Ауыл жастарын адамгершілік- құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1.Ауыл жастарын адамгершілік . құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру қажеттілігі ... 8

1.1.Ауытқымалы мінез . құлық, оның түрлері
сипаттамалық белгілері ... ... 8

1.2. Ауытқымалы мінез . құлықты талдаудың
теориялық және заңнамалық қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17

1.3. Ауыл жастарының бойына ауытқымалы
мінез . құлықтың жұғу себептері және оның зардапты салдарлары ... ... ... ... ... ... ...38

2. Ауыл жастарын адамгершілік. құқықтық тұрғыдан әлеуметтендірудің негізгі нысандары мен амалдары ... ... ... ... ... ... ..49

2.1. « Әлеуметтендіру » ұғымы. Ауыл жастарын әлеуметтендірудегі адамгершілік пен құқықтың өзара байланыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... 49

2.2. Ауыл жастарын адамгершілік . құқық тұрғыдан әлеуметтендірудің мектептік жүйесі..62

2.3. Ауыл жастарының құқықтық оқуы ... ... ... ... .91

2.4. Ауыл жастарының құқықтық білімдарлықтарының деңгейін анықтаудың талдауы ... ..124

Қорытынды ... ... ... ... ... 142

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа-нарықтық қоғамдық қатынастар жүйесіне өту үрдісінде бұрындары қалыптасқан экономикалық-өндірістік жүйе тоқырауға ұшырап, елімізде жұмыссыздық, осыған, байланысты туындаған жоқшылық көп қиындықтар тудырды. Жұмыс іздеп босқан ауыл жастары тарапынан құқық бұзушылық-ұрлық істеу, қарақшылық жасап жол тору, барымташылық, балағатшылдық, т.т. көбейді. Міне, осының бәрі жинақтала келіп жастарды, соның ішінде, ең алдымен ауыл жастарын адамгершілік -құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіріп, қоғам өміріне өз құқықтарын қорғап қана қоймай, заңды міндеттерін түсінетін, құқық бұзушылық жасаса, ол үшін заң алдында жауапталатынын сезінетін, қоғамдық тәртіп пен заңдылықтың сақталуына, үнемі мүдделік танытып жүретін құқықтық мінез-құлықтары үлгілі кәсіби біліктіліктері жоғары азаматтар етіп қосу қажеттілігін күн тәртібіне қойды.
Бұл түсінікті де.Себебі жас ұрпақты адамгершілік- құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіріп, қоғамдық өмірге құқықтық мәдениеті жоғары, іскер де белсенді азамат етіп қосу адамзат өркениеттілігінің ұстындық тұғырларының бірінен саналады.Себебі, адамгершілік-құқықтық әлеуметтендіру барысында өсіп келе жатқан жас ұрпаққа адамгершілікке негізделген қарым-қатынас тәжірибесі игертілуімен қатар, қоғамдық өмірді реттеулерге бағдарланған заңдар мен заңдық күші бар нормалар туралы мәліметтер беріледі.
Ал, өз кезегінде жастардың бойына сіңдірілген адамгершілік-құқықтық саналық қасиеттер олардың алдағы өмірлерінде адамгершілік қылықтары мен құқықтық мәдениеттерінің мазмұнын құрайды.
Демек, бұл мәселенің оңды шешілуінің негізгі бағыттары мен жолдарын екшелеп, зерделеудің мемлекет үшін терең әлеуметтік мәні бар.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Жастарды адамгершілік -құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру мәселелері заң ғылымы мен құқық теориясында өте аз зерттелген. Дегенмен, дүниежүзілік әлеуметтік-құқықтық ғылым тарихында бұл проблеманың теориялық-методологиялық, моральдық-этикалық, құқықтық-заңнамалық және социологиялық негіздері өзектелген еңбектер баршылық. Солардың алдыңғы қатарында Платонның, Аристотелдің, Әл-Фарабидің, Әл-Газалидің, Гобсстің, Локктың,Томазийдің, Пуффендорфтың, Канттың, Фихтенің, Гегельдің, Ш.Л.Монтескьенің, Ю.Конттың,Г.Сепсердің, К.Маркстің, Ф. Энгельстің, У.Х. Шелдонның, З. Фрейдтің, Э.Дюркгеймнің, М.Вебердің, т.б. еңбектерін атауға болады.

1. Смелзер Н. Социология: пер с англ.- М.:Феникс, 1994.- 688 с.
2. Добреньков В.И.,Кравченко А.И. Социальные институты и процессы. -М.: 2002-с.13.
3. Гилинский Я.И., Афанасьев В.С.Социология девиантного /отклоняющегося/ поведения: Учебное пособие.- М.: СПб: Филиал Института социологии РАН, 1993.- 24 с.
4. Дюркгейм Э. Социология. Ее предмет, метод, назначение. –М.: Мысль,1995.- 17-23 с.
5. Современная западная социология: Словарь.- М.: Политиздат,1990.- 94-96 с.
6. Социология: лекциялар курсы / Ред.басқарған филос.ғ.д., .проф.Ә.Тұрғанбаев.-Алматы Білім,2001. – 74-75 бет.
7. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі Педагогика және психология / Жалпы редакциясын басқарған пед.ғ.д.,проф.А.Қ.Құсайынов - Алматы : “ Мектеп баспасы” ЖАҚ, 2002-256 бет.
8. Психология. Словарь / Под общ.ред.А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского.-2-е изд., испр.и доп. -М.: Политиздат, 1990.-494с.
9. Наркомания // Большая медицинская энциклопедия -М.,1981.-т.16.-465 с.
10 Заң терминдердің түсіндірме сөздігі / Құраст.М.Ізімұлы –Алматы: Сөздік- Словарь, 2000-312б.
11. Заң терминдердің түсіндірме сөздігі / Құраст.М.Ізімұлы.Алматы : Сөздік-Словарь,2001.-327б.
12. Заң терминдердің түсіндірме сөздігі / Құраст. М.Ізімұлы.Алматы: Сөздік-Словарь,2002.-458б.
13. Заң терминдердің түсіндірме сөздігі / Құраст. М.Ізімұлы.Алматы Сөздік-Словарь,2003.-529б.
14. Гилинский Я.И. Социология девиантного поведения как специальная социологическая теория // Соц Ис.- 1999. -№4. –С. 72-78.
15. Социальные отклонения. / Кудрявцев В.Н., Бородин С.В., Нерсесянц В.С.,
Кудрявцев Ю.В.-М.: Юрид.лит.,1989.-368 с.
16. Казаков А.Н. Социальная обусловленность отклоняющегося поведения в современном российском обществе. Автореф. канд. дисс. на соиск. канд.соц.н.,-Казан, 1996-24 с.
17. Шерток Л. Сосюр Р де. Рождение психоаналитика. От Месмера до Фрейда.-М.: Прогресс,1991.-288с.
18. Хорни К.Невротическая личность нашего Времени.Самоанализ. Пер.с англ. В.В.Старовойтова. / Общ.ред.Г.В.Бурменском.-М.: Прогресс-Универ,1993-480с.
19. Ной И.С. Методологические проблемы советском криминологии. –Саратов: Изд-во Саратовского юридического института,1975.-120с.
20. Шпалинский В.В. К социально-психологической природе феномена отклоняющегося поведения // Вопросы психологии, 1975.-№ 6.-С.82-89.
21. Зотова О.И. Проблемы отклоняющегося поведения // Психологические проблемы социальной регуляции поведения.-М.: Знание,1976.-С.343-353.
22. Ковалев В.В. Патологические формы девиантного поведения у детей и подростков // Тезисы докладов 7-го Международного симпозиума детских психиатров социалистических стран.-М.: Медицина,1986.-С.81-84.
23. Личко А.Е., Попов Ю.В. Саморазрущающееся поведение у подросков // Материалы симпозиума “Социальная психиатрия”.-Л.: “Наука”Ленинградское отделение,1990.-С.51-53.
24.Мертон Р.К. Социальная теория и социальная система// Социологические исследования.-1992.- №2.-С.81-96.
25. Кайзер Г. Криминология. Введение в основы.Пер.с.нем.-М.: Прогресс,1979.-289с.
26. Шур Э. Наше преступное общество: Социальные и правовые источники преступности в Америке. Пер.с.англ.Ю.А.Неподаева. С предсл. и под. ред. .В.Н. Кудрявцева -М.: Прогресс,1977.-326с.
27. Шнайдер Г.Й. Криминология.-М.: “ Прогресс-Универс”, 1994.-504с.
28. Современная западная социалогия: Словарь / Сост.Ю.Н.Давыдов.
-М.: Политиздат,1990.-4.
29. Дюркгейм Э. Норма и патология // Рубеж.Альманах социальных исследований.-Сыктывкар МПО СГУ, 1991.-№2.-С.82-88.
30. Дюркгейм Э. Самоубийство: Социологический этюд. Пер.с. франц. –М.: Мысль,1994.-400с.
31. Мертон Р.К. Социальная структура и аномия // Рубеж.Альманах социальных исследований.- Сыктывкар МПО СГУ,1992.-№2.-С.85-97.
32. Cohen A.K.Delinguent Boys.-N.Y.,1955; Cohen A.K. Anomie and Deviant Behaviour.-N.V.,19-66.
33. Hardman, Dale G.Historical Perspectives of Cang Research // JResCrimDel.4.-N.V.,L.,1967.-P.27.
34.Turk, Austin T.Radical Crininology.-Beveriy Hills. London, 1990.-P.78-91.
35. Монсон П. Современная западная социалогия.-М. “ Прогресс-Универс”,1993 .-520с.
36. Маркс К., Энгельс Ф. Шығармалары.-т.2.-361-бет.
37. Кан Уэдо. Преступность и криминология в современной Японии.-М.,1989.-226с.
38. Гернет М.Н. Избранные произведения.-М.: Наука,1974.-542с.
39. Белл Д. Детерминизм и свобода выбора // Методологические проблемы физиологии высшей нервной деятельности.-М.: Медицина,1982.-С.92-115.
40. Пеньков Е.М. Социальные нормы: Управление,воспитание, поведение.-М.: Высшая школа,1990.-176с.
41. Кузнецов Н.С. Понятие социальной нормы и природа социальной реальности // Социальная диалектика в категориях исторического матерализма.-Свердловск: Изд-во Ур.ГУ,1980.-с.106-114.
42. Афанасьев В. Эволюция концепции аномия в социологии девиантного поведения // Рубеж.Альманах социальных исследований.-Сыктывкар: ИПО СГУ,1992.-№2.С.69-81.
43. Философская энциклопедический словарь / Гл. редакция:Л.Ф.Ильичев, Н.И.Федосеев и др.-М.: Советская энциклопедия,1983.-621с.
44. Вебер М. Избранные произведения.Пер.с.нем. / Сост.,общ.ред. и послесловие Ю.Н.Давыдова, Предисл. П.П.Гайденко.-М:. Прогресс, 1990.-808с.
45. Номоконов В.А. Деформация экономической системы социализма и преступность. –Владивосток,1991.-186с.
46. Спиридонов Л.И. Социалогия уголовного права.-М.,1979.-189с.
47. Карбанье Ж. Юридическая социология.-М.,1986.-209с.
48. Контроль над преступностью в демократическом обществе. Круглый стол // государство и право.-1993.-№10-.С.40-52.
49. Лунев В.В. Советская криминология.-М.,1978.-159с.
50. Кудрявцев В.Н. Причины правонарушений.-М,1976.-168с.
51. Шаргородский М.Д. Преступность, ее причины и условия в социалистическом обществе // Преступность и ее предупреждение.-Ленинград,1966.-198с.
52. Курс советской криминологии. -М.,1986.-Т.2.-209с.
53. Аванесов Г. Криминология.-М.,1984.-112с.
54. Агыбаев А.Н. Уголовная ответственность за должностные злоупотребления в РК.-Алматы,1995.-304с.
55. Криминология.-М.,1994.-168с.
56. Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары. Монография.-Алматы: Ғылым ғылыми баспа орталығы, 2005.-304 бет.
57. Казахстанская правда. -2007,28 марта.
58. Черкасов Ю.П.Наркоситуация в Центральной Азии и Казахстане //Аналитическое обозрения.-2007.июнь.-18с.
59. Казымбетова Д.К., Нускабаев О.Н. Проблемы борьбы с криминогенным поведением личности // Социальная структура современного Казахстанского общества: Материалы международной научно-практической конференции(12июнь 2007г.) -Астана,2008.-с.298-300.
60. Алауханов Е.О. Криминология (Қылмыстану). Оқу құралы (Конспекті үшін).-Алматы: Қазығұрт,2006.-120бет.
61. Руководящие принципы Организации Объединенных Наций для предупреждения преступности среди несовершеннолетних / Руководящие принципы, принятые в Эр-Раяде /. В 1988г., приняты Восьмым Конгрессом ООН по предупреждению преступности и обращению с правонарушителями /Куба,1990г /.
Утверждены 45-й сессий Генеральной Ассамблей ООН / 1990/.-М.:Бек,1998.-с.3-5.
62. Иванова Е. Как помочь наркоману.-М.: Бек,2005.-145.с.
63. Исаева Г., Карикболов Б. Казахстан: Наркобизнес.-Алматы : Жеті Жарғы,1996.-177 с.
64. Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі.-Алматы :Жеті Жарғы, 1995.-15-6бет.
65. Заң газеті -2008, 10 сәуір.
66. Заң газеті -2008, 19 мамыр.
67. Durkheim E.Erziehung und Soziologie.Dusseldorf, 1972.s 51.
68. Психология. Словарь / Под общ.ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского.-2-е изд.испр.и доп.-М.: Политиздат,1990.-494 с.
69. Современная западная социология классические традиции и поиски новой парадигмы.-М.: Прогресс,1990.-321с.
70. Социологиялық терминдердің орысша-қазақша қысқаша сөздігі / Ред. басқарған соц.ғ.д., проф.Қ.Ғ.Ғабдуллина.-Алматы: Ғылым,1995.-92бет.
71. Краткий словарь по социалогии / Под.общ. ред.Д.М.Гвишиани, Н.И.Лапина; Сост.Э.М.Коржева, Н.Ф.Наумова.-М.: Политиздат,1988.-479 с.
72. Нұсқабаев О. Мектеп-жас ұрпақты әлеуметтендіру институты - Алматы: Қазақстан,1997.-152бет.
73. Гревцов Ю.И. Очерки теории и социологии права.-М.: Спб.1996.-324 с.
74. Кудрявцев В.Н., Казимирчук В.П. Современная социология права:Учебник для Вузов.-М.: Юристь,1995.-297 с.
75. Лапаева В.В. Социология права / Под ред.академика РАН,д.ю.н., проф.В.С.Нерсесянца.-М.: Издательство Норма / Издательская группа Норма-ИНФРА.М /,2000.-304 с.
76. Керимов Д.А Философские проблемы права-М.,1987;
77. Айзенберг М. Задачи и формы правового и нравственного воспитания подростков-М.,1975.
78. Сарсенов К.М. Государственные принуждение и его реализации в деятельности органов внутренных дел. Автореф.дис...канд.юрид.наук-Спб.1996.
79. Сальников В.П.,Федоров В.Убеждение и принуждение в деятельности органов внутренных дел.-Ленинград.,1989.
80. Федоров.В.П. Убеждение и правоохранительная деятельность.-Ленинград,1991.
81. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі:Педагогика жане Психология / Жалпы ред.басқарған пед.ғ.д., проф.А.Қ.Құсайынов-Алматы:Мектеп 2002.-256-бет.
82. Сальников В.П., Федоров В.П.Убеждение и принуждение в деятельности в органов внутенних дел.-Ленинград,1989.
83. Галимов М.М.,Мураметов О.Ф.Правовое воспитание трудящихся и роль закона в его осуществлении.-Казань,1976.
84. Зенин В.П. Формы, методы и система правового воспитания // Правовое
воспитание и социальная активность населения.-Киев,1979;Кудрявцев В.Н., Казимичук В.П.Современная социология права.-М.,1995.
85. Олейников В.С. Теоретические основы нравственно-правового воспитания сотрудника органов внутренних дел России. Автореф. дис....доктора пед.наук.-СПБ,1993.
86. Рыбак М.С. Вопросы правового воспитания:-Саратов.1975
87. Заң газеті.-2008, 26 наурыз.
88. Центр / Департамент /правовой статистики и информации при Генеральной прокуратуре Республики Казахстан.-Астана,2008.-73с.
89. Заң газеті-2008,13 мамыр.
90. Заң газеті-2008.19 шілде.
91. Жаманбалаева Ш.Е.Общество и подросток:социологический аспект девиантного поведения.-Алматы:Қазақ университеті.2006.-278с.
92. Двойменный И.А. Лелеков В.А. Влияние семьи на преступность несовершеннолетних // Социологические исследования.-1993.-№10.-С.56-70.
93.Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алудың криминологиялық проблемалары.Монография.-Алматы: “Ғылым” ғылыми баспа орталығы. 2005.-304-бет.
94. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалауы және панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан Республикасының Заңы.-Егемен Қазақстан.-2004, 31 шілде.
95. Джекебаев У.С., Рахимов Т.Г. Мотивация преступления и уголовная ответственность.-Алматы,1987.-229с.
96. Щуркова Н.Е. Воспитание:новый взгляд с позиции культуры.-М.,1998.-77с.
97. Байсеркеев Л. Нравственное основы правового воспитания школьников: Учеб. пос.-Алматы:Санат,1999-208с.
98. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы-Астана,2004.-15-бет.
99. Қалиев С., Майғаранова Ш., Нысанбаева Г., Бейсенбаева А. Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері-Алматы:Білім,2001.-224-бет.
100. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы (оқу құралы).-Алматы:Жеті жарғы,1998.-192-бет.
101. Сапарғалиев Ғ. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі-Алматы:Жеті жарғы, 1995.-208-бет.
102. Ізімұлы Мақсат Заң терминдердің түсіндірмелік-этимологиялық сөздігі-Алматы: Сөздік-Словарь,1999.-312-бет.
103. Табанов С.А. Салыстырмалы құқықтану негіздері. Оқулық. -Алматы:Жеті жарғы,2003.-464-бет.
104. Түркістан газеті-2008, 7 наурыз.
105. Заң газеті.-2008, 16 сәуір.
106. Егемен Қазақстан.-2008, 23 мамыр.
107. Заң газеті.-2008, 14 мамыр.
108. Түркістан газеті.-2008, 18 мамыр.
109. Жарықбаева Д.Р. Құқықтық тәрбиеге баулу: Оқу құралы.-Алматы:Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2005.-92-бет.
110. Организация и проведение правового всеобуча. В помощь организаторам правового всеобуча / Сост. Р.К.Баймурзаева.-2-е изд.-Алматы:Жеті жарғы,1996.-80с.
111. Көптілеуова С.Құқықтық білім беруді дамытудағы мәселелер //Жалпы тарих және құқықтану мектепте. Республикалық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал.-2005.-№1.-8-10-бет.
112. Білім беру мониторингін жүзеге асыру ережесі. –Егемен Қазақстан.-2005, 10 наурыз.
113. Гнетуленко Н. Мониторинг развития системы правового образовани и воспитания в школе // Всеобщая история и правоведение в школе.-2005.-№1.-С.
30-33. 114. Игошев К.Е. Правонарушение и ответственность несовершеннолетного. Свердловск:Ср.-Урал.кн.изд-во, 1973.-160с. 115.Сиськов В.Преступность несовершеннолетних:причины и следствая//Фемида.-1999.-№2.-С.58-64. 116.Гурко.Т.А..Особенности развития личности подростков в различных типах семей //Социологические исследования.-2006.-№3.-С.78-82. 117.Мирошниченко А.Д., Пелинас В.Е., Рыбакова Л.Н. Проблемы антинаркотической профилактики в подростковой среде // Педагогика.-2000.-№3.-С.7-12. 118.Горьковская Н. Склонность к делинквентности как социально-психологическая проблема //Молодежь. Цифры.Факты.Мнения.-2005.-№3.-С.160-163.
119.Қиын балалар // Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі:Педагогика және Психология.-Алматы: Мектеп, 2002.-128-129-беттер. 120. Организация и проведение правового всеобуча. В помощь организаторам правового всеобуча /Сост. Р.К.Баймурзаева.-2-е изд .-Алматы:Жеті жарғы, 1996.- 80с.
121. Баймұрзаева Р.Жалпыға бірдей құқықтық оқудың өзекті мәселелері // Заң журналы -1996.-№1.-39-44-бб.
122. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі –Алматы:Жеті жарғы, 1996.-368 б.
123. Сапарғалиев Ғ.Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы: Академиялық курс. Өңделіп, толықтырылған, 2- басылымы. – Алматы : Жеті жарғы, 2004. – 480 бет.
124. Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы:Қазақстан, 1995.-43-бет.
125. Черняков А.А.Конституционное право Республики Казахстан –Алматы:Жеті жарғы , 1996. – 336 с.
126. Права человека. Сборник международных документов.-М.: МГУ, 1986.-174с. 127. Вести Парламента. – 1996.-№ 16-17. – 345 с .
128. Конституциялық Кеңестің Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағын, 14-бабының 1-тармағын және басқаларын ресми түсіндіру туралы 1997 жылғы 6-наурыздағы Қаулысы.-Егемен Қазақстан.-1997,8-наурыз. 129. Қазақстан Республикасының Конституциясы-Алматы: Қазақстан,1995.-8-бет; Конституциялық Кеңестің Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағын, 12-бабының 3-тармақтарын түсіндіру туралы қаулысы // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы.-1996.-№ 16-17.
130. Сапарғалиев Ғ., Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы. Оқу құралы-Алматы:Жеті жарғы,1997.-96б.
131. Алауханов Е.О. Криминология ( Қылмыстану ).Оқу құралы (Конспекті үшін).-Алматы:Қазығұрт, 2006-120-бет.
132. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі: Қазақстан Республикасының кодекс. 2004 жылдың 10 сәуіріне дейінгі өзгертулер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. – 2 – басылымы. – Уголовный кодекс Республики Казахстан: Кодекс Республики Казахстан. – Алматы : Жеті Жарғы, 2004. – 504 б.
133. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы Қазақстан Республикасының Заңы. -Егемен Қазақстан. -2004, 31 шілде.
134. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Оқулық. – Толықт., 3 - бас . – Алматы: Жеті Жарғы, 2001.- 352 б.
135. Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы: Жалпы бөлім. Оқулық. – Алматы: Жеті Жарғы, 2001. – 272 б.
136. Наумов А.В. Ресей қылмыстық құқығы. Жалпы бөлім: Лекциялар курсы. – Қайта өңделген және толықтырылған 2 – басылымнан аударылды. – Астана: Фолиант, 2005. – 712 б.
137. Қайыржанұлы Е., Бұғыбайқызы Д. Кәмелетке толмаған қылмыскерге жаза тағайындаудың ерекшеліктері: Монография. – Алматы : Өркениет, 2000. – 136 б.
138. Муратов Е. Пайыз, пайыз, пайыз деп қайда кетіп барамыз? Қылмыстық кодекске кәмелетке толмағандар қылмысына қатысты кейбір баптардың жазасын женілдету туралы әңгіме бар, әрекет жоқ. – Заң газеті – 2007,10 қаңтар.
139. Коновалов С. Преимущества и резервы развития Казахстана с точки зрения общественной психологии - Казахстанская правда, - 2008, 12 февраля.
140. Назарбаев Н. ,,Нұр Отанның” дамуында жаңа белес басталды. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаевтың ,,НұрОтан” партиясы Саяси кеңесінің кеңейтілген отырысында сөйлеген сөзі. – Егемен Қазақстан – 2008,18 қаңтар
141. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы Қазақстан Республикасының заңы.- ,,Заң”. Республикалық ғылыми-практикалық және қоғамдық-саяси журнал.- 1998.- №10.- 20-25 беттер
142. Тасболатов А.Заңдылық сақталуы тиіс ( еліміздің бас прокуратурасында болып өткен құқық қорғау органдарының кеңейтілген алқа отырысынан репортаж)- Егемен Қазақстан,-2008, 26 қаңтар.
143. Бөлебай Ә. Қу құлқынның құлдары.-Егемен Қазақстан.- 2008, 29 ақпан.
144. Тасболатов А. Қылмысқа қарсы күрес арнасын тапты.-Егемен Қазақстан.-2008, 26 ақпан.
145.Нұсқабаев О.,Айменов А. Құқық бұзушылықтың алдын алу жолдары // Социология нравственности: Сб. Науч.стат.междунар. науч. Практ. Конф.”Патриотизм как закономерное составляющее социальной культуры инновационно-развивающегося современного казахстанского общества” / Под.общ.ред. Т.Ж.Калдыбаевой.Усть-Каменогорск, 27-28 июня 2007.-Усть-Каменогорск: Медиа-Альянс, 2007.-308с.
146. Назарбаев Н. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекеттік саясаттың басты мақсаты.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.Астана, 2008, 6 ақпан.- Егемен Қазақстан.- 2008, 7 ақпан.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 145 бет
Таңдаулыға:

Ауыл жастарын адамгершілік- құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1.Ауыл жастарын адамгершілік - құқықтық тұрғыдан
әлеуметтендіру қажеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8

1.1.Ауытқымалы мінез – құлық, оның түрлері
сипаттамалық белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .8

1.2. Ауытқымалы мінез – құлықты талдаудың
теориялық және заңнамалық қайнар көздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17

1.3. Ауыл жастарының бойына ауытқымалы
мінез – құлықтың жұғу себептері және оның зардапты
салдарлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38

2. Ауыл жастарын адамгершілік- құқықтық тұрғыдан әлеуметтендірудің
негізгі нысандары мен амалдары ... ... ... ... ... ... ..49

2.1. Әлеуметтендіру ұғымы. Ауыл жастарын әлеуметтендірудегі
адамгершілік пен құқықтың өзара
байланыстылығы ... ... ... ... ... . ... ... ...49

2.2. Ауыл жастарын адамгершілік - құқық тұрғыдан әлеуметтендірудің
мектептік жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..62

2.3. Ауыл жастарының құқықтық оқуы ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .91

2.4. Ауыл жастарының құқықтық білімдарлықтарының деңгейін анықтаудың
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 124

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 142

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 149

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа-нарықтық қоғамдық қатынастар
жүйесіне өту үрдісінде бұрындары қалыптасқан экономикалық-өндірістік жүйе
тоқырауға ұшырап, елімізде жұмыссыздық, осыған, байланысты туындаған
жоқшылық көп қиындықтар тудырды. Жұмыс іздеп босқан ауыл жастары тарапынан
құқық бұзушылық-ұрлық істеу, қарақшылық жасап жол тору, барымташылық,
балағатшылдық, т.т. көбейді. Міне, осының бәрі жинақтала келіп жастарды,
соның ішінде, ең алдымен ауыл жастарын адамгершілік -құқықтық тұрғыдан
әлеуметтендіріп, қоғам өміріне өз құқықтарын қорғап қана қоймай, заңды
міндеттерін түсінетін, құқық бұзушылық жасаса, ол үшін заң алдында
жауапталатынын сезінетін, қоғамдық тәртіп пен заңдылықтың сақталуына, үнемі
мүдделік танытып жүретін құқықтық мінез-құлықтары үлгілі кәсіби
біліктіліктері жоғары азаматтар етіп қосу қажеттілігін күн тәртібіне қойды.
Бұл түсінікті де.Себебі жас ұрпақты адамгершілік- құқықтық тұрғыдан
әлеуметтендіріп, қоғамдық өмірге құқықтық мәдениеті жоғары, іскер де
белсенді азамат етіп қосу адамзат өркениеттілігінің ұстындық тұғырларының
бірінен саналады.Себебі, адамгершілік-құқықтық әлеуметтендіру барысында
өсіп келе жатқан жас ұрпаққа адамгершілікке негізделген қарым-қатынас
тәжірибесі игертілуімен қатар, қоғамдық өмірді реттеулерге бағдарланған
заңдар мен заңдық күші бар нормалар туралы мәліметтер беріледі.
Ал, өз кезегінде жастардың бойына сіңдірілген адамгершілік-құқықтық
саналық қасиеттер олардың алдағы өмірлерінде адамгершілік қылықтары мен
құқықтық мәдениеттерінің мазмұнын құрайды.
Демек, бұл мәселенің оңды шешілуінің негізгі бағыттары мен жолдарын
екшелеп, зерделеудің мемлекет үшін терең әлеуметтік мәні бар.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Жастарды адамгершілік -құқықтық
тұрғыдан әлеуметтендіру мәселелері заң ғылымы мен құқық теориясында өте аз
зерттелген. Дегенмен, дүниежүзілік әлеуметтік-құқықтық ғылым тарихында бұл
проблеманың теориялық-методологиялық, моральдық-этикалық, құқықтық-
заңнамалық және социологиялық негіздері өзектелген еңбектер баршылық.
Солардың алдыңғы қатарында Платонның, Аристотелдің, Әл-Фарабидің, Әл-
Газалидің, Гобсстің, Локктың,Томазийдің, Пуффендорфтың, Канттың, Фихтенің,
Гегельдің, Ш.Л.Монтескьенің, Ю.Конттың,Г.Сепсердің, К.Маркстің, Ф.
Энгельстің, У.Х. Шелдонның, З. Фрейдтің, Э.Дюркгеймнің, М.Вебердің, т.б.
еңбектерін атауға болады.
Өткен ХХ ғасыр мен ХХІ ғасырдың басында құқықтану, этика, социология және
психология ғылымдарында адамгершілік, құқық, әлеуметтендіру, соның ішінде
жас ұрпақты адамгершілік - құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру мәселелерімен
айналысқан ғалымдардың алдыңғы қатарында Америка Құрама Штаттарынан - Д.Ж.
Льюиді, К. Мертонды, Т. Парсонсты, Р.Паундты, Д. Фрэнкті, Б. Кардозоны, О.
Холмсті, К. Ллевелинді, М.Ориді, Ж. Гурвичті, П. Сорокинді., Германиядан –
Р.фон Иерингті, Е. Эрлихті, Ф. Гекті., т.б. Франциядан - Л.Дюгиді,
Ф.Жениді, Ж.Карбоньені, Р Пэнтонды, М. Гравитцті, т.б., Ресейден –
Г.М.Андрееваны, С.С.Алексеевті, Б.К.Бабаевты, П.П.Баранованы,
С.Н.Бобатовты, Ю.И.Гревцовті, В.П.Казимирчукті, И.Конді, В.Н. Кудрявцевті,
В.В. Лапаеваны, Н.И. Матузовты, И.Н. Санякинді, И.Е. Тархановты, А.С.
Явичті, т.б., Қазақстаннан – Т.А. Ағдарбековті, М.Т. Баймахановты, А.С.
Ибраеваны, К.М. Илиясованы, Қ.А. Жиреншинді, М.Х. Матаеваны, М.С.
Нәрікбаевты, Ғ.С. Сапарғалиевті, М.Қ. Сүлейменовті, С.А. Табановты, Ш.В.
Тлепинаны, т.б . атаған орынды.
Сонымен қатар жастар арасында жиі бой көрсетіп қалатын девианттық мінез -
құлық, криминологиялық – қылмыстық істердің алдын алу мәселелерін
зерттеулермен айналысатын ғалымдардың, мысалы, ресейліктер – В.С.
Афанасьевтің, Г.А. Аванесовтың, Я.И. Гилинскийдің, К.Е. Игошевтің,
В.В.Луневтің, Г.М. Миньковскийдің, А.Н. Шилованың, М.Д. Шаргородскийдің,
Л.И. Спиридоновтың, Ю.Л. Сусловтың , т.б., қазақстандықтардан- А.Н.
Ағыбаевтың, Е.О. Алаухановтың, М.С. Бейбітовтың , Ж.Д . Бусурмановтың, Ю.В.
Герасименконың, И.О. Жанайдаровтың , Е.І. Қайыржановтың, Ф.С. Қарақұсовтың,
М.Ч. Қоғамовтың , Ә.Х.Миндагуловтың, С.С. Молдабаевтың, Ғ.М.Мукашевтың,
Р.Т. Нұртаевтың, Б.М. Нұрғалиевтың, М.О. Нукеновтың, Е.Ә. Оңғарбаевтың,
Р.А. Подопригораның, И.И. Роговтың, Г.Р. Рүстемованың, Қ.Б. Сафиновтың
,С.Ф. Ударцевтің, А.И. Худяковтің, т.б.еңбектерінде жастарды адамгершілік-
құқықтық тұрғыдан әлеуметттендіру қажет деп айтылғанымен, олардың ешқайсысы
да бұл мәселені жеке зерттеу обьектісі ретінде қарастырып, екшелемеген.
Міне осының өзі-ақ ауыл жастарын адамгершілік-құқықтық тұрғыдан
әлеуметтендірудің мән - мағынасын зерделеп, саралаудың маңыздылығын
негіздеп беріп отыр десек, артық айтқандық бола қоймас.
Зерттеу обьектісі мемлекеттік және қоғамдық адамгершілік-құқықтық
әлеуметттендіру институттарының қызметі.
Зерттеу пәні ауыл жастарын адамгершілік-құқықтық тұрғыдан тәрбиелеудегі
мемлекеттік және қоғамдық әлеуметтендіру институттарының заң баптарындағы
құқықтық нормалардың мән- мағыналарын түсіндіру, тәртіп бұзушылықтың алдын
алу, құқықты оқыту мен насихаттаудың ұйымдастырылуын жетілдіру,
тиімділігін арттыру жолдарын іздестіру.
Зерттеудің мақсаты ауыл жастарын адамгершілік-құқықтық тұрғыдан
әлеуметтендіріп, қоғам өміріне қосудың маңыздылығын, мәні мен мазмұнын
зерделеу.
Зерттеудің міндеті ауыл жастарын адамгершілік-құқықтық тұрғыдан
әлеуметтендіруге тікелей ықпал ететін мемлекеттік және қоғамдық
әлеуметтендіру институттарының тәртіп бұзушылықтың алдын алу, құқықты оқыту
мен насихаттаудың ұйымдастырылуын,жетілдіру,тиімділіг ін арттыру жөнінде
ұсыныстар жасау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
-диссертацияда қазақстандық заң ғылымы мен құқық социологиясы
түйсінде ауыл жастарын адамгершілік – құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіріп,
қоғам өміріне қосудың маңыздылығы, мазмұны, нысандары мен жолдары алғаш рет
жеке тақырыптық зерттеу обьектісі ретінде қарастырылып, сараланды.
- девианттық ауытқымалы мінез – құлықтың мәні, түрлері, олардың
сипаттамалық белгілері, ауытқымалы мінез – құлықтың ауыл жастарының бойына
жұғу себептері және оның зардапты салдарлары, оның алдын алуды
негіздеулердің теориялық-методологиялық және құқықтық –заңнамалық қайнар
көздері талданды;
- әлеуметтендіру ұғымының мәні анықталды. Ауыл жастарын адамгершілік
құқықтық тұрғыдан әлеуметтендірудегі адамгершілік пен құқықтың ара қатынасы
екшеленіп, жастарды адамгершілік-құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру ұғым-
түсінігіне анықтама берілді;
- ауыл жастарының құқықтық білімдері мен хабардарлықтарын арттыра отырып,
олардың бойында оларды адамгершілік-құқықтық тұрғыдан әлеуметтендірудің
түпкі мақсаты ретіндегі биік адамгершілік қалыпты , құқықтық мінез-құлықты,
құқықтық мәдениетті және құқықтық сананы қалыптастыруға ықпал ететін құқық
қорғау институттары мен құқықты оқыту ұйымдарының қызметін, құқықтық
насихаттың мазмұны мен ұйымдастырылуын жетілдіру, тиімділігін арттыру
мәселелері қарастырылды;
- заңдылықтың сақталуына және заң нормаларының мүлтіксіз орындалуына
қатысты ауыл жастарының көзқарастарын саралау арқылы олардың құқықтық
білімдарлықтары мен құқықтық біліктіліктерінің деңгейі анықталды.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі ретінде отандық және
шетелдік ғалымдардың қарастырылып отырған мәселені зерттеу қажеттілігі
негізделген еңбектері пайдаланылды.
Заңнамалық негіздері ретінде Қазақстан Республикасының Конституциясы және
республикада қабылданып, қолданыста жүрген заңдар, Қазақстан Республикасы
Президенті жарлықтары, Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесі мен
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты қаулылары, қоғамдық тәртіпті сақтау
органдарының ведомстволық актілері, т.б. алынды.
Деректік және фактілік қоры ретінде тәртіп сақтау мекемелерінің қызметі
туралы жазылған мерзімдік басылымдардың материалдары, нақты- социологиялық
зерттеулердің және статистикалық органдардың мәліметтері алынды.
Жұмыстың эмпирикалық қайнар бастауына автор жүргізген нақты-
социологиялық зерттеу мәліметтері алынды. Жастарды адамгершілік-құқықтық
тұрғыдан әлеуметтендіріп, қоғамдық өмірге қосу жолдарын анықтау мақсатымен
жүргізілген бұл зерттеулер қылмысқа қарсы күрес жүргізумен айналысушы әр
түрлі құқық қорғау институттарының қызметтерін үйлестіру және жақсарту
шараларын белгілеу үшін заң ғылымдары және құқық социологиясы түйісінде
жасақталған ғылыми бағдарлама аясында жүзеге асырылды Бағдарлама
жетекшісі заң ғылымдарының докторы, профессор Т.Ағдарбеков . Зерттеу
барысында сауалнама, интервью, документтерді талдау, ауыл жастарының
құқықтық тұрғыдан хабардарлығы туралы ақпараттық мәліметтер жарияланған
мерзімді басылымдардың материалдарын саралау, республика аумағында жасалған
қылмыстар туралы тәртіп қорғау органдары хабарлаған статистикалық
мәліметтерді екшелеу, байқау, салыстыру, эксперимент, салыстырмалы тадау,
т.с.с. әдістер пайдаланылды. Дей тұрғанмен, ақпараттар жинастыру негізінен
анкеталық сұрақ таратып, жауаптау тәсілі арқылы жүргізілді. Зерттеу
обьектісі ретінде Қазақстанның оңтүстік өңірі ауыл жастары ішінен шамамен
1600-дей респонденттер тартылды. Олар республика ауыл тұрғындарының
жыныстық, жас мөлшері, таптық, саяси, ұлттық және мамандық ерекшеліктерін
жан-жақты қамтиды. Жиналған жауаптарды өңдеу Анкета атты мамандандырылған
бағдарлама бойынша электронды-есептеу машинесі арқылы жүзеге асырылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми және практикалық маңыздылығы. Зерттеуде жас
азаматтардың бойына заңға мойын ұсынушылық пен оны құрмет тұтушылық
сезімдердің қалыптасуына себепті салдарын тигізетін адамгершілік-құқықтық
тұрғыдан әлеуметтендіру мәселелері талданып, қарастырылғандықтан
диссертациялық жұмысты тек заң және құқық социологиясы аясында ғана емес,
сонымен бірге философия,құқықтық және саяси ілімдер тарихы, социология,
политология, психология және педогогика ғылымдарын оқытуда пайдалануға
болады. Сонымен бірге, зерттеу нәтижесінде алынған методологиялық қағидалар
мен теориялық тұжырымдарды, мәліметтер мен практикалық ұсыныстарды
Парламент депутаттары жаңа заң жобаларын талқылап, кабылдағанда, бұрын
кабылданған зандарды қайталап қарап, жетілдіруде, құқық қорғау институттары
бүгінгі таңда қоғамдық өмірімізде орын алып отырған қылмысты ауыздықтауда,
қоғамдық тәртіпті сақтау мен тәртіптілікті нығайту шараларын тізбелеп,
жоспарлауда пайдалануларына болады. Сондай-ақ, зерттеу жұмысын түгелімен
құқық қорғау органдары қызметкерлері мен заңгерлер даярлайтын арнаулы орта
және жоғары оқу орындарында, факультеттерде және білім мен біліктілігін
арттыру институттарында арнайы (спец.) курс ретінде оқуға болады. Жұмыс,
сонымен бірге тәртіп сақтау органдары қызметкерлеріне, ең алдымен
участковый полицейлерге қызметтерінде таптырмайтын көмекші кұрал бола
алады.
Қорғауға ұсынылған негізгі ғылыми тұжырымдар:
-девианттық ауытқымалы мінез – құлықтың мәні, түрлері, олардың
сипаттамалық белгілері, ауытқымалы мінез – құлықтың ауыл жастарының бойына
жұғу себептері және оның зардапты салдарлары, оның алдын алуды
негіздеулердің теориялық-методологиялық және құқықтық –заңнамалық қайнар
көздері анықталды.
- ауыл жастарының құқықтық білімдері мен хабардарлықтарын арттыра отырып,
олардың бойында оларды адамгершілік-құқықтық тұрғыдан әлеуметтендірудің
түпкі мақсаты ретіндегі биік адамгершілік қалыпты, құқықтық мінез-құлықты,
құқықтық мәдениетті және құқықтық сананы қалыптастыруға ықпал ететін құқық
қорғау институттары мен құқықты оқыту ұйымдарының қызметін, құқықтық
насихаттың мазмұны мен ұйымдастырылуын жетілдіру, тиімділігін арттыру
жолдары нақтыланды.
- нақты – социологиялық зерттеулер негізінде жастарға құқықтық праволары
мен міндеттерін түсіндіріп, ұғындыруда құқықтық нормалар мен заң
актілерінің жас азаматтардың бойына сіңдірілуінің, яғни олардың кұқықтық
мінез-құлық нормаларына айналуының әлеуметтік-құқықтық механизмдері, ішкі
кұрылымдық компоненттері, олардың әрқайсысының өзіндік орны мен атқаратын
қызметтері, қалыптасу ерекшеліктері екшеленіп, негізделді.
-ауыл жастарын адамгершілік-құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру өз
құрылымына оларға құқықтық білім беруді, оларды адамгершілік-құқықтық
тұрғыдан тәрбиелеуді және өздерін өздері адамгершілік-құқықтық тұрғыдан
тәрбиелеуді жинақтайды, осылардың өзара үйлесімді қызметінің нәтижесінде
жоғары деңгейдегі құқықтық мінез-құлық, құқықтық сана және биік
адамгершілік-құқықтық мәдениет қалыптасады.
- жастардың адамгершілік- құқықтық тұрғыдан толық әлеуметтенуі олардың
қоғамдағы өз орындары мен мәртебелерін білетін, көпшілік ортада өздерін-
өздері ұстай алатын, тәртіп бұзса заң алдында жауап беретінін сезінетін,
белгілі бір кәсіби мамандықты меңгеруге талаптануы керектігін түсінетін,
сондай-ақ құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын, заңды міндетін
орындайтын, заң үстемдігін мойындайтын құқықтық мемлекеттің үлгілі азаматы
болып қалыптасуларына ықпал етеді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Жұмыстың негізгі мазмұны
республикалық ғылыми журналдар мен басылымдарда жарияланған автордың
мақалаларында қамтылды. Зерттеудің негізгі ғылыми тұжырымдары мен
практикалық ұсыныстары автордың республикалық құқық қорғау, құқықты
оқыту, құқықты насихаттау институттары тарапынан ұйымдастырылған
жиналыстарда, ғылыми-практикалық конференцияар мен семинарларда жасаған
баяндамаларында тыңдалып, қоғамдық тәртіпті сақтау орындарының іс-
тәжірибесіне енгізілді.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы . Зерттеу жұмысы Қазақ гуманитарлық - заң
университеті Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы кафедрасы
мәжілісінде талқыланып, мақұлданды, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, 2
бөлімнен, 6 параграфтен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.

1. АУЫЛ ЖАСТАРЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ -АДАМГЕРШІЛІК
ТҰРҒЫДАН ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУ ҚАЖЕТТІЛІГІ

Зерделеуді бастамастан бұрын осы мәселені саралауда шешуші рөл атқаратын
жағдаяттар мен үрдістердің мән-мағыналарын анықтауда негізгі орындарды
именденетін ұғым-түсініктердің мәнін, құрылымын, сипаттамалық белгілерін
және олардың әрқайсысының ауыл жастарын құқықтық-адамгершілік тұрғыдан
әлеуметтендіруде атқаратын міндетті қызметін,сондай-ақ,талдаудың теориялық
және заңнамалық кайнар көздерін алдын ала анықтап алған жөн.
Онсыз зерделенгелі отырған мәселенің өміршеңдігі мен мән-мағынасын
гносеологиялық-танымдық және логикалық-қисындық амалдармен мазмұндау,
мәселе шешімі туралы ғылыми мәліметтерге сүйенген тұжырымдар қорыту,
зерттеу нәтижесінде анықталған практикалық ұсыныстарды іс жүзінде қалай
қолдану керек екендігін ұғындыру мүмкін емес.
1.1Ауытқымалы мінез-құлық, оның түрлері, сипаттамалық белгілері
Соңғы жылдары жастар, соның ішінде әсіресе, ауыл жастары арасында алды-
артын байыптап жатпай-ақ көпшілік жиналған орындарда жағымсыз қылықтарға
бой алдырып, қоғамдық тәртіпті бұзушылар саны көбейіп барады. Мұндай
жағымсыз мінез-құлық көріністері ғылымда девиациялық (ауытқушы) мінез-
құлық деп аталады. Мінез-құлықтың мұндай түрлеріне қоғамға жат әрі
қоғамдық тәртіпті бұзатын барлық теріс қылықтар: ұсақ бұзақылық, көпшілік
орындарда боқтап- балағаттау, басқалардың ар-намысына, шамына тиіп ұрыну,
ауыр сөздер айту, қылмыс жасау, ұрлық істеу, қарақшылық, нашақорлық,
жезөкшелік, т.с.с. жатады. Себебі, әлеуметтік өмір әрдайым бір қалыпты,
түзу жолмен жүре бермейді, осындайда кездескен кейбір қиыншылықтарда адам
мінезі сыр беріп, жеңіл жол іздейді, жеңілдің астымен, ауырдың үстімен
қиындықтардан сырғып өтіп кетуге тырысады. Міне, осындай дұрыс жолдан
ауытқу нышандары ауытқымалы мінез-құлық, немесе аномия, немесе девианттық
мінез-құлық деп аталады [ 1-3].
Ғалымдар ауытқымалы жағымсыз мінез-құлық көріністерінің себептерін ашып
көрсетуге, түсіндіруге тырысады. Айталық, девиацияны биологиялық және
психологиялық тұрғыдан түсіндіру, ең алдымен, ауытқымалы қылық адамның
мінезімен байланысты деген пікір аясына келіп сияды. Ал, ауытқымалы мінез-
құлықтың социологиялық түсіндірмесі де, сондай-ақ девианаттық мінез-
құлықтың заңнамалық-құқықтық түсіндірмесі де жоғарыда мысал ретінде
келтірілген себептердің әсерін жоққа шығармайды, бірақ ауытқымалы мінез-
құлықтың туу және дамып, қалыптасу себептерін әлеуметтік-мәдени
факторлармен, яғни белгілі бір қоғамдық құбылыстың дамуының белгілі бір
кезеңіндегі оның әлеуметтік-экономикалық және рухани –мәдени жағдайының
нақтылы қалпымен байланыстыра қарастырады. Мысалы, классикалық
социологиялық ілімнің ірі өкілдерінің бірі француз социологы Э. Дюркгейм
өзінің алдына ауытқудың (девиацияның) себебі неде? Егер девиация мен
конформизм бір нәрсенің екі жағы болатын болса, онда біріншісіне неге көп
көңіл бөлінеді?- деген сұрақтар қойып, бұл сұрақтарға өзі төмендегінше
жауаптар береді. Біріншіден, девиацияның өте бір өзгеше құбылыс болуынан
және оның адам көңілін өзіне тартқыштық қасиетінен деп көрсетсе, екіншіден,
оған назардың басым болуын оған мемлекеттегі қобалжулықтың көтеріңкі
болуымен байланыстырды.
Ауытқымалы мінез-құлық қоғам мүшелерінің көпшілік топтарына тарап,
қоғамның негізін шайқалтуы мүмкін жағдайларда кездеседі. Мұндай қоғамның
күйі әлеуметтік аномия, яғни қоғамның деформациялануы- тәртіпсізденуі деп
аталады. Мұндай жағдайлар көбінесе әлеуметтік дағдарыстар, терең
реформалар, соғыстар мен революциялық төңкерістер, басқада ірі әлеуметтік
дүмпулер негізінде болады.
Аномия ұғымы француздың anomie деген сөзі негізінде пайда болған,
қазақшалағанда заңның бұзылуы деген мағынаны білдіреді. Э. Дюркгейм
өзінің теориясында бұл ұғымды адамның өзін өзі билеуін жоғалтуы, белгілі
бір норманың болмауы деген мағынада қолданған. Бұл ұғымның мәнін, ол
осындай мағынада түсіндіре келіп, ол сонымен бірге адамның қоғами
тіршілігін реттеуде әлеуметтік нормалар адамдардың мінез-құлқын реттеуші,
басқарушы феномен екендігін мойындайды. Алайда, күйзеліс, немесе түбірлі
әлеуметтік өзгеріс (мысалы, біздің қоғамымыздың жаңа-нарықтық қоғамдық
қатынастарға өтуінің алғашқы жылдарында қоғамдық өміріміздің барлық
жақтарын қамтып алған дағдарыс экономиканың құлдырауына, өндіріс
ошақтарының жаппай тоқтап қалуына әкеліп соқтырды) нәтижесінде туындаған
инфляция, жұмыссыздық, жоқшылық, кедейшілік, т.с.с. жағдайында халықтың
дәстүрлі өмір сүру тәжірибесі қоғамдық нормаларда көрсетілген мұраттарға
(идеалдарға) сәйкес келмей қалып, олардың күнделікті тұрмысында, рухани жан
дүниелерінде күйзеліс тудырады. Міне, осындай аномиялық жағдайлардың адам
мінез-құлықына ықпалын дәлелдеу үшін Э. Дюркгейм экономиканың кенеттен
төмендеу жағдайында адамның өзіне-өзі қол салуын, депрессияға ұшырауын,
өмір қиыншылықтарына төзе алмай ішімдік пен нашақорлыққа салынуларын,
көпшілік жиналған орталарда басқалардың ар–намысына, шамына тиіп ауыр
сөздер айтуын, балағаттап боқтауын, ұрлық жасап, қылмыстық істерге баруын,
бір сөзбен айтқанда, олардың бойында қоғамдық нормалар мен тәртіптен
ауытқушылық мінез-құлықтық (девиациялық) құбылыстардың әдеттегіден көбейіп,
жаппайлыққа айналып кетуін саралап түсіндіріп береді. Э. Дюркгеймнің
пікірінше, қоғамдағы күйзеліс немесе позитивті өзгерістер ұжымдық
реттіліктің өзгеруіне байланысты болып келеді. Яғни әлеуметтік норма
бұзылған жерде девианты мінез пайда болды. Демек, әлеуметтік
тәртіпсіздік─дезорганизация адамның девианттық мінезін түсіндіруде негізгі
принцип екендігі социология ғылымында да, заңнамалық –құқықтық білімде де
мойындалған аксиома. Әлеуметтік тәртіпсіздік ұғымы қоғамда әдеттегі
мәдени құндылықтардың, нормалардың және әлеуметтік байланыстардың
жойылуынан туындайтын қайшылықтар мен тұрақсыздық жағдайларды көрсетеді.Осы
тұрғыдан алғанда әлеуметтік тәртіп үшін әлеуметтік байланыс ұғымының
маңыздылығы артады. Мысалы, адамдар қоғамда қабылданған құндылықтарға
(айталық, заңға, құықтық нормаға) неғұрлым берік сенетін болса, соғұрлым
әлеуметтік байланыс мықты болады және девианты құбылыстар аз болады деген
қорытынды жасайды [4-5].
Қоғамды әлеуметтік ауытқудан, әлеуметтік тәртіпсізденуден сақтаудың
екі жолы бар. Бірі- ешқандай ымырасыз батыл қимылдап, жағдайды тез реттеу
жолы, екіншісі асығыстық жасамай, қоғам өмірін қалыпқа келтірудің дұрыс
стратегиялық әдіс-тәсілдерін іздеп тауып, қоғам мүшелерінің талап-тілегін,
мүддесін ескере отырып ақыл- парасатпен шешу. Қазақстан Республикасы осы
екінші жолды қалап алды. Қоғам өмірін реттеудің қай жолы қолданылмасын оны
тиісті өкілетті басқару және бақылау функциялары бар мемлекеттік мекемелер
мен қоғамдық ұйымдар іске асырады. Мекемелік органдардың жұмысы қоғамда
қабылданып, тұрақтанған тәртіп ережелері мен құықтық нормаларды сақтауға
жұмылдырылса, ал қоғамдық ұйымдардың жұмысы адамдардың күнделікті өзара
әрекеттесу барысында туып, қалыптасқан салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды,
ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын жағымды мінез-құлық нормаларын әрбір жаңа
ұрпақтың бойына сіңдіруден көрінеді. Бұл екі институттың да қызметтері
қоғамда қоғамдық тәртіптің сақталуын қамтамасыз етеді [6.74-75б].
Әлеуметтік ауытқушылықты (девиацияны) бірнеше түрге бөліп қарастыруға
болады:
1) әлеуметтік нормаларды бұзу түрлері─түріне қарай (мысалы, құқық
бұзушылық; моральдық-этикалық нормалардан ауытқушылық; әдепсіздік,
т.с.с);
2) қылмыс жасауға, жағымсыз қылық көрсетуге бейім тұруларына қарай
(мысалы, пайдақорлық , шектен шығушылық, аса ауыр қылмыс жасауға
үйірсектік, т.с.с);
3) топтасып қоғамға жат, жағымсыз әрекеттерге баруларына қарай (мысалы,
топтасып қылмыс жасаушылық, топтасып тәртіп бұзушылық, немесе ұйымдасып
заңсыздыққа барушылық, т.с.с).
Қысқа қайырғанда, девианттық (ауытқушылық) мінез-құлықтың түрлері көп,
алуан түрлі. Олардың арасында қоғам үшін де, жеке адамдар үшін де ең
қауіптілері: зорлық, зорлау, нашақорлық, ішімдікке салынушылық, жезөкшелік,
жынысқұмарлық, психикалық ауытқушылық, қылмыс, бопсалау, өзіне-өзі қол
жұмсау, т.т. Сонымен қатар әлеуметтік нормалардан ауытқушылықтардың
қатарына сыбайлас жемқорлық, бюрократтық, моральдық принциптерден
ауытқушылық сияқты қоғамға жат қылықтарды да жатқызуға болады.
Енді осы жоғарыда аталған девианттық (ауытқушылық) мінез-құлық түрлеріне
сипаттама беріп көрелік. Алдын ала ескертеміз, қоғамға жат бұл мінез-құлық
түрлері әруақытта да бір-бірімен ажырағысыз бірлікте, бір-біріне кіріге
байланысып жатады. Оларды бір-бірінен бөліп-бөліп алып қарастыру олардың
жұғымсыз, қоғамға жат жаман мән-мағыналарын ұғып-түсініп, олардан жиреніп,
олардан өздерімізді, әсіресе өсіп келе жатқан жас ұрпақты аулақтату үшін
қажет.
Зорлық (насилие) - өзінің материалдық, немесе рухани мүддесін заңға және
моральдық қалыптарға сыймайтын жолдармен қанағаттандыру бағытында жасалатын
әрекет, немесе әрекеттердің жиынтығы. Зорлық жасаудың адамның өмірлік
қызметінде ең жиі ұшырасатын жолы- күш қолдану болып табылады. Материалдық
зорлыққа - біреудің ақшалай қаражатын, затын, мүлкін, үйін, көлігін,
еңбегін және т.б. пайдалану, сіңіріп кету жатады. Рухани зорлыққа - адамды
рухани езгіге түсіру, шығармашылық еңбегіне қиянат жасау, сезімін қорлау
сияқты әрекеттер мен қылықтар жатады [7.99б].
Зорлық жасаушылыққа бейімділікті агрессивті мінез-құлық түріне
жатқызуға болады. Агрессивті мінез-құлық – адам әрекетінің ерекше формасы ,
мұндай мінез-құлық субъектінің нұқсан келтіру мақсатымен өзінен басқа
адамға, немесе адамдар тобына өз артықшылығын білдіріп, қыр көрсетуі немесе
күш қолдануға тырысумен сипатталады.
Агрессивті мінез-құлық қарқындылығы мен пайда болу деңгейі бойынша:
жеккөрушілік, жақтырмаушылықтан- тіл тигізуге (вербалдық агрессия) және
дөрекі түрде күш қолдануға (физикалық агрессия) дейін түрленеді. Әлеуметтік
–психологиялық тұрғыдан келгенде жекелеген адамдардың агрессивті мінез-
құлықтары жиынтығының бұқаралық сипаттағы құбылыс ұғымының шеңберіндегі
тұлға аралық агрессияның─топтық агрессияға айналуының мәні бар. Шетелдік
психологияда агрессивтік мінез-құлықтың пайда болуының, себеп-салдарының
сан алуан түсіндірмелері кездеседі. Агрессивті мінез-құлықтың нақты
көріністерін түсіну үшін жеке тұлғалық және ұтымдық әрекеттің жалпы
құрылымындағы оның орнын айқындап алған жөн. Мысалы, агрессивті әрекет
субъектінің қорғаныстық жауабына ұқсамауына, аффектің салдары еместігіне,
немесе мінез-құлық өзіндік мақсат- мүдде мен мәнге ие болып, ерекше жеке
тұлғалық және ұжымдық іс-әрекетке (ауытқыған, теріс мінез-құлық) көшуіне,
т.б. баса назар аудару қажет [7. 10б].
Сонымен бірге, зорлықты агрессияшылдықтың көріну түрлерінің бірі
ретінде де қарастырған орынды. Агрессия латынның аддressio деген мағынадағы
ұғым-түсінігі, қазақшалағанда шабуыл жасау дегенді білдіреді. Агрессия-
бұл физикалық немесе психологиялық зиян, немесе нұқсан келтіруге, немесе
адамдар тобын жоюға бағытталған мінез-құлық, әрекет. Агрессия көп жағдайда
субъектінің фрустрацияға (нақты немесе ойдан шығарылған кедергі) жауап
әрекеті ретінде көрініп, ашу-ыза, өшпенділік, жек көру және т.б. эмоциялық
ахуал сипатына көшеді. Бұл тәрізді реактивті агрессияның әр ыңғайдағы
көрінісіне (экспрессивті агрессияны, импульсивті агрессияны, аффективті
агрессияны ) біреуге мақсатты – саналы түрде зиян келтірілуімен
сипатталатын өшпенділік агрессиясын және әрекет ету мақсаты
бейтараптылықты, ал агрессия оған қол жеткізу құралы ретінде пайдаланылатын
инструментальды агрессияны айыра білу қажет. Бұқаралық әлеуметтік
құбылыстар кезінде (террор, ұлттық кемсітілушілік, діни, идеологиялық
қақтығыстар) дамитын агрессия түрлеріне олардың таралуы мен өзара
индукциясы, өздері жасаған жау бейнесінің үйреншікті сипаттамасы жатады.
Субъектің агрессивті мінез-құлқы жеке тұлға агрессивтілігінің
салыстырмалы түрдегі табанды ерекшелігі ретінде қарастырылады.
Агрессивтілік деңгейі әлеуметтендіру процесіндегі оқытып- үйретумен
қатар, әлеуметтік жауапкершілік нормалары және агрессия актілері үшін жаза
қолдану тәрізді аса маңызды мәдени-әлеуметтік нормаларға бағдар тұту
ретінде де айқындалады. Бұл жерде жағдаяттық өзгермелілік
(айналадағылардың ниет-пиғылын өзіндік қабылдау, қайтарма байланыс алу
мүмкіндігі, қару- жарақтық арандатушылық ықтималы, т.б.) маңызды рөл
атқарады. Агрессивті әрекет аутоагрессия сипатында (мысалы, өзіне-өзі қол
жұмсау, т.б.) субъектің өзіне қарсы бағытталуы мүмкін.
Агрессияның кейбір көрінісі қозғыш психонатия, поранойя, эпилепсия және
т.б. тәрізді жеке тұлғаның даму үстіндегі пато-психологиялық белгілері
ретінде көрінуі де ықтимал.
Агрессивтіліктің өзін-өзі бақылауын қалыптастыруда және агрессивті
актілерді кідірте тұруда басқа адамды бірегей құндылықтардың иесі деп
танып, оны түсінуге тырысу, жаны ашу тәрізді субъекті қабілетінің түп
негізінде жататын эмиатия, сәйкестендіру және орталықсыздандырудың
психологиялық процестегінің маңызы зор [8.11б].
Нашақорлық (наркомания; грекше narke – естен айырылып қалу, mania –
ессіздік, құтырыну) – организмнің тіршілік әрекеті есірткі заттарды үнемі
қабылдаған жағдайда ғана қанағаттанарлық деңгейде болатын психологиялық
бұзылу. Физикалық және психикалық функциялардың құрып-бітуіне, адамның
азып-тозуына апарып соғады. Есірткіні ұзақ уақыт пайдаланып, күрт
тоқтатқанда, организмнің көптеген функциялары бұзылады (абстиненция).
Есірткіні қабылдағанда жағымды сезім пайда болып, көңіл көтеріледі
(эйфория). Есірткіні ұзақ уақыт пайдаланғанда эйфориялық түйсік төмендейді
де, нашақор есірткіні физикалық және психикалық күйін қанағаттандыру үшін
қабылдайды. Бір есірткі затқа құмарлық- мононашақорлық- көбінесе
полинанашақорлыққа айналады: жағымды әсер әлсіреген сайын нашақор эйфорияға
жету үшін үйреншікті есірткі затына жаңасын қосып пайдалана бастайды.
Есірткіге өсімдікті және синтетикалық заттар жатады: апиын (ұйқтататын
көкнәр, негізінен морфий), коки (және кесешөп), гашши, анаша, морихуана
және т.б. өнімдері, дәрілік заттар (ұйқы келтіретін және т.б.),
галлюциногендер жатады [9.214б].
Нашақорлықтың ең көп тараған түрі─құрамында спирті бар заттарға құмарлық
(маскүнемдік), одан кейін уатты заттарға әуестік (токсикомания), улы
заттарға (жанғыш, желімдегіш, бояйтын және т.б. материалдарға) құмарлық.
Кейбір мамандар нашақорлыққа шай, кофе және темекі құрамындағы заттарға
әуес болуды да жатқызады. Шай мен кофенің көп мөлшерін ұзақ уақыт жүйелі
түрде пайдалану, сондай-ақ темекі тарту организмнің олардың құрамындағы
заттарға тәуелді болуын қалыптастырады (көп жағдайда бұл тәуелділікті жою
мүмкін емес). Алайда мұндай тәуелділік психикаға және мінез-құлыққа қатты
әсер етпейді. Сондықтан да, мысалыға темекі тартудың зиянды екенін
мойындағанмен, оны нашақорлыққа жатқызуға болмайды. Нашақорлықтың дамуының
негізгі жағдайларының бірі - адамның есерткіні қабылдаудың қауаптілігін
түсінбеуі.
Нашақорлықтың қауіптілігі эмоциялық тұрақсыздық негізінде, әлеуметтік
нормаларды қабылдамайтын, психикалық тұрғыдан жетілмеген адамдардың өрши
түсетіндігі. Нашақорлықтың таралуына жағымды зияттық және әлеуметтік
жағдайлардың жоқтығы, кінәратты микроәлеуметтік ортаның жағымсыз үлгісі мен
қысымы себепті болады.
Нашақорлықты емдеу екі сатыдан тұрады. Бірінші сатысында организмді
затсыздандыру;екіншісінде─есірткіге жиеркенішпен қарауға үйрету, оған
патологялық тәуелді болуды жою. Ауру адам саналы түрде жазылуға ұмтылған
кезде ғана сауығып кете алады [7.154-155б].
Маскүнемдік пен алкоголизм- ауытқымалы мінез-құлық түрлері ретінде бір-
бірімен тығыз байланысты жағымсыз қылықтар қатарына жатқызылатындықтарына
қарамастан, бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары бар девианттық мінез-
құлық түрлері.
Маскүнемдік ерік-жігері босаң, өзінің сана- сезімін, ар-намысын
қастерлемейтін адамның жиренішті қасиеті. Мұндай адамның айналасымен қарым-
қатынасы дұрыс қалыптаспайды, қабылдауы мен ойлауы бұзылады, есте сақтау
қабілеті нашарлайды, өмірге көзқарасы өзгеріп, өзіне сын көзбен қараудан
қалады. Қылмыстың ең ауыр түрлері (кісі өлтіру, тонау, зорлау және т.б)
маскүнемдер арасында жиі кездеседі.
Алкоголизм - алькогольді асыра пайдалану. Әдетте, оны тұрмыстық
(алкогольге әдеттену белгілерінің пайда болуынсыз жағдаятқа байланысты
асыра пайдалану), созылмалы алкоголизм, алькоголдік психоздар (мысалы,
қатты қызбалық, созылмалы, немесе алькоголдік қызғаныш сандырағы, Корсаков
психозы, созылмалы алькоголдік галлюциноз) деп бөледі. Алькоголдікке салыну
алдыңғылардың маскүнемдікке салынып кеткендерден айырмашылығы олар
ішімдіктер ішуге қоса қатты заттар, тіптен қала берді есірткілерді
пайдаланады. Дамыған елдерде маскүнемдікке салынушылық пен алкоголдік
жүгенсіздіктерге халқының 17 пайызы бой алдырған. Соңғы жылдары Қазақстанда
да орын алып отырған жұмыссыздық пен жоқшылыққа, қоғамдық тәртіп пен
заңдылықтың сақталуының нашарлауына байланысты ішімдікке салынушылар саны
күрт артып кетті. Әсіресе, оның әйелдер мен жасөспірімдер арасында көп
таралуы Қазақстан жұртшылығын қатты ойландырып отыр[10.35б].
Жезөкшелік (проституция)- қаражат табу мақсатымен төленетін ақысы үшін
орындалатын жыныстық қатынас. Жезөкшеліктің сипаттамалық белгісі мынадай:
кез-келген сұраныстағы түрде клиенттің жыныстық құмарын қанағаттандыруға
бағытталған әрі сезімдік құштарсыз әртүрлі адамдармен жыныстық байланыстар
жасау түріндегі жүйелі кәсіпшілдік. Жезөкшелікке итермелеуші түрткі өмір
сүруі үшін негіз қалайтын қаражат табуға ұмтылыс, уәде бойынша алдын-ала
алынатын ақша, немесе бағалы зат түріндегі сый-ақы. Жезөкшіліктің түрлері
көп. Олардың алдыңғы қатарын әйелдердің жезөкшелігі, сондай-ақ отбасы
берекетсіздікке ұшыраған жандар құрайды. Жезөкшелік көбіне көп алыс
сапарларда жүретін пойыздарда, автокөліктерде, жатақханаларда, қонақ
үйлерде, демалыс орындарында, т.с.с жасалады. Сонымен қатар, соңғы жылдары
Қазақстанда да сутнерлік қадағалаулармен жасалатын жезөкшелік түрлері пайда
болды. Олар арнайы шақырулармен жұмыс істейтін, сондай-ақ элиталық
топтарға, жаңа қазақтарға қызмет көрсететін жоғары деңгейде ақы төленетін
жезөкше─бикештер тобы, стриптиз барлардың бишілері, манекенщицалар,
фотомодельдер, қонақ үйіндегі қызметші әйелдер, т.с.с[11.83б].
Заң тұрғысынан азаматтардың мінез-құлықтары құқыққа сай және құқыққа
қарсы болып бөлінеді. Құқыққа қарсы мінез-құлық дегеніміз құқық
нормаларымен сыйыспайтын, оның талаптарына қайшы келетін әрекеттер, немесе
әрекетсіздік. Құқыққа қарсы іс-әрекет жеке адамның, немесе қоғамның
мүддесіне зиян келтіреді. Міне, осындай әрекеттерді, бір сөзбен, құқық
бұзушылық деп атайды. Барлық құқық бұзушылық қылмыстық және теріс қылықтық
(тәртіпсіздік) әрекеттер болып бөлінеді.
Қылмыс (преступление) – девианттық ауытқымалы мінез-құлықтың ең сорақы
түрі, мемлекеттік, немесе қоғамдық құрылысқа, қандай да болмасын меншікке,
азаматтардың жеке басына, саяси, еңбек, мүліктік және басқа құқықтары мен
бостандықтарына қиянат жасайтын, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет, немесе
әрекетсіздік), сондай-ақ қылмыстық заңда көзделген құқықтық тәртіпке қиянат
жасайтын қауіпті іс-әрекет[12.114б].
Теріс қылықтың қоғамдық қауіптілігі- қылмысқа қарағанда онша қауіпті
еместігі. Теріс қылық үшін жауаптылықтың үш түрі бар: әкімшілік жауаптылық
(мысалы, көшеде жүру, автокөлік жүргізу тәртібін бұзғаны үшін); тәртіптік
жауаптылық (еңбек етуге байланысты міндеттерін орындамағаны үшін);
азаматтық құқықтық (мүліктік) жауаптылық.
Қылмыс бүгінгі таңда Қазақстанда қатты өршіп отыр. Әсіресе, пайдақорлық-
зорлық қылмыстар саны соңғы жылдары күрт өсті.
Пайдақорлық- зорлық қылмыстар саны соңғы жылдары бір көбейіп, бір
төмендеуде. Мысалы, қарақшылық соңғы 10 жылда жасалған қылмыстардың орташа
көрсеткішмен салыстырғанда 1998 жылы ең ірі деңгейге көтерілсе (+16,9%),
ал одан бір жыл бұрын 15,2 % болған еді. 2001 жылдан бері қарай осы
жеткен шыңынан төмендеу үрдісі байқалады. 2001 жылы орташа көрсеткіштен
6,4% өссе, 2004 жылы- 0,1% кемді, 2005 жылы- 0,1% кемді , 2006 жылы- 2%
кемісе, 2007 жылы- 9,7% кеміді.
Тонау 2000-2006 жылдары қатты өріс алды (2000ж. +35%; 2001ж. +31%; 2002ж.
+21,6%).Ал 2002 жылдан бері қарай төмендеи келеді (2002 ж. -0,7%; 2003 ж.
-0,9%; 2004ж. +3,1%; 2005ж. +2,1%; 2006ж. +0,1%.
Қорқытып алушылық болса, керісінше соңғы жылдары 2000-2003 жылдардағы
жеткен жетістіктерінен де асып түскен. Бұл бір жағынан қорқытып алушылықтың
қатты өршіген 1999-2002 жылдардағы латенттілігімен де түсіндіріле алады.
Бандитизм өзінің соңғы он жылдағы орташа көрсеткішінен 1999 (+100%), 2000
(+86%), 2001 (+10%), 2002 (-41%), 2003 (-41%), 2004 (43%), 2005 (45%)
жылдары жоғары тұр.
Жоғарыда келтірілген төмендеу тенденциялары салыстырмалы түрде берілген,
әйтпесе бұл көрсеткіштерге сүйенсек, пайдақорлық-зорлық қылымыстардың
ешқайсысы да 1990 ж, көрсеткіш деңгейінен төмендеген емес.
Жалпы қылмыстық ішіндегі пайдақорлық –зорлық қылмыстардың (бандитизм,
қарақшылық, тонау және қорқытып алушылық) ара салмағын төмендегі кестеден
көруге болады.
Кесте 1. 2000-2008 жылдар аралығындағы қылмыстылық көрсеткіштер
Жылдар 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Жалпы 150790 152168 135120 118450 143670 146350 149620
қылмыстар саны
Пайдақорлық- 12772 81295 59840 606350 86640 93845 97515
зорлық
қылмыстар саны
Үлес салмағы 8,4 8,5 4,4 5,1 5,9 6,4 6,5
(% есебімен)

Осылай бола тұрса да, қарастырылған қылмыстарды саралау күн тәртібінен
түскен емес.Қылмыстық статистикасында, ҚР Жоғарғы сот Пленумдарының
қаулыларында аталған пайдақорлық-зорлық қылмыстарды санамалау бұл
мәселелердің әлі толықтай шешілмегендігін көрсетеді.
Суицид- (ағылшынша suicide - өзін-өлтіру) –жан жүйесі қатты күйзелген
күйде, не психикалық аурудың ықтималымен адам жасайтын өзін-өзі өлтіру
әрекеті; психикасын жаралайтын қиын жағдаяттардың ықпалымен өмірден өтудің
ұғынылған түрдегі актісі; мұндай жағдайда адамның өз өмірі ең қымбат
құндылық мәнін жоғалтады. Суицидтің себептері сан алуан және олар
субъектінің жекебастық деформацияларымен, айналасындағы жағдайдың жанын
жаралағанымен ғана байланысты болмай, түп-тамыры қоғамның әлеуметтік-
экономикалық және адамгершілік тұрғысынан ұйымдастырылуынан да болуы
мүмкін. Біздің елімізде және шетелдерде суицидке жол бермеу үшін арнаулы
суицидологиялық қызметтер, сенім телефондары ұйымдастырылған.
Суицид түсіндірілуі қиын әлеуметтік- психикалық құбылыс екендігіне қарай
заң ғылымдарымен қатар философиялық, социологиялық, психологиялық және
медициналық зерттеулердің де өзекті зерттеу тақырыптарына айналған.
Денсаулық сақтау министрлігінің жыл сайынғы қорытынды статистикалық
мәліметтеріне қарағанда Қазақстанда жыл сайын жүздеген өзіне-өзі қол жұмсау
фактілері кездесіп отырады. Сондықтан девианттық ауытқушылық мінез-құлықтың
бұл түрінің алдын алып, емдеу шараларының уақтылы ұйымдастырылуы
шарт[13.259 б].
Жоғарыда жеке-жеке қарастырылып, мән-мағыналары сараланған девианттық
ауытқушылық мінез-құлықтардың нақтылы көріну түрлері әр уақытта да моралдық-
этикалық және әдептілік нормаларынан, әлеуметтік жағымды қалыптардан
ауытқулар түрінде де көрінеді. Сондықтан қоғамдық жағымды нормалық
қалыптардан шығып кететін жағымсыз қылықтар, девианттық ауытқушылық мінез-
құлық түрлері құқықтық тұрғыдан да, моральдық- адамгершілік тұрғысынан да
айыпталуы тиісті.
Мораль- адамның мінез-құлқын реттеу функцияларын атқаратын әлеуметтік
институт, адамгершілік сана сезімді, мінез-құлықты жағымды адамгершілік
қадір –қасиеттерге толтырып, қалыптастыратын тәрбие құралы. Сондықтан да
болар қазіргі нарықтық қоғамдық қатынастар жағдайындағы Қазақстан қоғамында
жағымды моральдық- психологиялық қалыпты, биік адамгершілік қадір-
қасиеттерді меңгерген адамдарды қалыптастыруға айырықша мән беріліп
келеді. Қазақстандықтарды, әсіресе, өсіп келе жатқан жас ұрпақты өз Отанын
сүюге баулу, олардың бойына басқаларға, әсіресе, өзге ұлт өкілдеріне
сыйластықпен, құрметпен қарауды, кішіпейілділік, адамдық, шыншылдық,
гуманистік, принциптерді, кісі ақысын жемеуді, өтірік куәға жүрмеуді, жала
жаппауды, т.т сіңдіру шараларына баса назар аударылуда. Дегенмен, қазіргі
Қазақстан қоғамында жоғары адамгершілік принциптерге жат мінез-құлық
көрсетулері жиі көрініп қалып жүр. Кейбір жеке тұлғалардың шектен шыққан
азғындауы, қайырымсыздықтары, пайдакүнемдік қарым-қатынастары ұшырасып
қалуда. Олардың қайсы біреулеріне шектен шыққан арсыздық (цинизм),
қатігездік, ұнамды эмоциялық қылықтарға жұрдайлық, бетімен кетушілік, т.т.
тән әдеттерге айналып барады. Сондықтан бүгінгі таңда Қазақстан қоғамы үшін
адамгершілікке жат мінез-құлық көрсетулерге қарсы иммунитеті қалыптастыру
басты мақсат, өмір талабы болып отыр.
Ауытқушылық (девианттық) мінез-құлықтың қоғамдық өмір төрінен орын алып,
әртүрлі айла-амалдарды пайдаланып тек қана өзі басының қамын күйттеген, іс-
әрекетінен қоғамға зияннан басқа ештеңе жоқ түріне бюрократтық басқару
моделі жатқызылады. Бюрократизм жағдайында басқару аппараты топтасқан
элитаға айналып, кез-келген әлеуметтік оң өзгерістерге қарсы әрекет
жасайды, не билік тұтқаларын сақтап қалу үшін қылмыстық іс-әрекеттерге
барады.
Бюрократия мінез-құлық пен іс-әрекет қоғамдық құрылыстың кез-келген
деңгейінде көрінуі мүмкін. Бюрократизмнің ең маңызды нышандары: басқару
мен атқарудың барлық деңгейлерінде жүріс-тұрыс пен ақпарат беру әдістерін
қатаң қалыптау, сананың авторитарлығы, конформизм.
Бюрократия бастық қалыптастырған тәртіпті еш қарсылықсыз қабылдауды, өз
ұстанымдарының болмауын, өкім деген үлгіге сөзсіз еруді, басқарушылық және
атқарушылық функцияларды формальды түрде орындауды, басқарушы элита мен
бағыныштар арасындағы психологиялық дистанцияның сақталуын талап етеді.
Бюрократизмнің әлеуметтік-психологиялық аспектісі инновацияларға, жеке
бастамаға, шығармашылық ізденіске кедергі жасаудан, біліксіздік пен
мансапқорлыққа жағдай жасаудан көрінеді.
Бюрократизмді демократия және жариялық, басқару аппаратының сайланбалы
органдарға есеп беруі, сайланбалы органдардың экономикалық қатынастар
жүйесіне қамтылуы, басқарушылық шешімдердің белгіленуі мен қабылдануына
ұжым мүшелерінің тікелей қатысуы арқылы жоюға болады [8.46б].
Әрине, жағымсыз мінез-құлық түрлері жоғарыда жеке-жеке алынып
талданғанына қарамастан, күнделікті өмірде олар адамдардың қылықтары мен
әрекеттерінде қос-қосымен бірнешеуі бірден көрінуі де мүмкін. Мысалы,
ішімдікке бой алдырған адам бір мезгілде арақ ішуі де, есірткіні пайдалануы
да, қылмыс жасауы да мүмкін.
Ауытқымалы девианттық мінез-құлық үлгілерінің осындай жұғымсыз түрлерінің
бірнешеуін өз бойына жинақтаған әрі осы жағымсыз қасиеттер оның қылығынан,
істеген жұғымсыз әрекетінен көрініп тұрған тұлғаны ғылымда аморальды тұлға
деп атау қалыптасқан.
Аморальды тұлға адамгершілік қадір-қасиеттерден жұрдай, істегені
бұзықтық, айтқаны өтірік, бірақ өзін басқалардан артық деп есептейтін,
басқалардың бойындағы ізгілікке толы адамшылдық қасиеттерді мінеп-сынап,
оны жек көріп, қызғанышпен, жақтырмаушылықпен жамандап отыратын мен-
менсіген, алдап-арбауға, суайттыққа, екіжүзділікке ұста жаман ойлы, жаман
қылықты адам. Мұндай адамдар әлеуметтендіруге де бой бермейді. Өзімдікі жөн
деп қисық сөйлеп, теріс қылық, мінез көрсетіп жүреді.
Сондықтан ауыл жастарын аморальды мінез-құлық нышандарына бой алдырудан
сақтандырып, үлгілі мінез-құлық нормаларын меңгеруге тәрбиелеу арқылы
әлеуметтендіріп, қоғамдық өмірге өмірлік ұстанымдары мығым, белсенді азамат
етіп қосудың маңыздылығы бүгінгі күннің басты талабы болып отыр.

1.2 Ауытқымалы мінез-құлықты талдаудың теориялық және заңнамалық қайнар
көздері
Қоғам өмірінің барлық жақтарында терең де түбірлі реформалар
жүргізілуіне байланысты қазіргі қазақ қоғамы бастан кешіріп отырған
жағдайда ел тұрғындарының қайсы бір бөлігінің, әсіресе, жастардың бойына
жұққан ауытқымалы (девианттық) мінез-құлық нышандары жұртшылықты
кәдімгідей алаңдатып отыр. Ескі әлеуметтік- экономикалық формациядан
жаңасына өту кезеңінде барлық қоғамдарда орын алатын қылмыстық іс-
әрекеттердің көбейуі, нашақорлық, жезөкшелік, маскүнемдік сияқты кесапатты
көріністердің қоғамымызда кең таралуы бұл пәлекеттен құтылудың жолдарын
көп болып іздестірудің қажеттілігін алға тартты.
Ауытқымалы мінез-құлықтың мән-мағынасын танып білудің түп тамыры тым
ұзақта жатыр десек те, бұл тақырыпқа жазылған құқықтық, психологиялық,
педагогикалық және социологиялық сипаттағы ғылыми еңбектердің көптігіне
қарамастан, бұл құбылыстың мәнін ашуда жалпыға мәлім әлі де болса біртұтас
ұғым-түсінік қалыптаса қойған жоқ. Тек ауытқымалы мінез-құлықтың мән-
мағынасын талдаудың теориялық- методологиялық негіздері ғана түзілді.
Сонымен қатар ауытқымалы мінез-құлықтың мәнін айқындауда қолда бар,
бірақ бір-біріне кереғар зерттеулер белгілі бір қоғамда тұрақтанып,
орныққан стандартты мінез-құлық шеңберіне сыймайтын жағымсыз қылықтарды
барынша қамыта алмай отыр.
Батыстың гуманитарлық ғылымда девианттық термині қоғамдық өмірде бар
барлық қылмыс атаулыны, нашақорлықты, жезөкшелікті, гомосексуализмді,
психикалық ауытқуларды, суицидті және басқа да көптеген жағымсыз
көріністерді қамтиды. Бұл арада сөз тұтас қоғам, жекелеген адамдар,
индивидтер бойындағы ауытқымалы мінез-құлықтар жөнінде болып отыр. Оларды
ұғындырып -түсіндірудің маңыздылығы қоғам үшін де, жеке адамдар үшін де
қажеттілігімен негізделеді. Бұл проблеманы ден қойып зерттеушілердің
пікірлерінше ауытқымалы мінез-құлықтың мәнін ұғынып-түсіну оның нақтылы
көріністік түрлерін тауып, бағымдауды, қылмыстық, жұғымсыздық мәнін
айқындауды, сондай-ақ әлеуметтік нормалардан ауытқулардың жалпылама
концепциясын негіздеуді қажетсінеді.
Ауытқымалы мінез-құлықтың мәнін ұғынып-түсінуде оны тудыратын
жағдаяттар мен құбылыстардың мәнін зерделеу маңызды орын алады. Бұл
жағдайда, Я.И. Гилинский атап көрсеткендей, ауытқымалы мінез-құлық
социологиясы өтпелі теорияға жататынын ескеру қажет [14.73б]. Ал, В.Н.
Кудрявцев айтқандай, бұл проблема бойынша зерттеу көлемінің өзіндік
комплексті, жүйелі мазмұны болуы тиіс[15.18б]. Ауытқымалы мінез-құлық
мәселелерін зерттеулермен айналысып жүрген заңгер ғалымдардың мұндай
тұжырымдық тұғырымдарымен келіспеу мүмкін емес.
Десек те қазіргі таңда ауытқымалы мінез-құлыққа ықпал ететін
әлеуметтік факторларды комплексті зерттеудің әзірше тұрақтанған
методологиялық негіздері жоқ. Бұл, біріншіден, ауытқымалы мінез-құлықтың
көп формалылығына, күрделілігіне куә бола алады. Екіншіден, ауытқымалы
мінез-құлықтың әртүрлі формаларына әсер ететін жекелеген факторлардың
ықпалды әсері қаншалықты болатындығы, мысалы, белгілі бір елді мекеннің
тәртіп қорғау органдарында тіркелген қылмыстардың ауытқымалылығы сол
тұрғылықты тұрғындарының әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-экономикалық,
кәсіптік құрылымдарындағы, құқық қорғау органдарының қызметіндегі
өзгерістермен, адамдардың әлеуметтік белсенділігінің артуымен, не
төмендеуімен, т.т. түсіндіріледі. Ал, егер қылмыстың қоғам дамуына
тигізетін кері ықпалын ескерер болсақ, олардың әрқайсының рөлін айқындап
отыру аса күрделі, кей жағдайда мүмкін де емес. Үшіншіден, бұл факторлардың
рөлі мен ықпалын бірқалыпты деуге болмайды. Айталық қазіргі кезде
әлеуметтік жағдайға едәуір ықпалын тигізіп келген олардың кейбіреулері
мүлдем жойылуы, немесе едәуір бөлігі залалсыздандырылуы мүмкін ғой
[16.18б].
Ауытқымалы мінез-құлықты туындататын факторлар жиынтығы- өндіріс
күштерінің төменгі даму деңгейі, қоғамдық қатынастардың тым жұтаңдығы,
әлеуметтік институттар мен мекемелер жұмысының мардымсыздығы, сондай-ақ
адамдардың мақсаткерлік қызметінің мазмұны мен бағытына тәуелді болатын
өзге де қоғамдық жұтаң көріністер. Міне сондықтанда болар ауытқымалы мінез-
құлықты зерттеу тарихи белгілі бір жағдайға тән объективті және
субъективті, материалдық және рухани, ішкі және сыртқы жағдайлардың
ерекшеленуінен туындайды. Мұндай құбылыс, көрініс қоғамның қазіргі даму
кезеңінде шешуші рөл атқаратын адамдар қызметіне ықпал ететін факторлардың
барлық жиынтығын зерттеуге бағыт ұстатады.
Осы тұрғыдан алып қарастырғанда ауытқымалы мінез-құлықтың мән-мағынасын
зерттеулерде қылмыс пен оның себептері мен салдарларын ұғындырып
түсіндіруге ниеттенген әртүрлі теориялар мен концепциялар ішінде, әсіресе,
психологиялық, социологиялық және құқықтық зерттеулер айырықша мәнге ие
болып келеді.
“Ауытқымалы девианттық мінез-құлық” ұғым-түсінігінің өзін көптеген
ғалымдар өздерінің зерттеу салалары тұрғысынан түсіндіреді. “Ауытқымалы
девианттық мінез- құлық” ұғымның табиғатын түсіндірудің негізінде адам мен
оның мінез- құлқының қалыптасып, дамуының өзегі табиғи, биологиялық және
әлеуметтік негіздерден құралады деген пікір жатыр. Бұл қағидалық принцип
девианттық мінез- құлықтың мәнін психологиялық тұрғыдан түсіндіргенде
бірден аңғарылады. Себебі жеке адамның психикасы мен мінез-құлқының
өзгерісі түсінікті қалыптан девиантыққа бейімделгенде оған қоршаған нақты
ортасының ықпалы күшті болады. ХХ ғасырдың басында, онан кейін оның орта
шенінде кең тараған биоәлеуметтік түсіндірмелер жеке адамдар мен әлеуметтік
қауымдастықтардың мінез- құлқын әртүрлі биологиялық факторлардың ықпалдығы
деп түсіндірді. Мысалы, дене бітіміне, адамның нәсілдік өзгешелігіне, түр-
түсіне (У.Х. Шелдон), жыныстық хромосомдардың өзгешеліктеріне (Ч.Прайс)
және т.с.с.қарай.
Ауытқымалы мінез- құлықтың мәнін ұғындырып- түсіндірудің қазіргі
психологиялық теориялары негізінен адамның биологиялық табиғатына
байланысты инстинкті әрекеттердің және адамдар арасындағы қарым-
қатынастардың бастапқы себебі жеке адамдардың мотивациялық бейімділігінде
дейтін З. Фрейдтің психоаналитикалық талдауынан бастау алады[17.12-30б].
З. Фрейдтің бұл теориясы өз экволюциясын К. Хорнидің, Э. Фроммның және
неофрейдшілдік өзге де ғалымдардың идеяларында көрініс тапты. Олар
З.Фрейдтің психоталдауын негізге ала отырып, мәдени (К. Хорни), немесе,
әлеуметтік детерминизм (Э. Фромм) принциптерін бір-біріне сәйкестендіріп өз
зерттеулерінде индивидтердің өз мінез-құлықтарын жаңа жағдайларға
бейімдеулерін негіздеулерге арнады. Сонымен қатар, олар мінез-құлық
өзгерістерінің мәліметтерін жеке адамдар арасындағы қарым- қатынастардың
мазмұнымен байланысты қарастырды, ал олардың міндетті қалыптан ауытқуларын
(мысалы невроздар) қалыпты мінез- құлықтың ауытқушылығы ретінде
түсіндірді[18.16 б].
Ресейлік зерттеулерде де девианттық мінез- құлықтың пайда болу
себептері мен табиғатын түсіндіру үшін биологиялық немесе жеке
психобиологиялық факторлар алынады. ХХ ғасырдың 60-шы жылдарының аяғы мен
70-шы жылдардың басында осыны негіздеген И. Нойдың [19.23б] және
басқалардың еңбектері жарияланды.Олар қылмыстың пайда болуының әлеуметтік
негіздерін ғана емес, сонымен бірге биологиялық, генетикалық және басқа да
факторларын да ашып, талдады. Олар өз зерттеулерінде қылмыскерлердің
бойында пайда болатын хромосомдық және басқа да аномалиялар жөніндегі
шетелдік зерттеулердің нәтижелеріне сүйенді. Алайда, зерттеушілердің
өздері аномалиялар мен қылмыстық мінез-құлық арасындағы тікелей
кіріптарлықтың жоқтығы жөніндегі қорытындыға келді. Осы арқылы олар
девианттық мінез- құлықтың мәнін түсіндіруде тұқым қуалаушылықты бірінші
орынға қоюға болмайтындығын дәлелдеп берді. Сонымен қатар олардың
дәлелдеуіне қарағанда қылмыс пен оның қайнар көздерінің себептерін ауру
адамдардың психикалық кінәраттарынан іздеуге де болмайды. Осылайша
биологиялық тұрғыдан мінез-құлық ауытқушылығы әлеуметтік норманың бұзылуына
байланысты екені дәлелденді. Бірақ нақты орта мен мінез-құлық актілерінің
әлеуметтік мазмұнының айқындаушы ролі жеке адамдар белсенділігі деген
тұжырым өз маңызын жоғалтпады. Н. Смелзер атап көрсеткендей жеке
адамдардың ерекшеліктері мен олардың іс-әрекеттерінің себептері[1.206 б]
ауытқымалы мінез- құлықтың барлық түрлеріне маңызды ықпал етеді. Девиация
көптеген әлеуметтік және психологиялық факторлардың түйісуінің нәтижесінде
пайда болды. Адамдардың мінез- құлқының әлеуметтік ортадағы тығыздасуы
оның қатаң детерминациясын көрсетпейді. Ол тек адамдар іс- әрекетінің,
әлеуметтік мінез- құлықтың жеке адамдардың, әлеуметтік топтар мен
қауымдастықтардың белсенді мінез-құлықтары мен қажетті байланысын
орнықтырады. Сонымен қатар ғылыми әдебиетте девианттық мінез-құлықты
психологиялық позиция тұрғысынан индивидтердің мінез- құлқы ретінде
аспектілеу бар. Бұл іс- әрекет нәтижесінде бағдарланудың маңызды
аспектілері ретінде олардың мазмұнындағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.