Буынның сипаты жөнінде

1. Буынға тән сипаттар
2. Буынның түрлері
3. Буынның жігі және тасымал
4. Буынның дыбыстық құрамы

Буын – ауаның кілт үзілуінен не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке (дауысты) дыбыс, не дыбыстар (дауысты, дауыссыз) тобы. Қазақ тілінде буынның маңызы ерекше. Буын мәселесі – фонетикалық (айтылудағы) категория. Буын түрлері мен сапасын практикалық жазу тұрғысынан қарауға болмайды. Өйткені айтылудағы буын өлшемі жазылудағы түрі мен үнемі сай келе бермейді: айтылуда сөз ішіндегі буындардың саны мен сапасы бір түрлі, жазылуда екінші түрлі болып келе береді. Айтылуда метр деген де, литр деген де – екі буынды сөздер; коорпаратив деген сөз айтылуда төрт, жазылуда бес буын (айтылуда екі дауысты тоғысып, бір-ақ дауыстының орнына жүреді). Қазақ тілінде екі дауысты қатар келсе, алдыңғысы айтылуда түсіп қалып, ықшамдалып тұрады. Мысалы, келе алмайды деген келалмайды болып, айта алмайды деген айталмайды болып, буын саны кемиді. Сондықтан буын өлшеміне негізгі критерий бола алатын – сөздің жазылуы емес, айтылуы.
Фонациялық ауаның қарқынымен кілт үзіліп шыққан бір немесе бірнеше дыбыс тобын буын дейміз. Демек, буын экспирация арқылы (өкпедегі ауаны сыртқа шығару арқылы) жасалады. Көп тілдерде (соның ішінде қазақ тілінде) буын жасаушы – дауысты фонема болып есептеледі. Дауысты фонема өз алдына тұрып та, төңірегіне дауыссыздарды алып та буын құрай алады. әр буында бірден артық дауысты фонема болмайтындықтан, сөз ішінде неше дауысты фонема болса, сонша буын болады. Буын ішінде дауыссыздарды экспирациялық күшіне қарай, айтылуына қарай: күшті бас дыбыс, күшті соңғы дыбыс деп, негізінде, екі топқа бөлуге болады. Буын ішіндегі екі дауыссыздың, алғашқысының экспирациясы соңғысынан басым келсе, күшті бас дыбыс (немесе эксплозив дыбыс) болады да, керісінше келсе, күшті соңғы дыбыс (немесе имплозив дыбыс) болады. Мысалы, буынның бас дыбысы да соңғы дыбысы да бір түрлі болып келген қақ, тұт сияқты сөздердің алғашқы дыбыстар күшті (айқын) айтылады да, соңғы дыбыстары әлсіз айтылады. Сол сияқты гүл, дөң сөздеріндегі (буындарындағы) г, д дыбыстары да күшті айтылып, олар буын бастап тұр; ал л, ң дыбыстары әлсіздеу айтылып, буынды аяқтап тұр. Егер де сөз ішінде немесе сөз аралығында имплозив дыбыс пен эксплозив дыбыс қатар келсе, бұл екеуінің түйіскен жерінен буын жігі пайда болады. Мысалы, аппақ (ап-пақ), көкке (көк-ке), тәтті (тәт-ті). Мысалдарда көрсетілген қатар тұрған бір келкі дыбыстардың алдыңғысы имплозив, кейінгісі эксплозив дыбыс болады: имплозив дыбыс – буынды аяқтаушы дыбыс, эксплозив дыбыс – буынды бастаушы дыбыс.
Қазақ тілі сөздерінде бір буынның ішінде әрі жуан, әрі жіңішке дыбыстардың болуы мүмкін емес: буын ішіндегі дыбыстар біркелкі жуан, не біркелкі жіңішке болады.

1. «Қазақ грамматикасы» Алматы 2005ж.
2. І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев «Қазіргі қазақ тілі» (лексика, фонетика) Алматы 2001ж.
3. Қараев «Қазақ тілі»