Шарт: сақтау шарты, мердігерлік шарт
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Шарт ұғымы және мазмұны.
2. Шарттың формасы және шарттың түрлері
2.1 Сақтау шартының түсінігі, түрлері және элементтері.
2.2 Сақтау шартының нысаны және сақтау шартының
субьектілері( тараптар ).
2.3 Мердігерлік шартының жалпы ұғымы және түсінігі
3. Шарт жасасу негізі және шарты өзгерту және бұзу.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Шарт ұғымы және мазмұны.
2. Шарттың формасы және шарттың түрлері
2.1 Сақтау шартының түсінігі, түрлері және элементтері.
2.2 Сақтау шартының нысаны және сақтау шартының
субьектілері( тараптар ).
2.3 Мердігерлік шартының жалпы ұғымы және түсінігі
3. Шарт жасасу негізі және шарты өзгерту және бұзу.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Азаматтық құқық пәні бойынша курстық жұмысымның тақырыбы «Шарт туралы жалпы ереже». Шарт ұғымын саралайтын болсам,шарт бір тараптың екінші тараппен әртүрлі шарт жасасуы.
Шарт жасау екі немесе одан да көп адамдардың құқықтар мен міндеттемелерді белгілеу,өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі деп те түсінуге болады.Шарт деген сөздің өзіне тоқалып өтсем,шарт көне құқықтың құрылымы ретінде жүзеге асырылған.
Шарт–құқықтық қатынастың туындауына,өзгеруіне немесе тоқтатылуына негіз болатын заңдық факт. Бұл курстық жұмыста шарттың ұғымы,шарттың мазмұны,шарт еркіндігішарт формасы,шарттың елеулі ережелері,шарттардың түрлері,шарт жасасатын жер,шартты өзгерту және бұзу,шарттан бас тарту туралы баяндалған.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады.Себебі шарттан міндеттемелік құқық қатынастары туындайды,ал міндеттеме үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек:біреуінде талап ету құқығы (несие беруші),екіншісінде-сол құқыққа икемделген міндет (борышкер)болады.
Азаматтық құқықтық шартты міндеттемелік,заттық,авторлық құқық қатынастарымен байланыстырады. Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар арасында)және тағы басқа туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік берілген.Азаматтық кодексте,заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде,шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда,шарт жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді. Қазір шарт жасауға мәжбірлеу айрықша жағдайларда ғана болады.Міндетті түрде шарт жасасу туралы ережелер Азаматтық кодекстің арнайы баптарында жинақталған.Шарт еркіндігі принципі тараптардың заңдарда көзделген шартты да,көзделмеген шартты да жасаса алатындығынан көрініс
4
табады. Азаматтық кодекстің Ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі заңнамада көзделген шарттарға арналған.Шарттардың жаңа түрлерін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және ондай құқық берілген мемлекеттік органдар белгілей алады. Ондай шарттардың мысалы ретінде толлинг операцияларын жүргізу туралы шартты алуға болады.
Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны жасасқан кезде тараптар құрастырған ережелер жиынтығы құрайды.Шарт ережелерін ,егер тиісті ереженің мазмұны заңнамамен міндеттелген болмаса,тараптар өз қалауларымен анықтайды.Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса императивтік норма болып табылады,егер шарт ережелерінде диспозитивтік норма көзделген болса тараптар оны қолданбауға немесе одан өзгеше ереже белгілеуге құқылы.Шарттың елеулі ережелері дегеніміз екі немесе бірнеше адамның келісіп ерік білдіруі.Елеуліден басқа шарттың дағдылы және кездейсоқ ережелерін бөліп қарастыруға болады.Дағдылы ережелер заңнамада шарттардың осы түрі үшін дағдылы деп көзделгендіктен қолданылады және олар шартта бар-жоғына қарамастан қолданылады.Мысалы баға туралы ереже.Кездейсоқ ережелер шарттың бұл түріне тән емес және шартқа тараптардың өзара келісімі бойынша кіреді.Мысалы:сатып алу-сату шартының нысаны.
Шарттың түрлері:Нақты және консенсуалдық шарттар,бір жақты және өзара шарттар,бір типті және аралас шарттар,негізгі және алдын ала шарттар,еркін және міндетті шарттар,өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары,өзінің қатысушыларының пайдасына жасалған шарттар мен үшінші жақтың пайдасына жасалған шарттар негігі түрлері болып табылады.
Шарт жасасу екі кезеңнен тұрады:шарт жасасуға ұсыныс(оферта) және ол ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы (акцепт).Ұсыныс жасаған тұлға оферент деп ,ал ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп аталады.
Шартты өзгерту дегеніміз оның мазмұнын құрайтын бір немесе бірнеше ережелердің өзгеруі.Шартты орындаудан бір жақты бас тартуға егер ол Азаматтық кодексте ,заң актілерінде немесе шартта тікелей көзделген ғана
жол беріледі.Шартты бұзудың және өзгертудің салдарлары әртүрлі бұзылғанда тараптардың міндеттемелері тоқтаса,ал шарт өзгергенде олар өзгерген түрде сақталады.Шарт мерзімін ұзарту үшін бір тарап екінші тарапқа оферта жіберуге,ал ол тарап сол офертаны акцептеуге тиіс.Шарттың күшінде болу мерзімін ұзартуды шартты жаңа мерзімге пролонгация жасаудан ажырату керек,соңғы жағдайда шарттың күшінде болу мерзімі өткеннен кейін шарттың күшінде болуы өзінде көзделген мерзімге өзінен өзі ұзарады.Егер шарттың өзінде тікелей көзделсе ғана шартты пролонгация жасауға жол беріледі.
Азаматтық құқықтық қатнастардың реттелуі азаматтық кодексте нақты белгіленеді. Қазіргі қоғамда азаматтық құқықтың ерекше бөлімінің қарастыратын мәселелерінің бірі сақтау шарты.
Сақтау шарты дегеніміз – бір тарап (сақтанушы) оған екінші тараптың (жүк берушінің) берген затын сақтауға және бұл затты сақталған күйінде қайтаруға міндеттннеді.
Сақтау шарты – зат сақталуға берілген кезден бастап жасалған деп танылады, ал қозғалмайтың мүлікті күзетуге осы шарт күші қолданылмайды.Затты сақтауға қабылдау туралы шарт бойынша өзіне затты сақтауға қабылдау міндеттемесін алған сақтаушының бұл заттың өзіне сақтауға берілуін талап етуге құқығы жоқ, ал немесе шартта көзделмеген мерзімде затты сақтауға бермеген жүк бнруші, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, сақталмай қалуға байланысты келтірілген залалдар үшін сақтаушының алдында жауапты болады.
Сақтау шарты бойынша сақтаушыға берілетің сыйақы мөлшері тараптардың келісімімен белгіленеді. Сыйақының мөлшері таксалары, вставкалар, тарифтер бойынша айқындалуы мүмкін. Сақтаушы сақтауға алған заттың жоғалғаны, кем шыққаны немесе бүлінгені үшін жауап беруі. Егер өзінің кінәсінен болмағаның дәлелдесе, жауаптылықтан босатылады.
Сақтаушының заттардың сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттері:
Азаматтық құқық пәні бойынша курстық жұмысымның тақырыбы «Шарт туралы жалпы ереже». Шарт ұғымын саралайтын болсам,шарт бір тараптың екінші тараппен әртүрлі шарт жасасуы.
Шарт жасау екі немесе одан да көп адамдардың құқықтар мен міндеттемелерді белгілеу,өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі деп те түсінуге болады.Шарт деген сөздің өзіне тоқалып өтсем,шарт көне құқықтың құрылымы ретінде жүзеге асырылған.
Шарт–құқықтық қатынастың туындауына,өзгеруіне немесе тоқтатылуына негіз болатын заңдық факт. Бұл курстық жұмыста шарттың ұғымы,шарттың мазмұны,шарт еркіндігішарт формасы,шарттың елеулі ережелері,шарттардың түрлері,шарт жасасатын жер,шартты өзгерту және бұзу,шарттан бас тарту туралы баяндалған.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады.Себебі шарттан міндеттемелік құқық қатынастары туындайды,ал міндеттеме үшін мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек:біреуінде талап ету құқығы (несие беруші),екіншісінде-сол құқыққа икемделген міндет (борышкер)болады.
Азаматтық құқықтық шартты міндеттемелік,заттық,авторлық құқық қатынастарымен байланыстырады. Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар арасында)және тағы басқа туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік берілген.Азаматтық кодексте,заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған міндеттемеде,шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда,шарт жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді. Қазір шарт жасауға мәжбірлеу айрықша жағдайларда ғана болады.Міндетті түрде шарт жасасу туралы ережелер Азаматтық кодекстің арнайы баптарында жинақталған.Шарт еркіндігі принципі тараптардың заңдарда көзделген шартты да,көзделмеген шартты да жасаса алатындығынан көрініс
4
табады. Азаматтық кодекстің Ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі заңнамада көзделген шарттарға арналған.Шарттардың жаңа түрлерін Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және ондай құқық берілген мемлекеттік органдар белгілей алады. Ондай шарттардың мысалы ретінде толлинг операцияларын жүргізу туралы шартты алуға болады.
Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны жасасқан кезде тараптар құрастырған ережелер жиынтығы құрайды.Шарт ережелерін ,егер тиісті ереженің мазмұны заңнамамен міндеттелген болмаса,тараптар өз қалауларымен анықтайды.Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса императивтік норма болып табылады,егер шарт ережелерінде диспозитивтік норма көзделген болса тараптар оны қолданбауға немесе одан өзгеше ереже белгілеуге құқылы.Шарттың елеулі ережелері дегеніміз екі немесе бірнеше адамның келісіп ерік білдіруі.Елеуліден басқа шарттың дағдылы және кездейсоқ ережелерін бөліп қарастыруға болады.Дағдылы ережелер заңнамада шарттардың осы түрі үшін дағдылы деп көзделгендіктен қолданылады және олар шартта бар-жоғына қарамастан қолданылады.Мысалы баға туралы ереже.Кездейсоқ ережелер шарттың бұл түріне тән емес және шартқа тараптардың өзара келісімі бойынша кіреді.Мысалы:сатып алу-сату шартының нысаны.
Шарттың түрлері:Нақты және консенсуалдық шарттар,бір жақты және өзара шарттар,бір типті және аралас шарттар,негізгі және алдын ала шарттар,еркін және міндетті шарттар,өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары,өзінің қатысушыларының пайдасына жасалған шарттар мен үшінші жақтың пайдасына жасалған шарттар негігі түрлері болып табылады.
Шарт жасасу екі кезеңнен тұрады:шарт жасасуға ұсыныс(оферта) және ол ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы (акцепт).Ұсыныс жасаған тұлға оферент деп ,ал ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп аталады.
Шартты өзгерту дегеніміз оның мазмұнын құрайтын бір немесе бірнеше ережелердің өзгеруі.Шартты орындаудан бір жақты бас тартуға егер ол Азаматтық кодексте ,заң актілерінде немесе шартта тікелей көзделген ғана
жол беріледі.Шартты бұзудың және өзгертудің салдарлары әртүрлі бұзылғанда тараптардың міндеттемелері тоқтаса,ал шарт өзгергенде олар өзгерген түрде сақталады.Шарт мерзімін ұзарту үшін бір тарап екінші тарапқа оферта жіберуге,ал ол тарап сол офертаны акцептеуге тиіс.Шарттың күшінде болу мерзімін ұзартуды шартты жаңа мерзімге пролонгация жасаудан ажырату керек,соңғы жағдайда шарттың күшінде болу мерзімі өткеннен кейін шарттың күшінде болуы өзінде көзделген мерзімге өзінен өзі ұзарады.Егер шарттың өзінде тікелей көзделсе ғана шартты пролонгация жасауға жол беріледі.
Азаматтық құқықтық қатнастардың реттелуі азаматтық кодексте нақты белгіленеді. Қазіргі қоғамда азаматтық құқықтың ерекше бөлімінің қарастыратын мәселелерінің бірі сақтау шарты.
Сақтау шарты дегеніміз – бір тарап (сақтанушы) оған екінші тараптың (жүк берушінің) берген затын сақтауға және бұл затты сақталған күйінде қайтаруға міндеттннеді.
Сақтау шарты – зат сақталуға берілген кезден бастап жасалған деп танылады, ал қозғалмайтың мүлікті күзетуге осы шарт күші қолданылмайды.Затты сақтауға қабылдау туралы шарт бойынша өзіне затты сақтауға қабылдау міндеттемесін алған сақтаушының бұл заттың өзіне сақтауға берілуін талап етуге құқығы жоқ, ал немесе шартта көзделмеген мерзімде затты сақтауға бермеген жүк бнруші, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, сақталмай қалуға байланысты келтірілген залалдар үшін сақтаушының алдында жауапты болады.
Сақтау шарты бойынша сақтаушыға берілетің сыйақы мөлшері тараптардың келісімімен белгіленеді. Сыйақының мөлшері таксалары, вставкалар, тарифтер бойынша айқындалуы мүмкін. Сақтаушы сақтауға алған заттың жоғалғаны, кем шыққаны немесе бүлінгені үшін жауап беруі. Егер өзінің кінәсінен болмағаның дәлелдесе, жауаптылықтан босатылады.
Сақтаушының заттардың сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттері:
Пайдаланған әдебиеттер және заңдар мен нормативтік актілер тізімі.
1. Гражданское право в 2.х томах А.К. Сухманов. М 1993 год .
2. Н.Ә. Бұлақова Азаматтық құқық 2 – том А. 2002 жыл.
3. Гражданское право Г.А. Калпина, А.И. Масляева М 1997год.
4. А.М. Ерделевский Гражданское право, М Юрист 2002 год.
5. Ф.М. Решетников , Правовые системы стран мира М. 1997 год.
6. Қ.Р. Азаматтық кодексі 2004 жыл.(өзгертулер мен толықтырулар)
7. Қ.Р. Конститутциясы А 1995.
8. Журнал Фемида №11/ 2001 ж. Журнал Фемида №11/ 2001 ж.
9. Кенжамиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет А” Жеті жарғы ”1997ж
10. Зиманов С.З. Қазақтын ата заңдары және оның бастаулары. А. 2001ж
11. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық. А. 2001жыл.
12. Гражданское право учебник. А.П. Сергеева. М.1997г.
13. Шмаров.Г.П. Правоотношения возмездного оказания услуг. М.1997г
14. Гросс.А.П. Гражданское право .М.1997г.
15. Практикум по гражданскому праву: Учебное пособие для вузов / Под ред. Н.И.Коваленко. В 2-хч. М., 1993.
16. Зенин И.А. Лицензионный договор на изобретения и ноу-хау //Советское государство и право. 1983. N6. С.57
17. Тихомирова Л.В., Тихомиров М.Ю. Юридическая энциклопедия /Под ред. М.Ю.Тихомирова. –М.:1999,- 526 с.
18. Голынкер Е.И. Правовое регулирование капитального строительства. Куйбышев, 1984.
19. Минц Б.И. Договоры на создание научно-технической продукции //Хозяйство и право. 1989. N3. С.67-74
20. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Толкавание и комментирование. Вып. 5. Алматы, 1998г.
21. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи, комментарии, практика. Вып. 6. Алматы,1999г.
22. Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация министрлігінің 18.01.1998ж. №123-бұйрығымен бекітілген, жол жұмыстары жайындағы конкурстарды (мердігерлік саудалар) ұйымдастыру және өткізу тәртібінің ережелері.
23. Гражданское и торговое право капиталистических стран: Учебник / Под ред. Е.А.Васильева. М., 1992.
24. Предпринимательское право: Курс лекций / Под ред. Н.И.Клейн. М., 1993.
25. Кабалкин А.Ю. Законодательство о сфере обслуживания населения. М., 1988., Матвеев Ю.Г. Международная охрана авторских прав. М., 1987.
26. Комментарии к Гражданскому кодексу РФ части первой /Отв. ред. О.Н.Садиков.- М., 1995., Комментарии к Гражданскому кодексу РФ части второй /Отв. ред. О.Н.Садиков.- М-1996.
27. Советское гражданское право. 4.1. /Отв. ред. В.А.Рясенцев. М., 1986, 1987. г
28. 2001ж. 16 шілдесіндегі Қазақстан Республикасындағы «Архитектуралық, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» заңы.
29. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995ж. 30 тамыз(соңғы басылымы 2005ж.).
30. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексы. Жалпы бөлім. 1995ж. 1 науырыз күшіне енген кезі (соңғы басылымы 2005ж.).
31. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексы. Ерекше бөлім. 1999ж. 1 шілде (соңғы басылымы 2005ж.).
32. Жайлин Г.А. Гражданское право Республики Казахстан, (особенная часть) Алматы 2005г.
33. Гражданский кодекс Республики Казахстан (особенная часть) Комментарий. Алматы, Жеті жарғы 2003г.
34. Гражданское право. /Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. 4.1,2. М., 1997.
35. Гражданский кодекс в схемах. М., 1997.
36. Гражданское право: Учебник. В 2-х т. Т.2/Подред. Е.А.Суханова. М., 1993.
1. Гражданское право в 2.х томах А.К. Сухманов. М 1993 год .
2. Н.Ә. Бұлақова Азаматтық құқық 2 – том А. 2002 жыл.
3. Гражданское право Г.А. Калпина, А.И. Масляева М 1997год.
4. А.М. Ерделевский Гражданское право, М Юрист 2002 год.
5. Ф.М. Решетников , Правовые системы стран мира М. 1997 год.
6. Қ.Р. Азаматтық кодексі 2004 жыл.(өзгертулер мен толықтырулар)
7. Қ.Р. Конститутциясы А 1995.
8. Журнал Фемида №11/ 2001 ж. Журнал Фемида №11/ 2001 ж.
9. Кенжамиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі құқықтық мәдениет А” Жеті жарғы ”1997ж
10. Зиманов С.З. Қазақтын ата заңдары және оның бастаулары. А. 2001ж
11. Жайлин Ғ.А. Азаматтық құқық. А. 2001жыл.
12. Гражданское право учебник. А.П. Сергеева. М.1997г.
13. Шмаров.Г.П. Правоотношения возмездного оказания услуг. М.1997г
14. Гросс.А.П. Гражданское право .М.1997г.
15. Практикум по гражданскому праву: Учебное пособие для вузов / Под ред. Н.И.Коваленко. В 2-хч. М., 1993.
16. Зенин И.А. Лицензионный договор на изобретения и ноу-хау //Советское государство и право. 1983. N6. С.57
17. Тихомирова Л.В., Тихомиров М.Ю. Юридическая энциклопедия /Под ред. М.Ю.Тихомирова. –М.:1999,- 526 с.
18. Голынкер Е.И. Правовое регулирование капитального строительства. Куйбышев, 1984.
19. Минц Б.И. Договоры на создание научно-технической продукции //Хозяйство и право. 1989. N3. С.67-74
20. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Толкавание и комментирование. Вып. 5. Алматы, 1998г.
21. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи, комментарии, практика. Вып. 6. Алматы,1999г.
22. Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация министрлігінің 18.01.1998ж. №123-бұйрығымен бекітілген, жол жұмыстары жайындағы конкурстарды (мердігерлік саудалар) ұйымдастыру және өткізу тәртібінің ережелері.
23. Гражданское и торговое право капиталистических стран: Учебник / Под ред. Е.А.Васильева. М., 1992.
24. Предпринимательское право: Курс лекций / Под ред. Н.И.Клейн. М., 1993.
25. Кабалкин А.Ю. Законодательство о сфере обслуживания населения. М., 1988., Матвеев Ю.Г. Международная охрана авторских прав. М., 1987.
26. Комментарии к Гражданскому кодексу РФ части первой /Отв. ред. О.Н.Садиков.- М., 1995., Комментарии к Гражданскому кодексу РФ части второй /Отв. ред. О.Н.Садиков.- М-1996.
27. Советское гражданское право. 4.1. /Отв. ред. В.А.Рясенцев. М., 1986, 1987. г
28. 2001ж. 16 шілдесіндегі Қазақстан Республикасындағы «Архитектуралық, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы» заңы.
29. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995ж. 30 тамыз(соңғы басылымы 2005ж.).
30. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексы. Жалпы бөлім. 1995ж. 1 науырыз күшіне енген кезі (соңғы басылымы 2005ж.).
31. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексы. Ерекше бөлім. 1999ж. 1 шілде (соңғы басылымы 2005ж.).
32. Жайлин Г.А. Гражданское право Республики Казахстан, (особенная часть) Алматы 2005г.
33. Гражданский кодекс Республики Казахстан (особенная часть) Комментарий. Алматы, Жеті жарғы 2003г.
34. Гражданское право. /Под ред. А.П.Сергеева, Ю.К.Толстого. 4.1,2. М., 1997.
35. Гражданский кодекс в схемах. М., 1997.
36. Гражданское право: Учебник. В 2-х т. Т.2/Подред. Е.А.Суханова. М., 1993.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Азаматтық құқық пәні бойынша
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Шарт: сақтау шарты, мердігерлік шарт
Дайындаған:
Тексерген:
Баға: ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... .
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Шарт ұғымы және мазмұны.
2. Шарттың формасы және шарттың түрлері
2.1 Сақтау шартының түсінігі, түрлері және элементтері.
2.2 Сақтау шартының нысаны және сақтау шартының
субьектілері( тараптар ).
2.3 Мердігерлік шартының жалпы ұғымы және түсінігі
3. Шарт жасасу негізі және шарты өзгерту және бұзу.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Азаматтық құқық пәні бойынша курстық жұмысымның тақырыбы Шарт
туралы жалпы ереже. Шарт ұғымын саралайтын болсам,шарт бір тараптың екінші
тараппен әртүрлі шарт жасасуы.
Шарт жасау екі немесе одан да көп адамдардың құқықтар мен
міндеттемелерді белгілеу,өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі деп те
түсінуге болады.Шарт деген сөздің өзіне тоқалып өтсем,шарт көне құқықтың
құрылымы ретінде жүзеге асырылған.
Шарт–құқықтық қатынастың туындауына,өзгеруіне немесе тоқтатылуына
негіз болатын заңдық факт. Бұл курстық жұмыста шарттың ұғымы,шарттың
мазмұны,шарт еркіндігішарт формасы,шарттың елеулі ережелері,шарттардың
түрлері,шарт жасасатын жер,шартты өзгерту және бұзу,шарттан бас тарту
туралы баяндалған.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады.Себебі
шарттан міндеттемелік құқық қатынастары туындайды,ал міндеттеме үшін
мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек:біреуінде талап ету құқығы
(несие беруші),екіншісінде-сол құқыққа икемделген міндет (борышкер)болады.
Азаматтық құқықтық шартты міндеттемелік,заттық,авторлық құқық
қатынастарымен байланыстырады. Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен
авторлар арасында),өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар
арасында)және тағы басқа туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік
берілген.Азаматтық кодексте,заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған
міндеттемеде,шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда,шарт
жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді. Қазір шарт жасауға мәжбірлеу айрықша
жағдайларда ғана болады.Міндетті түрде шарт жасасу туралы ережелер
Азаматтық кодекстің арнайы баптарында жинақталған.Шарт еркіндігі принципі
тараптардың заңдарда көзделген шартты да,көзделмеген шартты да жасаса
алатындығынан көрініс
4
табады. Азаматтық кодекстің Ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі
заңнамада көзделген шарттарға арналған.Шарттардың жаңа түрлерін Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулылары және ондай құқық берілген мемлекеттік
органдар белгілей алады. Ондай шарттардың мысалы ретінде толлинг
операцияларын жүргізу туралы шартты алуға болады.
Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны жасасқан кезде тараптар
құрастырған ережелер жиынтығы құрайды.Шарт ережелерін ,егер тиісті ереженің
мазмұны заңнамамен міндеттелген болмаса,тараптар өз қалауларымен
анықтайды.Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса
императивтік норма болып табылады,егер шарт ережелерінде диспозитивтік
норма көзделген болса тараптар оны қолданбауға немесе одан өзгеше ереже
белгілеуге құқылы.Шарттың елеулі ережелері дегеніміз екі немесе бірнеше
адамның келісіп ерік білдіруі.Елеуліден басқа шарттың дағдылы және
кездейсоқ ережелерін бөліп қарастыруға болады.Дағдылы ережелер заңнамада
шарттардың осы түрі үшін дағдылы деп көзделгендіктен қолданылады және олар
шартта бар-жоғына қарамастан қолданылады.Мысалы баға туралы ереже.Кездейсоқ
ережелер шарттың бұл түріне тән емес және шартқа тараптардың өзара келісімі
бойынша кіреді.Мысалы:сатып алу-сату шартының нысаны.
Шарттың түрлері:Нақты және консенсуалдық шарттар,бір жақты және өзара
шарттар,бір типті және аралас шарттар,негізгі және алдын ала шарттар,еркін
және міндетті шарттар,өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары,өзінің
қатысушыларының пайдасына жасалған шарттар мен үшінші жақтың пайдасына
жасалған шарттар негігі түрлері болып табылады.
Шарт жасасу екі кезеңнен тұрады:шарт жасасуға ұсыныс(оферта) және ол
ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы (акцепт).Ұсыныс жасаған тұлға оферент
деп ,ал ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп аталады.
Шартты өзгерту дегеніміз оның мазмұнын құрайтын бір немесе бірнеше
ережелердің өзгеруі.Шартты орындаудан бір жақты бас тартуға егер ол
Азаматтық кодексте ,заң актілерінде немесе шартта тікелей көзделген ғана
жол беріледі.Шартты бұзудың және өзгертудің салдарлары әртүрлі бұзылғанда
тараптардың міндеттемелері тоқтаса,ал шарт өзгергенде олар өзгерген түрде
сақталады.Шарт мерзімін ұзарту үшін бір тарап екінші тарапқа оферта
жіберуге,ал ол тарап сол офертаны акцептеуге тиіс.Шарттың күшінде болу
мерзімін ұзартуды шартты жаңа мерзімге пролонгация жасаудан ажырату
керек,соңғы жағдайда шарттың күшінде болу мерзімі өткеннен кейін шарттың
күшінде болуы өзінде көзделген мерзімге өзінен өзі ұзарады.Егер шарттың
өзінде тікелей көзделсе ғана шартты пролонгация жасауға жол беріледі.
Азаматтық құқықтық қатнастардың реттелуі азаматтық кодексте нақты
белгіленеді. Қазіргі қоғамда азаматтық құқықтың ерекше бөлімінің
қарастыратын мәселелерінің бірі сақтау шарты.
Сақтау шарты дегеніміз – бір тарап (сақтанушы) оған екінші тараптың
(жүк берушінің) берген затын сақтауға және бұл затты сақталған күйінде
қайтаруға міндеттннеді.
Сақтау шарты – зат сақталуға берілген кезден бастап жасалған деп
танылады, ал қозғалмайтың мүлікті күзетуге осы шарт күші
қолданылмайды.Затты сақтауға қабылдау туралы шарт бойынша өзіне затты
сақтауға қабылдау міндеттемесін алған сақтаушының бұл заттың өзіне сақтауға
берілуін талап етуге құқығы жоқ, ал немесе шартта көзделмеген мерзімде
затты сақтауға бермеген жүк бнруші, егер заң актілерінде немесе шартта
өзгеше көзделмесе, сақталмай қалуға байланысты келтірілген залалдар үшін
сақтаушының алдында жауапты болады.
Сақтау шарты бойынша сақтаушыға берілетің сыйақы мөлшері тараптардың
келісімімен белгіленеді. Сыйақының мөлшері таксалары, вставкалар, тарифтер
бойынша айқындалуы мүмкін. Сақтаушы сақтауға алған заттың жоғалғаны, кем
шыққаны немесе бүлінгені үшін жауап беруі. Егер өзінің кінәсінен болмағаның
дәлелдесе, жауаптылықтан босатылады.
Сақтаушының заттардың сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттері:
1) Сақтаушы өзіне берілген заттардың сақталуын қамтамасыз ету үшін шартта
көзделген және басқада қажетті барлық шараларды қолдану.
2) Сақтаушы сақтауға алынған затқа өз заты сияқты қамқорлық жасау.
3) Зат оның табиғи бұзылуын немесе табиғи кемуі ескеріле отырып сақтауға
қабылданған қүйінде қайтарылуы тиіс.
Заттың үшінші тұлғаға берілгендігі туралы сақтаушы дереу жүк берушіге
хабарлауға міндетті. Сақтаушы затты сақтауға берген үшінші тұлғаның іс -
әрекеті үшін жауап береді.
Кейбір жұмыстарды орындау үшін арнайы дағды, дәрежелі мамандық қажет.
Сондықтан мердігер, мердігерлік шартты жалпы жасап, шартты орындауға басқа
тұлғаларды тартуға құқылы. Бұл мердігер болып заңды да және жеке де
тұлғалар қатысатын мердігерлік шарттарында мүмкін. Бұл дипломдық жұмыста
мердігерлік шарт жан-жақты қаралып, талқыға салынды.
Дипломдық жұмысымда келесідей әдебиеттерді қолдандым:Ғ.Төлеғалиев
Азаматтық құқығы,Азаматтық құқық 1том Ю.К
Толстой,А.П.Сергеев.Е.Б.Жүсіпов,Г.Т .Өтегенов Шарт ерекшеліктері.
Темірғалиева Р.А. Шарттар жинағы және тағы басқа әдебиеттер.
1.Шарт ұғымы және мазмұны.
Шарт- көне құқықтың құрылымының бірі. Шарттың ғасырлар бойы
пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екндігін көрсетеді, ол арқылы әртүрлі
қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы дәлелденген. Шарттың негізгі
міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін реттеу, ал оларды бұзу заң
талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Шартты рим құқығы үш түрлі мағынада: құқық қатынастарының туындауы
ретінде, құқықтық қатынастың өзі ретінде, ең соңында тисті құқытық
қатынастың нысаны ретінде қарастырады.
Шарт туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және басқа да елдердің азаматтық
кодекстерінде қарастырылған.
Азаматтық кодекстің 378 бабына сәйкес, екі немесе одан да көп адамның
азаматтық құқықтары мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы
келісімі шарт деп танылады. Мұндай айқындама шарт –мәмілені көрсетеді.
Шарт- термині азаматтық заңнамада әртүрлі мәнде қабылданады: өзінен
міндеттеме туындайтын заңдық фактор, сол шарттық міндеттеменің өзі, шарттық
міндеттемені рәсімдеген құжат.
Шарт- құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына негіз
болған заңдық факт. Сондықтан да шарт азаматтық құқықтар мен
міндеттемелерде туындайтын негіздердің бірі болып табылады. Шарт- мәміле
болып табылады және шартқа екі және көпжақты мәмілелер туралы, мәміленің
формасы және оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп тану туралы және тағы
басқа ережелер қолданады. Шарттың басқа мәмілелерден және басқа заңдық
фактілардан айырмашылығы сол, шарт дегеніміз тараптардың келісімі. Шарт
жасасу үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) үш немесе одан да көп тараптың
(көп жақты мәміле) келісілген ерік білдіруі қажет.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады, себебі
шарттан міндеттемелік құқық қатынастар туындайды, ал міндеттеме үшін
мүдделері қарама –қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде –талап ету құқығы
(несие беруші), екіншісінде – сол құқыққа икемделген міндет (борышкер)
болады. Бірлескен қызмет туралы шарт көпжақты мәмілеге мысал бола алады.
Көпжақты шарттарға шарт туралы жалпы ережені қолдануға болады.
Көпжақты шарттардың ерекшеліктеріне байланысты кейбір нормаларды қолдануға
болмайды, атап айтқанда: жария шарты туралы, үшінші жақтың пайдасына шарт
туралы ережелерді көпжақты шартқа қолдану күрделі, шарт жасасу туралы
нормалаларды қолдануда да қандай да бір ерекшелік болуға тиіс.
Шарттан міндеттемелік, заттық, авторлық немесе өзге де құқықтық
қатынастар туындауы мүмкін- деген ережені Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодекісінің 379 бабының 1 тармағына кіргізу елеулі жаңалық болып
табылады.
Азаматтық құқықтық шартты міндеттемелік құқық қатынастарымен
байланыстырады. Міндеттемелік құқық қатынастарының ауқымына зорға сиятын
құқықтық қатынастар да бар. Мысалы, бірлескен қызмет туралы шарттан ортақ
меншік объектісін бірлесіп иелену және пайдалану жөнінде оның қатысушылары
арасында қатынастар туындайды, ал олар міндеттемелік емес заттық
салыстырмалық құқық қатынастары болып табылады.
Шартта авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),
өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар арасында) және тағы басқа
туындаған жағдайда осылай бағалауға болады. Құқықтық қатынастар кешені
(заттық және міндеттемелік) заңды тұлғаның пайда болуына негіз болатын
құрылтай шартынан туындайды.
Шарттан туындайтын міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпы ережелер
қолданылады, себебі Азаматтық кодекстің шарттар туралы жалпы
ережелерге арналған 22 тарауының баптарында және шарттардың Азаматтық
кодексте көрсетілген кейбір түрлері жайындағы өзгеше көзделмеген. Азаматтық
кодекстің 379 бабының 3- тармағына сәйкес басқа формула енгізілген, шарттан
(бірлескен қызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық шарт және басқа)
туындайтын заттық, авторлық немесе өзге де (міндеттемеліктен басқа)
құқықтық қатынастарға, егер заңнамадан, шарттан немесе құқықтық
қатынастардың мәнінен өзге де туындамаса.
Шарт еркіндігі. Азаматтар мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік
берілген. Азаматтық кодексте, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған
міндеттемеде, шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт
жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді Азаматық кодекстің 380 бабының 1-
тармағы.
Шарт еркіндігі туралы норма азаматар мен заңды тұлғалар өздеріне
берілген азаматтық құықтарды өз қалауы бойынша пайдаланады деген ережесіне
негізделген. Шарт еркіндігі азаматтық кодексте бекімін тапқан кәсіпкерлік
қызмет еркіндігі мен және тұтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен
қызметтер пайдалануға шарт жасасу еркіндігіне құқығымен үйлестікте болады.
Шарт жасасу міндеті Азаматтық кодексте, егер мұнда жария шарт болса,
коммерциялық ұйым үшін көзделген (387 бап). Шарт жасасу міндеті еркімен
қабылдаған міндеттемеден туындайтын жағдайларға алдын ала шар жасасу
жатады. Азаматтық кодекстің 306 баптың 1- тармағына сәйкес кепіл ұстаушыға
оның иеленуіне берілген кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті
шартпен немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің
пайдалануында қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Шарт еркіндігі принципі тараптардың заңдарда көзделген шартты да,
көзделмеген шартты да жасаса алатындығынан көрініс табады. Азматтық
кодекстің 380 бабының 2- тармағы.
Тараптар заңда көзделммеген шараларды да жасаса алады, бұл ереже
туындайтын жалпы ережеде Азаматтық құқықтар мен міндеттер заңнамада
көзделген негіздерден, сондай –ақ азаматтар мен заңды тұлғалардың
әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол әрекеттер азаматтық заңнамада
көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздері мен мәні азаматтық құықтар мен
міндеттерді тудырады- делінген.
Бұл ереже Азаматтық құқықтың жалпы бастауына негізделген, ол
жаратылысынан диспозитивті және бар қатынастарды да, болашақта болуы
мүмкін қатынастарды да реттеуді көздейді. Бұл қазіргі Қазақстан
экономикасының өтпелі кезеңі үшін аса маңызды, себебі күніне бір жаңа
шарттың пайда болатынан көріп отырмыз.
Шарттың мазмұны. Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны
жасасқан кезде тараптар құрастырған ережелер жиынтығы құрайды. Шарт
ережелерін, егер тиісті ереженің мазмұны заңнамамен міндеттелген болмаса,
тараптар өз қалауларымен анықтайды.
Шарт ережелерін анықтаудың жалпы принципі шарт еркіндігінен
туындайды.Тараптар шарттың заңнамада тікелей тыйым салынғаннан басқа кез
келген ережені анықтауға құқылы.
Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса (императивтік
норма),тараптар оны өзгертүге құқылы емес.Олар ол нормаларды шартта
қарастыруы да,қарастырмаы да мүмкін,бірақ оған қарамастан олар оны заңда
көрсетілген қалпында орындауға міндетті.Азаматтық кодекс 383-бап.
Егер шарт ережелерінде дизпозитивтік норма көзделген болса тараптар
оны қолданбауға немесе одан өзгеше ереже белгілеуге құқылы.Мысалы,Азаматтық
кодекстің 285 бабына сәйкес екі немесе бірнеше әрекеттің бірін жасауға
міндетті борышкерге ,егер заңнамадан немесе міндеттеменің шарттарынан
өзгеше туындамаса,таңдау құқығы беріледі.Сондықтан тараптар балама
міндеттемені орындаудың өзге тәртібін қарастыра алады.
Азаматтық заңнамада императивтік нормалар көп емес.Олардың басым
көпшілігі диспозитивтік нормалар.Ол шарт еркіндігіне сүйене отырып
тараптардың оның барлық ережелерін өздері анықтай алатындығымен
байланысты.Тараптар шартта кез келген жағдайды қарастыруға құқылы,егер олар
оны істемесе онда диспозитивтік нормалар қолданылады.
Қандай да бір ережені тараптардың өздері де,дизпозитивтік нормалар да
қарастырмаған жағдайлар кездесуі мүмкін.Ондай,іскерлік айналым дағдысы бар
болып ,оны дәлелдеу мүмкін болса, сол жағдайда дағды басшылыққа алынады.
Шарттың елеулі ережелері. Шарт дегеніміз екі немесе бірнеше адамның
келісімі, немесе бірнеше адамның келісіп ерік білдіруі. Әр шартта көптеген
ережелер болуы мүмкін, олардың ішінен, егер келісілмесе шарт жасалды деп
саналмайтындарын бөліп алу қажет. Бұл – шарттың елеулі ережесі. Азаматтық
кодекстің 393- бабына сәйкес, тараптар арасында шарттың барлық елеулі
ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін формада келісімге қол
жеткен кезде шарт жасалынады деп есептелінеді.
393- бап елеулі ережелердің тізбесін бермейді, тек жалпы тәртіпте
олардың нышандарын атап өтеді.
Ережелердің елеулі болып табылатын үш тобын бөліп алуға болады, олар:
1) Шарт нысаны туралы ережелер. Шарт нысаны анықталмайынша бірде
бір шарт жасалған болып саналмайды;
2) Заңнамада елеулі деп танылған ережелер. Мысалы, брокер-диллер
мен оның клиенті арасында жасалған брокерлік шартта мыналар
болуы тиіс:
А) шарт нысаны: номиналдық ұстаушы ретіндегі клиенттің тапсырмасы
бойынша брокер-диллердің өз қызметін жүзеге асыруы;
Б) тараптардың, оның ішінде брокер-диллердің, клиенттің есепшоты
туралы коммерциялық құпияны сақтау міндеттемесін қоса алғандағы,
құқықтары мен міндеттері;
В) брокер-диллердің қызметін төлеудің мөлшері мен тәртібі;
Г) брокер-диллердің клиент алдында есеп беруінің формасы мен
кезеңділігі;
Д) тараптардың шарт ережелерін бұзғандық үшін жауаптылығы.;
Е) бағалы қағаздар бойынша табыс алудың және оны клиенттің есеп
–шотына аударудың, сондай-ақ ақша қаражатын клиенттің бұйрығы бойынша
төлеудің шарттары мен тәртібі (Қазақстан Республикасының 1997 жылға 5
наурыздағы Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмілелерді
тіркеу туралы заңы)
3) Шарттардың осы түрі үшін қажетті ережелер, мысалы: мүдікті
жалдау шартындағы жалдау ақысының мөлшері;
4) Тараптардың біреуінің арызы бойынша оған қатысты келісім
болуға тиіс ереже. Мысалы, жүк алушы шартта жүкті
теміржолмен емес су көлігімен жеткізу туралы ереже болуын
талап етеді. Ондай елеулі ережелер болмағандықтан немесе
ондағы ержелер бойынша келісімге келмегендіктен шарттың
заңсыз деп танылуы мәмілені заңсыз деп санау салдарына
әкеледі.
Елеулі деп есептелмейтін нормативтік актілерде қаралмаған мәселелер
бойынша әр жақтың келісімі. Елеуліден басқа шарттың дағдылы және кездейсоқ
ережелерін бөліп алуға болады. Олардың ерекшелігі сонда, бұл ережелердің
болған- болмағандығын шарттың заңдық күшіне әсер етпейді. Дағдылы ережелер
заңнамада шарттардың осы түрі үшін дағдылы деп көзделгендіктен қолданылады
және олар шартта бар-жоғына қарамастан қолданылады. Мысалы, баға туралы
ереже дағдылы ережелер, негізінен диспозитивтік нормаларда көзделеді және
ол шартқа ондағы бұл ережелер қандай да бір себептермен шешілмей қалғанда
қолданылады.
Кездейсоқ ережелер. Шарттың бұл түріне тән емес және шартқа
тараптардың өзара келісімі бойынша кіреді, мысалы, сатып алу-сату шартының
нысанын сатып алушыға беру тәртібі туралы ереже, мердігерге жұмыыс істеу
мерзімінен бұрын орындағаны және оның айрықша сапасы үшін қосымша сыйақы
беру туралы жатады.
Бұл ережеледің бар-жоғы шартты жасалған деп тануға еш ықпал етпейді.
Дағдылы ережелерге шарттың үлгі ережелерін жатқызуға болады. Үлгі ережелер
шарттардың тиісті түрі үшін жасалынады және баспасөзде жариялануы тиіс.
Азаматтық кодекстің 388 бабы.
Үлгі ережелерді тараптардың біреуі дайындаған шарттардың үлгілерімен
бөліп қарау керек. Өнім өндіретіндер, жұмыс, қызмет орындайтындар, өз
клиенттеріне шарт жобасын ұсынады. Үлгі ережелерінің мысалы ретінде Мұнай
туралы заңның 26 бабында және Жер қойнауын пайдалану туралы жарлықтың
бірінші бабында көзделген Модельдік контрактыны алуға болады. Үлгі
ережелері қолданылуы үшін олар шартта көрсетілуі тиіс. Егер ондай сілтеме
болмаса, үлгі ережелері іскерлік айналым дағдысы ретінде ғана қолданылады.
Шарт күшінде болған кезде оның ережелерін түсіндіру, яғни шартқа
түсініктеме беру қажеттігі жиі туындайды. Азаматтық кодекстің 392 бабының 1
-тармағына сәйкес, сот шарт ережелерін түсіндірген кезде ондағы сөздер мен
сөйлемдердің сөзбе-сөз мәні қабылданады.
Шарт ережесінің сөзбе-сөз мәні түсініксіз болған жағдайда, ол бүкіл
шарттың басқа ережелермен және мағынасымен салыстыру арқылы анықталады.
Егер осы көрсетілген ережелермен шарт мазмұнын анықтау мүмкін болмаса,
Азаматтық кодекстің 392 бабының 2- тармағына сәйкес, шарт мақсаты ескеріле
отырып, тараптардың шын мәніндегі ортақ еркі анықталуға тиіс. Бұл орайда
шарт жасасу алдындағы келіссөздер мен хат алмасу тараптардың өзара
қатынастарында орныққан тәжірибе, іскерлік қызмет дағдысы, тіптен олардың
мінез-құлықтары да назарға алынады.
Шарт формасы мәмілелер формасы туралы ережеге сәйкес
анықталады.Заңнама бойынша шарттың бүл түрін нотариалдық куәландыру қажет
болмаса да шарттың нотариалдық формасы туралы тараптар өздері қарастыруы
мүмкін.Бұл ретте мәміленің нотариалдық формасы туралы ереже
елеуліге айналады.Егер тараптар белгілі бір формада шарт жасасуға
уағдаласса,заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл форма талап етілмесе
де,шарт оған уағдаласқан форма берілген кезден бастап жасалады деп
есептеледі.Азаматтық кодекстің 394 баптың 1 тармағы.
2.Шарттың формасы және шарттың түрлері.
Шарттарды топтастыру әртүрлі негіздерде жүргізіледі.Міндеттемелер
түралы мәселені қарастырғанда жүргізілген топтастыру да,атап
айтқанда,тауарды беру,жұмыс жасау,қызмет көрсету сияқтылар шарттарға да
қолданылуы мүмкін.
Нақты және консенсуальдық шарттар.Егер,заң актілеріне сәйкес шарт
жасалу үшін мүліктің берілуі қажет болса,шарт тиісті мүлік берілген кезден
бастап жасалынған болып саналады.Азаматтық кодекстің 393 бабының 2-тармағы.
Шарттардың көпшілігі консенсуальдық болып табылады,(латын тілінен
аударғанда consensus-келісім деген мағынаны білдіреді),яғни оларды жасау
үшін ол жайында келісім болса жеткілікті.
Шарттың консенсульдық немесе нақты сипаты,шарттың анықтамасының өзінде
көрсетіледі.Мысалы,сатып алу-сату шартында сатушының міндеті былайша
қалыптасады:сатушы затты беруге міндеттенеді,ал сатып алушы ақша төлеуге
міндеттенеді.
Нақты шарттарда тараптардың міндеттері басқаша
анықталады.Мысалы,сақтау шарты бойынша сақтаушы зат иесінің өзіне тапсырған
затын сақтауға міндетті,тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы өзіне сеніп
тапсырылған жүкті апаратын жерге жеткізуге міндетті.Яғни,шарт бойынша
міндеттеме екінші тарап затты бергеннен кейін ғана туындайды.Бұл жерде
орындау кезі мен шарт жасасу езін шатастырмау керек.Консенсуальдық
шарттарда олар,бірақ тараптар сатып алу сату шарты бойынша зат беру кезін
шарт жасасу кезімен сәйкестендіруге келісе алады.Бірақ бұдан сатып алу
–сату шарты нақты шарт бола алмайды.
Ақылы және ақысыз шарттар.Шарт бойынша тараптар өз міндеттемелерін
орындағаны үшін ақы алуы немесе біріне бірі нәрсе беруі керек болса,бұл
ақылы шарт болып табылады.Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе еш
нәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып
табылады.Азаматтық кодекстің 384 бабы.
Ақылы және ақысыз шарттар арасындағы айырмашылық-шарт бойынша
өзміндеттерін орындағаны үшін біріне бірінің бір нәрсені ұсыну-
ұсынбауында.Бір нәрсені ұсыну материалдық құндылықтар беру,біріне бірі
қандай да бір міндеттерді атқаруы,ақшалай баға беруге болатын кез келген
әрекетті жасау жатады.
Шарттардың көпшілігі ақылы.Азаматтық кодексте бекімін тапқан ақысыз
шарттардың ішінен сыйға тарту шартын,мүлікті ақысыз пайдалану және пайызсыз
заем шартын атауға болады.Кейбір шарттар ақылы да ,ақысыз да болуы мүмкін
(тапсыру,сақтау,заем).Сондықтан да,Азаматтық кодекстің 284 бабында
қандай да бір күдік туса,шарт ақылы деп танылады деген презумпция
бекітілген.Шарт ақысыз деп танылады,егер ол заңнамадан ,шарттың мазмұнынан
немесе мәнінен туындайтын болса.
Азаматтық айналымда ақысыз шарттардың болуы елімізде қалыптасып келе
жатқан қатынастардың мәніне қайшы келмейді.Мысалы:қайырымдылық,мәдени
,білім беру және басқа қоғамдық қорлардыңқызметі және тағы басқа құқықтық
формасына айналуда.
Бір жақты және өзара шарттар тараптардың құқықтары мен міндеттерінің
бөліну сипатына қарай ажыратылады.Бір жақты шартта бір тарапта тек
құқық,екіншісінде тек міндет туындайды.Мысалы заем шарты.Өзара шартта
тараптардың әрқайсысында құқық болады,олар міндеттемелер де көтереді(сатып
алу сату шарты бойынша сатушы берген заты үшін сатып алушының ақша төлеуін
талап етуге құқылы және өзі сол затты сатып алушыға беруге міндетті,ал
сатып алушы заттың өзіне берілуін талап етуге құқылы және сол зат үшін ақша
төлеуге міндетті).
Бір типті және аралас шарттар.Бір типті шарттар сан алуан қыры
бар(жеткізу,тұрмыстық мердігерлік,жалдау,рента,және тағы басқалар) белгілі
бір түрдегі (тауарды беру,жұмыс орындау,қызмет көрсету)міндеттемелерді
тудырады.Аралас шарттарда заңнамада көзделген әр түрлі шарттардың
элементтері болады.
Азаматтық кодекстің 381 бабының қағидалары 380 баптың тараптар
заңнамада көзделген де,көзделмеген де шарттарды жасаса алады деген
қағидасынан орынды туындайды.Сондықтан да олардың мазмұнында заңда
көзделген әртүрлі шарттардың элементтері бар шарт жасаса алуы заңды.
Тараптардың аралас шарт бойынша қатынастарына,егер тараптардың
келісімінен немесе аралас шарттың мәнінен өзгеше туындамаса,аралас шартта
элементтері бар шарттар туралы заңдардың тиісті бөліктері
қолданылады.Азаматтық кодекстің 381 бабы.
Тиісінше оған сатып алу –сату шартының элементтері бар бөлігінде
сатып алу –сату шартының нормалары,ал егер мердігер шет елде болса –сыртқы
экономикалық сатып алу-сату шартының элементтері қолданылады.Мердігерлік
шарттың элементтері бар бөлігінде мердігерлік шарттың нормалары
қолданылады.Тараптар аралас шарттан туындайтын қатынастарды реттеудің
басқа тәртібін келісуі мүмкін,мысалы,шарттың айрықша ережелерін алып,оның
басқа ережелері қолданылмайды.
Негізгі және алдын ала шарттар.Мүлікті беруге,жұмыс орындауға және
қызмет көрсетуге байланысты құқықтар мен міндеттер тікелей негігі шарттан
туындайды.Алдын ала шарт дегеніміз-сол шартта көзделген ережелерді сақтап
тараптардың келешекте негізгі шарт жасасуға міндет алған шарты.
Алдын ала шарттардың мысалы ретінде жүк тасымалын ұйымдастыру туралы
шартты,банктың тараптар келіскен мөлшерде және жағдайларда ақша қаражатын
беруге міндеті көзделген шартты келешекте пәтер алу шартын алуға
болады.Алдын ала шартқа жекешелендіру туралы Жарлықта көзделген сауда
нәтижелері туралы хаттаманы да жатқызуға болады.
Алдын ала шарт пен негізгі шарттың ұқсастығы сонда,олардың екеуінің
формалары бірдей болуға тиіс.Егер белгілі бір формадағы шарттарды жасағанда
заңнамада олардың нотариалдық формасы белгіленсе,онда алдын ала шарт та
нотариалдық формада жасалуы тиіс. (Мысалы:тұрғын үйді сатып алу –сату
шарты).Бірақ,егер заңнамада негізгі шарт формасы анықталмаған болса
(мысалы,әдеттегі сатып алу-сату шарты),алдын ала шарт заңсыз болып қалады
деген қауіппен,жазбаша формада жасалады.Азаматтық кодекстің 390 бабының 2-
тармағы.Негізгі шарттың жасалу мерзімі алдын ала шарт үшін міндетті жағдай
болып табылады,сондықтан Азаматтық кодекстің 390 бабының 4-
тармағында,егер алдын ала шартта мерзім белгіленбеген болса,негігі шартты
жасаудың бір жылдық мерзімі анықталған.Мұндай мерзімнің маңыздылығы
сонд,егер негізгі шарт мерзім өткенше жасалмаған болса,онда бұл мерзім
өткеннен кейін алдын ала шарт күшін жояды.
Еркті және міндетті шарттар.Жасалуы түгелдей тараптардң қалауына
байланысты шарт еркін шарт деп аталады.Міндетті шартты жасау тараптардың
біреуі үшін міндетті болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайындашарттардың басым көпшілігі еркін
жасалады.шарттардың кейбір түрлері міндетті шарттар (мысалы:мемлекеттік
кәсіпорынмен мемлекеттік тапсырыс негізінде жасалатын шарт).
Міндетті шарттар арасында жария шарттардың орны ерекше.Коммерциялық
ұйыммен жасалған және қызметінің сипатына қарай оған өтінішпен келетін
әркімге тауарларды сату,жұмыстарды атқару немесе қызмет көрсету жөнінде
оның міндеттемелерін белгілейтін шарт жария шарт деп аталады.(Бөлшек
сауда,көпшілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау,байланыс қызметін
көрсету,энергиямен қамтамасыз ету,медицина ,мейманхана қызметін көрсету
және тағы басқалар).Азаматтық кодекстің 387 бабы.
Жария шарттың белгілері:
1.Оны коммерцилық ұйым жасайды;
2.Коммерциялық ұйымның тауарлар ату,жұмыс орындау немесе қызмет
көрсету жөніндегі міндеттері белгіленеді.
3.ұйым,өз қызметінің сипатына қарай ,бұл міндеттерді өзіне жүгінген әр
адамға қатысты жүзеге асыруға тиіс;
4.коммерциялық ұйым,заңнамада көзделген жағдайлардан басқа реттерде
,шарт жасасуда бір адамның алдында екінші адамға артықшылық беруге
құқылы емес.
Коммерциялық ұйым тұтынушыға тиісті тауар (жұмыс, қызмет) ұсынудан
өзінде ондай мүмкіндік болмаған (дүкенде тауар жоқ, көлікте бензин жоқ және
тағы басқалар) жағдайларда ғана бас тартуға құқылы. Мысалы, бөлшек сауда
дүкенінде саты алушы, егер сауда залында тауар бітіп қалса, сатушының
витринадаға тауарды алуын немесе қоймадан алып келуін талап ете алады.
Егер дәлелсіз бас тартса, шарт жасасу міндеті болған жағдайда, шарт
жасасудан бас тартқандағыдай салдар болады (Азаматтық Кодекстің 399-бабы).
Тұтынушылар тауар, жұмыс, қызмет көрсетуді ұсынуға мәжбүрлеу туралы
жәнесодан келген зиянды өтеу туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы (мысалы,
сатып алатын тауарын алып кетуге дайындаған көлікке кеткен шығынды өтеу;
немесе сондай тауарды басқа дүкеннен табу үшін шығарған шығынды өтеу, тағы
басқалар).
Қазақстан Республикасының Үкіметі, заң актілерінде белгіленген
жағдайларда, жария құқықтардың кейбір түрлері жайында міндетті ержелер
шығаруға құқылы (типтік шарттар, ережелер және тағы басқалар).
Өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары.
Өзара келісілген шарт жасасқанда оның ережелерін тараптардың екеуі
анықтайды. Қосылу шартын жасасқанда оның ережелерін тараптардың біреуі
дайындайды, екінші тарап ол ережелерді құптайды.
Қосылу шарты өзінің жасалу процедурасы жағынан басқа шарттардан
өзгеше. Егер әдеттегі шарт хат алмасу, шарт ережелерін келісу жолымен
жасалса, қосылу шартынң ережелерін бір тарап дайындайды, ол стандартты
формаларда (бланк, формуляр, тағы басқалар) анықталады. Екінші тарап шартқа
ешқандай өзгерту енгізе алмайды. Егер енгізетін болса шарт қосылу шартынан
жай шартқа айналады.
Қосылу шарты экономиканың әртүрлі салаларында таралды. Оның мысалы
ретінде электр және жылу қуаты, газды және коммуналдық кәсіпорындардың
басқадай қызметін пайдалану туралы шартар көлік ұйымдарымен шарттарды
атауға болады.
Көптеген жария шарттар, бір жағынан қосылу шарттары да болып
табылады. Мысалы, затты пайдалануға беру ательесі ол жайында шарт
жасасқанда жария шарттың бір тарабы болып саналады. Сонымен қатар, шарт
жасасқанда ол ателье клиентке шарт ережелері келтірілген бланк ұсынады.
Клиент оған ешнәрсеқоспастан шартқа қол қоя салады. Егер қосатын болса онда
ол жай шартқа айналады.
Азаматтық Кодекстің 389-бабының 2- тармағы шартқа қосылушы тарапты
қорғауға бағытталған. Бұл тармаққа сәйкес тарап, егер шарт ережесі өзі үшін
ауырлау келсе, шартты бұзуға құқылы. Шарттың ауырлығы сол тараптың ақылға
қонымды мүдделерін ескеру арқылы анықталады.
Мысалы, қосылу шартында қосылған тарап шартты бұзуға немесе сотқа
жүгінуге құқылы емес, немесе шартты дайындаған тарап шарт бойынша
міндеттемелердің қандай да бір бұзылғаны үшін жауаптылықтан босатылады деп
белгіленген.
Бірақ, бұл ереже қолданылмайтын жағдайлар да бар, ол- қосылған жақтың
кәсіпкерлік қызметпен айналысып, соны жүзеге асыру үшін шартқа қосылуы (
Азаматтық Кодекстің 389-бабы). Егер кәсіпкер шарт тараптарының қандай
екендігін білмегн болса және білуге тиіс болмаса ғана ол өзінің шартты бұзу
туралы талабын қанағаттандыра алады. Бірақ оны дәлелдеу өте қиын, тіптен
мүмкін емес.
Өзінің қатысушыларының пайдасына жасалған шарттар мен үшінші жақтың
пайдасына жасалған шарттар. Әдетте шарттан туындайтын міндеттемелердің
орындалуын талап етуге құқылы адамдардың зінің қатысуларының пайдасына
жасалады. Сонымен қатар, шарттың жасалуына қатыспаған, бірақ орындалуын
талап етуге құқығы бар адамдардың- үшінші жақтың падасын көздейтін шарттар
бар.
Тараптар несие берушіге емес, шартта көрсетілген немесе көрсетілмеген
және борышкерден міндеттемені өзінің пайдасына орындаудан талап етуге
құқылы үшінші жаққа борышкер орындап беруге мінбетті деп көрсеткен шарт
үшінші жақтың пайдасына жасалған шарт деп танылады. (Азаматтық Кодекстік
391-бабы).
Үшінші адамның пайдасына жасалған шарт, бұл- азаматтық құқықтың
дәстүрлі институты, үшінші жақ қатынасқан талаптар көрініс табатын
жағдайлардың бірі ( 270 бап).
Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарттардың ең көп таралған түрлері
мыналар:
• Жүкті ( багажды) тасымалдау шарты, оған сәйкес тасымалдаушы өзіне жүк
жөнелтушінің сеніп тыпсырған жүгін белгіленген мекенге жеткізуге және
жүті алуға уәкілетті адамға (алушыға) оны беруге міндеттенеді (
Азаматтық кодекстің 689-бабы);
• Үшінші жақтың пайдасына сақтандыру шарты (815-бап);
• Үшінші жақтың пайдасына банктік салым шарты (764-бап).
Үшінші жақ өз құқығын пайдаланғысы келетін ниетін білдіргенге дейін
тараптар өздері жасасқан шартты бұза да, өзгерте де алмайды. Ал үшінші жақ
ондай ниетін қандай да бір тәсілмен жеткізгеннен кейін борышкер мен несие
беруші оның ырқына тәуелді болып қалады, бұдан былай оның келісімінсіз
шартты бұза немесе өзгерте алмайды. Бірақ олар үшінші жақтың ырқына
байланысты болмайтындығын шартта алдын ала қарастыра алады.
Үшінші жақтың пайдасына жасалған шарттың заңдылығы ол үшінші жақтың
шартта арнайы көрсетілегн- көрсетілмегендігіне байланысты емес.
Үшінші жақтың міндеттеменің өз пайдасына орындалуын талап ету құқығы
мұндай шарттың міндетті белгісі болып табылады. Мысалы, тасымалдау шарты
бойынша жүк алушы тасымалдаушыдан тасымалдау шартының орындалуын талап
етуге құқылы.
Үшінші жақтың пайдасына жасалған шартты үшінші жақ үшін орындау
туралы шарттан ажырату керек, соңғы жағдайда үшінші жақ үшін орындалу
болғанмен, оны борышкердің орындауын ол талап ете алмайды (бұл жағдайлар
сатып алу-сатуда жиі кездеседі, мысалытауар жеткізуде сатып алушы тауарды
өз мекен-жайына емес, үшінші ұйымның мекен-жайына жеткізуді жеткізушіге
тапсырады .
Үшінші жақтың пайдасына жасалған шарттың ерекшелігі сонда – үшінші
жақ шарт бойынша өз құқығын пайдалану ниетн білдірген кезден бастап ол
несие берушіні алмастырады.
Сондықтан да Азаматтық Кодекстің 391- бабының 3- тармағында борышкер
шартта өзінің несие берушіге қарсы қоя алатындай қарсылықтарын үшінші
жақтың талаптарына қарсы қоюға құқылы деген ереже көзделген. Мысалы, жүк
алушы өзіне жеткізілген жүктің сапасына қатысты тасымалдаушыға талап
қойса,онда ол жүк сапасының жүкті тиеп жіберген адамдардың кінәсінен
нашарланғанына сілтеме жасай алады.
Бірақ, үшінші жақ, өзіне шарт бойынша берілген құқықтан бас тартса,
несие беруші қайта алады және, егер бұл заңнамаға және шартқа қайшы
келмесе, сол құқықтарды пайдаланады. Мысалы, Азаматтық Кодекстің 815-
бабының 7- тармағына сәйкес, сақтандырылған адам шарт бойынша өзіне тиесілі
сақтандыру өтемін алу құқығы сақтандырушыға көшеді.
Сонымен қатар шартта, үшінші жақтың өзіне тиесілі талап ету құқығынан
бас тартуының өзге де салдары көзделуі мүмкін. Мысалы, сақтандыру шартында
пайданы иемденуші сақтандыру өтемін алудан бас тартқан жағдайда ол өтемнің
сақтандырушыға төленбейтіндігі көзделуі мүмкін.
Шарт жасасу негізі.
Шарт жасасудың кезеңдері. Шарт жасасу екі кезеңнен тұрады: шарт
жасасуға ұсыныс (оферта) және ол ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы
(акцепт). Ұсыныс жасалған тұлға оферент деп, ал ұсынысты қабылдаған тарап
акцептан деп аталады.
Азаматтық Кодекстің 395- бабына сәйкес офертада біршама нышандар
болуға тиіс. Біріншіден, ол анық және тұлғаның шарт жасасуға аса
ниеттілігін білдіруге, екіншіден, мүмкіндігінше толық, яғни шарттың елеулі
ережелерінің барлығын қамтуға, үшіншіден, белгілі бір тұлғаның атына
бағытталған болуы. Егер ұсыныс жалпылама жасалса ол оферта емес, тек оферта
жасауға шақыру. Сондықтан, мұндай хабарландыру, оны жасаған адамға шарт
жасасу міндетін жүктемейді. Бұл ретте сол хабарландыруға үн қатқан
адамдардың ұсынысы оферта болады. Ал, түскен ұсынысты қабылдау-қабылдама
сатушының өзіне байланысты.
Шарт жасасу қандай да бір тараптың міндеті емес, офертаны олардың кез
келгені жібере алады.
Азаматтық Кодекстің 395-бабы оференттің байланыстылығы ұғымын енгізді.
Бұл шарт әлі болмаса да, белгілі бір міндеттемелердің туындағанын
білдіреді. Ол адресат офертаны алған кезден акцеп немесе акцеп үшін
белгіленген мерзім өткен кезге дейінгі туындайды.
Оферент байланыстылығы ұғымынан офертанфң қайталап алынбайтындығы
ұғымы туындайды. Оферент офертамен байланыста болатын мерзім өткенше ол
офертаны қайтарып ала алмайды және оның ережелерін өзгерте алмайды. Бұл
ережені бұзу екінші тарптың офертаны қайтарып алудан көрген шығынан өтеу
міндетінің туындауына әкеп соғады.
Сонымен қатар, офертаның қайтарып алынбайтындығы туралы ереже
диспозитивтік болып табылады. Егер ондай мүмкіндік офертаның өзінде айтылса
не ұсыныстың мәнінен немесе ол жасалған жағдайдан ондай мүмкіндік туындаса
офертаны қайтарып алуға болады (395-баптың 3-тармағы).
Азаматтық кодекстің 395-бабының 4-тармағында оферта емес, тек офертаға
шақыру болып табылатын жарнама мен жария оферта арасындағы айырмашылық
көрсетілген. Жалпыламай жасалған ұысныс пен барлығына және әркімге арнап
жасалған ұсынысты айыра білу керек.
Жария офертаны өзінің қызметінің сипаты жағынан мүмкіндігінше көп
адамға ұысыныс жасауға міндетті адамдар мен ұйымдар жасайды. Мысалы,
витринаға немесе сатып алушылар өзіне өзі қызмет көрсететін залға бағасы
көрсетілген тауарлар қойып қойған дүкен оферент болып акцептант болып
табылады. Сондықтан, тауар тұрған кезде дүкен өз офертасымен байланысты
болады және тауарды сатудан бас тарта алмайды.
Тауар жаймада жоқ болса, сатушы оны витринадан алып сатуға міндетті.
Ұсыныста жария оферта деп тану үшін мынадай белгілер болуға тиіс: 1)
одан тұлғаның шарттық қатынастарға баруға ерікті екендігі сезілуі тиіс; 2)
ол шарттың барлық елеулі ережелерін қамтуы тиіс; 3) тұлғаның шарттық
қатынастарға еркімен бару бұл ұсынысқа үн қатқандардың барлығына қатысты
болады.
Сонымен, егер дүкен қандай да бір тауардың бар екендігі жайында
жарнама берсе- ол офертаға шақыру; егер дүкен тауарын витринаға қойса- ол
жария оферта.
Оферта жолданған жақтың оны қабылдағаны туралы жауабы акцепт деп
танылады (азаматтық кодекстің 396-бабының 1-тармағы).
Акцептаның өзінің офертамен толық және сөзсіз келісетіндігін білдірген
жауабы ғана акцепт деп саналады. Мысалы, акцептант өзіне жолданған жобаға
сөзсіз және өзгертусіз қол қояды. Шарт ережелерінен бас тарту немесе өз
ережелерін ұсыну, ережелерді өзгерту немесе оларға толықтыру енгізу,
келісімнің анықталмағандығы акцепт болып табылмайды, одан шарт тумайды және
ол не шарт жасасуда бас тарту немесе жаңа оферта ұсынғандық болады.
Бұрынғы заңнамада үндемейтін акцепт арқылы шарт жасасуға жол берілген
еді, яғни, егер белгілі бір мерзім өткенше басқа тарап шарт жасасуда бас
тартатын хабарламаса, шарт жасалды деп саналатын. 396-баптың 2-тармағы кері
жүреді: үндемей қою акцепт емес. Бірақ бұл норма диспозивтік болып
табылады.
Мысалы, банктердің корреспонденттік есепшоттары бойынша есеп-қисап
операцияларын электрондық хабарламалар түрінде жүргізуді белгілейтін
банкаралық келісімдерде егер ондай хабарлама келіп түскеннен кейін белгілі
бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіспейтінін білдірмесе,
ұсыныс қабылданған болып саналады делінген.
Азаматтық кодекстің 396-бабының 3- тармағына сәйкес акцепт ауызша
немесе жазбаша формадағы мәлімдеу немесе үндемей қою түрінде ғана емес,
конклюденттік әрекеттер жасау, яғни тараулар жіберу, қызмет көрсету, тиісті
сомада ақша төлеу және тағы басқа түрде де болады. Бірақ бұл әрекеттердің
офертаны сөзсіз қолдау сезіліп тұруы тиіс және бұл әрекеттер өзінің
акцепті үшін оферта белгілеген мерзімде жасалуы керек.
оферта сияқты (395-баптың 2-тармағы) акцепт те, ол оферентке барып
жеткенше қайтарып алынуы мүмкін, оның акцептантқа еш салдары болмайды.
Мысалы, акцептант оферентен алған шарт жобасына қол қойып, оны почтамен
жібереді, бірақ кейін өзінің акцепттен бас тартатындығын оферентке
телеграммамен немесе факспен хабарлай алады.
Оферент акцептті алғаннан кейін шарт жасалған болып саналады, оны
шартты бұзудың жалпы ереже бойынша ғана тоқтатуға болады (азаматтық
кодекстің 401-404-баптары).
Шарт жасау тәртібі (азаматтық кодекстің 397-бабы). Шарт жасау ұсынысы
сол жерде бар контрагентке тез жауап беруге болатын жағдайларда; ол жерде
жоқ контрагентке жауап алу үшін қалайда уақыт қажет болтын жағдайда
жасалады. Мерзімі көрсетілген ұсыныс ауызша да, жазбаша да жасалуы мүмкін.
Жауап күтетін мерзімін ұсынушының өзі анықтағандықтан (пианино сатып
алыңыз, жауабын 2 апта күтемін), ол сол мерзіммен байланып қалады, және өз
ұсынысынан бас тарта немесе оның мазмұнын өзгерте алмайды. Мерзім өткенге
дейін ұсынысынан бас тартса оферентке екінші тарапқа келген шығынды өтеу
түрінде теріс салдар келеді.
Жазбаша офертада акцепт үшін мерзім көрсетілмесе шарт жасалған болып
саналады, егер акцепті оферта жолдаған адам заңнамада белгіленген мерзім
аяқталғанша, егер ондай мерзім белгілегбеген болса- ол үшін жеткілікті
уақыт ішінде алған болса. Ал оферта акцепт үшін мерзім көрсетілмей ауызша
жасалса, басқа тарап өзінің акцепті жайында тез мәлімдеген жағдайда шарт
жасалған болып саналады (397-баптың 2-тармағы).
Оферта үшін тағайындалған мерзім (немесе ұсынысқа жауап алу үшін
қажетті уақыт) өткен жағдайда офертаның күші жойылады, оферент өз ұсынысы
бойынша міндеттемеден босанады. Сондықтан, ұсыныс алған адам тағайындалған
мерзім өткеннен кейін ұсынысты қабылдауға шешім етсе, ол енді акцептант
емес, жаңа оферент болады. Жаңа құқықтық қатынастар туындайды, оған шарт
жасаудың жоғарыда қарастырылған барлық ережелері таралады.
Азаматтық кодекстік 397- бабының 3-тармағында жауаптың кешігуі
акцептанттың кінәсінен емес, уақытылы жіберілген жауапты дер кезінде
жеткізбеген байланыс бөлімінің кінәсінен болған жағдай баяндалады. Бұл
ретте оференттің де, акцептанттың да кінәсі жоқ, сондықтан заң екі тараптың
да мүдделерін қорғайтын шаралар қарастырған.
Оферент, жауап ала алмағандықтан, басқа адаммен шарт жасасуы мүмкін.
Ол оның құқығы, себебі оферент өз ұсынысымен байланып тұрған жоқ. Ал,
жауапты дер кезінде кезінде жіберген акцептант та, мерзімінің өтіп кеткенін
білмей, шартты орындау үшін өз тарапынан әрекет жасауы мүмкін (көлік
дайындауы, басқа зат іздеуді тоқтатуы және тағы басқа). Сондықтан оферент
жауаптың кешігіп келгендігі туралы оған тез хабар беруге тиіс. Егер оферент
мұны істемесе жауап кешіккен деп саналмайды, яғни шарт жасалған болып
табылады, және шартты орындаудан бас тартса оферент акцептантқа келген
шығынды өтеуге міндетті.
Мысалы, 1 сәуірде М-ге пианино сатамын деп ұсыныс жіберді, жауап
беруіне 30 күн мерзім тағайындады. 10 сәуірде М. Өзінің келісетіндігін
жазып хат жіберді, бірақ ол хат байланыс бөлімінің кінәсінен едәуір кешігіп
келді (10мамырда). Жауап келмеген соң И. 5 мамырда пианиноны Н.-ге сатады,
ал М.-нің хатын алғаннан кейін оған пианиноны сатып жібергендігін
хабарламайды. 15 мамырда М. көлік жалдап пианиноны алуға келеді. Ол
көтерген шығынның бәрін И. өтеуге міндетті.
Шарт жасасу процедурасы екінші тараптың (акцептанттың) ұсынысты
оферент белгілеген ережелер бойынша ғана қабылдауын көздейді. Егер ол
ережеледі акцептант қабылдамайтын болса шарт жасалмаған болып табылады,
барлық процедура қайта басталады. Сондықтан да ережеге қандай да бір
өзгеріс енгізу жаңа ұсыныс жасау болып табылады. Алғашқы оферент
акцептантқа айналады, жаңа ұсынысты қабылдауға да, шарт жасасудан бас
тартуға да оның құқығы бар, немесе ол жаңа ұсыныс жасап қайтадан жаңа
оферентке айнала алады. Ол шарт жасалғанша немесе тараптар өздерінің бос
әурешілігін түсінгенше жалғаса береді.
Шарт жасасатын жер. Егер шартта оны жасасатын жер көрсетілмесе, шарт
азаматтың тұрғылықты жерінде немесе оферта жіберген заңды тұлғаның
орналасқан жерінде жасалған болып танылады (азаматтық кодекстің 398-бабы).
Шарт жасасқан жерді анықтаудың сыртқы экономикалық шарттар жасасқанда
маңызы зор. Мұндай жағдайларда заң, әдетте, егер келісімде басқадай
көрсетілмесе, мәміле формасының ол жасалған жердің құқығына
бағытталғандығын, ал тараптардың құқықтары мен міндеттерінің мәміле
жасалған жердің құқығы бойынша анықталатындығын белгілейді.
Азамат тұрақты немесе көбінесе тұрақты емес елді мекен оның тұрғылықты
жері деп танылады (азаматтық кодекстің 16- бабы).
Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған
жері болып табылады (азаматтық кодекстің 39-бабы).
Азаматтық заңнаманың негізгі принципі шарт бостандығы болғанмен,
азаматтық кодекста және басқа заң актілерінде тікелей көзделсе ғана шартты
міндетті түрде жасасу мүмкіндігі азаматтық кодексте қарастырылған.
Мұндай жағдайлар көп емес. Азаматтық кодексте белгіленгендердің ішінен
жария шартты (387-бап) және алдын ала шартты (390-бап) атауға болады. Өзге
заң актілерінде белгіленген жағдайлар ішінен мемлекеттік кәсіпорындардың
мемлекеттік тапсырысты орындауын алға болады (мемлекеттік кәсіпорын туралы
жарлықтың 13-бабы).
Азаматтық кодекстің 399-бабына сәйкес, міндетті түрде шарт жасасудың
екі нұсқасы бар: шарт жасасу акцептант үшін міндетті болғанда (1-және 2-
тармақтар); шарт жасасу оферент үшін міндетті болғанда (3-тармақ).
Бірінші нұсқада шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап екінші
тараптан оферта алғаннан кейін, сол алған күннен бастап отыз күн ішінде
екінші тарапқа акцеп туралы, не одан бас тарту туралы, немесе офертаның
өзге жағдайлардағы (шарт жобасына пікір қайшылығы хаттамасы) акцепті
жайында (шарт жобасы) хабар жіберуге тиіс.
Оферта жіберген тарап, бұл жағдайда, шарт жасасқанда туындаған пікір
қайшылығын ондай хабар алғаннан кейін отыз күн ішінде немесе акцент
мерзімі өткеннен кейін сот қарауына беруге құқылы.
Екінші нұсқада, егер шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап
жолдаған шарт жобасына отыз күндік мерзім ішінде оған деген қайшы пікірлер
хаттамасы алынса, онда бұл тарап пікір қайшылығы хаттамасын алғаннан бастап
отыз күн ішінде басқа тарапқа шартты оның редакциясында қабылданғаны туралы
не пікір қайшылығы хаттамасын қабылдамағаны жайында хабар береді.
Пікір қайшылығы хаттамасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Азаматтық құқық пәні бойынша
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Шарт: сақтау шарты, мердігерлік шарт
Дайындаған:
Тексерген:
Баға: ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... .
Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
1. Шарт ұғымы және мазмұны.
2. Шарттың формасы және шарттың түрлері
2.1 Сақтау шартының түсінігі, түрлері және элементтері.
2.2 Сақтау шартының нысаны және сақтау шартының
субьектілері( тараптар ).
2.3 Мердігерлік шартының жалпы ұғымы және түсінігі
3. Шарт жасасу негізі және шарты өзгерту және бұзу.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Азаматтық құқық пәні бойынша курстық жұмысымның тақырыбы Шарт
туралы жалпы ереже. Шарт ұғымын саралайтын болсам,шарт бір тараптың екінші
тараппен әртүрлі шарт жасасуы.
Шарт жасау екі немесе одан да көп адамдардың құқықтар мен
міндеттемелерді белгілеу,өзгерту немесе тоқтату туралы келісімі деп те
түсінуге болады.Шарт деген сөздің өзіне тоқалып өтсем,шарт көне құқықтың
құрылымы ретінде жүзеге асырылған.
Шарт–құқықтық қатынастың туындауына,өзгеруіне немесе тоқтатылуына
негіз болатын заңдық факт. Бұл курстық жұмыста шарттың ұғымы,шарттың
мазмұны,шарт еркіндігішарт формасы,шарттың елеулі ережелері,шарттардың
түрлері,шарт жасасатын жер,шартты өзгерту және бұзу,шарттан бас тарту
туралы баяндалған.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады.Себебі
шарттан міндеттемелік құқық қатынастары туындайды,ал міндеттеме үшін
мүдделері қарама қарсы екі тарап болуы керек:біреуінде талап ету құқығы
(несие беруші),екіншісінде-сол құқыққа икемделген міндет (борышкер)болады.
Азаматтық құқықтық шартты міндеттемелік,заттық,авторлық құқық
қатынастарымен байланыстырады. Шарттан авторлық қатынастар (бірлескен
авторлар арасында),өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар
арасында)және тағы басқа туындаған жағдайда осылай бағалауға болады.
Азаматтар мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік
берілген.Азаматтық кодексте,заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған
міндеттемеде,шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда,шарт
жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді. Қазір шарт жасауға мәжбірлеу айрықша
жағдайларда ғана болады.Міндетті түрде шарт жасасу туралы ережелер
Азаматтық кодекстің арнайы баптарында жинақталған.Шарт еркіндігі принципі
тараптардың заңдарда көзделген шартты да,көзделмеген шартты да жасаса
алатындығынан көрініс
4
табады. Азаматтық кодекстің Ерекше бөлімі баптарының басым көпшілігі
заңнамада көзделген шарттарға арналған.Шарттардың жаңа түрлерін Қазақстан
Республикасы Үкіметінің қаулылары және ондай құқық берілген мемлекеттік
органдар белгілей алады. Ондай шарттардың мысалы ретінде толлинг
операцияларын жүргізу туралы шартты алуға болады.
Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны жасасқан кезде тараптар
құрастырған ережелер жиынтығы құрайды.Шарт ережелерін ,егер тиісті ереженің
мазмұны заңнамамен міндеттелген болмаса,тараптар өз қалауларымен
анықтайды.Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса
императивтік норма болып табылады,егер шарт ережелерінде диспозитивтік
норма көзделген болса тараптар оны қолданбауға немесе одан өзгеше ереже
белгілеуге құқылы.Шарттың елеулі ережелері дегеніміз екі немесе бірнеше
адамның келісіп ерік білдіруі.Елеуліден басқа шарттың дағдылы және
кездейсоқ ережелерін бөліп қарастыруға болады.Дағдылы ережелер заңнамада
шарттардың осы түрі үшін дағдылы деп көзделгендіктен қолданылады және олар
шартта бар-жоғына қарамастан қолданылады.Мысалы баға туралы ереже.Кездейсоқ
ережелер шарттың бұл түріне тән емес және шартқа тараптардың өзара келісімі
бойынша кіреді.Мысалы:сатып алу-сату шартының нысаны.
Шарттың түрлері:Нақты және консенсуалдық шарттар,бір жақты және өзара
шарттар,бір типті және аралас шарттар,негізгі және алдын ала шарттар,еркін
және міндетті шарттар,өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары,өзінің
қатысушыларының пайдасына жасалған шарттар мен үшінші жақтың пайдасына
жасалған шарттар негігі түрлері болып табылады.
Шарт жасасу екі кезеңнен тұрады:шарт жасасуға ұсыныс(оферта) және ол
ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы (акцепт).Ұсыныс жасаған тұлға оферент
деп ,ал ұсынысты қабыл алған тарап акцептант деп аталады.
Шартты өзгерту дегеніміз оның мазмұнын құрайтын бір немесе бірнеше
ережелердің өзгеруі.Шартты орындаудан бір жақты бас тартуға егер ол
Азаматтық кодексте ,заң актілерінде немесе шартта тікелей көзделген ғана
жол беріледі.Шартты бұзудың және өзгертудің салдарлары әртүрлі бұзылғанда
тараптардың міндеттемелері тоқтаса,ал шарт өзгергенде олар өзгерген түрде
сақталады.Шарт мерзімін ұзарту үшін бір тарап екінші тарапқа оферта
жіберуге,ал ол тарап сол офертаны акцептеуге тиіс.Шарттың күшінде болу
мерзімін ұзартуды шартты жаңа мерзімге пролонгация жасаудан ажырату
керек,соңғы жағдайда шарттың күшінде болу мерзімі өткеннен кейін шарттың
күшінде болуы өзінде көзделген мерзімге өзінен өзі ұзарады.Егер шарттың
өзінде тікелей көзделсе ғана шартты пролонгация жасауға жол беріледі.
Азаматтық құқықтық қатнастардың реттелуі азаматтық кодексте нақты
белгіленеді. Қазіргі қоғамда азаматтық құқықтың ерекше бөлімінің
қарастыратын мәселелерінің бірі сақтау шарты.
Сақтау шарты дегеніміз – бір тарап (сақтанушы) оған екінші тараптың
(жүк берушінің) берген затын сақтауға және бұл затты сақталған күйінде
қайтаруға міндеттннеді.
Сақтау шарты – зат сақталуға берілген кезден бастап жасалған деп
танылады, ал қозғалмайтың мүлікті күзетуге осы шарт күші
қолданылмайды.Затты сақтауға қабылдау туралы шарт бойынша өзіне затты
сақтауға қабылдау міндеттемесін алған сақтаушының бұл заттың өзіне сақтауға
берілуін талап етуге құқығы жоқ, ал немесе шартта көзделмеген мерзімде
затты сақтауға бермеген жүк бнруші, егер заң актілерінде немесе шартта
өзгеше көзделмесе, сақталмай қалуға байланысты келтірілген залалдар үшін
сақтаушының алдында жауапты болады.
Сақтау шарты бойынша сақтаушыға берілетің сыйақы мөлшері тараптардың
келісімімен белгіленеді. Сыйақының мөлшері таксалары, вставкалар, тарифтер
бойынша айқындалуы мүмкін. Сақтаушы сақтауға алған заттың жоғалғаны, кем
шыққаны немесе бүлінгені үшін жауап беруі. Егер өзінің кінәсінен болмағаның
дәлелдесе, жауаптылықтан босатылады.
Сақтаушының заттардың сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттері:
1) Сақтаушы өзіне берілген заттардың сақталуын қамтамасыз ету үшін шартта
көзделген және басқада қажетті барлық шараларды қолдану.
2) Сақтаушы сақтауға алынған затқа өз заты сияқты қамқорлық жасау.
3) Зат оның табиғи бұзылуын немесе табиғи кемуі ескеріле отырып сақтауға
қабылданған қүйінде қайтарылуы тиіс.
Заттың үшінші тұлғаға берілгендігі туралы сақтаушы дереу жүк берушіге
хабарлауға міндетті. Сақтаушы затты сақтауға берген үшінші тұлғаның іс -
әрекеті үшін жауап береді.
Кейбір жұмыстарды орындау үшін арнайы дағды, дәрежелі мамандық қажет.
Сондықтан мердігер, мердігерлік шартты жалпы жасап, шартты орындауға басқа
тұлғаларды тартуға құқылы. Бұл мердігер болып заңды да және жеке де
тұлғалар қатысатын мердігерлік шарттарында мүмкін. Бұл дипломдық жұмыста
мердігерлік шарт жан-жақты қаралып, талқыға салынды.
Дипломдық жұмысымда келесідей әдебиеттерді қолдандым:Ғ.Төлеғалиев
Азаматтық құқығы,Азаматтық құқық 1том Ю.К
Толстой,А.П.Сергеев.Е.Б.Жүсіпов,Г.Т .Өтегенов Шарт ерекшеліктері.
Темірғалиева Р.А. Шарттар жинағы және тағы басқа әдебиеттер.
1.Шарт ұғымы және мазмұны.
Шарт- көне құқықтың құрылымының бірі. Шарттың ғасырлар бойы
пайдаланылуы құқықтың икемді түрі екндігін көрсетеді, ол арқылы әртүрлі
қоғамдық қатынастарды реттеуге болатындығы дәлелденген. Шарттың негізгі
міндеті заң шеңберінде адамдардың әрекетін реттеу, ал оларды бұзу заң
талаптарын бұзушылықты білдіреді.
Шартты рим құқығы үш түрлі мағынада: құқық қатынастарының туындауы
ретінде, құқықтық қатынастың өзі ретінде, ең соңында тисті құқытық
қатынастың нысаны ретінде қарастырады.
Шарт туралы мұндай көзқарастар нақты іс жүзінде Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінде және басқа да елдердің азаматтық
кодекстерінде қарастырылған.
Азаматтық кодекстің 378 бабына сәйкес, екі немесе одан да көп адамның
азаматтық құқықтары мен міндеттерді белгілеу, өзгерту немесе тоқтату туралы
келісімі шарт деп танылады. Мұндай айқындама шарт –мәмілені көрсетеді.
Шарт- термині азаматтық заңнамада әртүрлі мәнде қабылданады: өзінен
міндеттеме туындайтын заңдық фактор, сол шарттық міндеттеменің өзі, шарттық
міндеттемені рәсімдеген құжат.
Шарт- құқықтық қатынастың туындауына, өзгеруіне немесе тоқтауына негіз
болған заңдық факт. Сондықтан да шарт азаматтық құқықтар мен
міндеттемелерде туындайтын негіздердің бірі болып табылады. Шарт- мәміле
болып табылады және шартқа екі және көпжақты мәмілелер туралы, мәміленің
формасы және оны тіркеу туралы, мәмілені заңсыз деп тану туралы және тағы
басқа ережелер қолданады. Шарттың басқа мәмілелерден және басқа заңдық
фактілардан айырмашылығы сол, шарт дегеніміз тараптардың келісімі. Шарт
жасасу үшін екі тараптың (екі жақты мәміле) үш немесе одан да көп тараптың
(көп жақты мәміле) келісілген ерік білдіруі қажет.
Шарттардың басым көпшілігі екі жақты мәміле болып табылады, себебі
шарттан міндеттемелік құқық қатынастар туындайды, ал міндеттеме үшін
мүдделері қарама –қарсы екі тарап болуы керек: біреуінде –талап ету құқығы
(несие беруші), екіншісінде – сол құқыққа икемделген міндет (борышкер)
болады. Бірлескен қызмет туралы шарт көпжақты мәмілеге мысал бола алады.
Көпжақты шарттарға шарт туралы жалпы ережені қолдануға болады.
Көпжақты шарттардың ерекшеліктеріне байланысты кейбір нормаларды қолдануға
болмайды, атап айтқанда: жария шарты туралы, үшінші жақтың пайдасына шарт
туралы ережелерді көпжақты шартқа қолдану күрделі, шарт жасасу туралы
нормалаларды қолдануда да қандай да бір ерекшелік болуға тиіс.
Шарттан міндеттемелік, заттық, авторлық немесе өзге де құқықтық
қатынастар туындауы мүмкін- деген ережені Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодекісінің 379 бабының 1 тармағына кіргізу елеулі жаңалық болып
табылады.
Азаматтық құқықтық шартты міндеттемелік құқық қатынастарымен
байланыстырады. Міндеттемелік құқық қатынастарының ауқымына зорға сиятын
құқықтық қатынастар да бар. Мысалы, бірлескен қызмет туралы шарттан ортақ
меншік объектісін бірлесіп иелену және пайдалану жөнінде оның қатысушылары
арасында қатынастар туындайды, ал олар міндеттемелік емес заттық
салыстырмалық құқық қатынастары болып табылады.
Шартта авторлық қатынастар (бірлескен авторлар арасында),
өнертапқыштық қатынастар (бірлескен өнертапқыштар арасында) және тағы басқа
туындаған жағдайда осылай бағалауға болады. Құқықтық қатынастар кешені
(заттық және міндеттемелік) заңды тұлғаның пайда болуына негіз болатын
құрылтай шартынан туындайды.
Шарттан туындайтын міндеттемелерге міндеттемелер туралы жалпы ережелер
қолданылады, себебі Азаматтық кодекстің шарттар туралы жалпы
ережелерге арналған 22 тарауының баптарында және шарттардың Азаматтық
кодексте көрсетілген кейбір түрлері жайындағы өзгеше көзделмеген. Азаматтық
кодекстің 379 бабының 3- тармағына сәйкес басқа формула енгізілген, шарттан
(бірлескен қызмет туралы шарт, құрылтай шарты, авторлық шарт және басқа)
туындайтын заттық, авторлық немесе өзге де (міндеттемеліктен басқа)
құқықтық қатынастарға, егер заңнамадан, шарттан немесе құқықтық
қатынастардың мәнінен өзге де туындамаса.
Шарт еркіндігі. Азаматтар мен заңды тұлғаларға шарт жасасуда еркіндік
берілген. Азаматтық кодексте, заң құжаттарында немесе өз еркімен қабылдаған
міндеттемеде, шарт жасасу міндеті көзделген жағдайларды қоспағанда, шарт
жасасуға мәжбүрлеуге жол берілмейді Азаматық кодекстің 380 бабының 1-
тармағы.
Шарт еркіндігі туралы норма азаматар мен заңды тұлғалар өздеріне
берілген азаматтық құықтарды өз қалауы бойынша пайдаланады деген ережесіне
негізделген. Шарт еркіндігі азаматтық кодексте бекімін тапқан кәсіпкерлік
қызмет еркіндігі мен және тұтынушылардың тауарлар иеленуге, жұмыстар мен
қызметтер пайдалануға шарт жасасу еркіндігіне құқығымен үйлестікте болады.
Шарт жасасу міндеті Азаматтық кодексте, егер мұнда жария шарт болса,
коммерциялық ұйым үшін көзделген (387 бап). Шарт жасасу міндеті еркімен
қабылдаған міндеттемеден туындайтын жағдайларға алдын ала шар жасасу
жатады. Азаматтық кодекстің 306 баптың 1- тармағына сәйкес кепіл ұстаушыға
оның иеленуіне берілген кепілге салынған мүлікті сақтандыру міндеті
шартпен немесе заң актілерімен жүктелуі мүмкін. Кепіл берушінің
пайдалануында қалатын кепіл мүлкін сақтандыру кепіл берушіге жүктеледі.
Шарт еркіндігі принципі тараптардың заңдарда көзделген шартты да,
көзделмеген шартты да жасаса алатындығынан көрініс табады. Азматтық
кодекстің 380 бабының 2- тармағы.
Тараптар заңда көзделммеген шараларды да жасаса алады, бұл ереже
туындайтын жалпы ережеде Азаматтық құқықтар мен міндеттер заңнамада
көзделген негіздерден, сондай –ақ азаматтар мен заңды тұлғалардың
әрекеттерінен пайда болады, өйткені ол әрекеттер азаматтық заңнамада
көрсетілмегенімен, олардың жалпы негіздері мен мәні азаматтық құықтар мен
міндеттерді тудырады- делінген.
Бұл ереже Азаматтық құқықтың жалпы бастауына негізделген, ол
жаратылысынан диспозитивті және бар қатынастарды да, болашақта болуы
мүмкін қатынастарды да реттеуді көздейді. Бұл қазіргі Қазақстан
экономикасының өтпелі кезеңі үшін аса маңызды, себебі күніне бір жаңа
шарттың пайда болатынан көріп отырмыз.
Шарттың мазмұны. Заңдық факт деп саналатын шарттың мазмұнын оны
жасасқан кезде тараптар құрастырған ережелер жиынтығы құрайды. Шарт
ережелерін, егер тиісті ереженің мазмұны заңнамамен міндеттелген болмаса,
тараптар өз қалауларымен анықтайды.
Шарт ережелерін анықтаудың жалпы принципі шарт еркіндігінен
туындайды.Тараптар шарттың заңнамада тікелей тыйым салынғаннан басқа кез
келген ережені анықтауға құқылы.
Тиісті ереженің мазмұны заңда тікелей міндеттелген болса (императивтік
норма),тараптар оны өзгертүге құқылы емес.Олар ол нормаларды шартта
қарастыруы да,қарастырмаы да мүмкін,бірақ оған қарамастан олар оны заңда
көрсетілген қалпында орындауға міндетті.Азаматтық кодекс 383-бап.
Егер шарт ережелерінде дизпозитивтік норма көзделген болса тараптар
оны қолданбауға немесе одан өзгеше ереже белгілеуге құқылы.Мысалы,Азаматтық
кодекстің 285 бабына сәйкес екі немесе бірнеше әрекеттің бірін жасауға
міндетті борышкерге ,егер заңнамадан немесе міндеттеменің шарттарынан
өзгеше туындамаса,таңдау құқығы беріледі.Сондықтан тараптар балама
міндеттемені орындаудың өзге тәртібін қарастыра алады.
Азаматтық заңнамада императивтік нормалар көп емес.Олардың басым
көпшілігі диспозитивтік нормалар.Ол шарт еркіндігіне сүйене отырып
тараптардың оның барлық ережелерін өздері анықтай алатындығымен
байланысты.Тараптар шартта кез келген жағдайды қарастыруға құқылы,егер олар
оны істемесе онда диспозитивтік нормалар қолданылады.
Қандай да бір ережені тараптардың өздері де,дизпозитивтік нормалар да
қарастырмаған жағдайлар кездесуі мүмкін.Ондай,іскерлік айналым дағдысы бар
болып ,оны дәлелдеу мүмкін болса, сол жағдайда дағды басшылыққа алынады.
Шарттың елеулі ережелері. Шарт дегеніміз екі немесе бірнеше адамның
келісімі, немесе бірнеше адамның келісіп ерік білдіруі. Әр шартта көптеген
ережелер болуы мүмкін, олардың ішінен, егер келісілмесе шарт жасалды деп
саналмайтындарын бөліп алу қажет. Бұл – шарттың елеулі ережесі. Азаматтық
кодекстің 393- бабына сәйкес, тараптар арасында шарттың барлық елеулі
ережелері бойынша тиісті жағдайларда талап етілетін формада келісімге қол
жеткен кезде шарт жасалынады деп есептелінеді.
393- бап елеулі ережелердің тізбесін бермейді, тек жалпы тәртіпте
олардың нышандарын атап өтеді.
Ережелердің елеулі болып табылатын үш тобын бөліп алуға болады, олар:
1) Шарт нысаны туралы ережелер. Шарт нысаны анықталмайынша бірде
бір шарт жасалған болып саналмайды;
2) Заңнамада елеулі деп танылған ережелер. Мысалы, брокер-диллер
мен оның клиенті арасында жасалған брокерлік шартта мыналар
болуы тиіс:
А) шарт нысаны: номиналдық ұстаушы ретіндегі клиенттің тапсырмасы
бойынша брокер-диллердің өз қызметін жүзеге асыруы;
Б) тараптардың, оның ішінде брокер-диллердің, клиенттің есепшоты
туралы коммерциялық құпияны сақтау міндеттемесін қоса алғандағы,
құқықтары мен міндеттері;
В) брокер-диллердің қызметін төлеудің мөлшері мен тәртібі;
Г) брокер-диллердің клиент алдында есеп беруінің формасы мен
кезеңділігі;
Д) тараптардың шарт ережелерін бұзғандық үшін жауаптылығы.;
Е) бағалы қағаздар бойынша табыс алудың және оны клиенттің есеп
–шотына аударудың, сондай-ақ ақша қаражатын клиенттің бұйрығы бойынша
төлеудің шарттары мен тәртібі (Қазақстан Республикасының 1997 жылға 5
наурыздағы Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар мен мәмілелерді
тіркеу туралы заңы)
3) Шарттардың осы түрі үшін қажетті ережелер, мысалы: мүдікті
жалдау шартындағы жалдау ақысының мөлшері;
4) Тараптардың біреуінің арызы бойынша оған қатысты келісім
болуға тиіс ереже. Мысалы, жүк алушы шартта жүкті
теміржолмен емес су көлігімен жеткізу туралы ереже болуын
талап етеді. Ондай елеулі ережелер болмағандықтан немесе
ондағы ержелер бойынша келісімге келмегендіктен шарттың
заңсыз деп танылуы мәмілені заңсыз деп санау салдарына
әкеледі.
Елеулі деп есептелмейтін нормативтік актілерде қаралмаған мәселелер
бойынша әр жақтың келісімі. Елеуліден басқа шарттың дағдылы және кездейсоқ
ережелерін бөліп алуға болады. Олардың ерекшелігі сонда, бұл ережелердің
болған- болмағандығын шарттың заңдық күшіне әсер етпейді. Дағдылы ережелер
заңнамада шарттардың осы түрі үшін дағдылы деп көзделгендіктен қолданылады
және олар шартта бар-жоғына қарамастан қолданылады. Мысалы, баға туралы
ереже дағдылы ережелер, негізінен диспозитивтік нормаларда көзделеді және
ол шартқа ондағы бұл ережелер қандай да бір себептермен шешілмей қалғанда
қолданылады.
Кездейсоқ ережелер. Шарттың бұл түріне тән емес және шартқа
тараптардың өзара келісімі бойынша кіреді, мысалы, сатып алу-сату шартының
нысанын сатып алушыға беру тәртібі туралы ереже, мердігерге жұмыыс істеу
мерзімінен бұрын орындағаны және оның айрықша сапасы үшін қосымша сыйақы
беру туралы жатады.
Бұл ережеледің бар-жоғы шартты жасалған деп тануға еш ықпал етпейді.
Дағдылы ережелерге шарттың үлгі ережелерін жатқызуға болады. Үлгі ережелер
шарттардың тиісті түрі үшін жасалынады және баспасөзде жариялануы тиіс.
Азаматтық кодекстің 388 бабы.
Үлгі ережелерді тараптардың біреуі дайындаған шарттардың үлгілерімен
бөліп қарау керек. Өнім өндіретіндер, жұмыс, қызмет орындайтындар, өз
клиенттеріне шарт жобасын ұсынады. Үлгі ережелерінің мысалы ретінде Мұнай
туралы заңның 26 бабында және Жер қойнауын пайдалану туралы жарлықтың
бірінші бабында көзделген Модельдік контрактыны алуға болады. Үлгі
ережелері қолданылуы үшін олар шартта көрсетілуі тиіс. Егер ондай сілтеме
болмаса, үлгі ережелері іскерлік айналым дағдысы ретінде ғана қолданылады.
Шарт күшінде болған кезде оның ережелерін түсіндіру, яғни шартқа
түсініктеме беру қажеттігі жиі туындайды. Азаматтық кодекстің 392 бабының 1
-тармағына сәйкес, сот шарт ережелерін түсіндірген кезде ондағы сөздер мен
сөйлемдердің сөзбе-сөз мәні қабылданады.
Шарт ережесінің сөзбе-сөз мәні түсініксіз болған жағдайда, ол бүкіл
шарттың басқа ережелермен және мағынасымен салыстыру арқылы анықталады.
Егер осы көрсетілген ережелермен шарт мазмұнын анықтау мүмкін болмаса,
Азаматтық кодекстің 392 бабының 2- тармағына сәйкес, шарт мақсаты ескеріле
отырып, тараптардың шын мәніндегі ортақ еркі анықталуға тиіс. Бұл орайда
шарт жасасу алдындағы келіссөздер мен хат алмасу тараптардың өзара
қатынастарында орныққан тәжірибе, іскерлік қызмет дағдысы, тіптен олардың
мінез-құлықтары да назарға алынады.
Шарт формасы мәмілелер формасы туралы ережеге сәйкес
анықталады.Заңнама бойынша шарттың бүл түрін нотариалдық куәландыру қажет
болмаса да шарттың нотариалдық формасы туралы тараптар өздері қарастыруы
мүмкін.Бұл ретте мәміленің нотариалдық формасы туралы ереже
елеуліге айналады.Егер тараптар белгілі бір формада шарт жасасуға
уағдаласса,заң бойынша шарттардың осы түрі үшін бұл форма талап етілмесе
де,шарт оған уағдаласқан форма берілген кезден бастап жасалады деп
есептеледі.Азаматтық кодекстің 394 баптың 1 тармағы.
2.Шарттың формасы және шарттың түрлері.
Шарттарды топтастыру әртүрлі негіздерде жүргізіледі.Міндеттемелер
түралы мәселені қарастырғанда жүргізілген топтастыру да,атап
айтқанда,тауарды беру,жұмыс жасау,қызмет көрсету сияқтылар шарттарға да
қолданылуы мүмкін.
Нақты және консенсуальдық шарттар.Егер,заң актілеріне сәйкес шарт
жасалу үшін мүліктің берілуі қажет болса,шарт тиісті мүлік берілген кезден
бастап жасалынған болып саналады.Азаматтық кодекстің 393 бабының 2-тармағы.
Шарттардың көпшілігі консенсуальдық болып табылады,(латын тілінен
аударғанда consensus-келісім деген мағынаны білдіреді),яғни оларды жасау
үшін ол жайында келісім болса жеткілікті.
Шарттың консенсульдық немесе нақты сипаты,шарттың анықтамасының өзінде
көрсетіледі.Мысалы,сатып алу-сату шартында сатушының міндеті былайша
қалыптасады:сатушы затты беруге міндеттенеді,ал сатып алушы ақша төлеуге
міндеттенеді.
Нақты шарттарда тараптардың міндеттері басқаша
анықталады.Мысалы,сақтау шарты бойынша сақтаушы зат иесінің өзіне тапсырған
затын сақтауға міндетті,тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы өзіне сеніп
тапсырылған жүкті апаратын жерге жеткізуге міндетті.Яғни,шарт бойынша
міндеттеме екінші тарап затты бергеннен кейін ғана туындайды.Бұл жерде
орындау кезі мен шарт жасасу езін шатастырмау керек.Консенсуальдық
шарттарда олар,бірақ тараптар сатып алу сату шарты бойынша зат беру кезін
шарт жасасу кезімен сәйкестендіруге келісе алады.Бірақ бұдан сатып алу
–сату шарты нақты шарт бола алмайды.
Ақылы және ақысыз шарттар.Шарт бойынша тараптар өз міндеттемелерін
орындағаны үшін ақы алуы немесе біріне бірі нәрсе беруі керек болса,бұл
ақылы шарт болып табылады.Бір тарап екінші тарапқа одан ақы алмай немесе еш
нәрсе бермей бір нәрсені ұсынуды міндетіне алған шарт ақысыз шарт болып
табылады.Азаматтық кодекстің 384 бабы.
Ақылы және ақысыз шарттар арасындағы айырмашылық-шарт бойынша
өзміндеттерін орындағаны үшін біріне бірінің бір нәрсені ұсыну-
ұсынбауында.Бір нәрсені ұсыну материалдық құндылықтар беру,біріне бірі
қандай да бір міндеттерді атқаруы,ақшалай баға беруге болатын кез келген
әрекетті жасау жатады.
Шарттардың көпшілігі ақылы.Азаматтық кодексте бекімін тапқан ақысыз
шарттардың ішінен сыйға тарту шартын,мүлікті ақысыз пайдалану және пайызсыз
заем шартын атауға болады.Кейбір шарттар ақылы да ,ақысыз да болуы мүмкін
(тапсыру,сақтау,заем).Сондықтан да,Азаматтық кодекстің 284 бабында
қандай да бір күдік туса,шарт ақылы деп танылады деген презумпция
бекітілген.Шарт ақысыз деп танылады,егер ол заңнамадан ,шарттың мазмұнынан
немесе мәнінен туындайтын болса.
Азаматтық айналымда ақысыз шарттардың болуы елімізде қалыптасып келе
жатқан қатынастардың мәніне қайшы келмейді.Мысалы:қайырымдылық,мәдени
,білім беру және басқа қоғамдық қорлардыңқызметі және тағы басқа құқықтық
формасына айналуда.
Бір жақты және өзара шарттар тараптардың құқықтары мен міндеттерінің
бөліну сипатына қарай ажыратылады.Бір жақты шартта бір тарапта тек
құқық,екіншісінде тек міндет туындайды.Мысалы заем шарты.Өзара шартта
тараптардың әрқайсысында құқық болады,олар міндеттемелер де көтереді(сатып
алу сату шарты бойынша сатушы берген заты үшін сатып алушының ақша төлеуін
талап етуге құқылы және өзі сол затты сатып алушыға беруге міндетті,ал
сатып алушы заттың өзіне берілуін талап етуге құқылы және сол зат үшін ақша
төлеуге міндетті).
Бір типті және аралас шарттар.Бір типті шарттар сан алуан қыры
бар(жеткізу,тұрмыстық мердігерлік,жалдау,рента,және тағы басқалар) белгілі
бір түрдегі (тауарды беру,жұмыс орындау,қызмет көрсету)міндеттемелерді
тудырады.Аралас шарттарда заңнамада көзделген әр түрлі шарттардың
элементтері болады.
Азаматтық кодекстің 381 бабының қағидалары 380 баптың тараптар
заңнамада көзделген де,көзделмеген де шарттарды жасаса алады деген
қағидасынан орынды туындайды.Сондықтан да олардың мазмұнында заңда
көзделген әртүрлі шарттардың элементтері бар шарт жасаса алуы заңды.
Тараптардың аралас шарт бойынша қатынастарына,егер тараптардың
келісімінен немесе аралас шарттың мәнінен өзгеше туындамаса,аралас шартта
элементтері бар шарттар туралы заңдардың тиісті бөліктері
қолданылады.Азаматтық кодекстің 381 бабы.
Тиісінше оған сатып алу –сату шартының элементтері бар бөлігінде
сатып алу –сату шартының нормалары,ал егер мердігер шет елде болса –сыртқы
экономикалық сатып алу-сату шартының элементтері қолданылады.Мердігерлік
шарттың элементтері бар бөлігінде мердігерлік шарттың нормалары
қолданылады.Тараптар аралас шарттан туындайтын қатынастарды реттеудің
басқа тәртібін келісуі мүмкін,мысалы,шарттың айрықша ережелерін алып,оның
басқа ережелері қолданылмайды.
Негізгі және алдын ала шарттар.Мүлікті беруге,жұмыс орындауға және
қызмет көрсетуге байланысты құқықтар мен міндеттер тікелей негігі шарттан
туындайды.Алдын ала шарт дегеніміз-сол шартта көзделген ережелерді сақтап
тараптардың келешекте негізгі шарт жасасуға міндет алған шарты.
Алдын ала шарттардың мысалы ретінде жүк тасымалын ұйымдастыру туралы
шартты,банктың тараптар келіскен мөлшерде және жағдайларда ақша қаражатын
беруге міндеті көзделген шартты келешекте пәтер алу шартын алуға
болады.Алдын ала шартқа жекешелендіру туралы Жарлықта көзделген сауда
нәтижелері туралы хаттаманы да жатқызуға болады.
Алдын ала шарт пен негізгі шарттың ұқсастығы сонда,олардың екеуінің
формалары бірдей болуға тиіс.Егер белгілі бір формадағы шарттарды жасағанда
заңнамада олардың нотариалдық формасы белгіленсе,онда алдын ала шарт та
нотариалдық формада жасалуы тиіс. (Мысалы:тұрғын үйді сатып алу –сату
шарты).Бірақ,егер заңнамада негізгі шарт формасы анықталмаған болса
(мысалы,әдеттегі сатып алу-сату шарты),алдын ала шарт заңсыз болып қалады
деген қауіппен,жазбаша формада жасалады.Азаматтық кодекстің 390 бабының 2-
тармағы.Негізгі шарттың жасалу мерзімі алдын ала шарт үшін міндетті жағдай
болып табылады,сондықтан Азаматтық кодекстің 390 бабының 4-
тармағында,егер алдын ала шартта мерзім белгіленбеген болса,негігі шартты
жасаудың бір жылдық мерзімі анықталған.Мұндай мерзімнің маңыздылығы
сонд,егер негізгі шарт мерзім өткенше жасалмаған болса,онда бұл мерзім
өткеннен кейін алдын ала шарт күшін жояды.
Еркті және міндетті шарттар.Жасалуы түгелдей тараптардң қалауына
байланысты шарт еркін шарт деп аталады.Міндетті шартты жасау тараптардың
біреуі үшін міндетті болып табылады.
Нарықтық экономика жағдайындашарттардың басым көпшілігі еркін
жасалады.шарттардың кейбір түрлері міндетті шарттар (мысалы:мемлекеттік
кәсіпорынмен мемлекеттік тапсырыс негізінде жасалатын шарт).
Міндетті шарттар арасында жария шарттардың орны ерекше.Коммерциялық
ұйыммен жасалған және қызметінің сипатына қарай оған өтінішпен келетін
әркімге тауарларды сату,жұмыстарды атқару немесе қызмет көрсету жөнінде
оның міндеттемелерін белгілейтін шарт жария шарт деп аталады.(Бөлшек
сауда,көпшілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау,байланыс қызметін
көрсету,энергиямен қамтамасыз ету,медицина ,мейманхана қызметін көрсету
және тағы басқалар).Азаматтық кодекстің 387 бабы.
Жария шарттың белгілері:
1.Оны коммерцилық ұйым жасайды;
2.Коммерциялық ұйымның тауарлар ату,жұмыс орындау немесе қызмет
көрсету жөніндегі міндеттері белгіленеді.
3.ұйым,өз қызметінің сипатына қарай ,бұл міндеттерді өзіне жүгінген әр
адамға қатысты жүзеге асыруға тиіс;
4.коммерциялық ұйым,заңнамада көзделген жағдайлардан басқа реттерде
,шарт жасасуда бір адамның алдында екінші адамға артықшылық беруге
құқылы емес.
Коммерциялық ұйым тұтынушыға тиісті тауар (жұмыс, қызмет) ұсынудан
өзінде ондай мүмкіндік болмаған (дүкенде тауар жоқ, көлікте бензин жоқ және
тағы басқалар) жағдайларда ғана бас тартуға құқылы. Мысалы, бөлшек сауда
дүкенінде саты алушы, егер сауда залында тауар бітіп қалса, сатушының
витринадаға тауарды алуын немесе қоймадан алып келуін талап ете алады.
Егер дәлелсіз бас тартса, шарт жасасу міндеті болған жағдайда, шарт
жасасудан бас тартқандағыдай салдар болады (Азаматтық Кодекстің 399-бабы).
Тұтынушылар тауар, жұмыс, қызмет көрсетуді ұсынуға мәжбүрлеу туралы
жәнесодан келген зиянды өтеу туралы талаппен сотқа жүгінуге құқылы (мысалы,
сатып алатын тауарын алып кетуге дайындаған көлікке кеткен шығынды өтеу;
немесе сондай тауарды басқа дүкеннен табу үшін шығарған шығынды өтеу, тағы
басқалар).
Қазақстан Республикасының Үкіметі, заң актілерінде белгіленген
жағдайларда, жария құқықтардың кейбір түрлері жайында міндетті ержелер
шығаруға құқылы (типтік шарттар, ережелер және тағы басқалар).
Өзара келісілген шарттар және қосылу шарттары.
Өзара келісілген шарт жасасқанда оның ережелерін тараптардың екеуі
анықтайды. Қосылу шартын жасасқанда оның ережелерін тараптардың біреуі
дайындайды, екінші тарап ол ережелерді құптайды.
Қосылу шарты өзінің жасалу процедурасы жағынан басқа шарттардан
өзгеше. Егер әдеттегі шарт хат алмасу, шарт ережелерін келісу жолымен
жасалса, қосылу шартынң ережелерін бір тарап дайындайды, ол стандартты
формаларда (бланк, формуляр, тағы басқалар) анықталады. Екінші тарап шартқа
ешқандай өзгерту енгізе алмайды. Егер енгізетін болса шарт қосылу шартынан
жай шартқа айналады.
Қосылу шарты экономиканың әртүрлі салаларында таралды. Оның мысалы
ретінде электр және жылу қуаты, газды және коммуналдық кәсіпорындардың
басқадай қызметін пайдалану туралы шартар көлік ұйымдарымен шарттарды
атауға болады.
Көптеген жария шарттар, бір жағынан қосылу шарттары да болып
табылады. Мысалы, затты пайдалануға беру ательесі ол жайында шарт
жасасқанда жария шарттың бір тарабы болып саналады. Сонымен қатар, шарт
жасасқанда ол ателье клиентке шарт ережелері келтірілген бланк ұсынады.
Клиент оған ешнәрсеқоспастан шартқа қол қоя салады. Егер қосатын болса онда
ол жай шартқа айналады.
Азаматтық Кодекстің 389-бабының 2- тармағы шартқа қосылушы тарапты
қорғауға бағытталған. Бұл тармаққа сәйкес тарап, егер шарт ережесі өзі үшін
ауырлау келсе, шартты бұзуға құқылы. Шарттың ауырлығы сол тараптың ақылға
қонымды мүдделерін ескеру арқылы анықталады.
Мысалы, қосылу шартында қосылған тарап шартты бұзуға немесе сотқа
жүгінуге құқылы емес, немесе шартты дайындаған тарап шарт бойынша
міндеттемелердің қандай да бір бұзылғаны үшін жауаптылықтан босатылады деп
белгіленген.
Бірақ, бұл ереже қолданылмайтын жағдайлар да бар, ол- қосылған жақтың
кәсіпкерлік қызметпен айналысып, соны жүзеге асыру үшін шартқа қосылуы (
Азаматтық Кодекстің 389-бабы). Егер кәсіпкер шарт тараптарының қандай
екендігін білмегн болса және білуге тиіс болмаса ғана ол өзінің шартты бұзу
туралы талабын қанағаттандыра алады. Бірақ оны дәлелдеу өте қиын, тіптен
мүмкін емес.
Өзінің қатысушыларының пайдасына жасалған шарттар мен үшінші жақтың
пайдасына жасалған шарттар. Әдетте шарттан туындайтын міндеттемелердің
орындалуын талап етуге құқылы адамдардың зінің қатысуларының пайдасына
жасалады. Сонымен қатар, шарттың жасалуына қатыспаған, бірақ орындалуын
талап етуге құқығы бар адамдардың- үшінші жақтың падасын көздейтін шарттар
бар.
Тараптар несие берушіге емес, шартта көрсетілген немесе көрсетілмеген
және борышкерден міндеттемені өзінің пайдасына орындаудан талап етуге
құқылы үшінші жаққа борышкер орындап беруге мінбетті деп көрсеткен шарт
үшінші жақтың пайдасына жасалған шарт деп танылады. (Азаматтық Кодекстік
391-бабы).
Үшінші адамның пайдасына жасалған шарт, бұл- азаматтық құқықтың
дәстүрлі институты, үшінші жақ қатынасқан талаптар көрініс табатын
жағдайлардың бірі ( 270 бап).
Үшінші жақтың пайдасына жасалатын шарттардың ең көп таралған түрлері
мыналар:
• Жүкті ( багажды) тасымалдау шарты, оған сәйкес тасымалдаушы өзіне жүк
жөнелтушінің сеніп тыпсырған жүгін белгіленген мекенге жеткізуге және
жүті алуға уәкілетті адамға (алушыға) оны беруге міндеттенеді (
Азаматтық кодекстің 689-бабы);
• Үшінші жақтың пайдасына сақтандыру шарты (815-бап);
• Үшінші жақтың пайдасына банктік салым шарты (764-бап).
Үшінші жақ өз құқығын пайдаланғысы келетін ниетін білдіргенге дейін
тараптар өздері жасасқан шартты бұза да, өзгерте де алмайды. Ал үшінші жақ
ондай ниетін қандай да бір тәсілмен жеткізгеннен кейін борышкер мен несие
беруші оның ырқына тәуелді болып қалады, бұдан былай оның келісімінсіз
шартты бұза немесе өзгерте алмайды. Бірақ олар үшінші жақтың ырқына
байланысты болмайтындығын шартта алдын ала қарастыра алады.
Үшінші жақтың пайдасына жасалған шарттың заңдылығы ол үшінші жақтың
шартта арнайы көрсетілегн- көрсетілмегендігіне байланысты емес.
Үшінші жақтың міндеттеменің өз пайдасына орындалуын талап ету құқығы
мұндай шарттың міндетті белгісі болып табылады. Мысалы, тасымалдау шарты
бойынша жүк алушы тасымалдаушыдан тасымалдау шартының орындалуын талап
етуге құқылы.
Үшінші жақтың пайдасына жасалған шартты үшінші жақ үшін орындау
туралы шарттан ажырату керек, соңғы жағдайда үшінші жақ үшін орындалу
болғанмен, оны борышкердің орындауын ол талап ете алмайды (бұл жағдайлар
сатып алу-сатуда жиі кездеседі, мысалытауар жеткізуде сатып алушы тауарды
өз мекен-жайына емес, үшінші ұйымның мекен-жайына жеткізуді жеткізушіге
тапсырады .
Үшінші жақтың пайдасына жасалған шарттың ерекшелігі сонда – үшінші
жақ шарт бойынша өз құқығын пайдалану ниетн білдірген кезден бастап ол
несие берушіні алмастырады.
Сондықтан да Азаматтық Кодекстің 391- бабының 3- тармағында борышкер
шартта өзінің несие берушіге қарсы қоя алатындай қарсылықтарын үшінші
жақтың талаптарына қарсы қоюға құқылы деген ереже көзделген. Мысалы, жүк
алушы өзіне жеткізілген жүктің сапасына қатысты тасымалдаушыға талап
қойса,онда ол жүк сапасының жүкті тиеп жіберген адамдардың кінәсінен
нашарланғанына сілтеме жасай алады.
Бірақ, үшінші жақ, өзіне шарт бойынша берілген құқықтан бас тартса,
несие беруші қайта алады және, егер бұл заңнамаға және шартқа қайшы
келмесе, сол құқықтарды пайдаланады. Мысалы, Азаматтық Кодекстің 815-
бабының 7- тармағына сәйкес, сақтандырылған адам шарт бойынша өзіне тиесілі
сақтандыру өтемін алу құқығы сақтандырушыға көшеді.
Сонымен қатар шартта, үшінші жақтың өзіне тиесілі талап ету құқығынан
бас тартуының өзге де салдары көзделуі мүмкін. Мысалы, сақтандыру шартында
пайданы иемденуші сақтандыру өтемін алудан бас тартқан жағдайда ол өтемнің
сақтандырушыға төленбейтіндігі көзделуі мүмкін.
Шарт жасасу негізі.
Шарт жасасудың кезеңдері. Шарт жасасу екі кезеңнен тұрады: шарт
жасасуға ұсыныс (оферта) және ол ұсынысты басқа тараптың қабыл алуы
(акцепт). Ұсыныс жасалған тұлға оферент деп, ал ұсынысты қабылдаған тарап
акцептан деп аталады.
Азаматтық Кодекстің 395- бабына сәйкес офертада біршама нышандар
болуға тиіс. Біріншіден, ол анық және тұлғаның шарт жасасуға аса
ниеттілігін білдіруге, екіншіден, мүмкіндігінше толық, яғни шарттың елеулі
ережелерінің барлығын қамтуға, үшіншіден, белгілі бір тұлғаның атына
бағытталған болуы. Егер ұсыныс жалпылама жасалса ол оферта емес, тек оферта
жасауға шақыру. Сондықтан, мұндай хабарландыру, оны жасаған адамға шарт
жасасу міндетін жүктемейді. Бұл ретте сол хабарландыруға үн қатқан
адамдардың ұсынысы оферта болады. Ал, түскен ұсынысты қабылдау-қабылдама
сатушының өзіне байланысты.
Шарт жасасу қандай да бір тараптың міндеті емес, офертаны олардың кез
келгені жібере алады.
Азаматтық Кодекстің 395-бабы оференттің байланыстылығы ұғымын енгізді.
Бұл шарт әлі болмаса да, белгілі бір міндеттемелердің туындағанын
білдіреді. Ол адресат офертаны алған кезден акцеп немесе акцеп үшін
белгіленген мерзім өткен кезге дейінгі туындайды.
Оферент байланыстылығы ұғымынан офертанфң қайталап алынбайтындығы
ұғымы туындайды. Оферент офертамен байланыста болатын мерзім өткенше ол
офертаны қайтарып ала алмайды және оның ережелерін өзгерте алмайды. Бұл
ережені бұзу екінші тарптың офертаны қайтарып алудан көрген шығынан өтеу
міндетінің туындауына әкеп соғады.
Сонымен қатар, офертаның қайтарып алынбайтындығы туралы ереже
диспозитивтік болып табылады. Егер ондай мүмкіндік офертаның өзінде айтылса
не ұсыныстың мәнінен немесе ол жасалған жағдайдан ондай мүмкіндік туындаса
офертаны қайтарып алуға болады (395-баптың 3-тармағы).
Азаматтық кодекстің 395-бабының 4-тармағында оферта емес, тек офертаға
шақыру болып табылатын жарнама мен жария оферта арасындағы айырмашылық
көрсетілген. Жалпыламай жасалған ұысныс пен барлығына және әркімге арнап
жасалған ұсынысты айыра білу керек.
Жария офертаны өзінің қызметінің сипаты жағынан мүмкіндігінше көп
адамға ұысыныс жасауға міндетті адамдар мен ұйымдар жасайды. Мысалы,
витринаға немесе сатып алушылар өзіне өзі қызмет көрсететін залға бағасы
көрсетілген тауарлар қойып қойған дүкен оферент болып акцептант болып
табылады. Сондықтан, тауар тұрған кезде дүкен өз офертасымен байланысты
болады және тауарды сатудан бас тарта алмайды.
Тауар жаймада жоқ болса, сатушы оны витринадан алып сатуға міндетті.
Ұсыныста жария оферта деп тану үшін мынадай белгілер болуға тиіс: 1)
одан тұлғаның шарттық қатынастарға баруға ерікті екендігі сезілуі тиіс; 2)
ол шарттың барлық елеулі ережелерін қамтуы тиіс; 3) тұлғаның шарттық
қатынастарға еркімен бару бұл ұсынысқа үн қатқандардың барлығына қатысты
болады.
Сонымен, егер дүкен қандай да бір тауардың бар екендігі жайында
жарнама берсе- ол офертаға шақыру; егер дүкен тауарын витринаға қойса- ол
жария оферта.
Оферта жолданған жақтың оны қабылдағаны туралы жауабы акцепт деп
танылады (азаматтық кодекстің 396-бабының 1-тармағы).
Акцептаның өзінің офертамен толық және сөзсіз келісетіндігін білдірген
жауабы ғана акцепт деп саналады. Мысалы, акцептант өзіне жолданған жобаға
сөзсіз және өзгертусіз қол қояды. Шарт ережелерінен бас тарту немесе өз
ережелерін ұсыну, ережелерді өзгерту немесе оларға толықтыру енгізу,
келісімнің анықталмағандығы акцепт болып табылмайды, одан шарт тумайды және
ол не шарт жасасуда бас тарту немесе жаңа оферта ұсынғандық болады.
Бұрынғы заңнамада үндемейтін акцепт арқылы шарт жасасуға жол берілген
еді, яғни, егер белгілі бір мерзім өткенше басқа тарап шарт жасасуда бас
тартатын хабарламаса, шарт жасалды деп саналатын. 396-баптың 2-тармағы кері
жүреді: үндемей қою акцепт емес. Бірақ бұл норма диспозивтік болып
табылады.
Мысалы, банктердің корреспонденттік есепшоттары бойынша есеп-қисап
операцияларын электрондық хабарламалар түрінде жүргізуді белгілейтін
банкаралық келісімдерде егер ондай хабарлама келіп түскеннен кейін белгілі
бір мерзім өткенше корреспондент ол хабарламаға келіспейтінін білдірмесе,
ұсыныс қабылданған болып саналады делінген.
Азаматтық кодекстің 396-бабының 3- тармағына сәйкес акцепт ауызша
немесе жазбаша формадағы мәлімдеу немесе үндемей қою түрінде ғана емес,
конклюденттік әрекеттер жасау, яғни тараулар жіберу, қызмет көрсету, тиісті
сомада ақша төлеу және тағы басқа түрде де болады. Бірақ бұл әрекеттердің
офертаны сөзсіз қолдау сезіліп тұруы тиіс және бұл әрекеттер өзінің
акцепті үшін оферта белгілеген мерзімде жасалуы керек.
оферта сияқты (395-баптың 2-тармағы) акцепт те, ол оферентке барып
жеткенше қайтарып алынуы мүмкін, оның акцептантқа еш салдары болмайды.
Мысалы, акцептант оферентен алған шарт жобасына қол қойып, оны почтамен
жібереді, бірақ кейін өзінің акцепттен бас тартатындығын оферентке
телеграммамен немесе факспен хабарлай алады.
Оферент акцептті алғаннан кейін шарт жасалған болып саналады, оны
шартты бұзудың жалпы ереже бойынша ғана тоқтатуға болады (азаматтық
кодекстің 401-404-баптары).
Шарт жасау тәртібі (азаматтық кодекстің 397-бабы). Шарт жасау ұсынысы
сол жерде бар контрагентке тез жауап беруге болатын жағдайларда; ол жерде
жоқ контрагентке жауап алу үшін қалайда уақыт қажет болтын жағдайда
жасалады. Мерзімі көрсетілген ұсыныс ауызша да, жазбаша да жасалуы мүмкін.
Жауап күтетін мерзімін ұсынушының өзі анықтағандықтан (пианино сатып
алыңыз, жауабын 2 апта күтемін), ол сол мерзіммен байланып қалады, және өз
ұсынысынан бас тарта немесе оның мазмұнын өзгерте алмайды. Мерзім өткенге
дейін ұсынысынан бас тартса оферентке екінші тарапқа келген шығынды өтеу
түрінде теріс салдар келеді.
Жазбаша офертада акцепт үшін мерзім көрсетілмесе шарт жасалған болып
саналады, егер акцепті оферта жолдаған адам заңнамада белгіленген мерзім
аяқталғанша, егер ондай мерзім белгілегбеген болса- ол үшін жеткілікті
уақыт ішінде алған болса. Ал оферта акцепт үшін мерзім көрсетілмей ауызша
жасалса, басқа тарап өзінің акцепті жайында тез мәлімдеген жағдайда шарт
жасалған болып саналады (397-баптың 2-тармағы).
Оферта үшін тағайындалған мерзім (немесе ұсынысқа жауап алу үшін
қажетті уақыт) өткен жағдайда офертаның күші жойылады, оферент өз ұсынысы
бойынша міндеттемеден босанады. Сондықтан, ұсыныс алған адам тағайындалған
мерзім өткеннен кейін ұсынысты қабылдауға шешім етсе, ол енді акцептант
емес, жаңа оферент болады. Жаңа құқықтық қатынастар туындайды, оған шарт
жасаудың жоғарыда қарастырылған барлық ережелері таралады.
Азаматтық кодекстік 397- бабының 3-тармағында жауаптың кешігуі
акцептанттың кінәсінен емес, уақытылы жіберілген жауапты дер кезінде
жеткізбеген байланыс бөлімінің кінәсінен болған жағдай баяндалады. Бұл
ретте оференттің де, акцептанттың да кінәсі жоқ, сондықтан заң екі тараптың
да мүдделерін қорғайтын шаралар қарастырған.
Оферент, жауап ала алмағандықтан, басқа адаммен шарт жасасуы мүмкін.
Ол оның құқығы, себебі оферент өз ұсынысымен байланып тұрған жоқ. Ал,
жауапты дер кезінде кезінде жіберген акцептант та, мерзімінің өтіп кеткенін
білмей, шартты орындау үшін өз тарапынан әрекет жасауы мүмкін (көлік
дайындауы, басқа зат іздеуді тоқтатуы және тағы басқа). Сондықтан оферент
жауаптың кешігіп келгендігі туралы оған тез хабар беруге тиіс. Егер оферент
мұны істемесе жауап кешіккен деп саналмайды, яғни шарт жасалған болып
табылады, және шартты орындаудан бас тартса оферент акцептантқа келген
шығынды өтеуге міндетті.
Мысалы, 1 сәуірде М-ге пианино сатамын деп ұсыныс жіберді, жауап
беруіне 30 күн мерзім тағайындады. 10 сәуірде М. Өзінің келісетіндігін
жазып хат жіберді, бірақ ол хат байланыс бөлімінің кінәсінен едәуір кешігіп
келді (10мамырда). Жауап келмеген соң И. 5 мамырда пианиноны Н.-ге сатады,
ал М.-нің хатын алғаннан кейін оған пианиноны сатып жібергендігін
хабарламайды. 15 мамырда М. көлік жалдап пианиноны алуға келеді. Ол
көтерген шығынның бәрін И. өтеуге міндетті.
Шарт жасасу процедурасы екінші тараптың (акцептанттың) ұсынысты
оферент белгілеген ережелер бойынша ғана қабылдауын көздейді. Егер ол
ережеледі акцептант қабылдамайтын болса шарт жасалмаған болып табылады,
барлық процедура қайта басталады. Сондықтан да ережеге қандай да бір
өзгеріс енгізу жаңа ұсыныс жасау болып табылады. Алғашқы оферент
акцептантқа айналады, жаңа ұсынысты қабылдауға да, шарт жасасудан бас
тартуға да оның құқығы бар, немесе ол жаңа ұсыныс жасап қайтадан жаңа
оферентке айнала алады. Ол шарт жасалғанша немесе тараптар өздерінің бос
әурешілігін түсінгенше жалғаса береді.
Шарт жасасатын жер. Егер шартта оны жасасатын жер көрсетілмесе, шарт
азаматтың тұрғылықты жерінде немесе оферта жіберген заңды тұлғаның
орналасқан жерінде жасалған болып танылады (азаматтық кодекстің 398-бабы).
Шарт жасасқан жерді анықтаудың сыртқы экономикалық шарттар жасасқанда
маңызы зор. Мұндай жағдайларда заң, әдетте, егер келісімде басқадай
көрсетілмесе, мәміле формасының ол жасалған жердің құқығына
бағытталғандығын, ал тараптардың құқықтары мен міндеттерінің мәміле
жасалған жердің құқығы бойынша анықталатындығын белгілейді.
Азамат тұрақты немесе көбінесе тұрақты емес елді мекен оның тұрғылықты
жері деп танылады (азаматтық кодекстің 16- бабы).
Заңды тұлғаның тұрақты жұмыс істейтін органы тұрған жер оның тұрған
жері болып табылады (азаматтық кодекстің 39-бабы).
Азаматтық заңнаманың негізгі принципі шарт бостандығы болғанмен,
азаматтық кодекста және басқа заң актілерінде тікелей көзделсе ғана шартты
міндетті түрде жасасу мүмкіндігі азаматтық кодексте қарастырылған.
Мұндай жағдайлар көп емес. Азаматтық кодексте белгіленгендердің ішінен
жария шартты (387-бап) және алдын ала шартты (390-бап) атауға болады. Өзге
заң актілерінде белгіленген жағдайлар ішінен мемлекеттік кәсіпорындардың
мемлекеттік тапсырысты орындауын алға болады (мемлекеттік кәсіпорын туралы
жарлықтың 13-бабы).
Азаматтық кодекстің 399-бабына сәйкес, міндетті түрде шарт жасасудың
екі нұсқасы бар: шарт жасасу акцептант үшін міндетті болғанда (1-және 2-
тармақтар); шарт жасасу оферент үшін міндетті болғанда (3-тармақ).
Бірінші нұсқада шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап екінші
тараптан оферта алғаннан кейін, сол алған күннен бастап отыз күн ішінде
екінші тарапқа акцеп туралы, не одан бас тарту туралы, немесе офертаның
өзге жағдайлардағы (шарт жобасына пікір қайшылығы хаттамасы) акцепті
жайында (шарт жобасы) хабар жіберуге тиіс.
Оферта жіберген тарап, бұл жағдайда, шарт жасасқанда туындаған пікір
қайшылығын ондай хабар алғаннан кейін отыз күн ішінде немесе акцент
мерзімі өткеннен кейін сот қарауына беруге құқылы.
Екінші нұсқада, егер шарт жасасу міндетті болып табылатын тарап
жолдаған шарт жобасына отыз күндік мерзім ішінде оған деген қайшы пікірлер
хаттамасы алынса, онда бұл тарап пікір қайшылығы хаттамасын алғаннан бастап
отыз күн ішінде басқа тарапқа шартты оның редакциясында қабылданғаны туралы
не пікір қайшылығы хаттамасын қабылдамағаны жайында хабар береді.
Пікір қайшылығы хаттамасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz