XV – XVIIғ 30жылдарына дейінгі қазақ қоғамы
1. Хан және оның міндеттері
2. Қазақ хандарының міндеттері мен құқықтары
3. Ұлыстар, тайпалар және рулар
4. Сұлтандар олардың саяси және әлеуметтік құқықтары
2. Қазақ хандарының міндеттері мен құқықтары
3. Ұлыстар, тайпалар және рулар
4. Сұлтандар олардың саяси және әлеуметтік құқықтары
Хандық кезеңіндегі қазақ қоғамы бір-бірімен тығыз және жан-жақты байланыста болған сословиелік топтар мен жіктердің иерархиялық жағынан ұйымдасқан әлеуметтік құрылымы болды. Әлеуметтік иерархияның жоғары сословиесін сұлтандар мен қожалар құрады. Шыңғыс ұрпақтарынан тарайтын текке жатпайтын рулық тайпалық шонжарлар бір саты төмен тұрды. Қоғамдық сатының төменгі сатысын қатардағы көшпелі малшылар құрады. Құлдар ерекше топ болды.
Барлық әлеуметтік иерархияның ең биігі хан атағы берілген адам еді. Тек сұлтанды ғана хан жариялауға болатын. Ғұрыпқа сәйкес хан атағын алатын тектің үлкенінде басымдық құқық болған, мысалы, ханның інісі өз немерелерінің, хан ұлдарының бәрінен үлкен деп саналды. Бірақ бұл ғұрып жиі бұзылып тұрды. Шынына келгенде, жоғарғы билік әкесінен баласына көшіпотырды. Алайдабүлтәртіп әрқашан да қатаң сақтала бермеген. Тақгы мүралану тәртібінің заңмен қатаң бекітілген ережелерінің болмауы себепті бірнеше сүлтандар арасында жоғарғы билік үшін күрес жиі болатын және хан өлгеннен кейін әр уақытта дерлік далада аласапыран туып отыратын. Қазақ хандығының тарихында Қасым хан, Тахир хан, Шығай хан, Есім хан өлгеннен кейінгі кезендер сондай аласапыран уақыттар болды. Сонымен бірге билік қүрушы сүлтандардың біреуінің хан атағын алу реттері сирек кездеспейтін. Сондықтан қазақ үлыстарындағы жағдайды жақсы білетін авторлардан «қазір Дешті хандарының ең үлкені және аса белгілі басшылары» нақ мыналар деген нақтылауды кездестіруге болады. Кейде хандықтағы жоғарғы билік тіпті генеалогиялық дәстүр мен мұрагерлік принципін бұза отырып, билік етуші әулеттің үлкен тармағынан кіші тармақ өкілдеріне ауысып отырған.Жаңа әміршіні таққа көтерген кезде дәстүр бойынша ақ киізге салып көтеретін ежелгі ғұрып сақталған: хан жарияланатын сұлтан оның ниетінің тазалығын, оның шыкқан тегі мен байлығын көрсететін жұқа ақ киізге отыр-ғызылып, хандықтың сүлтандар мен билерден түратын ең беделді адамдары оныңшетінен үстап үш рет көтеріп: «Хан! Хан! Хан!» — деп айқайлаған. Хан отырған ақ киіз дала шөбіне тиер-тиместе оны жүгіріп келген топ ұстап алып, тағы да көтеріп, киізді жерге түсірген. Сонан соң тақ сияқты болған киіз быт-шыт етіп жыртылып, әрбір адам өзінің салтанатты түрде хан жариялауға қаты-сқанының ескерткіші ретінде бір жүлымын алып кетуге тырысқан. Салтанатты түрде, тәртіппен басталған бұл ғүрып көп күнге созылған думанды тоймен аяқталған.
Қоғамдағы хан билігінің сипаты орта ғасырлардағы деректемелерде жалпы белгілері жөнінен былай бел гіленеді: хан өз бодандарына «анасының» балала-рына қамқорлық жасайтыны сияқты қамқор болуға міндетті, ал бодандары ханды «өз әкесіндей» көріп, оған шын көңілмен бағынуға тиіс. Егер нақты айтатын болсақ, хан билігі белгілі бір құқықтармен белгіленді және бірқатар міндеттер атқаруға байланысты еді. Ханның бүл қүқықтары мен міндеттері кем дегенде бесеу болатын.
Барлық әлеуметтік иерархияның ең биігі хан атағы берілген адам еді. Тек сұлтанды ғана хан жариялауға болатын. Ғұрыпқа сәйкес хан атағын алатын тектің үлкенінде басымдық құқық болған, мысалы, ханның інісі өз немерелерінің, хан ұлдарының бәрінен үлкен деп саналды. Бірақ бұл ғұрып жиі бұзылып тұрды. Шынына келгенде, жоғарғы билік әкесінен баласына көшіпотырды. Алайдабүлтәртіп әрқашан да қатаң сақтала бермеген. Тақгы мүралану тәртібінің заңмен қатаң бекітілген ережелерінің болмауы себепті бірнеше сүлтандар арасында жоғарғы билік үшін күрес жиі болатын және хан өлгеннен кейін әр уақытта дерлік далада аласапыран туып отыратын. Қазақ хандығының тарихында Қасым хан, Тахир хан, Шығай хан, Есім хан өлгеннен кейінгі кезендер сондай аласапыран уақыттар болды. Сонымен бірге билік қүрушы сүлтандардың біреуінің хан атағын алу реттері сирек кездеспейтін. Сондықтан қазақ үлыстарындағы жағдайды жақсы білетін авторлардан «қазір Дешті хандарының ең үлкені және аса белгілі басшылары» нақ мыналар деген нақтылауды кездестіруге болады. Кейде хандықтағы жоғарғы билік тіпті генеалогиялық дәстүр мен мұрагерлік принципін бұза отырып, билік етуші әулеттің үлкен тармағынан кіші тармақ өкілдеріне ауысып отырған.Жаңа әміршіні таққа көтерген кезде дәстүр бойынша ақ киізге салып көтеретін ежелгі ғұрып сақталған: хан жарияланатын сұлтан оның ниетінің тазалығын, оның шыкқан тегі мен байлығын көрсететін жұқа ақ киізге отыр-ғызылып, хандықтың сүлтандар мен билерден түратын ең беделді адамдары оныңшетінен үстап үш рет көтеріп: «Хан! Хан! Хан!» — деп айқайлаған. Хан отырған ақ киіз дала шөбіне тиер-тиместе оны жүгіріп келген топ ұстап алып, тағы да көтеріп, киізді жерге түсірген. Сонан соң тақ сияқты болған киіз быт-шыт етіп жыртылып, әрбір адам өзінің салтанатты түрде хан жариялауға қаты-сқанының ескерткіші ретінде бір жүлымын алып кетуге тырысқан. Салтанатты түрде, тәртіппен басталған бұл ғүрып көп күнге созылған думанды тоймен аяқталған.
Қоғамдағы хан билігінің сипаты орта ғасырлардағы деректемелерде жалпы белгілері жөнінен былай бел гіленеді: хан өз бодандарына «анасының» балала-рына қамқорлық жасайтыны сияқты қамқор болуға міндетті, ал бодандары ханды «өз әкесіндей» көріп, оған шын көңілмен бағынуға тиіс. Егер нақты айтатын болсақ, хан билігі белгілі бір құқықтармен белгіленді және бірқатар міндеттер атқаруға байланысты еді. Ханның бүл қүқықтары мен міндеттері кем дегенде бесеу болатын.
1. Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ және хандар шежіресі. А., 1991.
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Төрт томдық. 2-т. А., 1997.
3. Қазақстан тарихы очерктер. А.1994ж
4. Амандолов Қ. Қазақстан тарихы дәрістер курсы. 1,2т А.2001ж
5. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А 2003ж
2. Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Төрт томдық. 2-т. А., 1997.
3. Қазақстан тарихы очерктер. А.1994ж
4. Амандолов Қ. Қазақстан тарихы дәрістер курсы. 1,2т А.2001ж
5. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А 2003ж
XV – XVIIғ 30жылдарына дейінгі қазақ қоғамы
1. Хан және оның міндеттері
2. Қазақ хандарының міндеттері мен құқықтары
3. Ұлыстар, тайпалар және рулар
4. Сұлтандар олардың саяси және әлеуметтік құқықтары
Хан және оның міндеттері
Хандық кезеңіндегі қазақ қоғамы бір-бірімен тығыз және жан-жақты
байланыста болған сословиелік топтар мен жіктердің иерархиялық жағынан
ұйымдасқан әлеуметтік құрылымы болды. Әлеуметтік иерархияның жоғары
сословиесін сұлтандар мен қожалар құрады. Шыңғыс ұрпақтарынан тарайтын
текке жатпайтын рулық тайпалық шонжарлар бір саты төмен тұрды. Қоғамдық
сатының төменгі сатысын қатардағы көшпелі малшылар құрады. Құлдар ерекше
топ болды.
Барлық әлеуметтік иерархияның ең биігі хан атағы берілген адам еді. Тек
сұлтанды ғана хан жариялауға болатын. Ғұрыпқа сәйкес хан атағын алатын
тектің үлкенінде басымдық құқық болған, мысалы, ханның інісі өз
немерелерінің, хан ұлдарының бәрінен үлкен деп саналды. Бірақ бұл ғұрып жиі
бұзылып тұрды. Шынына келгенде, жоғарғы билік әкесінен баласына
көшіпотырды. Алайдабүлтәртіп әрқашан да қатаң сақтала бермеген. Тақгы
мүралану тәртібінің заңмен қатаң бекітілген ережелерінің болмауы себепті
бірнеше сүлтандар арасында жоғарғы билік үшін күрес жиі болатын және хан
өлгеннен кейін әр уақытта дерлік далада аласапыран туып отыратын. Қазақ
хандығының тарихында Қасым хан, Тахир хан, Шығай хан, Есім хан өлгеннен
кейінгі кезендер сондай аласапыран уақыттар болды. Сонымен бірге билік
қүрушы сүлтандардың біреуінің хан атағын алу реттері сирек кездеспейтін.
Сондықтан қазақ үлыстарындағы жағдайды жақсы білетін авторлардан қазір
Дешті хандарының ең үлкені және аса белгілі басшылары нақ мыналар деген
нақтылауды кездестіруге болады. Кейде хандықтағы жоғарғы билік тіпті
генеалогиялық дәстүр мен мұрагерлік принципін бұза отырып, билік етуші
әулеттің үлкен тармағынан кіші тармақ өкілдеріне ауысып отырған.Жаңа
әміршіні таққа көтерген кезде дәстүр бойынша ақ киізге салып көтеретін
ежелгі ғұрып сақталған: хан жарияланатын сұлтан оның ниетінің тазалығын,
оның шыкқан тегі мен байлығын көрсететін жұқа ақ киізге отыр-ғызылып,
хандықтың сүлтандар мен билерден түратын ең беделді адамдары оныңшетінен
үстап үш рет көтеріп: Хан! Хан! Хан! — деп айқайлаған. Хан отырған ақ
киіз дала шөбіне тиер-тиместе оны жүгіріп келген топ ұстап алып, тағы да
көтеріп, киізді жерге түсірген. Сонан соң тақ сияқты болған киіз быт-шыт
етіп жыртылып, әрбір адам өзінің салтанатты түрде хан жариялауға қаты-
сқанының ескерткіші ретінде бір жүлымын алып кетуге тырысқан. Салтанатты
түрде, тәртіппен басталған бұл ғүрып көп күнге созылған думанды тоймен
аяқталған.
Қоғамдағы хан билігінің сипаты орта ғасырлардағы
деректемелерде жалпы белгілері жөнінен былай бел гіленеді: хан өз
бодандарына анасының балала-рына қамқорлық жасайтыны сияқты қамқор болуға
міндетті, ал бодандары ханды өз әкесіндей көріп, оған шын көңілмен
бағынуға тиіс. Егер нақты айтатын болсақ, хан билігі белгілі бір
құқықтармен белгіленді және бірқатар міндеттер атқаруға байланысты еді.
Ханның бүл қүқықтары мен міндеттері кем дегенде бесеу болатын.
1. Билік етуші әулеттің басшысы және барлық қазақ тайпаларының
жоғарғы сюзерені ретінде ханның бүкіл хандық аумағына, ұлысқа қарасты
барлық жерге жоғары дәрежеде билік ету қүқығы, оның негізгі қызметі мен
басты міндетінен — елді сыртқы жаулардан қарумен қорғауынан туындайтын
қүқығы болды. Соғыс жариялау және бітім жасау қүқығы тек ханға ғана
берілді, мүның өзі әскерлердің жоғарғы басшысы міндетінен туындайтын еді.
Ханның шет мемлекеттермен келіссөздер жүргізуге жоғарғы дәрежеде құқығы
болды, мұның өзі мемлекеттің сыртқы саяси бағытын белгілеу міндетінен
туындайтын. Ханда өзіне бағынышты адамды өлтіру немесе тірі қалдыру құқығы
— оның жоғарғы билік міндетінен туындайтын қүқығы болды. Ханның бүл қүқығы
мен міндеті қазақтардың Жеті жарғы қүқық нормаларында айқын көрсетілген.
Сондай-ақ, ханда зандар және қоғамның барлықмүшелері үшін міндетті
бұйрықгар шығару қүқығы — оның сол кездегі қоғамдық қүрылыс пен тәртіпті
сақгау міндетінен туындайтын құқығы болды.Дала әміршісінің төңірегінде
әрқашанда көптеген көмекшілер, кеңесшілер, әскербасылар топтары, сондай-ақ
жасақ (оның өзін, оның отбасын және мал-мүлкін күзетуді қамтамасыз еткен)
және қоңсылары (ханға күнделікті тұрмыста қызмет еткен) болғаны айтылатын
деректемелердің тікелей мағлүматтары бар.
Бірақ сонымен бірге деректемелерде хан сарайлары туралы, жалпы
қазақ хандарының XVII ғасырға дейінгі түрақты тұратын жері туралы еш-теңе
айтылмайды. Қазақ хандарының үкіметтік қызметі, тым болмағанда XV—XVI
ғасырларда, бүрын болып келгеніндей, қырдағы көшіп-қонатыт қоныстарда
жүргенде жүзеге асырылған. Бүл елде король мен ақсүйектер,деп жазған,
мысалы, И.Шильтбергер XV ғасырдағы Дешті Қыпшақтуралы, — қысы-жазы өзінің
әйелдерімен, балаларымен және табындарымен бірге көшіп-қонып, өзінің басқа
да бүкіл байлығын алып, осы бір мидай тегіс да-лада бір жайылымнан
екіншісіне кезіп жүретінін атап өткен жөн ХVІг ғасырда қазақ хандарының
бір жайылымнан екіншісіне аттан түспей үнемі дерлік көшіп жүргенін Мұхаммед
Хайдардың төмендегі мағлұматына қарап та аңғаруға болады, онда Қасым ханның
жесірі Тахир ханға қартайғанын және далада жүруге шамасы жоқтығын
сезінетінін айтып шағынған. Мен, деген ол, — қалған өмірімді қалада, тыныш
әрі алаңсыз бір жерде өткізе алуым үшін, мені өзімнің жиенім Сүлтан Саид
ханға апарып тастағанынды қалаймын Ханның үлыстарды үнемі аралап жүруін
оның жоғарғы билік, басты қор-ғаушы міндетгерін атқару қажет екендігі де,
сол кездегі қазақ хандығы бодан-дарының негізгі бүқарасы түрмыс салтының
өзі де талап етті. Хандық экономикасына көшпелі мал шаруашылығы сипатты
белгі болғаны жоғарыда атап өтілді: соған сәйкес халықтың көшпелі бөлігі
үшін салық жүйесі өнім беру мен өзара есеп айырысудың өзіндік түрлерімен
белгіленді. Ал ханның пайда-сына жыл сайын алымды көшпелі малшылар нақтылай
түрде төлейтін болған-дықтан, көшпелілердің басшысына сол арада, жергілікті
жерде өз малын, өзінің басқа да байлығын еселей түсу үшін, іс жүзінде бір
орталық болма-ғандықтан, оған апарып бере алмайтын азық-түлік қорларын
пайдалану үшін болса да, үлыстарға барып жүруге тура келді. Көшпелілердің
жоғарғы бас-шысы өмірінің осында суреттеліп отырған қүбылысын Дешті
Қыпшақгың көшпелі өзбектерінің басшысы Шайбани ханның Михман-наме-ий
Бүхара авторы Ибн Рузбиханға әңгімелердің біріңце: Біздің астанамыз -
аттың жалы, түйенің қомы, — деген сөздері дәл сипаттайды.Бірақ жағдай
біртіндеп өзгере берді. ХVІ-ХVІІ ғасырлар шебіңде маңай-ындағы аймақгарымен
қоса Ташкент пен Түркістан қазақ әміршілерінің қольша көшті. Бұл қалалар
бір жарым ғасыр бойы көбінесе солардың қоластына қарады және XVII—XVIII
ғасырдың бірінші жартысында қазақ хандары мекен еткен жер және хандықтың
саяси орталықтары болды. Оларда қазақ хандары-ның арнаулы сарайлары
болып, олар ордасымен бірге далаға көшіп кет-кенде, астананы басқаруға
олардың ағалары қалдырылды.
Қысқасы, хан атағы берілген сүлтан билік етуші әулеттің (ақсүйек)
және хандықтың барлық бодандарының (қара сүйек) жоғарғы басшысы болды.
Алайда дала ханының билігі әмірші туралы европалық түсінікке сәйкес
келмейтін еді. Бүл билік оны мемлекет ішіндегі қандай да бір саяси
күштермен бөлісуге жол берілмейтіндей толық дәрежеге сирек кездесетін
жағдайларда ғана жетіп отырды. Қазақ хандығының тарихыңда Қасым хан (1518
жылы өлген) билік еткен кезенде осындай сирек кездесетін жағдай болған:
Бабырдың айту-ына қарағанда, Қасым хан өз халқын қатаң бағыныста үстаған.
Тәуке хан да едәуір күшті әмірші және айта кеткен жөн, аумағы жөнінен
қазақтың барлық үш жүзіне билік еткен қазақхандарының ең соңғысы болған.
Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін (шамамен 1718 ж.) көп кешікпей барлық үш
жүздің өз хандары пайда болды.
Қазақ хандарының міндеттері мен құқықтары
Қазақ хандығы үлан байтақ жерді қамтыған феодалдық мемлекет болды.
Басқару жүйесінде, әкімшілік бөлістерін айыруда көшпелі қазақ қоғамында
бұрыннан қалыптасқан ру-тайпалық тәртіп сақталып отырды. Туыстығы жақын он
шақты түтін — бір ауыл, жеті атадан тараған туыстығы жақын бірнеше ауыл бір
ата (аймақ) болып есептелді. 13—15 атадан қосылатын аймақтар бір ру болды.
Осы рулардан тайпа құрылды. Жалпы қазақ қауымы үш жүзге бөлінді. Үш жүздің
қазағы Қазақ хандығына бағынды. Үш жүзді билеген Қазақ ханы "Ұлы хан"
болды. Ол қазақ хандығының азаматтық, әскери, әкімшілік және сот құқын
қолына ұстаған жеке дара билеуші атанды. Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды
сұлтандар, тайпаларды билер, руларды ру басылары, аталарды (аймақтарды)
ақсақалдар, ауылдарды ауыл ағалары басқарды. Бұл жеті сатылы басқару жүйесі
көшпелі қазақ қоғамында тым ертеден келе жатқан тәртіп болатын.
XVI ғасырда өмір сүрген тарихшы Рузбехан Исфаһанидың деректеріне
қарағанда, Қазақ хандығында он ұлыс болған, әр ұлыстың жан саны — жүз мың
адам. Бұл Мұхаммед Хайдар Дулатидың: Қазақ хандығының жан саны 1 млн адам
деген дерегіне сай келеді. Ұлысты хан тұқымынан шыққан сұлтандар басқарды.
Хандар мұрагерлік жолымен қойылды: хан елсе, орнына үлкен баласы,
ер жеткен баласы болмаса, аға-інілері отырды. Бірақ хан мұрагерлерінің
таққа отыруы сұлтандар мен ру-тайпа шонжарлары өкілдерінің жиналысындағы
"хан көтеру" деп аталатын сайлаудан өтуге тиісті болды. Олар оны хан болуға
лайық деп ұйғарып, дәстүр бойынша ақ киізге отырғызып хан көтеру салты
сақталды. Хан етіп тағайындайтын сұлтанды оның руының ең беделді адамдары
болашақ хан отырған ақ киіздің жан-жағынан ұстай көтеріп, "Хан! Хан! Хан!"
—деп үш рет айғайлаған.
Орта ғасыр деректерінде қоғамдағы хандық билік жалпы былай
сипатталады: хан өзінің қол астындағыларына "анасының балаларына"
қарағандай қарауы тиіс, ал қол астындағылар ханды "өз әкесі" ретінде көруі
керек және оған шын ниетімен берілуі тиіс. Ханда бұл саладағы құқықтар мен
қызметтердің кем дегенде бесеуі болды:
• Хан үстем рудың басшысы және бар қазақ тайпаларының
жоғары қол басшысы ретінде хандықтың бар жер аумағында билік
жүргізе алды: елді сыртқы жаулардан қорғау — оның
негізгі қызметі мен басты міндетінің нәтижесінде
туындайтын ұлысқа кіретін барлық жерге билік
жүргізуге құқықты болды.
• Оның жоғары қолбасшылық қызметінің нәтижесінде ханға
соғыс ашу мен бейбітшілікті жариялау құқығы
берілді.
• Мемлекеттің сыртқы саяси істерін анықтау
қызметінің нәтижесі болып табылатын ханның шетел
мемлекеттерімен келіссөз жүргізу құқығы болды.
• Оның жоғарғы сот қызметінің нәтижесі болып табылатын
бағыныштысын өлтіруге не тірі қалдыруға құқығы болды.
• Оған өмір сүріп отырған қоғамының құрылысы мен
тәртібін сақтау қызметінің нәтижесі болып табылатын
қоғамының барлық мүшесіне міндетті бұйрықтар мен
заңдар шығару құқығы берілді.
Хан қызметі мен құқығы құқық ескерткіші ретіндегі "Жеті Жарғыда"
анық бекітілген.
Деректемелердің куәлік етуінше хандардың көмексаға (оның отбасының,
мал-мүлкінің қауіпсіздігін камтамасыз ететін әскер) және қызметіндегі
адамдары (ханға күнделікті тұрмыста қызмет ететіндер), лауазымды
қызметшілері болған. Хан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Хан және оның міндеттері
2. Қазақ хандарының міндеттері мен құқықтары
3. Ұлыстар, тайпалар және рулар
4. Сұлтандар олардың саяси және әлеуметтік құқықтары
Хан және оның міндеттері
Хандық кезеңіндегі қазақ қоғамы бір-бірімен тығыз және жан-жақты
байланыста болған сословиелік топтар мен жіктердің иерархиялық жағынан
ұйымдасқан әлеуметтік құрылымы болды. Әлеуметтік иерархияның жоғары
сословиесін сұлтандар мен қожалар құрады. Шыңғыс ұрпақтарынан тарайтын
текке жатпайтын рулық тайпалық шонжарлар бір саты төмен тұрды. Қоғамдық
сатының төменгі сатысын қатардағы көшпелі малшылар құрады. Құлдар ерекше
топ болды.
Барлық әлеуметтік иерархияның ең биігі хан атағы берілген адам еді. Тек
сұлтанды ғана хан жариялауға болатын. Ғұрыпқа сәйкес хан атағын алатын
тектің үлкенінде басымдық құқық болған, мысалы, ханның інісі өз
немерелерінің, хан ұлдарының бәрінен үлкен деп саналды. Бірақ бұл ғұрып жиі
бұзылып тұрды. Шынына келгенде, жоғарғы билік әкесінен баласына
көшіпотырды. Алайдабүлтәртіп әрқашан да қатаң сақтала бермеген. Тақгы
мүралану тәртібінің заңмен қатаң бекітілген ережелерінің болмауы себепті
бірнеше сүлтандар арасында жоғарғы билік үшін күрес жиі болатын және хан
өлгеннен кейін әр уақытта дерлік далада аласапыран туып отыратын. Қазақ
хандығының тарихында Қасым хан, Тахир хан, Шығай хан, Есім хан өлгеннен
кейінгі кезендер сондай аласапыран уақыттар болды. Сонымен бірге билік
қүрушы сүлтандардың біреуінің хан атағын алу реттері сирек кездеспейтін.
Сондықтан қазақ үлыстарындағы жағдайды жақсы білетін авторлардан қазір
Дешті хандарының ең үлкені және аса белгілі басшылары нақ мыналар деген
нақтылауды кездестіруге болады. Кейде хандықтағы жоғарғы билік тіпті
генеалогиялық дәстүр мен мұрагерлік принципін бұза отырып, билік етуші
әулеттің үлкен тармағынан кіші тармақ өкілдеріне ауысып отырған.Жаңа
әміршіні таққа көтерген кезде дәстүр бойынша ақ киізге салып көтеретін
ежелгі ғұрып сақталған: хан жарияланатын сұлтан оның ниетінің тазалығын,
оның шыкқан тегі мен байлығын көрсететін жұқа ақ киізге отыр-ғызылып,
хандықтың сүлтандар мен билерден түратын ең беделді адамдары оныңшетінен
үстап үш рет көтеріп: Хан! Хан! Хан! — деп айқайлаған. Хан отырған ақ
киіз дала шөбіне тиер-тиместе оны жүгіріп келген топ ұстап алып, тағы да
көтеріп, киізді жерге түсірген. Сонан соң тақ сияқты болған киіз быт-шыт
етіп жыртылып, әрбір адам өзінің салтанатты түрде хан жариялауға қаты-
сқанының ескерткіші ретінде бір жүлымын алып кетуге тырысқан. Салтанатты
түрде, тәртіппен басталған бұл ғүрып көп күнге созылған думанды тоймен
аяқталған.
Қоғамдағы хан билігінің сипаты орта ғасырлардағы
деректемелерде жалпы белгілері жөнінен былай бел гіленеді: хан өз
бодандарына анасының балала-рына қамқорлық жасайтыны сияқты қамқор болуға
міндетті, ал бодандары ханды өз әкесіндей көріп, оған шын көңілмен
бағынуға тиіс. Егер нақты айтатын болсақ, хан билігі белгілі бір
құқықтармен белгіленді және бірқатар міндеттер атқаруға байланысты еді.
Ханның бүл қүқықтары мен міндеттері кем дегенде бесеу болатын.
1. Билік етуші әулеттің басшысы және барлық қазақ тайпаларының
жоғарғы сюзерені ретінде ханның бүкіл хандық аумағына, ұлысқа қарасты
барлық жерге жоғары дәрежеде билік ету қүқығы, оның негізгі қызметі мен
басты міндетінен — елді сыртқы жаулардан қарумен қорғауынан туындайтын
қүқығы болды. Соғыс жариялау және бітім жасау қүқығы тек ханға ғана
берілді, мүның өзі әскерлердің жоғарғы басшысы міндетінен туындайтын еді.
Ханның шет мемлекеттермен келіссөздер жүргізуге жоғарғы дәрежеде құқығы
болды, мұның өзі мемлекеттің сыртқы саяси бағытын белгілеу міндетінен
туындайтын. Ханда өзіне бағынышты адамды өлтіру немесе тірі қалдыру құқығы
— оның жоғарғы билік міндетінен туындайтын қүқығы болды. Ханның бүл қүқығы
мен міндеті қазақтардың Жеті жарғы қүқық нормаларында айқын көрсетілген.
Сондай-ақ, ханда зандар және қоғамның барлықмүшелері үшін міндетті
бұйрықгар шығару қүқығы — оның сол кездегі қоғамдық қүрылыс пен тәртіпті
сақгау міндетінен туындайтын құқығы болды.Дала әміршісінің төңірегінде
әрқашанда көптеген көмекшілер, кеңесшілер, әскербасылар топтары, сондай-ақ
жасақ (оның өзін, оның отбасын және мал-мүлкін күзетуді қамтамасыз еткен)
және қоңсылары (ханға күнделікті тұрмыста қызмет еткен) болғаны айтылатын
деректемелердің тікелей мағлүматтары бар.
Бірақ сонымен бірге деректемелерде хан сарайлары туралы, жалпы
қазақ хандарының XVII ғасырға дейінгі түрақты тұратын жері туралы еш-теңе
айтылмайды. Қазақ хандарының үкіметтік қызметі, тым болмағанда XV—XVI
ғасырларда, бүрын болып келгеніндей, қырдағы көшіп-қонатыт қоныстарда
жүргенде жүзеге асырылған. Бүл елде король мен ақсүйектер,деп жазған,
мысалы, И.Шильтбергер XV ғасырдағы Дешті Қыпшақтуралы, — қысы-жазы өзінің
әйелдерімен, балаларымен және табындарымен бірге көшіп-қонып, өзінің басқа
да бүкіл байлығын алып, осы бір мидай тегіс да-лада бір жайылымнан
екіншісіне кезіп жүретінін атап өткен жөн ХVІг ғасырда қазақ хандарының
бір жайылымнан екіншісіне аттан түспей үнемі дерлік көшіп жүргенін Мұхаммед
Хайдардың төмендегі мағлұматына қарап та аңғаруға болады, онда Қасым ханның
жесірі Тахир ханға қартайғанын және далада жүруге шамасы жоқтығын
сезінетінін айтып шағынған. Мен, деген ол, — қалған өмірімді қалада, тыныш
әрі алаңсыз бір жерде өткізе алуым үшін, мені өзімнің жиенім Сүлтан Саид
ханға апарып тастағанынды қалаймын Ханның үлыстарды үнемі аралап жүруін
оның жоғарғы билік, басты қор-ғаушы міндетгерін атқару қажет екендігі де,
сол кездегі қазақ хандығы бодан-дарының негізгі бүқарасы түрмыс салтының
өзі де талап етті. Хандық экономикасына көшпелі мал шаруашылығы сипатты
белгі болғаны жоғарыда атап өтілді: соған сәйкес халықтың көшпелі бөлігі
үшін салық жүйесі өнім беру мен өзара есеп айырысудың өзіндік түрлерімен
белгіленді. Ал ханның пайда-сына жыл сайын алымды көшпелі малшылар нақтылай
түрде төлейтін болған-дықтан, көшпелілердің басшысына сол арада, жергілікті
жерде өз малын, өзінің басқа да байлығын еселей түсу үшін, іс жүзінде бір
орталық болма-ғандықтан, оған апарып бере алмайтын азық-түлік қорларын
пайдалану үшін болса да, үлыстарға барып жүруге тура келді. Көшпелілердің
жоғарғы бас-шысы өмірінің осында суреттеліп отырған қүбылысын Дешті
Қыпшақгың көшпелі өзбектерінің басшысы Шайбани ханның Михман-наме-ий
Бүхара авторы Ибн Рузбиханға әңгімелердің біріңце: Біздің астанамыз -
аттың жалы, түйенің қомы, — деген сөздері дәл сипаттайды.Бірақ жағдай
біртіндеп өзгере берді. ХVІ-ХVІІ ғасырлар шебіңде маңай-ындағы аймақгарымен
қоса Ташкент пен Түркістан қазақ әміршілерінің қольша көшті. Бұл қалалар
бір жарым ғасыр бойы көбінесе солардың қоластына қарады және XVII—XVIII
ғасырдың бірінші жартысында қазақ хандары мекен еткен жер және хандықтың
саяси орталықтары болды. Оларда қазақ хандары-ның арнаулы сарайлары
болып, олар ордасымен бірге далаға көшіп кет-кенде, астананы басқаруға
олардың ағалары қалдырылды.
Қысқасы, хан атағы берілген сүлтан билік етуші әулеттің (ақсүйек)
және хандықтың барлық бодандарының (қара сүйек) жоғарғы басшысы болды.
Алайда дала ханының билігі әмірші туралы европалық түсінікке сәйкес
келмейтін еді. Бүл билік оны мемлекет ішіндегі қандай да бір саяси
күштермен бөлісуге жол берілмейтіндей толық дәрежеге сирек кездесетін
жағдайларда ғана жетіп отырды. Қазақ хандығының тарихыңда Қасым хан (1518
жылы өлген) билік еткен кезенде осындай сирек кездесетін жағдай болған:
Бабырдың айту-ына қарағанда, Қасым хан өз халқын қатаң бағыныста үстаған.
Тәуке хан да едәуір күшті әмірші және айта кеткен жөн, аумағы жөнінен
қазақтың барлық үш жүзіне билік еткен қазақхандарының ең соңғысы болған.
Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін (шамамен 1718 ж.) көп кешікпей барлық үш
жүздің өз хандары пайда болды.
Қазақ хандарының міндеттері мен құқықтары
Қазақ хандығы үлан байтақ жерді қамтыған феодалдық мемлекет болды.
Басқару жүйесінде, әкімшілік бөлістерін айыруда көшпелі қазақ қоғамында
бұрыннан қалыптасқан ру-тайпалық тәртіп сақталып отырды. Туыстығы жақын он
шақты түтін — бір ауыл, жеті атадан тараған туыстығы жақын бірнеше ауыл бір
ата (аймақ) болып есептелді. 13—15 атадан қосылатын аймақтар бір ру болды.
Осы рулардан тайпа құрылды. Жалпы қазақ қауымы үш жүзге бөлінді. Үш жүздің
қазағы Қазақ хандығына бағынды. Үш жүзді билеген Қазақ ханы "Ұлы хан"
болды. Ол қазақ хандығының азаматтық, әскери, әкімшілік және сот құқын
қолына ұстаған жеке дара билеуші атанды. Жүздерді кіші хандар, ұлыстарды
сұлтандар, тайпаларды билер, руларды ру басылары, аталарды (аймақтарды)
ақсақалдар, ауылдарды ауыл ағалары басқарды. Бұл жеті сатылы басқару жүйесі
көшпелі қазақ қоғамында тым ертеден келе жатқан тәртіп болатын.
XVI ғасырда өмір сүрген тарихшы Рузбехан Исфаһанидың деректеріне
қарағанда, Қазақ хандығында он ұлыс болған, әр ұлыстың жан саны — жүз мың
адам. Бұл Мұхаммед Хайдар Дулатидың: Қазақ хандығының жан саны 1 млн адам
деген дерегіне сай келеді. Ұлысты хан тұқымынан шыққан сұлтандар басқарды.
Хандар мұрагерлік жолымен қойылды: хан елсе, орнына үлкен баласы,
ер жеткен баласы болмаса, аға-інілері отырды. Бірақ хан мұрагерлерінің
таққа отыруы сұлтандар мен ру-тайпа шонжарлары өкілдерінің жиналысындағы
"хан көтеру" деп аталатын сайлаудан өтуге тиісті болды. Олар оны хан болуға
лайық деп ұйғарып, дәстүр бойынша ақ киізге отырғызып хан көтеру салты
сақталды. Хан етіп тағайындайтын сұлтанды оның руының ең беделді адамдары
болашақ хан отырған ақ киіздің жан-жағынан ұстай көтеріп, "Хан! Хан! Хан!"
—деп үш рет айғайлаған.
Орта ғасыр деректерінде қоғамдағы хандық билік жалпы былай
сипатталады: хан өзінің қол астындағыларына "анасының балаларына"
қарағандай қарауы тиіс, ал қол астындағылар ханды "өз әкесі" ретінде көруі
керек және оған шын ниетімен берілуі тиіс. Ханда бұл саладағы құқықтар мен
қызметтердің кем дегенде бесеуі болды:
• Хан үстем рудың басшысы және бар қазақ тайпаларының
жоғары қол басшысы ретінде хандықтың бар жер аумағында билік
жүргізе алды: елді сыртқы жаулардан қорғау — оның
негізгі қызметі мен басты міндетінің нәтижесінде
туындайтын ұлысқа кіретін барлық жерге билік
жүргізуге құқықты болды.
• Оның жоғары қолбасшылық қызметінің нәтижесінде ханға
соғыс ашу мен бейбітшілікті жариялау құқығы
берілді.
• Мемлекеттің сыртқы саяси істерін анықтау
қызметінің нәтижесі болып табылатын ханның шетел
мемлекеттерімен келіссөз жүргізу құқығы болды.
• Оның жоғарғы сот қызметінің нәтижесі болып табылатын
бағыныштысын өлтіруге не тірі қалдыруға құқығы болды.
• Оған өмір сүріп отырған қоғамының құрылысы мен
тәртібін сақтау қызметінің нәтижесі болып табылатын
қоғамының барлық мүшесіне міндетті бұйрықтар мен
заңдар шығару құқығы берілді.
Хан қызметі мен құқығы құқық ескерткіші ретіндегі "Жеті Жарғыда"
анық бекітілген.
Деректемелердің куәлік етуінше хандардың көмексаға (оның отбасының,
мал-мүлкінің қауіпсіздігін камтамасыз ететін әскер) және қызметіндегі
адамдары (ханға күнделікті тұрмыста қызмет ететіндер), лауазымды
қызметшілері болған. Хан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz