Генетика ғылымы
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Адам генетикасы
2.2 Жыныс генетикасы
2.3 Жыныспен тіркесіп тұқым қуалау
2.4 Тұқым қуалайтын ауруларды емдеу
2.5 Туыстық некенің тиімсіздігі
2.6 Медициналық.генетикалық кеңес
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Адам генетикасы
2.2 Жыныс генетикасы
2.3 Жыныспен тіркесіп тұқым қуалау
2.4 Тұқым қуалайтын ауруларды емдеу
2.5 Туыстық некенің тиімсіздігі
2.6 Медициналық.генетикалық кеңес
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
Адам генетикасының ерекшеліктері. Генетика ғылымы қарастыратын тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің барлық заңдылықтары адамға да тән болып есептеледі. Себебі ол да тіршіліктің бір түріне (Homo Sapіens) жатады. Тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі жағынан адамның басқа жануарлардан айтарлықтай өзгешелігі жоқ. Бәрінде де тұқым қуалайтын қасиет ұрпақтан-ұрпаққа хромосома құрамында болатын гендер арқылы беріліп отырады. Адамның жануарлардан айырмашылығы оның саналылығы мен екінші сигналдық жүйесінің (системасының) болатындығында, соған байланысты оның сыртқы ортаға бейімделу мүмкіндігі де мол болып келеді.
Жалпы адамзат қоғамда өмір сүретіндіктен оның эволюциялық дамуында әлеуметтік факторлардың да рөлі бар. Бірақ, біз тек биологиялық жағын қарастырамыз.
Адамның генетикалық объект ретіндегі ерекшелігі — оның генетикасын зерттеуді қиындататын көптеген қайшылықтар бар. Олар: жыныстық жағынан кеш-пісіп жетілетіндігі; әр отбасынан тарайтын ұрпақ санының аздығы; барлық ұрпақтың тіршілік ортасын теңестірудің мүмкін еместігі, хромосома санының көп болатындығы, адамға тәжірибе жасауға болмайтындығы және басты бір қайшылық — адамның кейбір тұқым қуалайтын қасиеттерінің мысалы, қабілеті мен мінез-құлқының дамып қалыптасуына кедергі келтіретін ұлтшылдық, нәсілшілдік сияқты әлеуметтік теңсіздіктің болатындығы.
Осы аталған қиыншылықтарға қарамастан, кейінгі кездерде адам генетикасы жедел қарқынмен дамуда. Ең соңғы жаңалықтардың бірі — ХХІ ғасырдың басында адамның генетикалық кодының шешілуі.
Жалпы адамзат қоғамда өмір сүретіндіктен оның эволюциялық дамуында әлеуметтік факторлардың да рөлі бар. Бірақ, біз тек биологиялық жағын қарастырамыз.
Адамның генетикалық объект ретіндегі ерекшелігі — оның генетикасын зерттеуді қиындататын көптеген қайшылықтар бар. Олар: жыныстық жағынан кеш-пісіп жетілетіндігі; әр отбасынан тарайтын ұрпақ санының аздығы; барлық ұрпақтың тіршілік ортасын теңестірудің мүмкін еместігі, хромосома санының көп болатындығы, адамға тәжірибе жасауға болмайтындығы және басты бір қайшылық — адамның кейбір тұқым қуалайтын қасиеттерінің мысалы, қабілеті мен мінез-құлқының дамып қалыптасуына кедергі келтіретін ұлтшылдық, нәсілшілдік сияқты әлеуметтік теңсіздіктің болатындығы.
Осы аталған қиыншылықтарға қарамастан, кейінгі кездерде адам генетикасы жедел қарқынмен дамуда. Ең соңғы жаңалықтардың бірі — ХХІ ғасырдың басында адамның генетикалық кодының шешілуі.
1. Қазақ энциклопедиясы
2. Мұқамбетжанов К.Қ. Генетика. Алматы, 2005.
3. Мұқамбетжанов К.Қ. Генетика және селекция негіздері. Алматы, 1996.
4. Джамалова Г.А. ... Бегімқұлов Б.К . Молекулалық генетика және биотехнология негіздері. Алматы, 2001.
5. С. Ж. Стамбеков "Жалпы генетика" Алматы, 1993, 20-253 т.
6. М. Е. Лобанов, К. В. Ватти, М. М. Тихомирова. «Генетика с основами сельского хозяйстваң. М., Прсвещение 1979. с. 258-277.
7. Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология — Алматы: 2006.
2. Мұқамбетжанов К.Қ. Генетика. Алматы, 2005.
3. Мұқамбетжанов К.Қ. Генетика және селекция негіздері. Алматы, 1996.
4. Джамалова Г.А. ... Бегімқұлов Б.К . Молекулалық генетика және биотехнология негіздері. Алматы, 2001.
5. С. Ж. Стамбеков "Жалпы генетика" Алматы, 1993, 20-253 т.
6. М. Е. Лобанов, К. В. Ватти, М. М. Тихомирова. «Генетика с основами сельского хозяйстваң. М., Прсвещение 1979. с. 258-277.
7. Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология — Алматы: 2006.
Жоспар
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Адам генетикасы
2.2 Жыныс генетикасы
2.3 Жыныспен тіркесіп тұқым қуалау
2.4 Тұқым қуалайтын ауруларды емдеу
2.5 Туыстық некенің тиімсіздігі
2.6 Медициналық-генетикалық кеңес
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
АДАМ ГЕНЕТИКАСЫ
Адам генетикасының ерекшеліктері. Генетика ғылымы қарастыратын тұқым
қуалаушылық пен өзгергіштіктің барлық заңдылықтары адамға да тән болып
есептеледі. Себебі ол да тіршіліктің бір түріне (Homo Sapіens) жатады.
Тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі жағынан адамның басқа жануарлардан
айтарлықтай өзгешелігі жоқ. Бәрінде де тұқым қуалайтын қасиет ұрпақтан-
ұрпаққа хромосома құрамында болатын гендер арқылы беріліп отырады. Адамның
жануарлардан айырмашылығы оның саналылығы мен екінші сигналдық жүйесінің
(системасының) болатындығында, соған байланысты оның сыртқы ортаға
бейімделу мүмкіндігі де мол болып келеді.
Жалпы адамзат қоғамда өмір сүретіндіктен оның эволюциялық дамуында
әлеуметтік факторлардың да рөлі бар. Бірақ, біз тек биологиялық жағын
қарастырамыз.
Адамның генетикалық объект ретіндегі ерекшелігі — оның генетикасын
зерттеуді қиындататын көптеген қайшылықтар бар. Олар: жыныстық жағынан кеш-
пісіп жетілетіндігі; әр отбасынан тарайтын ұрпақ санының аздығы; барлық
ұрпақтың тіршілік ортасын теңестірудің мүмкін еместігі, хромосома санының
көп болатындығы, адамға тәжірибе жасауға болмайтындығы және басты бір
қайшылық — адамның кейбір тұқым қуалайтын қасиеттерінің мысалы, қабілеті
мен мінез-құлқының дамып қалыптасуына кедергі келтіретін ұлтшылдық,
нәсілшілдік сияқты әлеуметтік теңсіздіктің болатындығы.
Осы аталған қиыншылықтарға қарамастан, кейінгі кездерде адам генетикасы
жедел қарқынмен дамуда. Ең соңғы жаңалықтардың бірі — ХХІ ғасырдың басында
адамның генетикалық кодының шешілуі.
Адамның тұқым қуалаушылығын зерттеу әдістері. Адамның генетикасын
зерттеудегі кездесетін қиыншылықтар туралы жоғарыда айтылды. Соған
қарамастан, оның тұқым қуалаушылығын зерттеуге мүмкіндік беретін әдістер
бар. Олар: генеологиялық, цитогенетикалық, егіздік, онтогенетикалық,
популяциялық және биохимиялық әдістер.
Генеологиялық әдіс.
Бұл әдістің негізінде адамда болатын түрлі белгілер мен қасиеттердің
немесе аурулардың тұқым қуалауын оның шыққан тегіне қарай зерттеу жатады.
Ол үшін зерттелетін мәселе бойынша әкесі және шешесі жағынан бірнеше буын
бойы мәліметтер жинақталып, соның негізінде шежірелік сызбанұсқа жасалады.
Кейбір белгілер мен қасиеттер кез келген ұрпаққа беріле алады, яғни
доминанттылық жолмен тұқым қуалап, Мендель заңдарына бағынады. Мұндай
жолмен тұқым қуалайтын белгілерге полидактилия (саусақтардың артық болуы),
беттің секпілі, катаракта, шаштың қаралығы және т.б. жатады. Генеологиялық
әдіспен адамның кейбір қабілеттерінің мысалы, музыкаға, шешен сөйлеуге,
математикаға бейімділігі және т.б. тұқым қуалайтындығы анықталған. Ондай
қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Айталық музыкаға қабілеттілік әйгілі
Бахтардың әулетінде болған. Мұндай мысалдарды өзіміздің қазақ
дарындыларынан да келтіруге болады. Ұлы Абайдың әкесі Құнанбай әулетінен
тараған ұрпақтардың ішінде ақындар, сазгерлер, шешен сөйлейтіндер көп
болған. Олар: баласы, қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы — Абай
(Ибраһим); немерелері — Шәкерім, Әбдірахман, Мағауия, Ақылбай және т.б.
Генеологиялық әдіспен көптеген аурулардың тұқым қуалайтындығы
анықталған. Соның бірі — гемофилия. Осы ауру бойынша ағылшын королевасы
Виктория әулетінің шежірелік сызбанұсқасы жасалған.
Сонда Виктория мен оның зайыбы мұндай аурумен ауырмаған. Олардың арғы
тегінде де ешкім гемофилиядан зардап шекпеген. Бірақ Викторияның ата-
анасының біреуінің жыныс клеткасында мутация пайда болған болу керек. Соған
байланысты королева Виктория гемофилияның генін тасымалдаушы болып, өзінің
көптеген ұрпақтарына таратқан. Сөйтіп, Викториядан мутантты гені бар Х
хромосоманы алған барлық ер жынысты ұрпақ гемофилиямен ауырған.
Цитогенетикалық әдіс.
Бұл әдіспен сау немесе ауру адамның кариотипіне (хромосома жиынтығына)
цитогенетикалық талдау жасалады. Цитогенетикалық әдісті пайдаланып тұңғыш
рет 1956 жылы Дж.Тийо мен А.Леван қалыпты жағдайда адамның дене
клеткаларында 22 жұп аутосомалар және бір жұп — жыныстық хромосомалар
болатындығын анықтады. Бұрынғы жыныс генетикасы тақырыбында айтылғандай ер
адамда жыныстық хромосома гетероморфты (ХУ), ал әйел адамда гомоморфты (ХХ)
болып келетіндігі дәлелденді. Бұл әдісті қолдану адамның дене және жыныс
клеткаларында пайда болатын хромосомалық өзгерістерді байқауға мүмкіндік
туғызады. Мұндай өзгерістер түрлі аурулардың тууына себепкер болады.
Сондықтан цитогенетикалық әдісті медицинада диагностикалық мақсатта
қолданады.
Егіздік әдіс.
Егіз болып туу адам баласында жиі кездесетін құбылыс. Олардың екі түрі
болады: бір жұмыртқалық және әр жұмыртқалық. Бір жұмыртқалық егіздер
дегеніміз — бір жұмыртқа клеткасының бір спермато-зоидпен ұрықтануынан екі
зиготаның дамуы. Мұндай егіздер бір-біріне айнымастай ұқсас болады, себебі,
олардың генотипі бір.
Ал әр жұмыртқа клеткаларының әр түрлі сперматозоидтармен бір мезгілде
ұрықтануынан дамыған егіздер бір-біріне онша ұқсамауы мүмкін. Себебі әр
түрлі жұмыртқа клеткалары мен сперматозоидтардағы гендердің үйлесімі
түрліше болып келеді. Осының ішінде бір жұмыртқалық егіздер аса маңызды
жалпы биологиялық проблеманы, атап айтқанда, белгі-қасиеттердің дамып
қалыптасуы үшін тұқым қуалаушылық пен сыртқы ортаның әсерін зерттеуде
ыңғайлы материал болып табылады. Мысалы, адамның бойындағы туа біткен
қабілетті дамытып, қалыптастыру үшін оқу мен тәрбиенің қандай маңызы бар
екендігі анықталады.
Сонымен қатар, егіздік әдіс адамның кейбір тұқым қуалайтын ауруларға
(шизофрения, эпилепсия, гемофилия және т.б.) бейімділігін алдын ала
анықтауға көмектеседі.
Онтогенетикалық әдіс.
Бұл әдіспен адамның онтогенезі (жеке дамуы) барысында тұқым қуалайтын
өзгерістердің бар-жоғы анықталады. Кейбір тұқым қуалайтын ауруларды соған
жауапты рецессивті гендерден тұратын гомозиготалы организмнен ғана емес, аз
да болса гетерозиготалылардан да байқауға болады. Мысалы, шизофрения ауруын
рецессивті ген анықтайды, және ол ауру адам ата-анасының екеуінен де сондай
генді алса, яғни рецессивті гомозигота (аа) болса ғана білінеді. Ал,
гетерозиготалы (Аа) болса, ол адам ауру болмауға тиіс. Бірақ, кейде
онтогенез барысында ондай адам бір қайғылы жағдайға ұшырап, стресс болса ол
аурудың шығуы мүмкін.
Сонымен, онтогенетикалық әдістің маңызы — онтогенез барысында белгілі
бір ауруды тасымалдайтын рецессивті гендерді анықтау арқылы болашақ ұрпақты
ауыр зардаптардан алдын ала сақтандыру.
Популяциялық әдіс.
Бұл әдіспен түрлі тұқым қуалайтын өзгерістердің адам популяциясына
таралу жиілігі зерттеледі. Адамның әр түрлі популяцияларында тұқым
қуалайтын генотиптік өзгерістердің таралуы түрлі мөлшерде болады. Мысалы,
Мариан және Гуам аралдарындағы жергілікті тұрғындардың жұлын клеткасының
склерозы ауруынан қаза болуы басқа елдермен салыстырғанда 100 есе көп. Сол
сияқты Швейцарияда Роне өзенінің жағалауында орналасқан бір ауылдың 2000
тұрғынының ішінде 50 адам саңырау-мылқау, 200 адам саңырау болып шыққан.
Себебі, көші-қонның болмауынан жекелеген отбасылар мен туыстар көп таралып
көбейе алмайды. Сондықтан кейбір тұқым қуалайтын ауруларды тасымалдайтын
ген мөлшері артып кетеді.
Биохимиялық әдіс.
Бұл әдіс адам генетикасын зерттеуде соңғы кездері кеңінен қолданылып
жүр. Жалпы адамда болатын түрлі тұқым қуалайтын өзгерістер клеткадағы зат
алмасудың бұзылуына тікелей байланысты. Олар сол клетканың құрамына кіретін
белоктар, нуклеин қышқылдары, көмірсулар, майлар, липидтер және т.б. екенін
бұрынғы өткен сабақтардан білесіңдер. Айталық, ДНҚ молекуласында өзгеріс
болса, онда ген өзгерді деген сөз. Себебі, геннің өзі сол ДНҚ-дан тұрады.
Ал ондай өзгеріс тұқым қуалайды. Биохимиялық әдістің үлкен практикалық та
маңызы бар. Мысалы, ДНҚ-ға талдау жасау арқылы баланың ата-анасын дәл
анықтап табуға болады. Бұл әдіс қазір археологиялық зерттеулерде де
қолданылып жүр. Соңғы кезде Шығыс Қазақстандағы Алтай тауынан табылған
“Алтын Адамның” кейбір ұлпалары мәңгі мұздың астында жатқандықтан
сақталған. Солардың құрамындағы ДНҚ-ны алып біздің (қазақтың) ДНҚ-мызбен
салыстырып зерттегенде олар ұқсас болып шыққан. Бұл біздің арғы тегіміз
сақтар, ғұндар екендігін дәлелдеп отыр.
Қорыта айтқанда, қазір адам генетикасын зерттеуде жоғарыда
көрсетілгендей әр түрлі әдістер қолданылуда. Соған байланысты адамның
генетикалық тұрғыдан толық зерттелген объектілер қатарына қосылатыны
сөзсіз.
Адамның тұқым қуалаушылығын зерттеуде бірнеше әдістер қолданылады:
генеалогиялық, цитогенетикалық, егіздікпопуляциялық, онтогенетикалық және
биохимиялық әдістер.
ЖЫНЫС ГЕНЕТИКАСЫ
Жынысты анықтаудың генетикалық механизмі. Табиғатта кездесетін көптеген
тірі организмдердің арасындағы аталықтары мен аналықтарының ара қатынасы
шамамен тең, яғни 1:1 қатынасындай болады. Бұл 100 аналыққа 100 аталық
сәйкес келеді деген сөз. Осы құбылыстың генетикалық негізі жыныстардың
біреуінің гомозиготалы (аа), ал екіншісінің гетерозиготалы (Аа) болуына
байланысты. Бұл Мендель тәжірибелеріндегі талдай будандастырудың
нәтижелерімен сәйкес келеді:
P Aa x aa
Г Аа
а
Ғ1 1Аа : 1аа
Жүргізілген цитогенетикалық зерттеулердің нәтижесі жануарлар мен
өсімдіктердің көпшілігінде аталық және аналық организмдердің хромосома
жиынтығындағы бір жұп хромосоманың өзгелерінен ерекше болатындығын
көрсетті. Кейінірек бұл хромосомалардың жынысты анықтауға қатысы бар
екендігі анықталды, сол себепті олар жыныстық хромосомалар деп аталды.
Сөйтіп, адам мен жануарлардың және өсімдіктердің хромосома жиынтығында
кәдуілгі хромосомалар немесе аутосомалармен қатар жыныстық хромосомалар да
болады. Олар Х және У деп белгіленеді. Соның ішінде Х хромосома аналықты,
ал У хромосома аталықты анықтайды. Мұны дрозофила шыбыны мысалынан көруге
болады.Дрозофиланың дене клеткасында болатын төрт жұп, яғни сегіз
хромосоманың алтауы аутосомалар (жыныстық емес хромосомалар), ал бір жұбы
жыныстық хромосомалар болып табылады. Аналық шыбындарда олар біркелкі
болады, сондықтан шартты түрде ХХ деп белгілейді. Ал аталықтарда әркелкі
болатындықтан ХУ деп белгілейді. Олай болса, суретте көрсетілгендей аналық
организмнің жұмыртқа клеткаларының (аналық жыныс клеткасы) барлығы бірдей
үш аутосомадан және бір Х хромосомадан тұрады. Ал аталық жыныс
клеткаларында жыныстық хромосомалар екі түрлі, яғни жартысы Х хромосомалы,
қалған жартысы У хромосомалы болып келеді. Аталық организмде мейоздық
бөліну нәтижесінде түзілетін Х және У хромосомалы гаметалардың мөлшері тең
болатындықтан, ұрықтану нәтижесінде пайда болатын жыныстардың ара қатынасы
да 1:1-ге тең болады. Түрлердің басым көпшілігінің дене клеткаларында
жыныстық хромосомалар екі-екіден, яғни ХХ немесе ХУ болады. Тек кейбір
түрлерде ғана жалғыз Х хромосома болады. Егер дене клеткасында жыныстық
хромосомалар біркелкі ХХ болып келсе, ондай жынысты гомогаметалы, ал
керісінше әркелкі — ХУ болса, гетерогаметалы деп атайды.
Адамда, сүтқоректі жануарларда, дрозофилада және т.б. көптеген түрлерде
аналық жыныс гомогаметалы (ХХ), ал аталық — гетерогаметалы (ХУ). Бұл
аталған түрлерде мейоз кезінде біркелкі жұмыртқа клеткалары мен әркелкі
аталық клеткаларда түзіледі. Тауықтарда және басқа құстарда, сол сияқты
жібек құрты мен көбелектерде, керісінше, аналық жыныс — гетерогаметалы
(ХУ), ал аталық — гомогаметалы (ХХ). Кейбір жәндіктерде У — хромосома мүлде
болмайды. Мысалы, шегіртке мен қандала аналықтарында ХХ, ал аталықтарында
жалғыз Х хромосома, яғни генотипі ХО, ал қаракүйеде, керісінше,
аналықтарында — ХО, аталықтарында — ХХ болып келеді.
Әрі қарай жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде жынысты анықтауға
аутсомалардың да қатысатындығы белгілі болды. Американдық генетик К.Бриджес
дрозофиланың жыныстық белгісінің дамуы Х хромосома мен аутосомалардың ара
қатынасына байланысты өзгеретіндігін байқады. Бұл жыныстың анықталуының
теңгерімдік (баланстық) теориясына негіз болды. Ол бойынша Х хромосома мен
аутсомалардың (А) ара қатынасы (Х : А) 1-ге тең болса 1(2 х : 2А) — аналық,
0,5-ке тең болса 0,5 (1Х : 2А) аталық жыныс дамиды. Егер жыныстық индекстің
мәні 1-ден жоғары болса (3Х:2А) — 1,5 басым аналық, 0,5-тен жоғары болса
(2Х:3А) —0,63 басым аталық болып шығады.
ЖЫНЫСПЕН ТІРКЕСІП ТҰҚЫМ ҚУАЛАУ.
Жыныстық хромосомаларда орналасқан гендер арқылы тұқым қуалауды
жыныспен тіркесіп тұқым қуалау деп атайды. Оны ең алғаш Т.Морганзерттеп
ашты. Ол — дрозофиланың көзінің түсі тұқым қуалауын зерттеуге арналған
тәжірибелер жасады. Бұл тәжірибеде қызыл көзді аналықты ақ көзді аталықпен,
ал екіншісінде, керісінше, ақ көзді аналықты қызыл көзді аталықпен
будандастырды. Дрозофиланың көзінің қызыл түсі (W+) ақ түсіне (W) қарағанда
басым болып келеді. Қызыл көзді аналықты ақ көзді аталықпен
будандастырғанда бірінші буында (F1) алынған ұрпақтың барлығы да қызыл
көзділер болып шығады. F1-дегі дарақтарды өзара будандастырғанда екінші
буында (F2) алынатын ұрпақтың ішіндегі барлық аналықтар қызыл көзділер, ал
аталықтардың жартысы қызыл көзділер, жартысы ақ көзділер болады. Ақ көзді
аналықты қызыл көзді аталықпен будандастырғанда, бірінші буынның өзінде-ақ
алынған ұрпақтың аналықтары қызыл көзді, ал аталықтары ақ көзді болып
шыққан. Мұны крис-крос жолымен тұқым қуу дейді. F1-дегі алынған шыбындарды
өзара будандастырғанда екінші буындағы ұрпақтың аналықтары мен
аталықтарының жартысы қызыл көзді, жартысы ақ көзді болған. Тұқым
қуалаудағы мұндай ерекше жағдайды түсіндіру үшін Морган көздің түсін
анықтайтын гендер жыныстық хромосомада болуға тиіс деп есептеді. Мұндай
құбылыс адамдар мен жануарларға тән. Мысалы, адамда болатын қан ауруы —
гемофилия, дальтонизм (түсті ажырата алмау), тер бездерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
2.1 Адам генетикасы
2.2 Жыныс генетикасы
2.3 Жыныспен тіркесіп тұқым қуалау
2.4 Тұқым қуалайтын ауруларды емдеу
2.5 Туыстық некенің тиімсіздігі
2.6 Медициналық-генетикалық кеңес
ІІІ. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
АДАМ ГЕНЕТИКАСЫ
Адам генетикасының ерекшеліктері. Генетика ғылымы қарастыратын тұқым
қуалаушылық пен өзгергіштіктің барлық заңдылықтары адамға да тән болып
есептеледі. Себебі ол да тіршіліктің бір түріне (Homo Sapіens) жатады.
Тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігі жағынан адамның басқа жануарлардан
айтарлықтай өзгешелігі жоқ. Бәрінде де тұқым қуалайтын қасиет ұрпақтан-
ұрпаққа хромосома құрамында болатын гендер арқылы беріліп отырады. Адамның
жануарлардан айырмашылығы оның саналылығы мен екінші сигналдық жүйесінің
(системасының) болатындығында, соған байланысты оның сыртқы ортаға
бейімделу мүмкіндігі де мол болып келеді.
Жалпы адамзат қоғамда өмір сүретіндіктен оның эволюциялық дамуында
әлеуметтік факторлардың да рөлі бар. Бірақ, біз тек биологиялық жағын
қарастырамыз.
Адамның генетикалық объект ретіндегі ерекшелігі — оның генетикасын
зерттеуді қиындататын көптеген қайшылықтар бар. Олар: жыныстық жағынан кеш-
пісіп жетілетіндігі; әр отбасынан тарайтын ұрпақ санының аздығы; барлық
ұрпақтың тіршілік ортасын теңестірудің мүмкін еместігі, хромосома санының
көп болатындығы, адамға тәжірибе жасауға болмайтындығы және басты бір
қайшылық — адамның кейбір тұқым қуалайтын қасиеттерінің мысалы, қабілеті
мен мінез-құлқының дамып қалыптасуына кедергі келтіретін ұлтшылдық,
нәсілшілдік сияқты әлеуметтік теңсіздіктің болатындығы.
Осы аталған қиыншылықтарға қарамастан, кейінгі кездерде адам генетикасы
жедел қарқынмен дамуда. Ең соңғы жаңалықтардың бірі — ХХІ ғасырдың басында
адамның генетикалық кодының шешілуі.
Адамның тұқым қуалаушылығын зерттеу әдістері. Адамның генетикасын
зерттеудегі кездесетін қиыншылықтар туралы жоғарыда айтылды. Соған
қарамастан, оның тұқым қуалаушылығын зерттеуге мүмкіндік беретін әдістер
бар. Олар: генеологиялық, цитогенетикалық, егіздік, онтогенетикалық,
популяциялық және биохимиялық әдістер.
Генеологиялық әдіс.
Бұл әдістің негізінде адамда болатын түрлі белгілер мен қасиеттердің
немесе аурулардың тұқым қуалауын оның шыққан тегіне қарай зерттеу жатады.
Ол үшін зерттелетін мәселе бойынша әкесі және шешесі жағынан бірнеше буын
бойы мәліметтер жинақталып, соның негізінде шежірелік сызбанұсқа жасалады.
Кейбір белгілер мен қасиеттер кез келген ұрпаққа беріле алады, яғни
доминанттылық жолмен тұқым қуалап, Мендель заңдарына бағынады. Мұндай
жолмен тұқым қуалайтын белгілерге полидактилия (саусақтардың артық болуы),
беттің секпілі, катаракта, шаштың қаралығы және т.б. жатады. Генеологиялық
әдіспен адамның кейбір қабілеттерінің мысалы, музыкаға, шешен сөйлеуге,
математикаға бейімділігі және т.б. тұқым қуалайтындығы анықталған. Ондай
қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Айталық музыкаға қабілеттілік әйгілі
Бахтардың әулетінде болған. Мұндай мысалдарды өзіміздің қазақ
дарындыларынан да келтіруге болады. Ұлы Абайдың әкесі Құнанбай әулетінен
тараған ұрпақтардың ішінде ақындар, сазгерлер, шешен сөйлейтіндер көп
болған. Олар: баласы, қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы — Абай
(Ибраһим); немерелері — Шәкерім, Әбдірахман, Мағауия, Ақылбай және т.б.
Генеологиялық әдіспен көптеген аурулардың тұқым қуалайтындығы
анықталған. Соның бірі — гемофилия. Осы ауру бойынша ағылшын королевасы
Виктория әулетінің шежірелік сызбанұсқасы жасалған.
Сонда Виктория мен оның зайыбы мұндай аурумен ауырмаған. Олардың арғы
тегінде де ешкім гемофилиядан зардап шекпеген. Бірақ Викторияның ата-
анасының біреуінің жыныс клеткасында мутация пайда болған болу керек. Соған
байланысты королева Виктория гемофилияның генін тасымалдаушы болып, өзінің
көптеген ұрпақтарына таратқан. Сөйтіп, Викториядан мутантты гені бар Х
хромосоманы алған барлық ер жынысты ұрпақ гемофилиямен ауырған.
Цитогенетикалық әдіс.
Бұл әдіспен сау немесе ауру адамның кариотипіне (хромосома жиынтығына)
цитогенетикалық талдау жасалады. Цитогенетикалық әдісті пайдаланып тұңғыш
рет 1956 жылы Дж.Тийо мен А.Леван қалыпты жағдайда адамның дене
клеткаларында 22 жұп аутосомалар және бір жұп — жыныстық хромосомалар
болатындығын анықтады. Бұрынғы жыныс генетикасы тақырыбында айтылғандай ер
адамда жыныстық хромосома гетероморфты (ХУ), ал әйел адамда гомоморфты (ХХ)
болып келетіндігі дәлелденді. Бұл әдісті қолдану адамның дене және жыныс
клеткаларында пайда болатын хромосомалық өзгерістерді байқауға мүмкіндік
туғызады. Мұндай өзгерістер түрлі аурулардың тууына себепкер болады.
Сондықтан цитогенетикалық әдісті медицинада диагностикалық мақсатта
қолданады.
Егіздік әдіс.
Егіз болып туу адам баласында жиі кездесетін құбылыс. Олардың екі түрі
болады: бір жұмыртқалық және әр жұмыртқалық. Бір жұмыртқалық егіздер
дегеніміз — бір жұмыртқа клеткасының бір спермато-зоидпен ұрықтануынан екі
зиготаның дамуы. Мұндай егіздер бір-біріне айнымастай ұқсас болады, себебі,
олардың генотипі бір.
Ал әр жұмыртқа клеткаларының әр түрлі сперматозоидтармен бір мезгілде
ұрықтануынан дамыған егіздер бір-біріне онша ұқсамауы мүмкін. Себебі әр
түрлі жұмыртқа клеткалары мен сперматозоидтардағы гендердің үйлесімі
түрліше болып келеді. Осының ішінде бір жұмыртқалық егіздер аса маңызды
жалпы биологиялық проблеманы, атап айтқанда, белгі-қасиеттердің дамып
қалыптасуы үшін тұқым қуалаушылық пен сыртқы ортаның әсерін зерттеуде
ыңғайлы материал болып табылады. Мысалы, адамның бойындағы туа біткен
қабілетті дамытып, қалыптастыру үшін оқу мен тәрбиенің қандай маңызы бар
екендігі анықталады.
Сонымен қатар, егіздік әдіс адамның кейбір тұқым қуалайтын ауруларға
(шизофрения, эпилепсия, гемофилия және т.б.) бейімділігін алдын ала
анықтауға көмектеседі.
Онтогенетикалық әдіс.
Бұл әдіспен адамның онтогенезі (жеке дамуы) барысында тұқым қуалайтын
өзгерістердің бар-жоғы анықталады. Кейбір тұқым қуалайтын ауруларды соған
жауапты рецессивті гендерден тұратын гомозиготалы организмнен ғана емес, аз
да болса гетерозиготалылардан да байқауға болады. Мысалы, шизофрения ауруын
рецессивті ген анықтайды, және ол ауру адам ата-анасының екеуінен де сондай
генді алса, яғни рецессивті гомозигота (аа) болса ғана білінеді. Ал,
гетерозиготалы (Аа) болса, ол адам ауру болмауға тиіс. Бірақ, кейде
онтогенез барысында ондай адам бір қайғылы жағдайға ұшырап, стресс болса ол
аурудың шығуы мүмкін.
Сонымен, онтогенетикалық әдістің маңызы — онтогенез барысында белгілі
бір ауруды тасымалдайтын рецессивті гендерді анықтау арқылы болашақ ұрпақты
ауыр зардаптардан алдын ала сақтандыру.
Популяциялық әдіс.
Бұл әдіспен түрлі тұқым қуалайтын өзгерістердің адам популяциясына
таралу жиілігі зерттеледі. Адамның әр түрлі популяцияларында тұқым
қуалайтын генотиптік өзгерістердің таралуы түрлі мөлшерде болады. Мысалы,
Мариан және Гуам аралдарындағы жергілікті тұрғындардың жұлын клеткасының
склерозы ауруынан қаза болуы басқа елдермен салыстырғанда 100 есе көп. Сол
сияқты Швейцарияда Роне өзенінің жағалауында орналасқан бір ауылдың 2000
тұрғынының ішінде 50 адам саңырау-мылқау, 200 адам саңырау болып шыққан.
Себебі, көші-қонның болмауынан жекелеген отбасылар мен туыстар көп таралып
көбейе алмайды. Сондықтан кейбір тұқым қуалайтын ауруларды тасымалдайтын
ген мөлшері артып кетеді.
Биохимиялық әдіс.
Бұл әдіс адам генетикасын зерттеуде соңғы кездері кеңінен қолданылып
жүр. Жалпы адамда болатын түрлі тұқым қуалайтын өзгерістер клеткадағы зат
алмасудың бұзылуына тікелей байланысты. Олар сол клетканың құрамына кіретін
белоктар, нуклеин қышқылдары, көмірсулар, майлар, липидтер және т.б. екенін
бұрынғы өткен сабақтардан білесіңдер. Айталық, ДНҚ молекуласында өзгеріс
болса, онда ген өзгерді деген сөз. Себебі, геннің өзі сол ДНҚ-дан тұрады.
Ал ондай өзгеріс тұқым қуалайды. Биохимиялық әдістің үлкен практикалық та
маңызы бар. Мысалы, ДНҚ-ға талдау жасау арқылы баланың ата-анасын дәл
анықтап табуға болады. Бұл әдіс қазір археологиялық зерттеулерде де
қолданылып жүр. Соңғы кезде Шығыс Қазақстандағы Алтай тауынан табылған
“Алтын Адамның” кейбір ұлпалары мәңгі мұздың астында жатқандықтан
сақталған. Солардың құрамындағы ДНҚ-ны алып біздің (қазақтың) ДНҚ-мызбен
салыстырып зерттегенде олар ұқсас болып шыққан. Бұл біздің арғы тегіміз
сақтар, ғұндар екендігін дәлелдеп отыр.
Қорыта айтқанда, қазір адам генетикасын зерттеуде жоғарыда
көрсетілгендей әр түрлі әдістер қолданылуда. Соған байланысты адамның
генетикалық тұрғыдан толық зерттелген объектілер қатарына қосылатыны
сөзсіз.
Адамның тұқым қуалаушылығын зерттеуде бірнеше әдістер қолданылады:
генеалогиялық, цитогенетикалық, егіздікпопуляциялық, онтогенетикалық және
биохимиялық әдістер.
ЖЫНЫС ГЕНЕТИКАСЫ
Жынысты анықтаудың генетикалық механизмі. Табиғатта кездесетін көптеген
тірі организмдердің арасындағы аталықтары мен аналықтарының ара қатынасы
шамамен тең, яғни 1:1 қатынасындай болады. Бұл 100 аналыққа 100 аталық
сәйкес келеді деген сөз. Осы құбылыстың генетикалық негізі жыныстардың
біреуінің гомозиготалы (аа), ал екіншісінің гетерозиготалы (Аа) болуына
байланысты. Бұл Мендель тәжірибелеріндегі талдай будандастырудың
нәтижелерімен сәйкес келеді:
P Aa x aa
Г Аа
а
Ғ1 1Аа : 1аа
Жүргізілген цитогенетикалық зерттеулердің нәтижесі жануарлар мен
өсімдіктердің көпшілігінде аталық және аналық организмдердің хромосома
жиынтығындағы бір жұп хромосоманың өзгелерінен ерекше болатындығын
көрсетті. Кейінірек бұл хромосомалардың жынысты анықтауға қатысы бар
екендігі анықталды, сол себепті олар жыныстық хромосомалар деп аталды.
Сөйтіп, адам мен жануарлардың және өсімдіктердің хромосома жиынтығында
кәдуілгі хромосомалар немесе аутосомалармен қатар жыныстық хромосомалар да
болады. Олар Х және У деп белгіленеді. Соның ішінде Х хромосома аналықты,
ал У хромосома аталықты анықтайды. Мұны дрозофила шыбыны мысалынан көруге
болады.Дрозофиланың дене клеткасында болатын төрт жұп, яғни сегіз
хромосоманың алтауы аутосомалар (жыныстық емес хромосомалар), ал бір жұбы
жыныстық хромосомалар болып табылады. Аналық шыбындарда олар біркелкі
болады, сондықтан шартты түрде ХХ деп белгілейді. Ал аталықтарда әркелкі
болатындықтан ХУ деп белгілейді. Олай болса, суретте көрсетілгендей аналық
организмнің жұмыртқа клеткаларының (аналық жыныс клеткасы) барлығы бірдей
үш аутосомадан және бір Х хромосомадан тұрады. Ал аталық жыныс
клеткаларында жыныстық хромосомалар екі түрлі, яғни жартысы Х хромосомалы,
қалған жартысы У хромосомалы болып келеді. Аталық организмде мейоздық
бөліну нәтижесінде түзілетін Х және У хромосомалы гаметалардың мөлшері тең
болатындықтан, ұрықтану нәтижесінде пайда болатын жыныстардың ара қатынасы
да 1:1-ге тең болады. Түрлердің басым көпшілігінің дене клеткаларында
жыныстық хромосомалар екі-екіден, яғни ХХ немесе ХУ болады. Тек кейбір
түрлерде ғана жалғыз Х хромосома болады. Егер дене клеткасында жыныстық
хромосомалар біркелкі ХХ болып келсе, ондай жынысты гомогаметалы, ал
керісінше әркелкі — ХУ болса, гетерогаметалы деп атайды.
Адамда, сүтқоректі жануарларда, дрозофилада және т.б. көптеген түрлерде
аналық жыныс гомогаметалы (ХХ), ал аталық — гетерогаметалы (ХУ). Бұл
аталған түрлерде мейоз кезінде біркелкі жұмыртқа клеткалары мен әркелкі
аталық клеткаларда түзіледі. Тауықтарда және басқа құстарда, сол сияқты
жібек құрты мен көбелектерде, керісінше, аналық жыныс — гетерогаметалы
(ХУ), ал аталық — гомогаметалы (ХХ). Кейбір жәндіктерде У — хромосома мүлде
болмайды. Мысалы, шегіртке мен қандала аналықтарында ХХ, ал аталықтарында
жалғыз Х хромосома, яғни генотипі ХО, ал қаракүйеде, керісінше,
аналықтарында — ХО, аталықтарында — ХХ болып келеді.
Әрі қарай жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде жынысты анықтауға
аутсомалардың да қатысатындығы белгілі болды. Американдық генетик К.Бриджес
дрозофиланың жыныстық белгісінің дамуы Х хромосома мен аутосомалардың ара
қатынасына байланысты өзгеретіндігін байқады. Бұл жыныстың анықталуының
теңгерімдік (баланстық) теориясына негіз болды. Ол бойынша Х хромосома мен
аутсомалардың (А) ара қатынасы (Х : А) 1-ге тең болса 1(2 х : 2А) — аналық,
0,5-ке тең болса 0,5 (1Х : 2А) аталық жыныс дамиды. Егер жыныстық индекстің
мәні 1-ден жоғары болса (3Х:2А) — 1,5 басым аналық, 0,5-тен жоғары болса
(2Х:3А) —0,63 басым аталық болып шығады.
ЖЫНЫСПЕН ТІРКЕСІП ТҰҚЫМ ҚУАЛАУ.
Жыныстық хромосомаларда орналасқан гендер арқылы тұқым қуалауды
жыныспен тіркесіп тұқым қуалау деп атайды. Оны ең алғаш Т.Морганзерттеп
ашты. Ол — дрозофиланың көзінің түсі тұқым қуалауын зерттеуге арналған
тәжірибелер жасады. Бұл тәжірибеде қызыл көзді аналықты ақ көзді аталықпен,
ал екіншісінде, керісінше, ақ көзді аналықты қызыл көзді аталықпен
будандастырды. Дрозофиланың көзінің қызыл түсі (W+) ақ түсіне (W) қарағанда
басым болып келеді. Қызыл көзді аналықты ақ көзді аталықпен
будандастырғанда бірінші буында (F1) алынған ұрпақтың барлығы да қызыл
көзділер болып шығады. F1-дегі дарақтарды өзара будандастырғанда екінші
буында (F2) алынатын ұрпақтың ішіндегі барлық аналықтар қызыл көзділер, ал
аталықтардың жартысы қызыл көзділер, жартысы ақ көзділер болады. Ақ көзді
аналықты қызыл көзді аталықпен будандастырғанда, бірінші буынның өзінде-ақ
алынған ұрпақтың аналықтары қызыл көзді, ал аталықтары ақ көзді болып
шыққан. Мұны крис-крос жолымен тұқым қуу дейді. F1-дегі алынған шыбындарды
өзара будандастырғанда екінші буындағы ұрпақтың аналықтары мен
аталықтарының жартысы қызыл көзді, жартысы ақ көзді болған. Тұқым
қуалаудағы мұндай ерекше жағдайды түсіндіру үшін Морган көздің түсін
анықтайтын гендер жыныстық хромосомада болуға тиіс деп есептеді. Мұндай
құбылыс адамдар мен жануарларға тән. Мысалы, адамда болатын қан ауруы —
гемофилия, дальтонизм (түсті ажырата алмау), тер бездерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz