігінше аударма шектеулерінен аспау керек.
Егерде осы аталған талаптардың бірін назарға алмай аударма жасайтын
болсақ, бұл аударма аудармадағы кемістік немесе аударма, тіларалық
қатынастың басқа бір түріне айналуы мүмкін [10, б. 35 - 36].
Л. К. Латышевтің пікірінше аударылатын мәтін коммуникация, қатынас
құралы болып табылады [10, б. 15]. Біздің ойымызша осы пікір дәлдікті,
түсінікті талап етеді. Мәтін – бұл ауызша немесе жазбаша түрде болатын
вербалды белгілердің (сөздердің) жүйелілігі [11, б. 507]. Яғни, ауызша,
жазбаша мәтіндер адамның коммуникативтік үдерісінің нәтижесі.
Коммуникацияның екі түрі болады: бірінші, бастапқы (кәдімгі), және
екінші, соңғы (әдеби). Біріншісі, сөйлеп және тыңдап жатқан адамдардың
арасында туған коммуникативті жағдай. Екіншісі, толық емес коммуникативті
жағдай болып саналады. Ол әңгімелейтін адам (әңгіме авторының өкілі) мен
оқырман арасындағы коммуникация. Коммуникация толық болу үшін, келесі
жағдайларға назар аудару қажет:
1) сөйлеуші және адресат болу керек;
2) уақыт бірлігі;
3) орын бірлігі;
4) коммуниканттар және олардың қатынастары арасындағы бірлік.
Әдеби коммуникация кезінде осы жағдайлар сақталмайды. Өйткені
қатынастың түрі өзгереді. Мысалы: коммуникативті байланыс автор мен оқырман
арасында болады, ал қатынас серіктесі (партнері) мәтін болып табылады [12,
б. 68].
Аталмыш оқу құралында түпнұсқа мәтіннің лексикасын аудармамен
салыстыра отырып, Нибелунгтер туралы хикая эпосындағы реалия сөздердің
аудару тәсілдерін, олардың түпнұсқадағы ұлттық мәдени ерекшеліктерін
аудармалы тілге қалай жеткізілгені қарастырылды.
Жоғарыда айтылғандай, жазба мәтінді аудару кезінде, біздің
жағдайымызда бұл Нибелунгтер туралы хикая эпосы, түпнұсқа немесе берілген
мәтін аударма мәтінмен ауыстырылды.
А. В. Федоровтың ойынша, осындай алмастыру кезінде, аудармашы негізгі
екі жағдайды есте сақтауы керек:
1) жазба аударманың мақсаты – шетел тілін білмейтін оқырманды берілген
мәтінмен жақынырақ таныстыру;
2) осы жағдайда аудару – ертерек бір тіл құралдары арқылы берілген
мәтінді басқа бір тіл амалдары арқылы екінші бір тілге дәл және толық
жеткізіп, аудару [9, б. 15].
А. В. Федоровтың пікірінше, аударманың қайта жасаудан, мазмұндамадан
және сол сияқты әр түрлі бейімделулерден (адаптациялардан) айырмашылығы
дәлдікте және толықтықта.
Көптеген аудармашылардың пікірлерінше (Л. С. Бархударов, Я. И.
Рецкер, А. В. Федоров, А. Д. Швейцер) жазбаша аударма тек қана екі тілді,
түпнұсқа мен аударманы байланыстырмай, сонымен қатар әр түрлі
мәдениеттерді, ұлттарды, тарихи дамудың әр түрлі дәуірлерін, өткен және
бүгінгі күндерді байланыстырады.
Шығарманың аудармасы өз бетімен жасала қалмайды. Онда әрқашанда
түпнұсқа басқа әдет-ғұрыптардан, салт-дәстүрлерден, антропонимдерден,
географиялық антропонимдерден және т.с.с. тұрады. Сондықтан аударма
әрқашанда әмбинұсқалы. Өйткені аударма бір уақытта екі мәдениетке жатады:
идеяны шығарған мәдениетке және оны қабылдаған мәдениетке, бір тілде
мәтінді құрастырған авторға және оны басқа тілге аударған аудармашыға
жатады.
А. Д. Швейцер шетелдердің аударма теоретиктері мен практиктерінің
аударма жөніндегі зерттеулерін жүйелеп, төмендегідей мәліметтерді ұсынады.
У. Уинтердің пікірінше, аудару – бұл қоршаған орта сегментінің
интерпритация тұжырымдамасын, мүмкіндігінше басқа барабарлық тұжырымдамамен
ауыстыру. Дж. Кэтфорд аударманы тіл операциясы ретінде анықтайды. Сонда
аударма кезінде бір тілдегі мәтін басқа мәтінмен, берілген мәтін материалы
басқа тілдегі барабар материалмен ауыстырылады. Ю. Найданың және Ч.
Табердің пікірлерінше, аударма – бұл рецептордың тілінде жаңадан құралған
мәтін, берілген мәліметке өте жақын баламаның берілуі. В. Вильстің ойынша,
аударма – бұл мәтіннің өңдеу және сөзге айналған үдерісі. Берілген мәтіннің
барабар мәтінге ауыстырылуы. Сонда аудару тілінде мәтін мағыналы және
стилистикалық жағынан түпнұсқаның мәні түсінілген мәтін. Ішкі жағынан
аударма бөлінген, екі негізгі фазаны қамтитын үдеріс: біріншісі, ойлау
фазасы, осы фаза кезінде аудармашы берілген мәтінді талдап, мән және
стилистикалық интенциясына көңіл аударады, ал екіншісі, тілді қайта құру
фазасы, осы фаза кезінде аудармашы коммуникативтік талаптарға көңіл аудара
отырып, мағыналық және стилистикалық талдаудан өткен түпнұсқаны құрастырады
[13, б. 68 - 71]. Г. Вермеер және К. Райс мәтін – бұл жіберушіден алушыға
жіберілетін мәлімет сөйлемі - дейді де, аударманы мәлімет сөйлеміне
ұқсататын сөйлем ретінде қарастырады [13, б. 73 - 74].
А. Диомидованың айтуынша аударма – әдеби-тіл интерпритациясы, ал
аудару үдерісі – жаңа мәліметтің құрылу актісі. Осы үдеріс кезінде мәтіннің
түпнұсқасының және аудармасының белгілі бір мағынасы сақталып, мәтін
мағынасының жетілдірілуі іске асады [14, б. 15].
Жалпы аударманың негізгі екі концепциясы бар: лингвистикалық және
әдебиеттану ғылымы. Аударма және аударматану бойынша негізгі екі мәселелер
шеңбері бар.
Бірінші мәселелер шеңбері – бұл аудару шекараларының мәселелері, яғни,
мәтінді аудару мүмкіндігімен байланысты мәселелер.
Екінші мәселелер шеңбері, біріншісімен арақатынасын белгілейтін және
ерекше сипаттамасы бар аудару барабарлығымен байланысты мәселелер. Осы екі
мәселелер шеңбері және олардың шешімі аударудың нормативті негізін
белгілейді.
Аударма нормалары аудару актісінің ерекшелігін анықтайды. Яғни,
аударма үдерісі кезінде аудармашының дербестігі, тәуелсіздігі қай деңгейде
екені байқалады.
Қазіргі кезде дербес емес аудармалық іс және тәуелсіз аудармалық іс
бар. Дербес емес аудармалық іс тираждауға жақынырақ, сондай-ақ іс аударма
мәтініне өте тығыз байланыста болады (ресми-істі, ғылыми-техникалық
құжаттарды қамтиды), ал тәуелсіз - бұл аудармашының белгілі бір дербестігін
белгілейді (публицистикалық және әдеби мәтіндер). Қоғамдық істің басқа бір
түрі сияқты, аударма да белгілі бір қоғамдық мұқтаждықтарды
қанағаттандыратын қажеттілік.
Аударманың мақсаты қарым-қатынаста болған кісілердің арасындағы
лингвоэтникалық бөгеттерін бұзып, қатынасын мүмкін ету. Басқа сөзбен
айтқанда, аударманың қоғамдық мәнін төмендегідей анықтауға болады: аударма
– екі тілде қатынасқан коммуниканттардың байланысы, бір тіл ширегіндегі
коммуникацияға мүмкіндігінше сәйкес болуы керек. Яғни, аудармада тек қана
адамдар қарым-қатынасы кезінде ғана қажеттілік туады. Сол кезде адамдардың
арасында тілдік емес, лингвоэтникалық (мәдениеттердің, ұлттық
психологиясының және т.с.с. факторлардың әр түрлі болуы) бөгет туады.
Біз өзіміздің зерттеу жұмысымызда В. Н. Комиссаровтың және А. Д.
Швейцердің пікірлерін қолдаймыз. Олардың пікірінше, жазбаша аударма – бұл
бір жақты және екі фазадан тұратын, тіларалық және мәдениетаралық
коммуникация үдерісі. Сонда аудармалық талдаудан өткен, бірінші мәтін
екіншісімен алмастырылады. Біріншісін алмастыратын мәтін басқа тілдік және
мәдени ортада қалыптасады [13, б. 75].
В. Н. Комиссаровтың анықтамасы бойынша, көркем аударма – бұл
аудармалық әрекет, оның негізгі мақсаты аударма тілінде көркем-эстетикалық
әсер ете алатын шығарма жасау [15, б. 95].
Сонда, көптеген әдеби сыншылардың ойынша көркем аударма – бұл өнер,
онымен тек қана эстетикалық қағидаларға сүйенетін тіл шеберлері айналыса
алады.
Г. Гачечиладзенің пікірінше, аударма мәселесі маңызды және терең
зерттеу негізінде, көркемдік жағынан толық емес және толық, бірақ та
түпнұсқадан алыс, еркін аударма. Осы екі көзқарас келесі екі пікірлердің
негізінде жатыр: аударма лингвистикалық және әдебиеттану ғылымы жағынан
анықталады. Аударманың лингвистикалық қағидасы түпнұсқаның формалды
құрылымын қайта жасау. Бірақ, егер де лингвистикалық қағида негізгі екені
айтылатын болса, онда ол түпнұсқаның сөзбе сөз аударылуына әкелуі мүмкін.
Тіл жағынан ол нақты болар, ал көркемдік жағынан өте әлсіз аударма болуы
мүмкін. Сонда бұл түршіліктің (формализмнің) бір түрі болады. Түршілік
(формализм) кезінде басқа халықтың тіл формалары дәл аударылады да, шетел
тілінің заңдары бойынша мәтіннің стилизациясы шығады. Кейбір жағдайларда,
аударылатын сөйлемнің синтаксистік құрылымы аудармада ұқсас тәсілдермен
берілуі мүмкін болса, онда сөзбе сөз аударма ешқандай әдеби талдаусыз,
соңғы амал ретінде қарастырылуы мүмкін. Алайда, әр түрлі тілдерде
синтаксистік амалдардың тура келуі өте сирек кездеседі. Көбінесе сөзбе сөз
аударма кезінде қазақ тіліндегі синтаксистік нормалардың бұзылуына әкеледі.
Сондай жағдайларда біз мазмұн мен форма арасындағы қарама-қайшылықпен
түйісіп қаламыз. Автордың ойы айқын, бірақ оны білдіру түрі қазақ тіліне
жат. Нақты сөзбе сөз аударма түпнұсқаның эмоционалды әсерін барлық
жағдайларда толық жеткізе алмайды. Яғни, сөзбе сөз нақтылық және
көркемділік үнемі бір бірімен үйлеспеушілікте болады. Аударма тілдік
материалға сүйінетіні даусыз. Сөздердің және сөз тіркестерінің
аудармасынсыз көркем аударма бола алмайды. Аудармашының екі тілдің
заңдылықтары және осы заңдылықтардың бір біріне сәйкес келуі туралы білімі
болу керек. Демек, көркем аударманың сапасын анықтау үшін тіл аралық
сәйкестілікті анықтайтын жалпы қағидалар жеткіліксіз болады. Толықтылық
үшін бүкіл аудару кезінде түпнұсқаға сөзбе сөз жақын болу қажет емес [16,
б. 115].
Кейбір зерттеушілердің (Г. Гачечиладзе, А. А. Смирнов және А. В.
Федоров) пікірінше, аударманы жаңа сөздер табу өнерінің бір түрі ретінде,
яғни, лингвистикалық көзқарас жағынан емес, әдебиеттану ғылымы жағынан
қарастыру керек.
Осы теорияға сәйкес, аудармашының негізгі жылжу күші түпнұсқамен
берілген идея болады. Ол аудармашыны ойларды сөзбен білдіру үшін барабарлы
тіл амалдарын табуға ықпал етеді. Басқа сөзбен айтқанда көркем аударма –
бұл лингвистикалық жағынан емес, эстетикалық түсінігі жағынан түпнұсқаға
барабарлық.
Мысалы, А. А. Смирнованың Көркем аударманың шеберлігі мақаласында
(Мастерство литературного перевода) [17, б. 526 - 531], барабарлы көркем
аударманың мақсаты мазмұнның мағынасын жеткізу, эмоционалды айқындылық және
түпнұсқаның сөздік-құрамдық безендіру деп көрсетілген. А. А. Смирнованың
ойынша, біз барабарлы аударманы мойындауымыз керек: автордың барлық
ниеттері жеткізілген, соның ішінде оқырманға белгілі бір идеялық-
эмоционалды әсер ету, автормен қолданылған барлық ресурстардың бейнелілігі,
ерекшелілігі, ритм және т.б.; соңғысы негізгі мақсат ретінде емес, жалпы
ықпал ету үшін қолданылуы керек. Ондай жағдайда, әрине, әрқашанда мәтіннің
маңызды емес бөліктерін таңдап, бірдемемен құрбан ету керек.
Аудару үдерісі кезінде тіл – түпнұсқа өнері кезінде ойнап жатқан
рөлдей бағынышты рөл атқарады. Сондықтан оны алдыңғы орындарға қоюға
болмайды. Алдымен, тіл мұнда көркем мәселелеріне жету үшін қолданылатын
амал ретінде қарастырылады. Сондықтан, аудару кезінде туатын ерекше тіл
мәселелері белгілі бір жанрды аударудың өзіне тән мәселелерімен бірге
шешілуі керек.
Алайда, Г. Гачечиладзе пікірінше, аудару өнерінің әдістемелік алғы
шарты заттық-диалектикалық қағида мен шығарма мазмұнының бірлестігі. Осы
құрамдас бөліктердің біреуінің бұзылуы, теориялық сәйкессіздікке әкеліп,
көркем аудармаға тікелей кемістік келтіреді. Толық көркем шығарма – бұл
форма және мазмұн бірлестігі. Ол автордың субъективті сезгіштігі арқылы
өтетін нақты ақиқаттың көркем тұтастығы. Аудару үдерісі кезінде көркем
ақиқаттылық аудармашы алдында нақты ақиқаттық құбылыстар бірлестігі ретінде
тұрады. Осы құбылыстар қисынды нақтылықта және көркем шығармада
бейнеленеді. Автордың ойынша, көркем шығарма аудармашыға әсер етіп, өз
жағынан белгілі бір эмоционалды сезімдерді білдіреді: осы фактордың
объективті және субъективті әрекеттестігі нәтижесінде аудармашының
санасыңда шығарманы қабылдау кезінде түпнұсқаның аудармасы туады. Көркем
аударма жасау үшін шығармашылық әдіс қажет.
Г. Гачечиладзе көркем аудармаға төмендегідей анықтама береді: Көркем
аударма – бұл көркем шығармашылықтың бір түрі. Онда түпнұсқа нақты ақиқат
үшін қызмет атқарады. Осы дүниетанымға сай, аудармашы онымен таңдаған
шығарма формасының және мазмұнының көркем ақиқаттылығын бейнелейді: аударма
дербестен тұтасқа қағидасы негізінде жүзеге асады [16, б. 115-136].
Жоғарыда айтылғандай, аудару үдерісі кезінде әр түрлі тілдерде
мәтіндердің коммуникативті теңеуі өтеді. Осы үдерістің жүзеге асырылуы және
оның нәтижелерінің бағалануы мынаны болжайды: форманың және мәтіндердің
алуан қырлы түрлерінің салыстыруын, әрбір тілде мәтіннің құрылымын және
қызметін, мәтін толық құрылым ретінде және мәтінді құрайтын тіл
бірліктерінің, құрылымының салыстырмалы талдауы. Мәтін – бұл тіл шығармасы,
оның көмегімен вербалды коммуникация іске асады. Мәтін пікірлерден тұрады.
Осы пікірлерді сөйлеп жатқан кісі өзі айтып, тіл бірліктерін таңдап, оларды
берілген тіл грамматикасына сәйкес өз коммуникативті ниеттеріне байланысты
біріктіреді. Мәтін – бұл жай бөлек пікірлердің бірлестігі емес. Мәтін
құрылымы және мазмұны жағынан тұтас бір бүтін. Оның коммуникативті
потенциалы мазмұнды құрайтын пікірлердің жиынтығынан артығырақ. Аудармашы
осы түпнұсқада берілетін толықтықты қабылдай ала алуы және онымен құрылып
жатқан аударма мәтінін толық және дәл бере білуі керек.
Мәтіннің құрылымдық мазмұны әр түрлі үш деңгейде қарастырылуы мүмкін:
тік, көлденең және терең. Мәтіннің тік құрылымын оның формалды-тақырыптық
мазмұны құрайды. Жалпы мағынасынан немесе мәтіннің тақырыбынан,
тақырыпшалардан бастап, субтақырыпшаларға, бөлек пікірлерге дейін
кездеседі. Осындай өрістету сөйлеп жатқанмен, жоғарыдан – төмен қарай
іске асады. Ол мәтінді өз коммуникативті ниеттеріне сай жасайды. Мәтінді
қабылдайтын кісі иерархиялық құрылымды басқа бағытта – төменнен – жоғары
қарай, мазмұнының кішкентай бөлектерінен мәтінді толық түсініп ұғынуға
дейін қабылдайды. Алайда мәтіннің тік құрылымы әрқашанда нақты және қисынды
болмайды. Кейбір микротақырыптар қалдырылады, ал басқалар бөтен
тақырыпшалар орнына сыналасады да, олар бір-біріне қайшы болып шығады
т.с.с. Осындай мазмұндаманың кемшіліктері коммуникацияға қатынасқан
кісілердің білімдерімен және тәжірибелерімен, олардың бүкіл мәтін бойынша
мазмұнының болжауымен алмастырылады. Кейбір болжау күшіне сай мәтін
бөліктері мәтіннің келесі мазмұнының болжауға мүмкіндік береді. Сондай
ықтимал болжау тілді ұғуға жеңілдетеді және аудару үдерісі кезінде үлкен
рөл атқарады.
Толық мәтін жасауда формалды және пікірлердің арасында мағыналық
байланыстардан тұратын көлденең құрылымы маңызды орын алады. Мәтіннің
формалды байланысы (когезия) әр түрлі тіл амалдары арқылы жүзеге асады:
жалғаулықтар, қайталаулар, орын алмастыратын сөздер және сол сияқты
амалдар. Мәтіннің мағыналық бірлестігі (когеренттілік) логикалық
жүйелілікпен, логикалық байланыстармен (сонымен, яғни, қорыта
келгенде және т.б.), баяндаудың басын және оны белгілейтін стереотиптік
формулалардың қолдауымен, басқа бөлектерге анафоралық және катафоралық
жөнелтумен т.с.с. байланысты. Мәтіннің тақырыбы – рематикалық құрылымы да
онымен тікелей байланыста болады. Тақырып және рема арақатысы, актуалді
бөлу бөлек пікірдің мағыналық құрылымы үшін өзгеше болып келеді. Пікірдің
мазмұныңда екі мағыналық фокусты белгілеп қоюға болады. Оның біреуі
(тақырып) – хабарлаудың негізгі пункті, не туралы хабарлап жатқаны және
әңгімелесушіге белгілі немесе оған белгілі нәрсе ретінде ұсынылады.
Екіншісі (рема) – хабарлаудың негізгі мағыналық орталығы, не хабарлап
жатқаны, осы хабарлама жаңа мәлімет ретінде қолданылады. Тақырып – бұл
пікірдің рематикалық бөлінуі. Ол реманы ырғағымен, лексикалық немесе
синтаксистік амалдар арқылы бөліп шығарады. Мәтіндегі жүйелілік және
мазмұндаманың байланысы, көрші тұрған пікірлердің тақырыптық – рематикалық
қатынастарына байланысты. Бір пікірдің ремасы жиі басқа пікірдің тақырыбы
болып шығады. Сонымен қатар, белгілі тақырыптық – рематикалық құрылым
мәтіннің толық мазмұндамасында жасалынады. Мәтіннің аудармасын жасаған
кезде, аудармашы түпнұсқаның тақырыптық-рематикалық құрылымын сақтауға
тырысады.
И.А. Кашкиннің ойынша, ақиқатты аударманың мақсаты ...түпнұсқа
мәтіннің ішінде болған бүкіл мағыналық және бейнелі байлық, ақиқаттылық
объективті түрде қайта құрылуы керек. Аудармашы бірден түпнұсқадағы
грамматикалық құрылымға қақтығысып, осы бөгдеден өтуге, болған балғындыққа
және автормен ақиқаттықтың қалай қабылдағанына жетуі өте маңызды [18, б.
75]. Ақиқаттық аударма үдерісінде сезгіштіктің және ойдың ақиқаттықтың
объектімен шамалап үйлесуі не білдіріп жатқанын анықтайды. Басқа сөзбен
айтқанда, аудармада түпнұсқаның қандай элементтері ақиқатты жеткізгенін
анықтайды.
Осы пікірмен белгілі теоретик А. В. Федоровтың анықтамасы ұштасады:
аударманың түпнұсқасында берілген мазмұны формалді және оған стилистикалық
сәйкес келетін ақиқаттылық толық жеткізілуі керек. А. В. Федоров бөлек
бөліктің, бөлек элементтің немесе мәтіннің үзіндісін толық мәтін жеткізу
турасында аспектін ерекше белгілейді. Басқа жағынан қарастыратын болсақ,
онда толық мәтіннің дәлдеп жеткізілуі және кейбір өзгеше бөліктерінің
қалдырып тастауы кезінде түпнұсқаның дербес сырын жоғалту мүмкін. Көркем
аударма – бұл жай бөліктердің механикалық бірлестігінен артық. Өйткені ол
шығармашылық жұмыстың жемісі және онда аудармашының шығармашылықтың
элементтері бар [19, б. 21 - 22].
Әрбір аударма шығармашылық үдеріс ретінде аудармашының даралығын
белгілеуі керек, бірақ аудармашының негізгі мақсаты түпнұсқаның
ерекшеліктерін жеткізу және түпнұсқаға сәйкес көркем және эмоционалды
әсерін барабарлы жеткізу үшін, аудармашы ең жақсы тіл амалдарын:
синонимдерді, сәйкес болып тұрған көркем бейнелерді және сол сияқтыларды
табу керек, - деген пайымдауға шүбәланбаймыз.
Әрине, форманың және мәтін мазмұнының барлық элементтері дәлдікпен
қайта құрылуы мүмкін емес. Қандай да болсын аударма кезінде төмендегідей
кемшіліктер болуы мүмкін:
1) материалдың қандай да бір бөлігі қайтадан құрылмай, алынып
тасталынады;
2) материалдың қандай да бір бөлігі өз түрінде емес, әр түрлі
ауыстыруларменэквиваленттермен беріледі;
3) түпнұсқада болмаған материал кіргізіледі.
Сондықтан көптеген зерттеушілердің пікірінше ең жақсы аудармаларда,
түпнұсқаға қарағанда, шартты өзгерістер болады. Алайда осы өзгерістер
көлеміне аударманың дәлдігі тәуелді болады. Сондай өзгерістердің минимумы
барабарлы аударманы болжайды. Біз осы пікірді түпкіліті қолдаймыз.
Демек, барабарлы аударманың мақсаты түпнұсқаның мазмұнын және
формасын, оның ерекшеліктерін дәлдеп жеткізу.
1.2 Аударматанудағы барабарлық (эквиваленттілік) мәселелері
Аудару дәлдігі мәселесін филологтар бұрыннан бері қарастырып келе
жатыр. Қазіргі кезде бұл мәселе әр түрлі аудармалық бағытта зерттелуде
(Қазақстан мектебі: Г. И. Исина, А. Алдашева және т.б., Рессей мектебі: А.
Т. Алексеева, В. Н. Комиссаров, Н. Р. Ткачев және т.б., Германия мектебі:
Г. Егер, К. Райс, Е. Штойберг және т.б.). Жоғарыда аталған лингвисттердің
зерттеулерінде назар эквиваленттілік терминіне аударылады [15, б. 134].
Барабарлық (эквиваленттілік) – аудару теориясында өте күрделі және көп
қырлы ұғым ретінде қарастырылады. В. Н. Комиссаровтың пікірінше
эквиваленттілік ұғымы аударманың негізгі ерекшелігін ашып, қазіргі
аударматануда негізгі ұғымдардың бірі болып табылады [20, б. 176].
Эквиваленттілік термині қазіргі аударма теориясында аз уақыттан бері
қолданылып келе жатыр (1938 жылдан бастап Лейпциг аударма мектебінде). П.
М. Топер пікірлердің көп қырлылығын белгілеп, аудару теориясына
эквивалент терминінің қашан және қайдан кіргенін анықтайды. Алғаш рет
эквивалент терминін Аударманың лингвистикалық аспектілері туралы
мақаласында Р. Якобсон ұсынған еді (О лингвистических аспектах перевода)
[20, б. 176].
Егер де қазіргі аударматану теориясы ХХ-шы ғасырдың ортасында пайда
болатын болса, онда оның негізгі категориясын білдіретін термин онымен
бірге жарыққа шықты. Бірақ та, кейбір тілдерде, мысалы, француз тілінде,
қазір біз қолданып жатқан лингвистикалық мағынада эквивалент сөзі (бір
сөзді немесе сөз тіркесті ауыстыра алатын сөз немесе сөз тіркесі) ХІХ-шы
ғасырдың екінші жартысында (1864 жылы) тіркелген еді. Оны Бодлердің
еңбегінде кездестіруге болады (1821 – 1867 жылдары): Сөз шексіздік, Құдай,
рух және басқа сөздер сияқты басқа тілдерде эквиваленті бар.
Аударма теориясы үшін осы термин қандай мағынада қолданылады және
басқа терминдермен қалай араласады? Мысалы, Вине және Дарбельне Француз
және ағылшын тілдерінің салыстырмалы стиликасы (Сопоставительная
стилистика французского и английского языков) атты еңбектерінде (1958
жылы) эквивалент және эквиваленттілік терминдерін біз үшін дағдылы мағынада
емес, аударманың тәсілдерінің бірі ретінде қолданған.
Жалпы ғылыми білімдер жағынан эквиваленттілік ұғымын қарастырайық.
Орыс тілінде эквиваленттілік сөзі эквивалентті сын есімінің ерекшеліктеріне
тең. Яғни, бірдей, мағынасы бірдей, тең күшті, бірдемені қандай да болса
байланыста тұрғанды алмастыру сөздеріне эквивалент болып тұр. Сонда,
эквивалент сөзі – бұл бірдей, мағынасы бірдей, басқаға тең болатын, оны
толық алмастыра алатын ұғым [21, б. 747].
Эквивалентті сөзінің анықтамасында болған қарама-қайшылыққа назар
аудару қажет. Салыстырылып жатқан объектілер құндылық, мағынасы, күші
жағынан біркелкілігі туралы оның бірінші бөлігінде айтылады. Басқа сөзбен
айтқанда, олар бірдей, яғни, абсолютті түрде ұқсас. Бірдемені қандай да
болса өзара байланыста тұрған сөздерді толық алмастыра алатындығы туралы
екінші бөлігінде айтылады. Орыс тілінің сөздігі, жоғары айтылған сөздерінің
мағынасына анықтама беріп, эквивалент сөзіне аудару теориясы үшін өте
қызықты және маңызды Пироговтың Кәрі дәрігердің күнделігінен (Дневник
старого врача) мысал келтіреді: Менің профессорлық инстиутқа кандидат
ретінде тағайындауым дәрі сынауының эквиваленті боп, есептелінді [15, б.
147]. Пироговпен келтірілген екі жағдай бірдей және біркелкі емес. Бірақ
бір жағынан олар бірдей және белгілі бір орында болуға рұқсат етіледі.
Сөз анықтамасыңдағы қарама-қайшылық және келтірілген мысал
эквиваленттілік ұғымының салыстырмалығын көрсетеді. Ал ол болса, аудару
теориясы үшін үлкен рөл атқарады. Әрине, эквиваленттілік салыстырылып
жатқан объектердің алмастырылуы. Бірақ орын алмастыру абсолютті емес,
белгілі бір байланыста ғана іске асады.
Аударма түпнұсқаға абсолютті түрде дәл бола алмайды. Бірақ бұл тіл
аралық коммуникация үшін бөгде болмайды [22, б. 144]. Бұл ақындық
формаларды жеткізу қиыншылықтарымен, мәдени және тарихи ассоциацияларды,
ерекше реалия сөздерді және көркем мазмұндамалардың өзгешеліктерін
жеткізуде шарасыз жоғалтулармен ғана байланысты емес, сонымен қатар аударма
мағынасындағы бөлек элементтердің қарапайым пікірлерімен үйлеспей қалуымен
де байланысты. Мысалы, біз Der Student liest ein Buch деген неміс
сөйлемін Студент кітап оқып жатыр деп аударамыз. Көптеген жағдайларда
осындай аударма дұрыс болады және басқа өзгерістерді қажет етпейді. Бірақ,
мұнда толық тепе-теңдік жоқ. Неміс түпнұсқасында белгілі бір кісі, студент
туралы нұсқау бар, ал кітап бұл жерде қандай екені белгісіз болып тұр.
Аудармада нұсқау да, іс әрекет сөйлеп жатқан кезде өтіп жатқаны, іс әрекет
жүйелі түрде болмағаны туралы мәлімет жоқ. Алайда осы барлық жоғалтулар,
үстемелер аудармаға өз қызметін жасауға бөгет етпейді.
В. С. Виноградов пікірінше, кең ұғымында эквиваленттілік бірдемеге
тең, тең мағыналы, барабарлық – дәлдеу, ал тепе-теңдік бірдеңенің
бірдемемен толық ұқсастығы, үйлестігі ретінде түсініледі [7, б. 18].
Ал Л. К. Латышев Айырмашылық болған кезде эквиваленттілік – бұл
тілдің ең басты мәселесі және лингвистиканың түпкі мәселесі болып табылады.
Аудармашы рецептор сияқты қызмет атқарады деп жазады [23, б. 145].
Бұдан басқа, эквиваленттілік терминімен бірге аударматануда
сәйкестілік термині кең қолданылады. Берілген терминдер әр түрлі
авторлардың жұмыстарыңда бір-бірін қайталап немесе әр түрлі категорияларды
белгілеу үшін қолданылады. Соған байланысты біз эквивалент және
сәйкестілік ұғымдарының үйлестілік мәселесін қарастырамыз. Я. М. Рецкер
пікірінше, эквивалент - бұл тұрақты және тең мағыналы сәйкестілік,
дағдыдағыдай, контекстке тәуелді болмайды. Сәйкестілік терминін қолдаған
кезде, берілген зерттеуші лексикалық бірліктер арасындағы семантикалық
сәйкестілік туралы айтады [24, б. 10]. Л. С. Бархударовтың айтуынша, әр
түрлі тілдердің лексикалық бірліктерінің, олардың бүкіл мағыналық көлемінде
сәйкес үйлестілік өте сирек кездеседі [6, б. 119].
В. Н. Комиссаров бойынша, аударманың эквиваленттілігі түпнұсқа мәтін
мазмұнының және аудармасының барлық деңгейлерінің максималды ұқсастылығында
жатыр [15, б. 75]. Сөйтіп, В. Н. Комиссаров бойынша эквиваленттілік Я. И.
Рецкерге қарағанда кеңірек ұғым және ол аудару үдерісі кезінде берілген
тілдің және аударылатын тілдің бірліктерінің үйлестіліктің бөлек түрін
емес, негізгі мақсатын анықтайды.
Аудару барабарлығы ұғымы нені білдіреді? Және эквиваленттілік
категориясының барабарлық категориядан айырмашылығы неде?
Барлық мүмкіндігінше, барабарлық ұғымы аудару теориясына таным
теориясынан көшкен. Таным теориясында барабарлық термині елесте,
ұғымдарда, объективті байланыста және ақиқаттылық жағынан дұрыс қайта
құруды білдіреді. Аудару теориясы үшін сондай ақиқаттылық ретінде түпнұсқа
мәтін болып шығады. Ал мәтін мұнда құрылған байланыстар жүйесі және оны
құрайтын элементтер қатынасы ретінде беріледі. Сонда аударудың мақсаты
басқа тілдің амалдары арқылы осы байланыстар жүйесін және қатынасын сәйкес,
дұрыс қайта құру. Түпнұсқаның дұрыс қайта құрылуы нені меңзейді?
Анықтамасының шамалас, сәйкес, дұрыс, дәл синонимдері арқылы мағынасын ашу
аз. Түпнұсқаға қарағанда аударма қандай болу керек анықтамасына тағы қандай
ұғымдарды қосуға болады. Осында шамалас анықтамасы ғана бізге аудармасының
мәтіні түпнұсқасынан аспау да, кем де болмау керектігі туралы айтады.
Бірақ та осыған жету қиындау болады. Сәйкес (неге?), дұрыс (нені бағалауы
бойынша?), дәл анықтамалары аудармаға қарағанда жиі қолданылып жатқанына
қарамастан, олар өте абстрактылы.
Аударма толықтылығы (барабарлық) ұғымын дәлдеуге тырыса отырып, А. В.
Федоров толығырақ түсініктеме береді: Аударманың толықтылығы – бұл
түпнұсқада берілген мазмұн мағынасының толық жеткізілуі және аударманың
түпнұсқаға функционалды-стилистикалық жағынан толық сәйкес келуі.
Аударма толықтығы түпнұсқаға сәйкес мазмұны және форма ара қатынас
ерекшеліктерін жеткізуде немесе осы ерекшеліктеріне функционалды
сәйкестіліктерді жасауда. Форманың өзгешеліктерін қайта құруда жатыр (егер
де бұны тіл жағдайлары мүмкін ететін болса). Ал ол болса, осы жағдайда жиі
және өзінің формалды ерекшеліктерінің түпнұсқадағы элементтермен сәйкес
келмейтін, толық жүйеде ұқсас мағыналық және көркем функцияларын орындайтын
тіл амалдарының қолдауын болжайды [19, б.125 - 126].
А. В. Федоров толықтық және барабарлық ұғымдары арасында тепе-теңдік
белгісін қояды. Ол үшін барабарлық – бұл тек қана шетел термині. Мәтіннің
көркем редакциялау ережелеріне сәйкес оны ана тіліндегі сөзбен алмастыру
жақсырақ болар еді. Бірақ, алмастыру болса да, мәселе айқын шешілмейді.
Керісінше, А. В. Федоров ұсынған аудармада барабарлық толықтықтың болуы
жаңа мәселелерді туғызады.
Сонымен, түпнұсқа және аударма мәтіннің бірліктерін қарастырғанда және
салыстырғанда, біз лексика бірліктерінің эквиваленттілігін семантикалық
деңгейде анықтаймыз.
Неміс аударматану мектебінің өкілі В. Коллердің пікірінше, мәтіндер
арасындағы эквивалентті қарым-қатынас түрі және үлгісі анықталғанан кейін,
эквиваленттік ұғымы ақиқатты мағынасына жетеді.
Аударманы қабылдаушының реакциясы берілген мәтіннің мазмұнын жеткізу
мәселесімен байланысты. Ол қандай элементтерден тұратынын анықтау қажет. Л.
К. Латышев А. Д. Швейцердің көзқарасын бөліп, келесі төрт элементтерді
белгілейді:
1) заттық жағдайларды белгілеуімен байланысты денотативті мағына
(яғни, заттық-логикалық);
2) пікір элементтерінің арасындағы синтаксистік (яғни, оның
синтаксистік құрылымымен) байланысты белгілейтін синтаксистік мағына;
3) функционалды-стилистикалық және экспрессивті бояумен белгіленген
коннотативті мағына;
4) тілдік пікірдің және коммуникацияға түскен адамдардың қарым-
қатынасымен анықталатын прагматикалық мағына.
Лексико-семантикалық эквиваленттілік мағынасын анықтаған кезде,
зерттеуде қолданылған денотат, коннотация, сигнификат және
прагматика ұғымдарының мағынасын анықтау қажет.
Денотат (латын тілінің denotatum белгіленген сөзінен шыққан) – осы
бірлікпен атала алатын белгіленген зат, ақиқаттылықтың көптеген объектері
(заттар, қасиеттер, байланыстар, күй, үдерістер, іс-әрекеттер және т. б.)
[23, б. 96].
Коннотация (латын connotation, connoto қосымша мағынам бар сөзінен
шыққан) – тіл бірлігінің узуалды немесе окказионалды сипаты эмоционалды,
бағалы немесе стилистикалық сипаттамасы [23, б. 125].
Кең мағынада – бұл тіл бірлігінің заттық-мағыналық (денотативті) және
грамматикалық мағынасын толықтыратын, оған экспрессивті қызмет беретін кез
келген компонент. Тар мағынада – бұл тіл бірлігінің мағынасының компоненті,
ол үшін екінші – атаулы функциясын орындайтын, қатынаста қолдану кезінде
берілген реалияға атаулының ішкі формасын жете түсіну негізінде
ассоциативті-бейнелік жолмен, оның объективті мағынасын толықтыру.
Сигнификат (латын significatum белгіленген сөзінен шыққан) – тіл
белгісінің мағыналық мазмұны; тіл жүйесіндегі сөздің номинанты –сөз деп
атала алатын тіл бірлігі [23, б. 185].
Әрбір келтірілген, қарастырылған денотат, коннотат анықтамаларында
тіл белгісі ұғымы кездеседі. Лингвистикада тіл белгісі – бұл затты,
қасиетті, ақиқатқа қатынасты білдіретін материалды-идеалды құрылым (екі
жақты тіл бірлігі). Өз жиынтығында тіл белгісі ерекше бір белгілер жүйесін
– тілді құрайды.
Л. К. Латышевтің пікірінше, мәтінді, сөйлемді, сөз тіркесін, сөзді
белгілер ретінде қарастыруға болады. Яғни, бір түрлі құбылыс ретінде. Ал
бұл болса, аудару теориясы үшін ерекше құрылымды. Бұл аудару үдерісі
кезінде берілген тілдің тіл бірліктерін аудару тілдің тіл бірліктеріне
ауыстыру бір бірімен байланысқан бірнеше деңгейлерде, сөздер, сөз
тіркестері, сөйлемдер және толық мәтіндер деңгейлерінде параллелді болып
өтеді.
Қазіргі лингвистика белгінің мағынасын (мән, мазмұны) белгі ширегінде
жатпайтын қатынас ретінде анықтайды. Сондай қатынастар бірнешеу болады:
біріншіден, белгі денотатпен ара қатысын белгілейді, соны белгілеп жатқан
белгі затпен, ақиқатты болмыс құбылыспен ара қатысын белгіліейді;
екіншіден, белгі оны белгілейтін денотантпен сигнификаттың ара қатысын
белгілейді; осы адамның санасына тән, коллективті, ортадағы адамдарға
бейнелеу индивидуалды болуы мүмкін. Онсыз адамдар бір-бірін түсіне алмас
еді.
Неміс ғалымы Г. Клаус тіл белгісі ақиқатты болмыстың келесі
категориялармен ара қатысын белгілейді:
- ол белгілейтін заттармен немесе құбылыстармен (денотаттар);
- адамдардың, осы тіл қоғамының мүшелерінің (сигнификаттардың)
санасындағы осы заттардың немесе құбылыстардың (денотаттардың) бейнесімен;
- тіл белгілерін жеткізетін және қабылдайтын адамдармен, сонда осы
кезде олар тіл белгілерін өз тезаурусына (индивидуалды түсінік қорына),
ішкі қалыпына және қатынастың белгілі жағдайына байланысты түсінеді;
- тіл кодымен, олар белгілі бір кодының элементімен (белгілі белгілер
жүйесі) болған кезде ара қатысын белгілей алады, өйткені белгілер ол кезде
адамдар арасындағы қатынастың жан-жақты амалы ретінде ғана болуы мүмкін
[25, б. 236].
Жоғары аталып шыққан факторларға, белгілер құрылымының компоненттермен
ара қатысын белгілейтін, солар арқылы мәтіннің құрылуына үлес қосатын,
заттық жағдай (сөйлеп және жазылып жатқан жағдай) және қарым-қатынас
жағдайлары (сөйлеп жатқан жағдай туралы) қосылады.
Көптеген жағдайларда мәтін мазмұнының құрылуына қатысатын
семантикалық құрылымның компоненттері оның белгілерімен тікелей ара қатысын
белгілейді [26, б. 32]. Сондықтан біз лексико-семантикалық
эквиваленттіліктің келесі деңгейлерін белгілей аламыз: денотативті,
коннотативті және коммуникативті-функционалды.
Денотативті деңгейді біз: тіл белгілерінің денотаттармен ара қатысы
белгіленген фактының заттық сәйкестігін, объективті, мәлімет жіберушінің
көзқарасына байланысты емес, практикалық жағынан ең маңызды қасиеттері бар
мазмұнның, тілдік және мәдени-тарихи дәстүрлері бар қарым-қатынас жағдайын
және берілген тілдің өзгешелігін түсінуіміз керек.
Ал коннотативті деңгейде тек қана денотаттардың объективті қасиеттері
емес, сонымен қатар мәдени-тарихи, тіл ғұрыптармен анықталған, осы
этникалық топқа жататын адамдармен денотаттарды бейнелеуі белгіленген. Тіл
белгінің коннотациясын - біз денотативті мағынасына серік болатын, берілген
этникалық топтың өкілдерімен осы белгімен байланысының мәнін түсінеміз.
Сондықтан бұл тіл факторы болып табылады.
Коммуникативті-функционалды деңгей (яғни, интерпретатор деңгейіндегі
мазмұны) – мәлімет жіберушінің дербес тәсілмен бейнеленген түпнұсқа
белгісінің аудармаға сәйкес келуі, жіберушінің және мәтін қабылдайтын
адамның мәтіндерінің тіл белгілері мен мәлімет қорының сәйкес болуы.
Ішкі тілдік мазмұн – бұл тіл белгілерінің арасындағы және толық тіл
кодымен сәйкестілігі. Бұл аспект прагматикалық мазмұнға байланысты. Өйткені
прагматика – бұл семиотиканың және тіл білімінің зерттеу аймағы. Онда
адресат ойының субъектіге, коммуникацияға қатысқан адамдардың арасындағы
қарым-қатынасына, қарым-қатынас жағдайына байланысты тіл белгілерінің
сөйлеудегі қызметі зерттелінеді [27, б. 4].
Аудару кезінде түпнұсқаның жалпы мағынасы сақталуы керек.
1.3 Реалия сөздер мәдени белгілер ретінде және оларды аудару
мәселелері
Аударма теориясы және практикасы саласында жұмыс істеген
С. И. Влахов және С. П. Флориндердің пікірінше, реалия сөздердің
аудармасы екі рет шартты: қағида бойынша реалия сөздер аударылмайды (сөздік
тәртіп бойынша) және қағида бойынша ол аудару тәсілімен(контекстте)
жеткізіледі [28, б. 26].
И. Левый реалия сөздерді аудармашының азабы деп атаған. Осыған
қарамастан А. В. Федоров басқа тілге аударылмайтын сөз жоқ, яғни, берілген
тілдің көп таралған сөз тіркестерімен сипатталмайтыны жоқ деген пікір
айтады [19, б. 198].
Аудару кезінде реалия сөздерді жеткізуде негізгі екі қиыншылық
кездесетіні туралы айта кету қажет: аудару тілінде сәйкес сөздің
(эквиваленттің) болмауы, бұл осы тілде сөйлейтін адамдарда осы реалиямен
белгіленген объектінің болмауына байланысты; реалияның заттық мағынасын
(семантикасын) жеткізгенде оның нақышын (коннотациясын), ұлттық-тарихи
ерекшелігін де жеткізу қажет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz