ХҮІІғ. басындағы Англияның әлеуметтік-экономикалық дамуы
1. ХҮІІғ. басындағы Англияның әлеуметтік.экономикалық дамуы
2. Ағылшын буржуазиялық революциясы
3. Ұлы Француз буржуазиялық революциясы
4. І Империя тұсындағы Франция. Наполеон соғыстары
5. Вена конгресі және Бурбондарды реставрациялау
6. Германияның бірігуі
7. Италияның бірігуі
8. Солтүстік Америка отарлық кезеңде
9. Англияның Солтүстік Америка отарларындағы тәуелсіздік үшін күрес. АҚШ.ның құрылуы.
10. ХІХғ. І жарт. АҚШ және құлдық мәселесі
2. Ағылшын буржуазиялық революциясы
3. Ұлы Француз буржуазиялық революциясы
4. І Империя тұсындағы Франция. Наполеон соғыстары
5. Вена конгресі және Бурбондарды реставрациялау
6. Германияның бірігуі
7. Италияның бірігуі
8. Солтүстік Америка отарлық кезеңде
9. Англияның Солтүстік Америка отарларындағы тәуелсіздік үшін күрес. АҚШ.ның құрылуы.
10. ХІХғ. І жарт. АҚШ және құлдық мәселесі
ХҮІІғ. басында Англия Европада Франция және Испаниямен салыстырғанда әлсіз мемлекет еді. Англия сондай-ақ сауда, теңіз қатынасы, ақша ресурсы жағынан Голландиядан да көп артта болатын. Дегенмен, Англияның болашақ экономикалық дамуына бірнеше қолайлы жағдайлар бар болатын. Бұл ең алдыменен оның географиялық орналасу жағдайы еді. Оның сауда кемелерінің жол торабында болуы, континенттен тыс жатуы, Европадағы ХҮІ-ХҮІІІғғ. мәнсіз соғыстар Англияның Европа елдерінен ілгері озуына мүмкіндіктер жасады. Сонымен қатар, ағылшын буржуазиясы мен феодалдарының көп әскер ұстамауы көп қаржыны экономика саласына жұмсауға жағдай туғызды. Ғасыр басында Ағылшын буржуазиясының экономикалық күші қарқындап дамыды. Өсіп жатқан өнеркәсіптің түрлі салаларының ішінде шұға өндірісі ерекшеленді. Шұға шығару ағылшын экспортының 5/4 бөлігін құрады. Сыртқы сауда да Шығыс, Левант және Африка, Ост Инд компаниялары құрылып, жұмыс істеді.
Елде капитализм біршама дамыды. Өнеркәсіпте капиталистік өндіріс қатынастары басым болды. Ағылшын буржуазиясы тез күшейіп, капитализм ауыл шаруашлығына да енді. Ауылдық жерде ХҮІғ. басталған «қоршау саясатың - помещиктердің қауымдық жерлерді басып алып, шаруалардың жаппай жерсізденуі процесі нәтижесінде капиталистік өнеркәсіп пен капиталистік ауыл шаруашылығы үшін еркін әрі арзан еңбек күші құрылды. Жалдамалы жұмысшы еңбегін өз шаруашылығында пайдаланып, капиталистік қатынаста жүргізген помещик-жаңа дворяндар қалыптасты.
ХҮІІғ. ортасына қарай Англияда 5 млн-ға жуық адам өмір сүрді. Қалалардың өсуі мен деревняларда өнеркәсіптің дамуы ішкі рыноктың қалыптасуына және шаруалардың басыбайлы жеке тәуелділігінің ерте жойылуына әсер етті. Англияда сыртқы сауда екі есе өсті. Капиталистік өндіріс түрі шашыраңқы мануфактура қарапайым еңбек бөлінісі болды. Орталықтанған мануфактура сирек кездесетін. Көпестер шикізат әкелуші, сатып алушы, өндірісті ұйымдастырушы ролінде қолөнершілерді - жіп иірушілер мен тоқымашыларды өзіне бағындырды.Ағылшын дворяндары саудамен айналысты, өз ақшаларын ауыл шаруашылығына, теңіз ісіне салды, буржуазияланды.
Ауылшаруашылығында феодалдық меншік сақталды. Жердің иесі және жерді пайдаланушы құқық болды. Дворян жерлері рыцарь иелігі болғандықтан король қалауынша өз жерінің толық иесі болмады. Шаруаларда /йомендер/ түрлі топтарға бөлініп Фригольдерлер /еркін жер иеі/, копигольдерлер /келісім бойынша жер иесі/, лизгольдерлер /уақытша арендаторлар/, коттерлер /жерсіз/ деп аталды. Қоршау саясаты копигольдерлерді жерден айырды. Қоршауға қарсы күрес, феодалдық құрылысқа қарсы қозғалыс ретінде сипат алды.
Бұл уақытта Тюдорлар әулиеті өздерінің корольдік билігін нығайтып, өз билігін Карнуэлл, Уэльс және Англияның солтүстік графтықтарына дейін ұлғайтқан болатын. Теодарлар династиясы елдің экономикалық өміріне араласып, өнеркәсіп, сауда салаларының және ағылшын флотының дамуына ықпал етті. Жаңа дворяндар монархтың ең сенімді әлеуметтік тірегіне айнала бастайды. Осы жағдайдан Теодарлар әулиеті парламенттегі төменгі палатаның жағдайын жақсартып, орта дворяндарды қолдан қуаттап отырды. Европаның басқа монархиялы мемлекеттерімен салыстырғанда ағылшын абсолютизмінің негізгі ерекшелігі парламенттегі осы саясаты болатын.
Елизавета Тюдор тұсында тақ пен парламент арасында байқалған қақтығыс ХҮІІғ. басында шиеленісе түсті. Англияда абсолютизм Тюдорлар басқаруы кезінде қалыптасты. Алғашқы кезінде ағылшын абсолютизмі басқа мемлекеттердегі сияқты елдің орталықтануына жағдай жасап прогрессивті роль атқарды. ХҮІІ ғ. басында ағылшын абсолютизмі қоғамдық өмірдің бар саласын қамтыған үлкен дағдарысқа ұшырады. Тюдорлар әулиетін 1603 жылы ауыстырған Яков І Стюарт /1603-1625жж./ кезеңінде король билігінің шекарасы жөніндегі мәселелер төңірегінде күрес басталды. Яков І-нің тұсында-ақ Стюарттарға оппозиция өсе түсті. Әрбір парламент шақыру кезінде оның өкіметінің жүргізген шіркеу, сыртқы істер, финанс саясаты сынға ұшырап отырды. Яков І-дің абсолютизм, шексіз билігіне қауымдастар палатасы парламентті король еркінен тәуелсіз және оның билігін шектеген «апологииң құжатымен қарсы шықты. Құжатта “Власть смертного короля, не является ни божественной, ни абсолютной, ни единичной. Только в парламенте и совместно с парламентом может законодательствовать король” деп жазылған.
1625 жылы ағылшын тағына өз өмірін король билігін шектегісі келген парламентпен күреске арнаған Яков І-нің баласы Карл І келді. Карл І-нің тұсында парламент оппозициясының шабуылдауы өрши түсті. Карлдің І-ші парламенті қысқа өмірлі болды. 1625 жылдың маусымында жиналған Карл І-нің алғашқы парламенті өте қысқа мерзімде, шақырылғаннан кейінгі бірнеше аптадан соң-ақ тамыз айында таратылды. Алайда Батыс Франция жағалауы Ре көліндегі экспедиция және финанстың толық күйреуі, үкіметтің 1627 жылғы әскери сәтсіздіктері Карл І-ге 1928ж. көктемінде парламентті қайта шақыруға мәжбүр етті.
Парламент 1628ж. 17 наурызда жұмысын бастады. Өзара қақтығыс алғашқы уақыттан бастап-ақ төтенше шиеленісті жағдайға жалғасты. Парламент корольден өзі дайындаған Құқық жөніндегі Петицияда көрсетілген бірқатар жекеменшік және мүліктік құқықтардың орындалуына кепілдік талап етті. Құқық жөніндегі Петиция деген атпен белгілі құжат 1628ж. 7 маусымда қабылданған болатын. Петиция негізінен 4 пункттен тұрды:
1/ Тұрғындар өз ырқынан тыс парламент бекітпеген займдарға және салық төлеуге тартылмауға тиіс;
2/ Мемлекет заңы және соттың заңды үкімі болмаса ешкімді де қамауға және мүлкінен айыруға болмайды;
3/ Бейбіт азаматтарды соғыс кезеңі заңдары бойынша тұтқындаулар тоқтатылуға тиіс;
4/ Жекеменшіктегі үйлерді әскери тұрақтарға тиым салынуы керек.
Екінші рет 1629 жылдың ақпан айында жиналған парламент сол жылдың маусым айында өз оппазициялығына байланысты таратылды. Англияда революцилық хал-ахуал ХҮІ ғ. 30-40 жылдары қалыптасты. Оған заңсыз салықтар мен түрлі қысымдар сауда мен өнеркәсіптің дамуын тежеп, халық жағдайының күрт нашарлауы себеп болды.
Көпес-монопалистердің делдалдығы шұғаны сатуға кедергі болып, бағасын өсірді. Мыңдаған тай шұға алушыға жетпестен қоймаларда жатты. Жұмыссыздар саны өсті. Төменгі топтың өмір қайшылығы мен король сарайының финанстық дағдарысы бір-біріне жалғасты. 1637 жылы Шотландияда корольдің абсолютизм орнатпақ болған мақсатына қарсы көтерліс басталды. Шотландиямен болған соғыс үлкен шығындарды қажет етті. Қазынанының бос қалуына байланысты, король жаңа займ мен салық түрлерін ендіру үшін парламент шақыруға мәжбүр болды. 1640 жылдың 13 сәуір - 6 мамыр аралығында жұмыс істеген парламенттің қайта таратылуы, 11 жыл парламентсіз басқару кезеңі, барлығы халық бұхарасы, буржуазия мен жаңа дворяндардың абсолютизмге қарсы күрес бастауына түрткі болды.
Елде капитализм біршама дамыды. Өнеркәсіпте капиталистік өндіріс қатынастары басым болды. Ағылшын буржуазиясы тез күшейіп, капитализм ауыл шаруашлығына да енді. Ауылдық жерде ХҮІғ. басталған «қоршау саясатың - помещиктердің қауымдық жерлерді басып алып, шаруалардың жаппай жерсізденуі процесі нәтижесінде капиталистік өнеркәсіп пен капиталистік ауыл шаруашылығы үшін еркін әрі арзан еңбек күші құрылды. Жалдамалы жұмысшы еңбегін өз шаруашылығында пайдаланып, капиталистік қатынаста жүргізген помещик-жаңа дворяндар қалыптасты.
ХҮІІғ. ортасына қарай Англияда 5 млн-ға жуық адам өмір сүрді. Қалалардың өсуі мен деревняларда өнеркәсіптің дамуы ішкі рыноктың қалыптасуына және шаруалардың басыбайлы жеке тәуелділігінің ерте жойылуына әсер етті. Англияда сыртқы сауда екі есе өсті. Капиталистік өндіріс түрі шашыраңқы мануфактура қарапайым еңбек бөлінісі болды. Орталықтанған мануфактура сирек кездесетін. Көпестер шикізат әкелуші, сатып алушы, өндірісті ұйымдастырушы ролінде қолөнершілерді - жіп иірушілер мен тоқымашыларды өзіне бағындырды.Ағылшын дворяндары саудамен айналысты, өз ақшаларын ауыл шаруашылығына, теңіз ісіне салды, буржуазияланды.
Ауылшаруашылығында феодалдық меншік сақталды. Жердің иесі және жерді пайдаланушы құқық болды. Дворян жерлері рыцарь иелігі болғандықтан король қалауынша өз жерінің толық иесі болмады. Шаруаларда /йомендер/ түрлі топтарға бөлініп Фригольдерлер /еркін жер иеі/, копигольдерлер /келісім бойынша жер иесі/, лизгольдерлер /уақытша арендаторлар/, коттерлер /жерсіз/ деп аталды. Қоршау саясаты копигольдерлерді жерден айырды. Қоршауға қарсы күрес, феодалдық құрылысқа қарсы қозғалыс ретінде сипат алды.
Бұл уақытта Тюдорлар әулиеті өздерінің корольдік билігін нығайтып, өз билігін Карнуэлл, Уэльс және Англияның солтүстік графтықтарына дейін ұлғайтқан болатын. Теодарлар династиясы елдің экономикалық өміріне араласып, өнеркәсіп, сауда салаларының және ағылшын флотының дамуына ықпал етті. Жаңа дворяндар монархтың ең сенімді әлеуметтік тірегіне айнала бастайды. Осы жағдайдан Теодарлар әулиеті парламенттегі төменгі палатаның жағдайын жақсартып, орта дворяндарды қолдан қуаттап отырды. Европаның басқа монархиялы мемлекеттерімен салыстырғанда ағылшын абсолютизмінің негізгі ерекшелігі парламенттегі осы саясаты болатын.
Елизавета Тюдор тұсында тақ пен парламент арасында байқалған қақтығыс ХҮІІғ. басында шиеленісе түсті. Англияда абсолютизм Тюдорлар басқаруы кезінде қалыптасты. Алғашқы кезінде ағылшын абсолютизмі басқа мемлекеттердегі сияқты елдің орталықтануына жағдай жасап прогрессивті роль атқарды. ХҮІІ ғ. басында ағылшын абсолютизмі қоғамдық өмірдің бар саласын қамтыған үлкен дағдарысқа ұшырады. Тюдорлар әулиетін 1603 жылы ауыстырған Яков І Стюарт /1603-1625жж./ кезеңінде король билігінің шекарасы жөніндегі мәселелер төңірегінде күрес басталды. Яков І-нің тұсында-ақ Стюарттарға оппозиция өсе түсті. Әрбір парламент шақыру кезінде оның өкіметінің жүргізген шіркеу, сыртқы істер, финанс саясаты сынға ұшырап отырды. Яков І-дің абсолютизм, шексіз билігіне қауымдастар палатасы парламентті король еркінен тәуелсіз және оның билігін шектеген «апологииң құжатымен қарсы шықты. Құжатта “Власть смертного короля, не является ни божественной, ни абсолютной, ни единичной. Только в парламенте и совместно с парламентом может законодательствовать король” деп жазылған.
1625 жылы ағылшын тағына өз өмірін король билігін шектегісі келген парламентпен күреске арнаған Яков І-нің баласы Карл І келді. Карл І-нің тұсында парламент оппозициясының шабуылдауы өрши түсті. Карлдің І-ші парламенті қысқа өмірлі болды. 1625 жылдың маусымында жиналған Карл І-нің алғашқы парламенті өте қысқа мерзімде, шақырылғаннан кейінгі бірнеше аптадан соң-ақ тамыз айында таратылды. Алайда Батыс Франция жағалауы Ре көліндегі экспедиция және финанстың толық күйреуі, үкіметтің 1627 жылғы әскери сәтсіздіктері Карл І-ге 1928ж. көктемінде парламентті қайта шақыруға мәжбүр етті.
Парламент 1628ж. 17 наурызда жұмысын бастады. Өзара қақтығыс алғашқы уақыттан бастап-ақ төтенше шиеленісті жағдайға жалғасты. Парламент корольден өзі дайындаған Құқық жөніндегі Петицияда көрсетілген бірқатар жекеменшік және мүліктік құқықтардың орындалуына кепілдік талап етті. Құқық жөніндегі Петиция деген атпен белгілі құжат 1628ж. 7 маусымда қабылданған болатын. Петиция негізінен 4 пункттен тұрды:
1/ Тұрғындар өз ырқынан тыс парламент бекітпеген займдарға және салық төлеуге тартылмауға тиіс;
2/ Мемлекет заңы және соттың заңды үкімі болмаса ешкімді де қамауға және мүлкінен айыруға болмайды;
3/ Бейбіт азаматтарды соғыс кезеңі заңдары бойынша тұтқындаулар тоқтатылуға тиіс;
4/ Жекеменшіктегі үйлерді әскери тұрақтарға тиым салынуы керек.
Екінші рет 1629 жылдың ақпан айында жиналған парламент сол жылдың маусым айында өз оппазициялығына байланысты таратылды. Англияда революцилық хал-ахуал ХҮІ ғ. 30-40 жылдары қалыптасты. Оған заңсыз салықтар мен түрлі қысымдар сауда мен өнеркәсіптің дамуын тежеп, халық жағдайының күрт нашарлауы себеп болды.
Көпес-монопалистердің делдалдығы шұғаны сатуға кедергі болып, бағасын өсірді. Мыңдаған тай шұға алушыға жетпестен қоймаларда жатты. Жұмыссыздар саны өсті. Төменгі топтың өмір қайшылығы мен король сарайының финанстық дағдарысы бір-біріне жалғасты. 1637 жылы Шотландияда корольдің абсолютизм орнатпақ болған мақсатына қарсы көтерліс басталды. Шотландиямен болған соғыс үлкен шығындарды қажет етті. Қазынанының бос қалуына байланысты, король жаңа займ мен салық түрлерін ендіру үшін парламент шақыруға мәжбүр болды. 1640 жылдың 13 сәуір - 6 мамыр аралығында жұмыс істеген парламенттің қайта таратылуы, 11 жыл парламентсіз басқару кезеңі, барлығы халық бұхарасы, буржуазия мен жаңа дворяндардың абсолютизмге қарсы күрес бастауына түрткі болды.
1. ХҮІІғ. басындағы Англияның әлеуметтік-экономикалық дамуы
ХҮІІғ. басында Англия Европада Франция және Испаниямен
салыстырғанда әлсіз мемлекет еді. Англия сондай-ақ сауда, теңіз қатынасы,
ақша ресурсы жағынан Голландиядан да көп артта болатын. Дегенмен,
Англияның болашақ экономикалық дамуына бірнеше қолайлы жағдайлар бар
болатын. Бұл ең алдыменен оның географиялық орналасу жағдайы еді. Оның
сауда кемелерінің жол торабында болуы, континенттен тыс жатуы, Европадағы
ХҮІ-ХҮІІІғғ. мәнсіз соғыстар Англияның Европа елдерінен ілгері озуына
мүмкіндіктер жасады. Сонымен қатар, ағылшын буржуазиясы мен феодалдарының
көп әскер ұстамауы көп қаржыны экономика саласына жұмсауға жағдай
туғызды. Ғасыр басында Ағылшын буржуазиясының экономикалық күші қарқындап
дамыды. Өсіп жатқан өнеркәсіптің түрлі салаларының ішінде шұға өндірісі
ерекшеленді. Шұға шығару ағылшын экспортының 54 бөлігін құрады. Сыртқы
сауда да Шығыс, Левант және Африка, Ост Инд компаниялары құрылып, жұмыс
істеді.
Елде капитализм біршама дамыды. Өнеркәсіпте капиталистік өндіріс
қатынастары басым болды. Ағылшын буржуазиясы тез күшейіп, капитализм ауыл
шаруашлығына да енді. Ауылдық жерде ХҮІғ. басталған қоршау саясатың -
помещиктердің қауымдық жерлерді басып алып, шаруалардың жаппай
жерсізденуі процесі нәтижесінде капиталистік өнеркәсіп пен капиталистік
ауыл шаруашылығы үшін еркін әрі арзан еңбек күші құрылды. Жалдамалы
жұмысшы еңбегін өз шаруашылығында пайдаланып, капиталистік қатынаста
жүргізген помещик-жаңа дворяндар қалыптасты.
ХҮІІғ. ортасына қарай Англияда 5 млн-ға жуық адам өмір сүрді.
Қалалардың өсуі мен деревняларда өнеркәсіптің дамуы ішкі рыноктың
қалыптасуына және шаруалардың басыбайлы жеке тәуелділігінің ерте
жойылуына әсер етті. Англияда сыртқы сауда екі есе өсті. Капиталистік
өндіріс түрі шашыраңқы мануфактура қарапайым еңбек бөлінісі болды.
Орталықтанған мануфактура сирек кездесетін. Көпестер шикізат әкелуші,
сатып алушы, өндірісті ұйымдастырушы ролінде қолөнершілерді - жіп
иірушілер мен тоқымашыларды өзіне бағындырды.Ағылшын дворяндары саудамен
айналысты, өз ақшаларын ауыл шаруашылығына, теңіз ісіне салды,
буржуазияланды.
Ауылшаруашылығында феодалдық меншік сақталды. Жердің иесі және
жерді пайдаланушы құқық болды. Дворян жерлері рыцарь иелігі болғандықтан
король қалауынша өз жерінің толық иесі болмады. Шаруаларда йомендер
түрлі топтарға бөлініп Фригольдерлер еркін жер иеі, копигольдерлер
келісім бойынша жер иесі, лизгольдерлер уақытша арендаторлар,
коттерлер жерсіз деп аталды. Қоршау саясаты копигольдерлерді жерден
айырды. Қоршауға қарсы күрес, феодалдық құрылысқа қарсы қозғалыс ретінде
сипат алды.
Бұл уақытта Тюдорлар әулиеті өздерінің корольдік билігін нығайтып,
өз билігін Карнуэлл, Уэльс және Англияның солтүстік графтықтарына дейін
ұлғайтқан болатын. Теодарлар династиясы елдің экономикалық өміріне
араласып, өнеркәсіп, сауда салаларының және ағылшын флотының дамуына
ықпал етті. Жаңа дворяндар монархтың ең сенімді әлеуметтік тірегіне
айнала бастайды. Осы жағдайдан Теодарлар әулиеті парламенттегі төменгі
палатаның жағдайын жақсартып, орта дворяндарды қолдан қуаттап отырды.
Европаның басқа монархиялы мемлекеттерімен салыстырғанда ағылшын
абсолютизмінің негізгі ерекшелігі парламенттегі осы саясаты болатын.
Елизавета Тюдор тұсында тақ пен парламент арасында байқалған
қақтығыс ХҮІІғ. басында шиеленісе түсті. Англияда абсолютизм Тюдорлар
басқаруы кезінде қалыптасты. Алғашқы кезінде ағылшын абсолютизмі басқа
мемлекеттердегі сияқты елдің орталықтануына жағдай жасап прогрессивті
роль атқарды. ХҮІІ ғ. басында ағылшын абсолютизмі қоғамдық өмірдің бар
саласын қамтыған үлкен дағдарысқа ұшырады. Тюдорлар әулиетін 1603 жылы
ауыстырған Яков І Стюарт 1603-1625жж. кезеңінде король билігінің
шекарасы жөніндегі мәселелер төңірегінде күрес басталды. Яков І-нің
тұсында-ақ Стюарттарға оппозиция өсе түсті. Әрбір парламент шақыру
кезінде оның өкіметінің жүргізген шіркеу, сыртқы істер, финанс саясаты
сынға ұшырап отырды. Яков І-дің абсолютизм, шексіз билігіне қауымдастар
палатасы парламентті король еркінен тәуелсіз және оның билігін шектеген
апологииң құжатымен қарсы шықты. Құжатта “Власть смертного короля, не
является ни божественной, ни абсолютной, ни единичной. Только в
парламенте и совместно с парламентом может законодательствовать король”
деп жазылған.
1625 жылы ағылшын тағына өз өмірін король билігін шектегісі келген
парламентпен күреске арнаған Яков І-нің баласы Карл І келді. Карл І-нің
тұсында парламент оппозициясының шабуылдауы өрши түсті. Карлдің І-ші
парламенті қысқа өмірлі болды. 1625 жылдың маусымында жиналған Карл І-нің
алғашқы парламенті өте қысқа мерзімде, шақырылғаннан кейінгі бірнеше
аптадан соң-ақ тамыз айында таратылды. Алайда Батыс Франция жағалауы Ре
көліндегі экспедиция және финанстың толық күйреуі, үкіметтің 1627 жылғы
әскери сәтсіздіктері Карл І-ге 1928ж. көктемінде парламентті қайта
шақыруға мәжбүр етті.
Парламент 1628ж. 17 наурызда жұмысын бастады. Өзара қақтығыс
алғашқы уақыттан бастап-ақ төтенше шиеленісті жағдайға жалғасты.
Парламент корольден өзі дайындаған Құқық жөніндегі Петицияда көрсетілген
бірқатар жекеменшік және мүліктік құқықтардың орындалуына кепілдік талап
етті. Құқық жөніндегі Петиция деген атпен белгілі құжат 1628ж. 7 маусымда
қабылданған болатын. Петиция негізінен 4 пункттен тұрды:
1 Тұрғындар өз ырқынан тыс парламент бекітпеген займдарға және салық
төлеуге тартылмауға тиіс;
2 Мемлекет заңы және соттың заңды үкімі болмаса ешкімді де қамауға және
мүлкінен айыруға болмайды;
3 Бейбіт азаматтарды соғыс кезеңі заңдары бойынша тұтқындаулар
тоқтатылуға тиіс;
4 Жекеменшіктегі үйлерді әскери тұрақтарға тиым салынуы керек.
Екінші рет 1629 жылдың ақпан айында жиналған парламент сол жылдың
маусым айында өз оппазициялығына байланысты таратылды. Англияда
революцилық хал-ахуал ХҮІ ғ. 30-40 жылдары қалыптасты. Оған заңсыз
салықтар мен түрлі қысымдар сауда мен өнеркәсіптің дамуын тежеп, халық
жағдайының күрт нашарлауы себеп болды.
Көпес-монопалистердің делдалдығы шұғаны сатуға кедергі болып,
бағасын өсірді. Мыңдаған тай шұға алушыға жетпестен қоймаларда жатты.
Жұмыссыздар саны өсті. Төменгі топтың өмір қайшылығы мен король сарайының
финанстық дағдарысы бір-біріне жалғасты. 1637 жылы Шотландияда корольдің
абсолютизм орнатпақ болған мақсатына қарсы көтерліс басталды.
Шотландиямен болған соғыс үлкен шығындарды қажет етті. Қазынанының бос
қалуына байланысты, король жаңа займ мен салық түрлерін ендіру үшін
парламент шақыруға мәжбүр болды. 1640 жылдың 13 сәуір - 6 мамыр
аралығында жұмыс істеген парламенттің қайта таратылуы, 11 жыл
парламентсіз басқару кезеңі, барлығы халық бұхарасы, буржуазия мен жаңа
дворяндардың абсолютизмге қарсы күрес бастауына түрткі болды.
2. Ағылшын буржуазиялық революциясы
40 жылдары саяси жағдай шегіне жетіп, абсолютизмді құлату үшін
күрес басталды. Стюарттар және ол қорғаған феодалдық тәртіптің мемлекет
ішінде капиталистік қатынастар дамуында негізгі кедергіге айналды.
Экономика мен саяси өмірде тосқауылар қойылды. Жаңа өндіргіш күштердің
дамуы мен ескі феодалдық өндіріс қатынастары арасындағы қақтығыс
Англиядағы буржуазиялық революцияның басты себебі болып табылады.
Қысқа парламент таратылғаннан кейін, соғыстың созылуы қаржыны қажет
етіп 3.11.1640 жылғы шақырылған парламент құрамында сайлауда жеңіске
жеткен буржуазия мен жаңа дворяндар көп болды. Сондықтан парламент көп
кәсіпкерлікке бостандық, репрессияға тосқауыл сұрады. Парламентсіз
басқару кезіндегі ендірілген салық түрлерін жойды. Халық толқуынан
қорыққан король бірнеше талаптарды мойындады. Парламент шақылуымен,
парламентсіз басқару орнап, абсолюттік монархия жойылды. Парламент
корольдің 1629-1640 жылдары заңсыз қысыммен жинаған салық түрлеріне тиым
салды. Парламентті өз қалауынсыз таратуға болмайтын қаулы қабылдады.
Корольдың жақын кеңесшілері Страффорд пен Лод қамауға алынды. Май айында
Лондондағы халық толқуларынан кейін король Карл І 10 мамырда корольдің
парламентті тарату құқын жойса, 12 мамырда Страффордты өлім жазасына
кеcуге келісім берyге мәжбүр болды. Жаңа парламент шіркеу эпископтарының
билігін шегеруді, атқарушы үкіметтің парламент алдында жауапты болуын
талап етті.
1641 жылдың 22 қарашасында бүкіл абсолюттік құрылысты айыптаған
жаңа дворяндар мен буржуазия жазған арыз - құжаты Ұлы Ремонстрация
парламентте қабылданады. Король жеке билеушілігіне қайшы келеді деп
санаған король, оны бекітпеді. Парламентті таратып, көсемдерін
тұтқындауды талап етеді. 1642 жылы 3 қаңтарда халық наразылығы милиция
құрып, парламентті қорғайды. Парламент қарулы күштерді корольге қалдыруды
толық жояды. Бұл оқиға король мен парламент арасындағы соңғы айрылысу
еді. 1642 жылғы қаңтар-тамыз аралығында король Лонданнан солтүстікке
кетіп азамат соғысын бастауға дайындалады.
1642 жылы 10 қаңтарда король жеңіліс тапқан соң, солтүстікке кетті
де, тамыз айында парламентке азамат соғысын жариялады.
Парламенттің қарулы күштері соғыс ісіне үйретілмеген халық
жасақтары, қолөнершілер, ұсақ саудагерлер, дамыған графтықтардың ерікті
шаруалардан тұрса, ал король жағында сауда компанияларының жоғарғы тобы,
ағылшын шіркеу иелері, корольдің монополиясының қызметкерлері соғысты.
Граф Эссек бастаған парламенттік әскер король күшін талқандауға
мүдделі болған жоқ, олар Карлмен келісімге келуге тырысты. Армия мен
парламенттегі индепенденттер шешуші қимылды талап етті. Осы негізде
индепенденттер мен пресвитериандар арасында қайшылық шиеленісті. 25
қыркүйек 1643 жылы парламент Шотландиямен Салтанатты Лига мен Ковенантқа
қол қойды. Англияда пресвитериандық шіркеу жүйесі енгізілді. 1644 жылдың
басында шотланд әскері шекарадан өтті, бұл парламент әскеріне табыс
әкелді. 2 маусым 1644 жылы парламент әскері Марстон-Муре түбінде
роялистер әскеріне соққы берді.
Индепендентердің лидері Оливер Кромвель жаңа үлгідегі тұрақты әскер
құра алды. 11 қаңтар 1645 жылы әскер құру туралы актіге қол қойды. Оның
құрамы алғашқыда 6 мың атты әскер, 1 мың драгун, 14,5 мың жаяу әскерден
тұрды. Бұлар негізінен бай емес джентрилерден, шаруалардан,
қолөнершілерден, мастерлерден жасақталды. Кромвель әскері 1645 жылы 14
июньде Нэйзби түбінде роялистерді талқандады. Карл І солтүстікке қашып,
шотландықтарға берілді. Роялистерді жеңу парламентке демократиялық
бағыттағы реформа жүргізуге түрткі болды.
Пресвитериандар мен корольге біртұтас күйінде қарсы шыққан армия
ішінде офицерлер мен солдаттар күресі левеллерлер идеясын - ұсақ
демократиялық буржуазиясы идеологиясын қолдады. Левеллерлер жалпы саяси
теңдікті қалады. Сондықтан оларды теңестірушілер деп атады. Олар, Неге
лорд 20 депутат ал, кедей біреуінде де жібере алмайды?,-деп сұрады.
Олардың әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларында метрополияларды,
десятинаны, қоршауды жою, сот ісі мен құқықты демократияландыру, шіркеуді
мемлекеттен бөлу болды. Левеллерлердің маңызды құжаты Халықтық келісім
деп аталды. Көсемі Джон Лильборн 1614-1657 Адал Джон деген атпен
белгілі. Левеллерлер сондай-ақ буржуазиялық республика орнауын, сайлау
құқын кеңейтуді, сауда, сөз, ар бостандықтары берілуін талап етті.
Армияның солшыл революциялық күштерінен құралған левеллерлер .өз
алдарына: король билігі мен лордтар палатасын жою; жоғарғы билікті
қауымдар палатасына беру; сайлаушылар алдындағы жауапкершілік;
парламентті жыл сайын сайланып отыратын органға айналдыру; ар бостандығы;
қызметкерлердің жауаптылығы мен ауысып отырушылығы; Англия адамдарының
тең правалылығы; сөз, жиналыс, петиция, одақ бостандығы; жекеменшікті
пайдалану бостандығы т.б. мақсаттар қойды.
Левеллерлер программасы революциялық буржуазияның жүйеге
келтірілген программасы болып табылады.
1647 жыл ағылшын революциясы буржуазиялық-демократиялық — жаңа
кезеңіне өтті. Революциялық инициатива халық қолына көшті. Парламенттің
корольмен қайткенде де компромисске келуге тырысуы, монархия мен екі
палаталық парламентті сақтауы, революциялық армияны тарату жөніндегі
шешімі бүкіл елде халықтың наразылығын тудырды. Оның үстіне төменгі
шендегі офицерлер мен солдаттар көп айлар бойы жалақысын ала алмаған еді.
Полктарда насихатшыларды сайлау бастады. Олар солдаттар атынан сөз алды..
1647 жылдың мамыр айында Әскер Кеңесіне белсенді насихатшыларды сайлау
жүргізілді. О.Кромвель, Айртондардың конфликті басуға ұмтылуынан нәтиже
шықпады. Бағынбаушылық өсті, сондықтан парламент мамырдың соңында Армияны
тарату жөнінде бұйрық берді. Бұл қатты қарсылық тудырып, бұл Кромвель мен
Ферфакс парламенттік басым көпшілік пресвитериандардан қатынасты үзуіне
алып келді. 1647 жылы маусымда Кромвельдің бұйрығы бойынша король
тұтқындалып, армияның Бас штабына әкелінді. Өздеріне тиімді жағдайда
индепендентердің лидерлері Карлмен келіссөз жүргізді. Олар Армияда
ықпалын өсіру мақсатында Кеңеске әр полктан екі офицерден, полковниктен
бастап барлық жоғарғы шендерді мүше етті. Бұл солдаттар мен төменгі
офицерлердің арасында наразылық тудырды. Олар Парламент алдына Лондон
милициясын қаруландыруды тоқтатуды, жалақыны төлеуді, корольмен
қайшылықты жоюды талап еткен ультиматум қойды. Осыған жауап ретінде
офицерлер - индепенденттер конституция жобасын - Ұсыныстар тарауын
жасады. Онда өмір сүріп отырған Парламент таратылсын, екі жылдық
өкілеттігі бар жаңа парламент шақырылсын, сайлауға салық төлейтіндер
қатыстырылып, депутаттық орын теңдей бөлінсін, монархиялық құрылым және
лордтар палатасы сақталсын, милиция мен қарулы күштерді басқару парламент
қолына көшсін, епископтық пен пресвитериандық міндетті емес, петиция беру
еркіндігі, қажетті товарларға салық жойылсын, саудаға шектеу қойылмасын
деген нақты талаптар қойылды. Осы талаптар негізінде феодалдық рыцарлықты
ұстау толық жойылған жоқ, сот органдарына реформа жүргізілді, армияның
барлық қарыздары төленді, жалпы амнистия жарияланды.
Осы келісімпаз жоба корольге табыс етілді, алайда ол қабылданбады.
Лондонда роялистік элементтер мемлекеттік төңкеріс жасауға тырысты. Осы
себепті армия басшылығы Лондонды басып алуға шешім қабылдады. 6 тамыз
1647 жылы Армия астанаға енді. Ұсыныстар тарауы жарияланды. Осы тұста
левеллерлер өз программасын орындауды талап етті. Олар елдің
конституциялық құрылым жобасын көрсеткен Армия ісің, Халық келісімің
атты құжаттар жариялады: корольдік билікті жою, екі жылда бір сайланатын
бір палаталық парламент, халық алдында депутаттар мен қызметкерлердің
жауаптылығы, салық алудың прогрессивті формасы, қоршалған жерлеріді өз
иелеріне қайтару көзделді. 28 қазан 1647 жылы Петниге Армия Кеңесі
жиналды. Кеңестегі қызу талас левеллерлер арасында келіспеушіліктің бар
екендігін көрсетті. Мемлекет құрылымы, бостандық, халық құқылығы
жөніндегі мәселелерде бір-бірімен келіспеді. Мәжіліс тоқтатылды. Армия
Кеңесі өз өмір сүруін тоқтатты. Бұл пресвитериан-роялистік реакцияның
күшеюіне әкеп соқты. 1647 жылдың қарашасында Карл І Уайт аралына кетіп,
желтоқсанда шотландиялық пресвитериандармен құпия келісімге қол қойды.
Бұл құпия ашылғанда парламент корольмен барлық қатынасты тоқтатты.
1648 жылы көктемде ІІ-ші азамат соғысы басталды. Бірақ ол ұзаққа
созылмады. Роялистердің нашар ұйымдастырылған аз күшін Кромвель Уэльс,
Престон түбінде талқандады. Ферфакс ұзақ айқастан соң, Кольчестрді алды.
1648 жылдың қыркүйегінде соғыс қимылдары негізінен тоқтады. Қауымдастар
палатасы пресвитериандардың ықпал етуімен корольмен тағы да келіссөз
жүргізе бастады. Олар Парламентке қарсы бағытталған барлық
декларацияларды жою, заң алдында барлығы тең, үш жылға шіркеуге
пресвитериандық құрылым ендіру, милицияны басқаруды 20 жылға парламентке
беру деген сияқты талаптар қойды. Карлдың таққа қайтып келу қаупі төнді.
Бұл жағдай индепенденттерді левеллерлермен жақындастырды.
Левеллерлер парламентке жолдаған қыркүйектегі петициясында: қауымдар
палатасының үстем болуын қамтамасыз ету, заң алдындағы бәрінің теңдігі,
ар бостандығы, заңдарды жеңілдету, феодалдық сословиелік жеңілдіктерді,
шіркеу десятинасын, қосымша салықтарды жою, король мен лордтар басқаруын
тоқтату т.б. талап етті. Сонымен қатар левеллерлер жекеменшікті жоюға
қарсы болды. Осы принципиалдық негіз индепенденттермен жақындастырды.
Карлмен келіссөз нәтиже бермеген соң, пресвитериандық парламент
халық қозғалысын басуға ұмтылуынан соң, Армия шешуші әрекетке көшті.
Король Херс түрме-бекінісіне әкелінді. 2 желтоқсанда әскер Лондонды алды.
6 желтоқсанда полковник Прайд өз солдаттарымен пресвитериандарды қауымдар
палатасының мәжілісіне жібермеді. Парламенттен король жақтастарын қуу
оқиғасы тарихта Прайдтық тазалау деген атқа ие болды. Жоғарғы сот Карл
Стюарттың қылмысын қарады.
Арада көптеген пікірталастардан кейін 4 қаңтар 1649 жылы
қауымдастар палатасы жабық есік жағдайында Англияны республикаға
айналдырған шешім қабылдайды. Қауымдастар палатасы осы шешім негізінде
өзіне мемлекеттегі жоғарғы биліктің өтетіндігі туралы төмендегідей
шаралар белгіледі. 6 қаңтарда палата жаңа формасына байланысты жаңа үлкен
мемлекеттік мөрдің жобасын жасау жөнінде комиссия тағайындады. 27 қаңтар
күні қауымдастар палатасында бұдан былай барлық сот ісінде, сондай-ақ
барлық шешімдерде және басқа құжаттарда король атынанң деп басталатын
сөздің орнына ағылшын бостандығын сақтаушылар, парламент билігі атынанң
деген сөзді ендіру қабылданды. Сол күні парламент талқылауына корольдің
парламент келісімінсіз жарияланған кез келген құжатын заңсыз, сатқындық
деп жариялаған акт қабылданды.
17 наурыз 1649 жылы король билігі қажетсіз және қауіпті ретінде
жойылды. Екі күннен кейін лордтар палатасы да оның тағдырын кешті.
Лордтар палатасы қауымдастар енгізген 1649 жылдың екінші қаңтарында
корольді соттау туралы ордонансын бекітуден бас тартқандығы үшін
таратылды. 19 мамырда республика жарияланды. Декларацияда: Бұдан былай,
Англия парламенттегі халықтар өкілдері мен басқаралатын болады- деп
көрсетіледі.
Республиканың заң шығарушы билігін бірпалаталы парламент атқарды.
Атқарушы билік құрамында 41 мүше бар оның 31-і парламент мүшесі болып
табылатын Мемлекеттік кеңес атқарды. Оның ішінде армияның жоғарғы
офицерлері Ферфакс, Кромвель, Айртон т.б. болды. Жоғарғы кеңес
мүшелерін 5 пэр, жоғарғы аристократияның өкілдері графтар — Пемброк,
Солсбери, Денби т.б. құрады.
Мемлекеттің Кеңес парламент орган ретінде құрылып және алғашқы
кезеңде парламентке түгелдей тәуелді парламент комитетінің ролін ғана
атқаруы тиіс еді. Оның мөрінде ағылшын парламенті тағайындаған
Мемлекеттік Кеңес мөрі деп жазылған. Алайда өз қызметінің бас кезінде-ақ
Мемлекеттік Кеңес республикадағы маңызды және ықпалды органға айналды
Алайда, жаңа республика демократиялы болмады. Республика
орнаған соң левеллерлер жаңа режимді сынады. 1649 жылдың алғашқы
айларында Лильборн екі памфлет жариялады. Ол онда: парламент халыққа
шынайы құқық пен ерік берген жоқ деп көрсетті. Елді Кромвель бастаған
Армияның жоғарғы тобы мен беделді юристер басқарды, парламент мүшелері
жеке бастарының мүддесін ойлады. Левеллерлердің іс-әрекетін соғыстың
әсерінен ашынған, жағдайы нашарлаған халық қолдады. Республикадағы
өкімет орта буржуазия мен орта жаңа дворяндар қолында болды. Олар
өкіметті сыртқы жауымен бірге халық қозғалысын басу үшінде қолданды.
Левеллерлер қозғалысы басылды. Дж. Лильборн сотталып, қуғындалды.
Левеллерлердің қала мен деревня кедейлерінің мүдделеріне қайшы
әрекеті 1649 жылы нағыз теңестірушілер қозғалысын тудырды. Осы жағдайда
1649 жылдың көктемінде жаңа қозғалыс нағыз теңестірушілерң немесе
диггерлер жер қазушылар пайда болды: кедей шаруалар, жұмыссыздар,
қайыршылар т.б. көсемі Джерард Уинстенли. Ол 1649 жылдың көктемінде Серри
графтығындағы Әулие Георгий төбешігіне бірнеше кедейлерді жинап, бос
жатқан жерді өңдеп, әртүрлі егін екті. Қарапайым теңдік түрінде бірнеше
қожалықтар пайда болды. Алайда барлығы да талқандалды, қудаланды.
Дж.Уинстенли: Құдай алдында адам тең-деген діни идеологиядан жекеменшікті
әділетсіз, деп түсіндіреді. Мүлік теңдігін насихаттады. Бос жерлерді
басып алып, егін салғандықтан, оларға жер қазушылар-диггерлерң аты
берілді.
Өздерінің бейбіт түрде қойған талаптарының орындалмайтынына көзі
жеткен левеллерлер 1649 жылы көктемде Солсбериде көтеріліс ұйымдастырды.
Кромвель мен Ферфакс оларға қарсы каваллерия күшін жұмсап, 14-15 мамырда
талқандады. Англияда күзге қарай левеллерлер қозғалысы толық талқандалды.
Екі қозғалыстың да күшпен басылуы индепенденттердің революцияны
тереңдетудің кез келген түріне қарсы екендігін көрсетті.
Ағылшын республикасының алдында индепенденттік дженти мен буржуазия
билігін нығайту міндеті тұрды. Оппазицияны талқандаған олар Ирландия мен
Шотландиядағы роялистік қауіп ошағын талқандауға тиіс еді. 1649 жылы
шілдеде Кромвель армиясымен Ирландияны жаулап алуға аттанды. Ирландия
қанға боялды. Ирландияны басып алудың, екі маңызды нәтижесі болды. 1.
Ирландия жері тоналды, ол арқылы қоғамның жаңа таптары байыды. Солдаттар
мен офицерлерге жалақы орнына Ирландиядан жер бөліктері берілді. Ақшаға
зарыққан олар жерді арзан бағаға сатты. Осылайша ирланд жерлері арқылы
контрреволюциялық күшке айналған Стюарттар реставрациясын қамтамасыз
еткен лендлордтардың жаңа тобы қалыптасты.
Ирландияны тонау халықтық революциялық армияны басып алушыға
айналдырды. Халықтың революциялық инициативасы жойылды. Дегенменде,
роялистердің қаупі жоғалған жоқ. Карл І-нің баласы Шоландияда үш
мемлекеттің королі болып жарияланды. Карл ІІ-і ковенант қабылдап,
Шотландияға пресвитериан шіркеуін орнатуға келісті. Ағылшын
республикасына қауіп солтүстіктен туды. Кромвель 3 сентябрь 1650 жылы
Денбар түбінде шотландықтардың үлкен күшін талқандады. Армияны басқарған
жас король қашып кетуге мәжбүр болды. Кромвельдің даңқы өсті. Оның
жеңістерінен соң Ағылшын республикасын Испания, Германия, Швеция,
Франция, Итальян қалалары ресми таныды. Алайда, республиканың ішкі
жағдайы нашарлай берді. Халық реформаны талап етті.
Халық арасында басқарушы топтың қимылсыздығына, әрекетсіздігіне
наразылық өсті. Армия да өзгерістер қажет етті. Осындай жағдайда халық
толқулар мен феодалдық құрылыстың қайта орнауынан қауіптенген буржуазия
мен Кромвель 1653 жылы 20 сәуірде Ұзақ парламентті таратып, өкіметтің
жаңа органын белгілейді. Кіші немесе Бэргон парламенті 4 шілде 1653 жылы
мәжілісін бастады. Қасиетті адамдардан тұратын Кіші парламент халық
мұқтажын қорғағандықтан 1653 жылы 12 желтоқсанда таратылып, 16
желтоқсанда Кромвель лорд-протектор жарияланды. Бүл индепенденттік
республиканың буржуазия мен жаңа дворяндар қолдауынан айрылғанын,
халықтың қарсылығын білдіреді. Жаңа конституция басқару құралы мемлекетті
әскери округтерге бөлді. Лорд-протекторға армия мен флот бағынды. Ол шет
елдермен келісім жасап, указдар шығара алды. Мүліктік ценздің өсуі
сайлаушылар санын азайтты. Басқару формасы жағынан протекторат - жаңа
двряндар мен буржуазияның шектеулі тобы ғана басқарға контрреволюциялық
әскери-диктатура болды.
Протекторат сауда мен отарлау мәселесінде ірі жеңістерге жеткенімен
ішкі әлеуметтік - саяси өмір тұрақтамады. Жоғарғы топ ғасырлар бойы өмір
сүрген монархияны қайтаруды көздеді, Кромвельге король титулын ұсынады.
Кромвель ұсыныстан бас тартқанымен, 1657 жылы Бағынышты петиция және
кеңес конституциясы протектор билігін мұрагерлік де жариялайды. Лордтар
палатасы қалпына келтірілді. Бұл монархияны қайта қалпына келтіруге
жасалған қадам еді. О.Кромвель екі рет парламент шақырғанымен, екеуін де
мемлекеттік форманы өзгерткісі келді деген айыппен таратты. 1658 жылы
Кромвель қайтыс болғаннан соң, әскеде беделі жоқ баласы Ричард ел
басқаруға жарамай 1659 жылы протекторлықтан бас тартты. Протекторлықты
сақтау үшін құрылған әскери-полицейлік режимде құлады.
3. Ұлы Француз буржуазиялық революциясы
Француз революциясының гегомоны, басшысы сол кездегі тарихи
процесстерді жылдамдатқан революциялық топ - буржуазия болды. Француз
феодалдық абсолютизмін құлату мақсаты біріктірген халықтың революциядағы
зор үлесі буржуазиялық революцияға демократиялық сипат берді. Француз
революциясының ағылшын революциясынан айырмашылығы, ағылшын
революциясында буржуазия жаңа дворяндарға сүйенсе, француз буржуазиясы
халықтан қолдау тапты.
Сондықтан да болар француз тарихшысы Гошио революция сипатын
анықтай келе жай ғана революцияң деп атауды жөн көрсе, келесі француз
тарихшысы Жорж Лефевр шаруалар революциясы деп атап революция барысындағы
шаруалардың зор үлесіне көңіл бөледі. Бельфор мен Везуляда шаруалар
баскөтерулері өршіді.
Парижде жеңіске жеткен халық революция жауларын сотсыз жазалап өз
күшін көрсетіп жатты. Тұрақты комитетті Бастилия коменданты де Лонемен
келісімге көндірмек болған және көтерлісшілерге қару-жарақ жәшігі орнына
басқа жәшік бергені үшін көпец старшинасы Флессель өлімге кесілді. Егер
мен министр болсам, халыққа сабан жегізер едім, деген король чиновнигі
Фулон тағы басқа халықтың қас жаулары көше бойындағы фонарьларға дарға
асылды.
14 шілдедегі Бастилияның құлағандығы туралы хабар Франция мен бүкіл
Европаға жетті. 16-17 шілдеде корольдің бауыры Д,Артура елден кетті. Оның
соңынан сарай жеңілгенін, Құрылтай жиналысын таратудың іске аспағандығын
түсінген жоғарғы аристократия кетті. Бұл контрреволюцияның,
эмигранттардың күресінің басталуы, ұлттық өзгерістердің басы еді. 17
шілде күні король Неккерді үкіметке қайта алды. Осындай жағдайда Құрылтай
жиналысы халық жеңісін жариялады.
1789 жылдың 4-11 тамыз декреттері феодалдардың құқын, шіркеу жері,
сословьелік иелікті жою туралы, заң алдындағы теңдікті үндеді. Ал
шындығында шіркеу десятинасы, кедей басыбайлылығы, кейбір табыс бермейтін
сеньор құқығы ғана жойылды. Мақсатына жетпеген шаруалар күресі тоқтамады.
Соған байланысты шаруалардың арыз-өтінішін қабылдайтын Феодальдық комитет
құрылды. Бұл комитеттің 1790 жылғы 3-9 мамыр декреттері бойынша тек
барлық қауым мүшелері бірге бір жылдық төлемнен 20 есе көп төлеу арқылы
басыбайлылықтан босана алатын еді. Төлем ақының өте жоғары болуы,
шарулардлың басыбайлылық мәселесін шешілмеген қалпында қалдырды.
Құрылтай жиналысы 1789 жылдың 26 тамызында 17 статьядан тұратын
Адам және азамат құқықтарының декларациясын қабылдады. Онда, сөз,
баспасөз, ар бостандығы, жекеменшіктің құқығы белгіленді. Жекеиеліктің
қасиеттілігі мен мызғымастығы жарияланды.
5-6 қазанда Марат халықты Версальға баруға шақырды. Король 4-11
тамыз декреттерін, 26 тамыз деклорациясын қабылдап қол қояды. 1890 жылдың
ірі оқтғасы 19 маусым күні көп ғасырлық тарихы бар сословьеге бөлудің
жойылуы болды. Дворяндық титулдар мен гербтер жойылып, француз азаматтары
аты-жөні, фамилиясымен атала бастады
1791ж. 14 маусымында елде стачка мен революциялық одақтарды
ұйымдастыруға тиым салынды. Қайрымдылық мастерскойлары жойылды. Цехтар
мен өнеркәсіпті жіктеп бөлу жойылды. Елдегі болып жатқан өзгерістер
кешегі І сословье өкілдерін шетелдерге кетуге мәжбүр етті. Түбірлі
өзгерістер әсерінен 20 маусымда король шет елге қашады. 22 күні ол
ұсталып, қайтарылды. Бұл оқиға халықтың корольге деген сенімін үзіп
Корольдің тақтан бас тартуын талап ете бастадың. 17 шілдеде Марс алаңына
жиналған халыққа ұлттық гвардия капитаны Лафайет ескертуден соң, оқ атуға
мәжбүр болды. Осындай шиеленіскен жағдайда 1791 жыл атанған конституция
қабылданып, мемлекет 83 департаментке бөлінді.
13 қыркүйек күні таққа қайта отырған Людовик ХҮІ конституция
нұсқасына қол қояды. Конституция бойынша сайлаушылар белсендің және
жайң азаматтар болып екіге бөлінді. Елдің жоғарғы органы Заң шығарушы
жиналыс жарияланды. Атқарушы органды король мен министрлер тағайындады.
Король кез-келген құжатты қабылдауға құқы болды.
Заң шығарушы жиналыс 745 депутаттан құралды. Онда негізінен ірі
және либерал буржуазия өкілдері орын алды. 260 конституциялық-
монархистер, 136 жирондистер мен якобиндықтар. Бұл кезеңде жирондистер
ірі жекеменшік иелерінің мүддесін көздеді. Король өкіметін жою не
қысқартуды талап етті. Эмигранттарды қолдан көбейтіп, әлсіретіп жерлерін
тартып алды. Ауылдық жерлерде феодалдардың жерлерін күшпен алу,
феодалдарға қарсы шығу етек алды.
Якобиндер клубында Робеспьер монархияны құлатуға, мүлік цензін
жоюға және демократиялы республика орнатуға шақырды. Король сатқындығына
байланысты 1792 жылдың 9-нан 10-на қараған түні қоңыраулар қағылып, 20
мың көтерлісші Тюльрий сарайын қоршап алады. Монархия құлады.
10 тамыз революцияның жаңа кезеңінде Париж Коммунасы құрылып
Шометт, Эбер халық мұқтажының үндеушілеріне айналды. Заң шығарушы жиналыс
корольді биліктен босатып, Тампльге қамауға мәжбүр болды.
Буржуазия саяси топтарының арасалмағы өзгерді. Ықпалынан айрылған
фельяндар елден кетуге тырысты. Монархияның құлауы буржуазиялық
республикандықтардың өкіметін қалыптастырды. 20 қыркүйекте Заң шығарушы
жиналысты ауыстырған Ұлттық Құрылтай конвенті өз мәжілісін бастайды. 1792
жылы 22 қыркүйегінде Франция Республика болып жарияланды. Барлық үкімет
орындары 21 жастан асқан ерлердің сайлау құқы негізінде қайта сайланды.
Конвенттегі 750 депутаттың негізін жирондистер құрады. Жирондистерді ірі
сауда-өнеркәсіп буржуазия қолдады. Олар атқару кеңесі мен министрліктен
орын алды. Бриссо, Роллан сияқты жирондистердің көсемдері Париждің саяси
ықпалын шектеу үшін, департаменттегі саяси құқықты кеңейтті. Бүл
жирондистердің федерализмінің негізі еді. Жирондистердің көпшілігі
республикаға уақытша басқару формасы, Бурбондар мен Орлеандармен келісім
мүмкіндігі жоқ кездегі шарасыз амал ретінде қарады. Мемлекет ішінде
революцияны тереңдетуді қаламаған жирондистер бұхара талаптарына көз жұма
қарап, феодалдық тәуелділік жойылмады, тұрақты құн белгіленбеді.
Саяси топтар арасындағы тартыс Конвентте жаңа конституция нұсқасын
дайындауды созып жіберді. Париж ролі, департаменттер құқығы, үкіметті
сайлау жолдары мәселелерінде Тау мен Жирандо арасында бітпес талас
басталды. 1793 жылы 21 қаңтарында корольдің өлімге кесілуі Жирондистердің
ірі жеңілісі болды.
Людовиктің өлтірілуінен соң Англия үкіметі контрреволюциялық
коалицияны басқаруды шешеді. Коалиция құрамы өсіп Австрия, Пруссия,
Англия, Испания, Сардиния корольдігі, Неаполь және неміс мемлекеттері
кірді. Ресейде коалицияға ресми қосылды. Жер мәселесінің шешілмеуіне
байланысты шаруалар әскерді тастап кетіп жатты. Алыпсатарлар байыды.
Үздіксіз соғыс өнеркәсіп салаларында өндірісті қысқартты. Елді сауда
дағдарысы, қымбатшылық жайлады. Жак Рудың петициясы алыпсатарларға өлім
жазасын және күнделікті сұраныс товарларына максимум құн белгілеуді талап
етті. Кордельерлер клубында Варле, алыпсатар байығандардың мүлкін
тәркілеуге шақырды. Жирондистер бұларды құтырғандарң деп атады.
Соғыстағы сәтсіздіктерге байланысты жирондистердің коалициямен
ымыраласуынан күдіктенген Робеспьер коалициямен бітімге келуді ұсынған
әрбір адамды өлімге кесуді талап етті.
Жирандистерден Конвентті тазалауды шақырған Марат және т.б.
якобиндықтар революциялық трибуналға беріліп ақталды. Жирондистердің
Маратты және Коммуна мүшелерін қуғындауы, конвентте монтаньярлар,
якобиндықтар клубы, кордольерлер клубы, Коммуна кеңесінің және Варле мен
Рудың жирондистер билігіне қарсы бірігуін тездетті. Республика мен
революция жеңістеріне қауіп төндірген жирондистерге қарсы Ұлттық гвардия
Марат пен Робоспьер шақыруымен 31 мамырда көтерліс басталады. 2 маусымда
100 мың адам Конвент ғимаратын қоршап, жирондистермен сөзге келместен
Бриссо, Верньо, Петионды тұтқындайды. Жирондистер басқаруы құлатылды.
Якобиндықтар үкімет басына 83 департаменттің 60-да баскөтерулер
жүріп жатқан қиын кезде келді. 1793 жылдың 24 маусымында Конвент шұғыл
түрде жаңа якобиндық конституция қабылдады. Революцияны аяқтау, оның
жеңістерін интервенттер мен азамат соғыстарынан қорғау мақсатында
диктатура қажет болып, якобиндықтар революциялық үкімет жариялайды.
Конституция якобиндықтар басқару жылдарында іске қосылмады. Жаңа
конституция плебейлік топ арасында қолдау тапқаныменен, олар жекеменшікке
шексіз құқық берілуіне қарсы болды. 1793 жылдың 25 шілдесінде Жак Ру
конституцияда алыпсатарлыққа, азық-түлікті жасыруға тиым салуын талап
етті.
Қүтырғандар жаңа байлардың мүлкінің бір бөлігін тәркілеуді,
бөлісуді, армияны тазалауды, ірі меншік жақтастарын Конвенттен қууды
насихаттады. Бүл шараларға якобиндықтар түгел дерлік қарсы болды.
Революция жауларына аяусыз соққы беру үшін 10 шілдеде Қоғамдық
құтқару комитетіне қайта сайлау өтіп, жаңа үкіметті Робоспьер басқарды.
Контрреволюция мен алыпсатарлыққа қарсы күрес басталды. Алыпсатарлар өлім
жазасына кесілді.
1793 жылдың 14 шілдесінде Маратқа қастандық жасалды. Революция
жауларына қарсы күрес кең қанат жайды. Интервенттерге қарсы күресу үшін
23 тамызда жалпыхалықтық әскери міндеткерлік 18-25 жастағылар арасында
ең алдыменен бойдақтар алынды енгізілді. Ішкі саясатта революциялық
үкіметке қарсы шықты деп Жак Ру, Варле, Леклерк тұтқындалды. Шометт пен
Эбер - ұсақ буржуазия мен қолөнершілердің әлеуметтік-экономикалық
талаптарының кейбіреуін қолдайды.
1793ж. 29 қазанында Конвент азық-түлік т.б. күнделікті сұраныс
товарларына максимум баға енгізеді. Париж коммунасы, бұхара халық
Конвентке ықпал ете алатын бірден-бір күш болды.
1794ж. басына қарай Франция территориясы жаудан азат етілді. Сыртқы
қауіптің бәсеңдеуі. мүдделері әртүрлі әлеуметтік топтар өкілдері кірген
якобиндықтар ішінде өзара күресті күшейтті.
1. Робоспьер, Сен Жюст ұсақ және орта меншік иелерінің мүддесін
қорғаған демократиялық революционерлер болды. Олар соғысты жеңіске дейін
апарып, Австриямен Франция талабында бітімге келуді көздеді.
2. Париж Коммунасының жетекшілері Шометт, Эбер қолөнершілер мен
кедейленген ұсақ буржуазия ықпалындағы күш еді. Көрші мемлекеттерде де
Франция үлгісінде революция жасауға көмектесуді мақсат көрді.
3. Дантон, Демулен революция кезінде байыған жаңа байлар, орта
буржуазияның жақтастары. Пруссия, Англиямен келісімге келуді, мемлекетте
диктатураны тоқтатуды жоспарлады.
Байларға қарсы террор әлсіреді деп түсінген Эбер Робоспьерге қарсы
шықты. Кедейлердің мүдделері үшін Қоғамдық құтқару комитеті мен Конвентті
тазалауға, көтерліске шақырды. Париж Коммунасы мен Шометт көтерлісті
қаламағанымен Эбер, Шометт және олардың жақтастары тұтқындалып, 1794
жылдың 18 наурызында өлтірілді.
Үкіметке қарсы қастандық ұйымдастырмақ болды және сатқындығы үшін
деген айыппенен 5 сәуірде Дантон мен Демулен өлім жазасына кесілді. Өз
қарсыластарын шеттетуді жүзеге асырған якобиндықтар халық қолдауынан
айрылды. Конвентте революция барысында байыған жаңа буржуазия өкілдері
басым болатын. Революциялық диктатура мен терорға ауқатты шаруалар да
қарсы болды. 1794 жылдың шілдесінде монтаньярлардың көпшілігі батпаққа
қосылды. Якобиндық блок бөлшектенді. Әр жерде контрреволюциялық
қастандықтар ұйымдастырыла бастады. Тальен, Фрерон, Барраст үшін
революцияның жалғасуы олардың өлімімен аяқталады деген сөз еді. Сондықтан
олар жасырын қастандық ұйымдастыра бастайды. Қастандыққа Қоғамдық құтқару
комитеті, Жалпы қауіпсіздік комитетінің кейбір мүшелері және басқолбасшы
Карно мен Эбер, Шометтің өлтірілуіне қарсы якобиндықтар тобы қосылды. 9
термидорда Тальен талап етуімен Робоспьер, Сен Жюст, Кутон қамауға
алынды. Түрме басшысы оларды танып, абақтыға жабудан бас тартады. Алайда,
Робеспьер және оның жақтастарының жедел шешім қабылдамауының салдарынан,
олар қайта тұтқындалып, өлім жазасына кесілді. Осы оқиғамен француз
революциясының үшінші кезеңі аяқталды.
4. І Империя тұсындағы Франция. Наполеон соғыстары
Директория үкіметінің ірі буржуазиялық басқару түрі мен
кәсіпкерлікке жағдай жасай алмайтындығы айқындала түсті. 1797 жылдың 17
қазаныныда Австриямен бейбіт келісім бойынша Италия мен Швецарияда
француздық басқару орнап, Австрияның соғыстан шығуы бірінші коалицияның
жеңілгендігін көрсетті. Алайда, Англия, Россия, Австрия және Туркия
Францияға қарсы екінші коалиция құрып бірқатар жеңістерге жетеді.
Француздардан азат етілген итальян мемлекеттерінде бұрынғы феодалдық-
абсолюттік режимдер қайта орнады.
Коалицияның жеңісі роялистердің жаңа баскөтерулер мен қастандықтар
ұйымдастырумен жалғасты. Республикандықтардың Якобиндықтар клубын
жаңғырту шаралары жүрді. Осындай жағдайда ірі буржуазия үшін халық толқуы
мен монархияның қайта орнауын сақтайтын және жаулап алу саясатын жүргізу
үшін күшті өкімет құру идеясын, қатаң тәртіп орнатуды айта бастады.
Буржуазия үшін Директорияның пайдасы болмады, тіпті зияны тиді. Бұхара
халық Директорияны алыпсатарлар мен қазына тонаушылар режимі атады.
Буржуазияның ықпалды тобының арасында мемлекеттік төңкеріс
ұйымдастыру және әскери диктатура орнату жоспары құрылды. Бүл орынға
бірден-бір кандидат Наполеон Бонапарт болды.
Наполеон 1799ж. 9 қазанында Египеттен Францияға оралды. Салтанатты
қарсы алулар ұйымдастырылды. Парижге келісімен Наполеон бір айға жетпес
уақытта мемлекеттік төңкеріс жасауға дайындалды. Оған көрнекті
финансистер, банкирлер, Директория мүшелері Сийес пен Роже Дюко, сыртқы
істер министрі Талейран мен полиция министрі Фоше көмектесті. Сондай-ақ
басталар істің сәтті аяқталу үшін кейбір банкирлер маңызды адамдарды өз
жағына шығару үшін, сатып алу мақсатында қаржылай көмек жасады. Төңкеріс
жоспарына сай Бонапарт Париж гарнизонының басқолбасшысы тағайындалды.
Якобиндықтар қастандық ұйымдастырып жатыр-мыс, деген іс қозғалып, бұл
қастандықты басу генерал Бонапартқа жүктелген декрет дайындалды. Қауіп
төнді деген сылтаумен Заңшығарушы корпусты корпусты қаладан тысқары Сен-
Клу сарайына көшірді. Жолда Директория мүшелерімен келісім болып, олар
өкіметті Наполеонға беріп, отставкаға кетеді. 9 қарашада Наполеон Сен-
Клуды әскермен қоршап, өкіметті өзіне береді деген сеніммен келді.
Наполеонның конституцияға өзгеріс енгізу ұсынысы Тиран жойылсын деген
айқаймен қарсы алынды. Бес жүз Кеңесінің председателі болып отырған
Льюсен Бонапарт алдын ала дайындалғандай сыртқа шығып әскерге
командирді өлтіріп жатыр, деп айқай салды. Мюрат Наполеонның күйеу
баласы басқарған әскер залға кіріп келгенде, депутаттар қаша жөнеледі.
Терезелерден лақтырылып қуылды. Заңдылық көрінісін сақтау мақсатында
кешкісін депутаттарды күшпен жинайды. Олар директорияны тарату және
өкіметті үш консулға - Бонапарт, Роже Дюко және Сийеске беру ұсынысы мен
шешімін қабылдауға мәжбүр болды. Осылайша тарихта бір оқ атылмаған, бір
адам қаза болмаған мемлекеттік төңкеріс жүзеге асты.
Францияда ірі буржуазия мен жаңа әскери буржуазия мүддесіне қызмет
еткен әскери диктатура орнады. Наполеон революцияның демократиялық
жеңістерін жойды, тек ірі буржуазия үшін тиімділері сақталды. Заң
шығарушы өкімет үш органға Мемлекеттік Кеңес заң нұсқасын дайындау,
Трибунат заң нұсқасын талқылау, Заңшығарушы корпус заңды қабылдау,
қабылдамау бөлінді. Заңшығарушы корпустың кез-келген шешімін үкімет
тағайындаған Сенат мүшелері жоя алды. Атқарушы өкімет бірінші консулға -
Бонапартқа өтті. Ал екі консулдың тек кеңестік дауысы болды. І консул -
бас қолбасшы, жоғарғы әскери және азаматтық қызметтерге тағайындады, ішкі
және сыртқы саясатты басқарды. І Консул 21 жастан асқан француздар
сайлаған депутаттыққа кандидаттардың ішінен өз қалауынша Заңшығарушы
өкіметтің органдары мүшелерін тағайындады. Жергілікті өзін өзі басқару
жойылды. Департамент басшылығына бірінші консул қойған адамдар отырды.
1801 жылы папа Пий ҮІІ мен конкордатқа отырып, ол бойынша
Католиктік дін француздардың көпшілігінің діні жарияланды. Папа шіркеудің
сатылып кеткен жерлерін, жаңа иелерінің толық меншігі деп таныды.
Ариепископтарды француз үкіметі тағайындап, содан соң папа бекітті.
Католиктік шіркеулерде консулдар үшін дұғалар оқылуы тиіс болды. Бұхара
халыққа билік жүргізу үшін ірі буржуазияға шіркеудің қолдауы қажет болды.
Шіркеу үкіметтің тірегіне айналды.
1802 жылдың тамызында жалпы халықтық саулау - плебицит өткізіліп,
Н.Бонапарттың І консулдығы өмірлік деп белгіленді. Соңынан жаңа
республиканың Х жыл конституциясы қабылданды. Ол бойынша Наполеонның өз
мұрагерлерін тағайындау, Заңшығарушы корпус, Трибунатты тарату, бейбіт
келісімдер жасау т.б. құқығы кеңейтілді. Н.Бонапарт өз ықпалын ірі
буржуазия арасында бекіту үшін эмигранттарға рақымшылдық жариялады.
Оларға Францияға тез оралып үкіметке ант беру шарты қойылды. Отар
жерлерде құлдықты қайта орнату туралы декрет қабылданды. Өз өкіметін
қорғау мақсатында консулдық гвардия құрылды. Құрметті легион ордені
бекітілді. Француз ірі буржуазиясының мүддесін көздеген Наполеон
Францияның шексіз билеушісіне айналды. Оның билігі бүкіл Италияға,
көптеген герман мемлекеттеріне, Бельгияға, Голландияға жүрді. Австрия
қайта соғысуға шешілмеді, Пруссия асықпады, Россия соғысқа дайын емес
еді. Сондықтан француз буржуазиясының барлық күштері негізгі бәсекелесі
болған Англияға қарсы жұмылдырылды.
Осындай жағдайда Бонапарт өкіметін күшейтіп, 1804 жылдың 18
мамырында Наполеон І деген атпен император жарияланды. Оның билігі
мұрагерлік деп танылды. 2 желтоқсанда салтанатты түрде тәж кию салтанаты
өтті. Осы салтанат кезінде Наполеон бұрынға республикандықтардың бірінен,
тәж кию рәсімі өтілуінің ұнайтындығын сұрағанда, ол: Өте ұнайды Жоғарғы
мәртебелім. Бүгінгі бұндай салтанатқа осы күнді болдырмау үшін құрбан
болған 300 мың адамның жетіспеуі өкінішті-ақ, деп жауап береді. Франция
француз революциясы бағытталған монархиялы басқару түріне қайта оралды.
Наполеонның буржуазиялық - монархиясы орнады.
Жойылған дворяндық титулдар қайта қалыптасып, толықтырылды.
Титулдар, жерлер сыйға берілді. Якобиндықтардың революциялық календары
1806 жылдың 1 қаңтарында григорияндық календарьмен ауыстырылды.
Монеталарда Француз империясың деп жазылып, республика сөзі бірте-бірте
ұмыт бола бастады.
1805 жылдың тамызында құрамында Англия, Россия, Австрия және
Сицилия корольдығы бар ІІІ коалиция құрылып, алдына француз әскерлерін
Германия, Италия, Швецария және Голландиядан қууды мақсат қойды. 21
қазанда адмирал Нельсон бастаған ағылшын флоты біріккен испан-француз
флотын жояды. Ал құрлықта француз әскерлері жеңіске жетіп 13 қарашада
Венаға кіреді. Сол жылдың 2 желтоқсанында Наполеон өзінің ең ірі жеңісі
атаған Аустерлиц шайқасы болды. 1806 жылы Франц Қасиетті Рим империясының
тағынан бас тартып, империя Европаның саяси картасынан өшірілді. Осы
уақытқа дейін коалицияға қосылмаған Пруссия Францияның күшеюінен
қауіптеніп Швециямен бірге жаңа ІҮ коалицияға қосылады. Алайда, 14
қазандағы Йен мен Ауэрштадтағы екі шайқас пруссиялықтардың жеңілуімен
аяқталды. 1806ж. 27 қазанында Наполеон І-ге Берлин қаласының кілті табыс
етілді.
Континенттегі негізгі жауларын тізе бүктіргеннен соң, Наполеон
негізгі жауы Англияға шешуші соққы беруге дайындала бастайды. 1806 жылдың
21 қарашасында Берлин қаласында Континентальды блокада туралы декрет
қабылданды. Онда Европа мемлекеттеріне Англиямен барлық байланыс түрлері
жасалуына қатаң тиым салынды.
1807 жылдың 8 ақпанында Фридланд түбінде орыс-прусс біріккен
әскерін талқандағаннан соң, екі император кездесіп, 7 шілдеде Тельзит
бітіміне қол қойылды. Ол бойынша Наполеонның Европадағы бар жеңістері
Россия тарапынан танылды.
Австрия, Англия басшылығымен құрылған Ү коалиция әскерлері алдыңғы
коалициялардың кебін қуып, 1809 жылы Ваграм түбінде үлкен жеңіліске
ұшырайды. 5-6 шілдеде француз әскерлері Австрия астанасы Венаны алды.
1812 жылы француз әскерлері Россия территориясына түсіріледі. 1813 жылы
құрылған ҮІ коалиция ғана 16-19 қазанда Лейпциг түбінде жеңіске жетеді.
Лейпциг шайқасына қатысқан әскер мен жұмсалған оқ-дәрі саны жағынан
теңдесі болмағандықтан Халықтар ұрысы деген атпен тарихта белгілі.
Наполеон бұдан кейін де өзінің сәтті ұрыстарын жүргізе берді. Сегіз
ірі шайқаста жеңіске жетті. Бельгия территориясында шешуші шайқасқа
дайындалып жатқан кезде, одақтастардың Парижді алғаны туралы хабарды
естіп: олардың ішінде мұндай жоспарды жүзеге асыратындай бас жоқ еді
ғойң деген. Бүл жоспарды ұсынушы Францияның сыртқы істер министрі
Талейран болды. Ол өз императорына сатқындық жасап, коалиция басшыларына
Париж сіздерді күтіп отыр, деген хат жолдаған болатын.
1814 жылдың 31 наурызында Коалиция әскерлері Парижге енеді.
Наполеон Бонапарт француз императорлығы тағын баласына мұра етіп, тақтан
бас тартады. Наполеон Эльба аралына жер аударылды. Одан өзінің сенімді
1100 жауынгерімен қайта оралған Бонапарт 100 күндік басқаруын орнатып,
қайта жасақталған ҮІІ коалиция әскерлерімен Ватерлоо түбінде соңғы
шайқасын жүргізді. Ағылшындар тұтқынына түскен Наполеон 1815 жылдың 22
маусымында тақтан екінші рет бас тартады. Ол енді Қасиетті Елена аралына
жер аударылып, сонда 1821 жылы 52 жасында қайтыс болады.
5. Вена конгресі және Бурбондарды реставрациялау
Наполеонға қарсы халықтардың күресі француз империясының
күйреуімен аяқталды. Наполеонды жеңу жемісін монархиялық коалиция,
феодалдық абсолютистік мемлекеттер өз мүддесінде пайдаланды. Наполеондық
имприяны жою Европада дворяндық-монархиялық реакцияның салтанат құруына
әкеліп соқты.
Россия, Австрия, Пруссия, Англияның ұйымдастыруымен 1814 жылдың 1
қыркүйегінен - 1815 жылдың 9 маусымына дейін Вена конгресінің мәжілісі
өтті. Конгресс ұйымдастырушыларының мақсаты француз революциясы мен
наполеондық соғыстар нәтижесінде Европада болған саяси салдарларды жою
еді. Олар бұрынғы монархтардың жоғалттқан құқықтарын, иеліктерін қалпына
келтіру, легитимизм принципін қолдады. Вена конгресі тұңғыш рет Түркияны
қоспағанда барлық Европалық мемлекеттерін халықаралық келісім жүйесіне
тартты. Конгресске қатысушылар Францияны әлсіретуге және онда Наполеон
империясының қайта қалпына келу жолын біржолата жоюға мүдделі болды. Вена
конгресі өз қалауы бойынша Европа картасын қайта сызды. Уақытшы үкімет
басшысы, дипломат Талейран наполеондық империяны бөлісуге Францияның да
тең тең дәрежеде қатысуына қол жеткізді. Ол конгреске қатысушылардың
арасындағы келіспеушілікті шебер пайдаланып, Францияның шекарасын 1792
жылғы қалпында қалдырды. Франциямен шекарада барьерлік мемлекеттер
құрылды. Мәселен дамыған бай Бельгия әлсіз Голландиямен бірігіп
Нидерланды корольдігін құрды. Польша Россия, Пруссия және Австрия
арасында бөліске түсті. Россия Финландия мен Бессарабияны иемденді.
Италияда Сардиния корольдігі қалпына келтірілді. Оған Генуя қосылды.
Италияға Савойя мен Ницца қайтарылды. Австрия қайтадан Венеция мен
Ломбардияға ие болды. Ал, Парм, Тоскана және Модена герцогтықтары
Австрияның иелігіне айналды. Папаға Рим, Равенна, Феррара, Болония
қайтарылды. Осылайша Италия толық бытыраңқылыққа айналды. Пруссияға Рейн
облысы, Вестфалья және Померания қосылды. Даниядан Норвегия алынып
Швецияға қосылды. Швейцария шекарасы кеңейтілді және Швейцария мәңгілік
бейтарап мемлекет деп жарияланды. Сондай-ақ Вена конгресі ағылшындардың
Испания мен Франция соғыстары кезінде басып алған жерлерін заңдастырды.
1815 жылы қарашада Ватерлоо түбіндегі ұрыстан соң төрт держава арасында
Франциямен жаңа келісімге қол қойылды. Ол бойынша Францияның шекарасы
1790 жылғы қалпына келтірілді, контрибуция төлейтін болды, ол төленіп
біткенше одақтастар армиясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХҮІІғ. басында Англия Европада Франция және Испаниямен
салыстырғанда әлсіз мемлекет еді. Англия сондай-ақ сауда, теңіз қатынасы,
ақша ресурсы жағынан Голландиядан да көп артта болатын. Дегенмен,
Англияның болашақ экономикалық дамуына бірнеше қолайлы жағдайлар бар
болатын. Бұл ең алдыменен оның географиялық орналасу жағдайы еді. Оның
сауда кемелерінің жол торабында болуы, континенттен тыс жатуы, Европадағы
ХҮІ-ХҮІІІғғ. мәнсіз соғыстар Англияның Европа елдерінен ілгері озуына
мүмкіндіктер жасады. Сонымен қатар, ағылшын буржуазиясы мен феодалдарының
көп әскер ұстамауы көп қаржыны экономика саласына жұмсауға жағдай
туғызды. Ғасыр басында Ағылшын буржуазиясының экономикалық күші қарқындап
дамыды. Өсіп жатқан өнеркәсіптің түрлі салаларының ішінде шұға өндірісі
ерекшеленді. Шұға шығару ағылшын экспортының 54 бөлігін құрады. Сыртқы
сауда да Шығыс, Левант және Африка, Ост Инд компаниялары құрылып, жұмыс
істеді.
Елде капитализм біршама дамыды. Өнеркәсіпте капиталистік өндіріс
қатынастары басым болды. Ағылшын буржуазиясы тез күшейіп, капитализм ауыл
шаруашлығына да енді. Ауылдық жерде ХҮІғ. басталған қоршау саясатың -
помещиктердің қауымдық жерлерді басып алып, шаруалардың жаппай
жерсізденуі процесі нәтижесінде капиталистік өнеркәсіп пен капиталистік
ауыл шаруашылығы үшін еркін әрі арзан еңбек күші құрылды. Жалдамалы
жұмысшы еңбегін өз шаруашылығында пайдаланып, капиталистік қатынаста
жүргізген помещик-жаңа дворяндар қалыптасты.
ХҮІІғ. ортасына қарай Англияда 5 млн-ға жуық адам өмір сүрді.
Қалалардың өсуі мен деревняларда өнеркәсіптің дамуы ішкі рыноктың
қалыптасуына және шаруалардың басыбайлы жеке тәуелділігінің ерте
жойылуына әсер етті. Англияда сыртқы сауда екі есе өсті. Капиталистік
өндіріс түрі шашыраңқы мануфактура қарапайым еңбек бөлінісі болды.
Орталықтанған мануфактура сирек кездесетін. Көпестер шикізат әкелуші,
сатып алушы, өндірісті ұйымдастырушы ролінде қолөнершілерді - жіп
иірушілер мен тоқымашыларды өзіне бағындырды.Ағылшын дворяндары саудамен
айналысты, өз ақшаларын ауыл шаруашылығына, теңіз ісіне салды,
буржуазияланды.
Ауылшаруашылығында феодалдық меншік сақталды. Жердің иесі және
жерді пайдаланушы құқық болды. Дворян жерлері рыцарь иелігі болғандықтан
король қалауынша өз жерінің толық иесі болмады. Шаруаларда йомендер
түрлі топтарға бөлініп Фригольдерлер еркін жер иеі, копигольдерлер
келісім бойынша жер иесі, лизгольдерлер уақытша арендаторлар,
коттерлер жерсіз деп аталды. Қоршау саясаты копигольдерлерді жерден
айырды. Қоршауға қарсы күрес, феодалдық құрылысқа қарсы қозғалыс ретінде
сипат алды.
Бұл уақытта Тюдорлар әулиеті өздерінің корольдік билігін нығайтып,
өз билігін Карнуэлл, Уэльс және Англияның солтүстік графтықтарына дейін
ұлғайтқан болатын. Теодарлар династиясы елдің экономикалық өміріне
араласып, өнеркәсіп, сауда салаларының және ағылшын флотының дамуына
ықпал етті. Жаңа дворяндар монархтың ең сенімді әлеуметтік тірегіне
айнала бастайды. Осы жағдайдан Теодарлар әулиеті парламенттегі төменгі
палатаның жағдайын жақсартып, орта дворяндарды қолдан қуаттап отырды.
Европаның басқа монархиялы мемлекеттерімен салыстырғанда ағылшын
абсолютизмінің негізгі ерекшелігі парламенттегі осы саясаты болатын.
Елизавета Тюдор тұсында тақ пен парламент арасында байқалған
қақтығыс ХҮІІғ. басында шиеленісе түсті. Англияда абсолютизм Тюдорлар
басқаруы кезінде қалыптасты. Алғашқы кезінде ағылшын абсолютизмі басқа
мемлекеттердегі сияқты елдің орталықтануына жағдай жасап прогрессивті
роль атқарды. ХҮІІ ғ. басында ағылшын абсолютизмі қоғамдық өмірдің бар
саласын қамтыған үлкен дағдарысқа ұшырады. Тюдорлар әулиетін 1603 жылы
ауыстырған Яков І Стюарт 1603-1625жж. кезеңінде король билігінің
шекарасы жөніндегі мәселелер төңірегінде күрес басталды. Яков І-нің
тұсында-ақ Стюарттарға оппозиция өсе түсті. Әрбір парламент шақыру
кезінде оның өкіметінің жүргізген шіркеу, сыртқы істер, финанс саясаты
сынға ұшырап отырды. Яков І-дің абсолютизм, шексіз билігіне қауымдастар
палатасы парламентті король еркінен тәуелсіз және оның билігін шектеген
апологииң құжатымен қарсы шықты. Құжатта “Власть смертного короля, не
является ни божественной, ни абсолютной, ни единичной. Только в
парламенте и совместно с парламентом может законодательствовать король”
деп жазылған.
1625 жылы ағылшын тағына өз өмірін король билігін шектегісі келген
парламентпен күреске арнаған Яков І-нің баласы Карл І келді. Карл І-нің
тұсында парламент оппозициясының шабуылдауы өрши түсті. Карлдің І-ші
парламенті қысқа өмірлі болды. 1625 жылдың маусымында жиналған Карл І-нің
алғашқы парламенті өте қысқа мерзімде, шақырылғаннан кейінгі бірнеше
аптадан соң-ақ тамыз айында таратылды. Алайда Батыс Франция жағалауы Ре
көліндегі экспедиция және финанстың толық күйреуі, үкіметтің 1627 жылғы
әскери сәтсіздіктері Карл І-ге 1928ж. көктемінде парламентті қайта
шақыруға мәжбүр етті.
Парламент 1628ж. 17 наурызда жұмысын бастады. Өзара қақтығыс
алғашқы уақыттан бастап-ақ төтенше шиеленісті жағдайға жалғасты.
Парламент корольден өзі дайындаған Құқық жөніндегі Петицияда көрсетілген
бірқатар жекеменшік және мүліктік құқықтардың орындалуына кепілдік талап
етті. Құқық жөніндегі Петиция деген атпен белгілі құжат 1628ж. 7 маусымда
қабылданған болатын. Петиция негізінен 4 пункттен тұрды:
1 Тұрғындар өз ырқынан тыс парламент бекітпеген займдарға және салық
төлеуге тартылмауға тиіс;
2 Мемлекет заңы және соттың заңды үкімі болмаса ешкімді де қамауға және
мүлкінен айыруға болмайды;
3 Бейбіт азаматтарды соғыс кезеңі заңдары бойынша тұтқындаулар
тоқтатылуға тиіс;
4 Жекеменшіктегі үйлерді әскери тұрақтарға тиым салынуы керек.
Екінші рет 1629 жылдың ақпан айында жиналған парламент сол жылдың
маусым айында өз оппазициялығына байланысты таратылды. Англияда
революцилық хал-ахуал ХҮІ ғ. 30-40 жылдары қалыптасты. Оған заңсыз
салықтар мен түрлі қысымдар сауда мен өнеркәсіптің дамуын тежеп, халық
жағдайының күрт нашарлауы себеп болды.
Көпес-монопалистердің делдалдығы шұғаны сатуға кедергі болып,
бағасын өсірді. Мыңдаған тай шұға алушыға жетпестен қоймаларда жатты.
Жұмыссыздар саны өсті. Төменгі топтың өмір қайшылығы мен король сарайының
финанстық дағдарысы бір-біріне жалғасты. 1637 жылы Шотландияда корольдің
абсолютизм орнатпақ болған мақсатына қарсы көтерліс басталды.
Шотландиямен болған соғыс үлкен шығындарды қажет етті. Қазынанының бос
қалуына байланысты, король жаңа займ мен салық түрлерін ендіру үшін
парламент шақыруға мәжбүр болды. 1640 жылдың 13 сәуір - 6 мамыр
аралығында жұмыс істеген парламенттің қайта таратылуы, 11 жыл
парламентсіз басқару кезеңі, барлығы халық бұхарасы, буржуазия мен жаңа
дворяндардың абсолютизмге қарсы күрес бастауына түрткі болды.
2. Ағылшын буржуазиялық революциясы
40 жылдары саяси жағдай шегіне жетіп, абсолютизмді құлату үшін
күрес басталды. Стюарттар және ол қорғаған феодалдық тәртіптің мемлекет
ішінде капиталистік қатынастар дамуында негізгі кедергіге айналды.
Экономика мен саяси өмірде тосқауылар қойылды. Жаңа өндіргіш күштердің
дамуы мен ескі феодалдық өндіріс қатынастары арасындағы қақтығыс
Англиядағы буржуазиялық революцияның басты себебі болып табылады.
Қысқа парламент таратылғаннан кейін, соғыстың созылуы қаржыны қажет
етіп 3.11.1640 жылғы шақырылған парламент құрамында сайлауда жеңіске
жеткен буржуазия мен жаңа дворяндар көп болды. Сондықтан парламент көп
кәсіпкерлікке бостандық, репрессияға тосқауыл сұрады. Парламентсіз
басқару кезіндегі ендірілген салық түрлерін жойды. Халық толқуынан
қорыққан король бірнеше талаптарды мойындады. Парламент шақылуымен,
парламентсіз басқару орнап, абсолюттік монархия жойылды. Парламент
корольдің 1629-1640 жылдары заңсыз қысыммен жинаған салық түрлеріне тиым
салды. Парламентті өз қалауынсыз таратуға болмайтын қаулы қабылдады.
Корольдың жақын кеңесшілері Страффорд пен Лод қамауға алынды. Май айында
Лондондағы халық толқуларынан кейін король Карл І 10 мамырда корольдің
парламентті тарату құқын жойса, 12 мамырда Страффордты өлім жазасына
кеcуге келісім берyге мәжбүр болды. Жаңа парламент шіркеу эпископтарының
билігін шегеруді, атқарушы үкіметтің парламент алдында жауапты болуын
талап етті.
1641 жылдың 22 қарашасында бүкіл абсолюттік құрылысты айыптаған
жаңа дворяндар мен буржуазия жазған арыз - құжаты Ұлы Ремонстрация
парламентте қабылданады. Король жеке билеушілігіне қайшы келеді деп
санаған король, оны бекітпеді. Парламентті таратып, көсемдерін
тұтқындауды талап етеді. 1642 жылы 3 қаңтарда халық наразылығы милиция
құрып, парламентті қорғайды. Парламент қарулы күштерді корольге қалдыруды
толық жояды. Бұл оқиға король мен парламент арасындағы соңғы айрылысу
еді. 1642 жылғы қаңтар-тамыз аралығында король Лонданнан солтүстікке
кетіп азамат соғысын бастауға дайындалады.
1642 жылы 10 қаңтарда король жеңіліс тапқан соң, солтүстікке кетті
де, тамыз айында парламентке азамат соғысын жариялады.
Парламенттің қарулы күштері соғыс ісіне үйретілмеген халық
жасақтары, қолөнершілер, ұсақ саудагерлер, дамыған графтықтардың ерікті
шаруалардан тұрса, ал король жағында сауда компанияларының жоғарғы тобы,
ағылшын шіркеу иелері, корольдің монополиясының қызметкерлері соғысты.
Граф Эссек бастаған парламенттік әскер король күшін талқандауға
мүдделі болған жоқ, олар Карлмен келісімге келуге тырысты. Армия мен
парламенттегі индепенденттер шешуші қимылды талап етті. Осы негізде
индепенденттер мен пресвитериандар арасында қайшылық шиеленісті. 25
қыркүйек 1643 жылы парламент Шотландиямен Салтанатты Лига мен Ковенантқа
қол қойды. Англияда пресвитериандық шіркеу жүйесі енгізілді. 1644 жылдың
басында шотланд әскері шекарадан өтті, бұл парламент әскеріне табыс
әкелді. 2 маусым 1644 жылы парламент әскері Марстон-Муре түбінде
роялистер әскеріне соққы берді.
Индепендентердің лидері Оливер Кромвель жаңа үлгідегі тұрақты әскер
құра алды. 11 қаңтар 1645 жылы әскер құру туралы актіге қол қойды. Оның
құрамы алғашқыда 6 мың атты әскер, 1 мың драгун, 14,5 мың жаяу әскерден
тұрды. Бұлар негізінен бай емес джентрилерден, шаруалардан,
қолөнершілерден, мастерлерден жасақталды. Кромвель әскері 1645 жылы 14
июньде Нэйзби түбінде роялистерді талқандады. Карл І солтүстікке қашып,
шотландықтарға берілді. Роялистерді жеңу парламентке демократиялық
бағыттағы реформа жүргізуге түрткі болды.
Пресвитериандар мен корольге біртұтас күйінде қарсы шыққан армия
ішінде офицерлер мен солдаттар күресі левеллерлер идеясын - ұсақ
демократиялық буржуазиясы идеологиясын қолдады. Левеллерлер жалпы саяси
теңдікті қалады. Сондықтан оларды теңестірушілер деп атады. Олар, Неге
лорд 20 депутат ал, кедей біреуінде де жібере алмайды?,-деп сұрады.
Олардың әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларында метрополияларды,
десятинаны, қоршауды жою, сот ісі мен құқықты демократияландыру, шіркеуді
мемлекеттен бөлу болды. Левеллерлердің маңызды құжаты Халықтық келісім
деп аталды. Көсемі Джон Лильборн 1614-1657 Адал Джон деген атпен
белгілі. Левеллерлер сондай-ақ буржуазиялық республика орнауын, сайлау
құқын кеңейтуді, сауда, сөз, ар бостандықтары берілуін талап етті.
Армияның солшыл революциялық күштерінен құралған левеллерлер .өз
алдарына: король билігі мен лордтар палатасын жою; жоғарғы билікті
қауымдар палатасына беру; сайлаушылар алдындағы жауапкершілік;
парламентті жыл сайын сайланып отыратын органға айналдыру; ар бостандығы;
қызметкерлердің жауаптылығы мен ауысып отырушылығы; Англия адамдарының
тең правалылығы; сөз, жиналыс, петиция, одақ бостандығы; жекеменшікті
пайдалану бостандығы т.б. мақсаттар қойды.
Левеллерлер программасы революциялық буржуазияның жүйеге
келтірілген программасы болып табылады.
1647 жыл ағылшын революциясы буржуазиялық-демократиялық — жаңа
кезеңіне өтті. Революциялық инициатива халық қолына көшті. Парламенттің
корольмен қайткенде де компромисске келуге тырысуы, монархия мен екі
палаталық парламентті сақтауы, революциялық армияны тарату жөніндегі
шешімі бүкіл елде халықтың наразылығын тудырды. Оның үстіне төменгі
шендегі офицерлер мен солдаттар көп айлар бойы жалақысын ала алмаған еді.
Полктарда насихатшыларды сайлау бастады. Олар солдаттар атынан сөз алды..
1647 жылдың мамыр айында Әскер Кеңесіне белсенді насихатшыларды сайлау
жүргізілді. О.Кромвель, Айртондардың конфликті басуға ұмтылуынан нәтиже
шықпады. Бағынбаушылық өсті, сондықтан парламент мамырдың соңында Армияны
тарату жөнінде бұйрық берді. Бұл қатты қарсылық тудырып, бұл Кромвель мен
Ферфакс парламенттік басым көпшілік пресвитериандардан қатынасты үзуіне
алып келді. 1647 жылы маусымда Кромвельдің бұйрығы бойынша король
тұтқындалып, армияның Бас штабына әкелінді. Өздеріне тиімді жағдайда
индепендентердің лидерлері Карлмен келіссөз жүргізді. Олар Армияда
ықпалын өсіру мақсатында Кеңеске әр полктан екі офицерден, полковниктен
бастап барлық жоғарғы шендерді мүше етті. Бұл солдаттар мен төменгі
офицерлердің арасында наразылық тудырды. Олар Парламент алдына Лондон
милициясын қаруландыруды тоқтатуды, жалақыны төлеуді, корольмен
қайшылықты жоюды талап еткен ультиматум қойды. Осыған жауап ретінде
офицерлер - индепенденттер конституция жобасын - Ұсыныстар тарауын
жасады. Онда өмір сүріп отырған Парламент таратылсын, екі жылдық
өкілеттігі бар жаңа парламент шақырылсын, сайлауға салық төлейтіндер
қатыстырылып, депутаттық орын теңдей бөлінсін, монархиялық құрылым және
лордтар палатасы сақталсын, милиция мен қарулы күштерді басқару парламент
қолына көшсін, епископтық пен пресвитериандық міндетті емес, петиция беру
еркіндігі, қажетті товарларға салық жойылсын, саудаға шектеу қойылмасын
деген нақты талаптар қойылды. Осы талаптар негізінде феодалдық рыцарлықты
ұстау толық жойылған жоқ, сот органдарына реформа жүргізілді, армияның
барлық қарыздары төленді, жалпы амнистия жарияланды.
Осы келісімпаз жоба корольге табыс етілді, алайда ол қабылданбады.
Лондонда роялистік элементтер мемлекеттік төңкеріс жасауға тырысты. Осы
себепті армия басшылығы Лондонды басып алуға шешім қабылдады. 6 тамыз
1647 жылы Армия астанаға енді. Ұсыныстар тарауы жарияланды. Осы тұста
левеллерлер өз программасын орындауды талап етті. Олар елдің
конституциялық құрылым жобасын көрсеткен Армия ісің, Халық келісімің
атты құжаттар жариялады: корольдік билікті жою, екі жылда бір сайланатын
бір палаталық парламент, халық алдында депутаттар мен қызметкерлердің
жауаптылығы, салық алудың прогрессивті формасы, қоршалған жерлеріді өз
иелеріне қайтару көзделді. 28 қазан 1647 жылы Петниге Армия Кеңесі
жиналды. Кеңестегі қызу талас левеллерлер арасында келіспеушіліктің бар
екендігін көрсетті. Мемлекет құрылымы, бостандық, халық құқылығы
жөніндегі мәселелерде бір-бірімен келіспеді. Мәжіліс тоқтатылды. Армия
Кеңесі өз өмір сүруін тоқтатты. Бұл пресвитериан-роялистік реакцияның
күшеюіне әкеп соқты. 1647 жылдың қарашасында Карл І Уайт аралына кетіп,
желтоқсанда шотландиялық пресвитериандармен құпия келісімге қол қойды.
Бұл құпия ашылғанда парламент корольмен барлық қатынасты тоқтатты.
1648 жылы көктемде ІІ-ші азамат соғысы басталды. Бірақ ол ұзаққа
созылмады. Роялистердің нашар ұйымдастырылған аз күшін Кромвель Уэльс,
Престон түбінде талқандады. Ферфакс ұзақ айқастан соң, Кольчестрді алды.
1648 жылдың қыркүйегінде соғыс қимылдары негізінен тоқтады. Қауымдастар
палатасы пресвитериандардың ықпал етуімен корольмен тағы да келіссөз
жүргізе бастады. Олар Парламентке қарсы бағытталған барлық
декларацияларды жою, заң алдында барлығы тең, үш жылға шіркеуге
пресвитериандық құрылым ендіру, милицияны басқаруды 20 жылға парламентке
беру деген сияқты талаптар қойды. Карлдың таққа қайтып келу қаупі төнді.
Бұл жағдай индепенденттерді левеллерлермен жақындастырды.
Левеллерлер парламентке жолдаған қыркүйектегі петициясында: қауымдар
палатасының үстем болуын қамтамасыз ету, заң алдындағы бәрінің теңдігі,
ар бостандығы, заңдарды жеңілдету, феодалдық сословиелік жеңілдіктерді,
шіркеу десятинасын, қосымша салықтарды жою, король мен лордтар басқаруын
тоқтату т.б. талап етті. Сонымен қатар левеллерлер жекеменшікті жоюға
қарсы болды. Осы принципиалдық негіз индепенденттермен жақындастырды.
Карлмен келіссөз нәтиже бермеген соң, пресвитериандық парламент
халық қозғалысын басуға ұмтылуынан соң, Армия шешуші әрекетке көшті.
Король Херс түрме-бекінісіне әкелінді. 2 желтоқсанда әскер Лондонды алды.
6 желтоқсанда полковник Прайд өз солдаттарымен пресвитериандарды қауымдар
палатасының мәжілісіне жібермеді. Парламенттен король жақтастарын қуу
оқиғасы тарихта Прайдтық тазалау деген атқа ие болды. Жоғарғы сот Карл
Стюарттың қылмысын қарады.
Арада көптеген пікірталастардан кейін 4 қаңтар 1649 жылы
қауымдастар палатасы жабық есік жағдайында Англияны республикаға
айналдырған шешім қабылдайды. Қауымдастар палатасы осы шешім негізінде
өзіне мемлекеттегі жоғарғы биліктің өтетіндігі туралы төмендегідей
шаралар белгіледі. 6 қаңтарда палата жаңа формасына байланысты жаңа үлкен
мемлекеттік мөрдің жобасын жасау жөнінде комиссия тағайындады. 27 қаңтар
күні қауымдастар палатасында бұдан былай барлық сот ісінде, сондай-ақ
барлық шешімдерде және басқа құжаттарда король атынанң деп басталатын
сөздің орнына ағылшын бостандығын сақтаушылар, парламент билігі атынанң
деген сөзді ендіру қабылданды. Сол күні парламент талқылауына корольдің
парламент келісімінсіз жарияланған кез келген құжатын заңсыз, сатқындық
деп жариялаған акт қабылданды.
17 наурыз 1649 жылы король билігі қажетсіз және қауіпті ретінде
жойылды. Екі күннен кейін лордтар палатасы да оның тағдырын кешті.
Лордтар палатасы қауымдастар енгізген 1649 жылдың екінші қаңтарында
корольді соттау туралы ордонансын бекітуден бас тартқандығы үшін
таратылды. 19 мамырда республика жарияланды. Декларацияда: Бұдан былай,
Англия парламенттегі халықтар өкілдері мен басқаралатын болады- деп
көрсетіледі.
Республиканың заң шығарушы билігін бірпалаталы парламент атқарды.
Атқарушы билік құрамында 41 мүше бар оның 31-і парламент мүшесі болып
табылатын Мемлекеттік кеңес атқарды. Оның ішінде армияның жоғарғы
офицерлері Ферфакс, Кромвель, Айртон т.б. болды. Жоғарғы кеңес
мүшелерін 5 пэр, жоғарғы аристократияның өкілдері графтар — Пемброк,
Солсбери, Денби т.б. құрады.
Мемлекеттің Кеңес парламент орган ретінде құрылып және алғашқы
кезеңде парламентке түгелдей тәуелді парламент комитетінің ролін ғана
атқаруы тиіс еді. Оның мөрінде ағылшын парламенті тағайындаған
Мемлекеттік Кеңес мөрі деп жазылған. Алайда өз қызметінің бас кезінде-ақ
Мемлекеттік Кеңес республикадағы маңызды және ықпалды органға айналды
Алайда, жаңа республика демократиялы болмады. Республика
орнаған соң левеллерлер жаңа режимді сынады. 1649 жылдың алғашқы
айларында Лильборн екі памфлет жариялады. Ол онда: парламент халыққа
шынайы құқық пен ерік берген жоқ деп көрсетті. Елді Кромвель бастаған
Армияның жоғарғы тобы мен беделді юристер басқарды, парламент мүшелері
жеке бастарының мүддесін ойлады. Левеллерлердің іс-әрекетін соғыстың
әсерінен ашынған, жағдайы нашарлаған халық қолдады. Республикадағы
өкімет орта буржуазия мен орта жаңа дворяндар қолында болды. Олар
өкіметті сыртқы жауымен бірге халық қозғалысын басу үшінде қолданды.
Левеллерлер қозғалысы басылды. Дж. Лильборн сотталып, қуғындалды.
Левеллерлердің қала мен деревня кедейлерінің мүдделеріне қайшы
әрекеті 1649 жылы нағыз теңестірушілер қозғалысын тудырды. Осы жағдайда
1649 жылдың көктемінде жаңа қозғалыс нағыз теңестірушілерң немесе
диггерлер жер қазушылар пайда болды: кедей шаруалар, жұмыссыздар,
қайыршылар т.б. көсемі Джерард Уинстенли. Ол 1649 жылдың көктемінде Серри
графтығындағы Әулие Георгий төбешігіне бірнеше кедейлерді жинап, бос
жатқан жерді өңдеп, әртүрлі егін екті. Қарапайым теңдік түрінде бірнеше
қожалықтар пайда болды. Алайда барлығы да талқандалды, қудаланды.
Дж.Уинстенли: Құдай алдында адам тең-деген діни идеологиядан жекеменшікті
әділетсіз, деп түсіндіреді. Мүлік теңдігін насихаттады. Бос жерлерді
басып алып, егін салғандықтан, оларға жер қазушылар-диггерлерң аты
берілді.
Өздерінің бейбіт түрде қойған талаптарының орындалмайтынына көзі
жеткен левеллерлер 1649 жылы көктемде Солсбериде көтеріліс ұйымдастырды.
Кромвель мен Ферфакс оларға қарсы каваллерия күшін жұмсап, 14-15 мамырда
талқандады. Англияда күзге қарай левеллерлер қозғалысы толық талқандалды.
Екі қозғалыстың да күшпен басылуы индепенденттердің революцияны
тереңдетудің кез келген түріне қарсы екендігін көрсетті.
Ағылшын республикасының алдында индепенденттік дженти мен буржуазия
билігін нығайту міндеті тұрды. Оппазицияны талқандаған олар Ирландия мен
Шотландиядағы роялистік қауіп ошағын талқандауға тиіс еді. 1649 жылы
шілдеде Кромвель армиясымен Ирландияны жаулап алуға аттанды. Ирландия
қанға боялды. Ирландияны басып алудың, екі маңызды нәтижесі болды. 1.
Ирландия жері тоналды, ол арқылы қоғамның жаңа таптары байыды. Солдаттар
мен офицерлерге жалақы орнына Ирландиядан жер бөліктері берілді. Ақшаға
зарыққан олар жерді арзан бағаға сатты. Осылайша ирланд жерлері арқылы
контрреволюциялық күшке айналған Стюарттар реставрациясын қамтамасыз
еткен лендлордтардың жаңа тобы қалыптасты.
Ирландияны тонау халықтық революциялық армияны басып алушыға
айналдырды. Халықтың революциялық инициативасы жойылды. Дегенменде,
роялистердің қаупі жоғалған жоқ. Карл І-нің баласы Шоландияда үш
мемлекеттің королі болып жарияланды. Карл ІІ-і ковенант қабылдап,
Шотландияға пресвитериан шіркеуін орнатуға келісті. Ағылшын
республикасына қауіп солтүстіктен туды. Кромвель 3 сентябрь 1650 жылы
Денбар түбінде шотландықтардың үлкен күшін талқандады. Армияны басқарған
жас король қашып кетуге мәжбүр болды. Кромвельдің даңқы өсті. Оның
жеңістерінен соң Ағылшын республикасын Испания, Германия, Швеция,
Франция, Итальян қалалары ресми таныды. Алайда, республиканың ішкі
жағдайы нашарлай берді. Халық реформаны талап етті.
Халық арасында басқарушы топтың қимылсыздығына, әрекетсіздігіне
наразылық өсті. Армия да өзгерістер қажет етті. Осындай жағдайда халық
толқулар мен феодалдық құрылыстың қайта орнауынан қауіптенген буржуазия
мен Кромвель 1653 жылы 20 сәуірде Ұзақ парламентті таратып, өкіметтің
жаңа органын белгілейді. Кіші немесе Бэргон парламенті 4 шілде 1653 жылы
мәжілісін бастады. Қасиетті адамдардан тұратын Кіші парламент халық
мұқтажын қорғағандықтан 1653 жылы 12 желтоқсанда таратылып, 16
желтоқсанда Кромвель лорд-протектор жарияланды. Бүл индепенденттік
республиканың буржуазия мен жаңа дворяндар қолдауынан айрылғанын,
халықтың қарсылығын білдіреді. Жаңа конституция басқару құралы мемлекетті
әскери округтерге бөлді. Лорд-протекторға армия мен флот бағынды. Ол шет
елдермен келісім жасап, указдар шығара алды. Мүліктік ценздің өсуі
сайлаушылар санын азайтты. Басқару формасы жағынан протекторат - жаңа
двряндар мен буржуазияның шектеулі тобы ғана басқарға контрреволюциялық
әскери-диктатура болды.
Протекторат сауда мен отарлау мәселесінде ірі жеңістерге жеткенімен
ішкі әлеуметтік - саяси өмір тұрақтамады. Жоғарғы топ ғасырлар бойы өмір
сүрген монархияны қайтаруды көздеді, Кромвельге король титулын ұсынады.
Кромвель ұсыныстан бас тартқанымен, 1657 жылы Бағынышты петиция және
кеңес конституциясы протектор билігін мұрагерлік де жариялайды. Лордтар
палатасы қалпына келтірілді. Бұл монархияны қайта қалпына келтіруге
жасалған қадам еді. О.Кромвель екі рет парламент шақырғанымен, екеуін де
мемлекеттік форманы өзгерткісі келді деген айыппен таратты. 1658 жылы
Кромвель қайтыс болғаннан соң, әскеде беделі жоқ баласы Ричард ел
басқаруға жарамай 1659 жылы протекторлықтан бас тартты. Протекторлықты
сақтау үшін құрылған әскери-полицейлік режимде құлады.
3. Ұлы Француз буржуазиялық революциясы
Француз революциясының гегомоны, басшысы сол кездегі тарихи
процесстерді жылдамдатқан революциялық топ - буржуазия болды. Француз
феодалдық абсолютизмін құлату мақсаты біріктірген халықтың революциядағы
зор үлесі буржуазиялық революцияға демократиялық сипат берді. Француз
революциясының ағылшын революциясынан айырмашылығы, ағылшын
революциясында буржуазия жаңа дворяндарға сүйенсе, француз буржуазиясы
халықтан қолдау тапты.
Сондықтан да болар француз тарихшысы Гошио революция сипатын
анықтай келе жай ғана революцияң деп атауды жөн көрсе, келесі француз
тарихшысы Жорж Лефевр шаруалар революциясы деп атап революция барысындағы
шаруалардың зор үлесіне көңіл бөледі. Бельфор мен Везуляда шаруалар
баскөтерулері өршіді.
Парижде жеңіске жеткен халық революция жауларын сотсыз жазалап өз
күшін көрсетіп жатты. Тұрақты комитетті Бастилия коменданты де Лонемен
келісімге көндірмек болған және көтерлісшілерге қару-жарақ жәшігі орнына
басқа жәшік бергені үшін көпец старшинасы Флессель өлімге кесілді. Егер
мен министр болсам, халыққа сабан жегізер едім, деген король чиновнигі
Фулон тағы басқа халықтың қас жаулары көше бойындағы фонарьларға дарға
асылды.
14 шілдедегі Бастилияның құлағандығы туралы хабар Франция мен бүкіл
Европаға жетті. 16-17 шілдеде корольдің бауыры Д,Артура елден кетті. Оның
соңынан сарай жеңілгенін, Құрылтай жиналысын таратудың іске аспағандығын
түсінген жоғарғы аристократия кетті. Бұл контрреволюцияның,
эмигранттардың күресінің басталуы, ұлттық өзгерістердің басы еді. 17
шілде күні король Неккерді үкіметке қайта алды. Осындай жағдайда Құрылтай
жиналысы халық жеңісін жариялады.
1789 жылдың 4-11 тамыз декреттері феодалдардың құқын, шіркеу жері,
сословьелік иелікті жою туралы, заң алдындағы теңдікті үндеді. Ал
шындығында шіркеу десятинасы, кедей басыбайлылығы, кейбір табыс бермейтін
сеньор құқығы ғана жойылды. Мақсатына жетпеген шаруалар күресі тоқтамады.
Соған байланысты шаруалардың арыз-өтінішін қабылдайтын Феодальдық комитет
құрылды. Бұл комитеттің 1790 жылғы 3-9 мамыр декреттері бойынша тек
барлық қауым мүшелері бірге бір жылдық төлемнен 20 есе көп төлеу арқылы
басыбайлылықтан босана алатын еді. Төлем ақының өте жоғары болуы,
шарулардлың басыбайлылық мәселесін шешілмеген қалпында қалдырды.
Құрылтай жиналысы 1789 жылдың 26 тамызында 17 статьядан тұратын
Адам және азамат құқықтарының декларациясын қабылдады. Онда, сөз,
баспасөз, ар бостандығы, жекеменшіктің құқығы белгіленді. Жекеиеліктің
қасиеттілігі мен мызғымастығы жарияланды.
5-6 қазанда Марат халықты Версальға баруға шақырды. Король 4-11
тамыз декреттерін, 26 тамыз деклорациясын қабылдап қол қояды. 1890 жылдың
ірі оқтғасы 19 маусым күні көп ғасырлық тарихы бар сословьеге бөлудің
жойылуы болды. Дворяндық титулдар мен гербтер жойылып, француз азаматтары
аты-жөні, фамилиясымен атала бастады
1791ж. 14 маусымында елде стачка мен революциялық одақтарды
ұйымдастыруға тиым салынды. Қайрымдылық мастерскойлары жойылды. Цехтар
мен өнеркәсіпті жіктеп бөлу жойылды. Елдегі болып жатқан өзгерістер
кешегі І сословье өкілдерін шетелдерге кетуге мәжбүр етті. Түбірлі
өзгерістер әсерінен 20 маусымда король шет елге қашады. 22 күні ол
ұсталып, қайтарылды. Бұл оқиға халықтың корольге деген сенімін үзіп
Корольдің тақтан бас тартуын талап ете бастадың. 17 шілдеде Марс алаңына
жиналған халыққа ұлттық гвардия капитаны Лафайет ескертуден соң, оқ атуға
мәжбүр болды. Осындай шиеленіскен жағдайда 1791 жыл атанған конституция
қабылданып, мемлекет 83 департаментке бөлінді.
13 қыркүйек күні таққа қайта отырған Людовик ХҮІ конституция
нұсқасына қол қояды. Конституция бойынша сайлаушылар белсендің және
жайң азаматтар болып екіге бөлінді. Елдің жоғарғы органы Заң шығарушы
жиналыс жарияланды. Атқарушы органды король мен министрлер тағайындады.
Король кез-келген құжатты қабылдауға құқы болды.
Заң шығарушы жиналыс 745 депутаттан құралды. Онда негізінен ірі
және либерал буржуазия өкілдері орын алды. 260 конституциялық-
монархистер, 136 жирондистер мен якобиндықтар. Бұл кезеңде жирондистер
ірі жекеменшік иелерінің мүддесін көздеді. Король өкіметін жою не
қысқартуды талап етті. Эмигранттарды қолдан көбейтіп, әлсіретіп жерлерін
тартып алды. Ауылдық жерлерде феодалдардың жерлерін күшпен алу,
феодалдарға қарсы шығу етек алды.
Якобиндер клубында Робеспьер монархияны құлатуға, мүлік цензін
жоюға және демократиялы республика орнатуға шақырды. Король сатқындығына
байланысты 1792 жылдың 9-нан 10-на қараған түні қоңыраулар қағылып, 20
мың көтерлісші Тюльрий сарайын қоршап алады. Монархия құлады.
10 тамыз революцияның жаңа кезеңінде Париж Коммунасы құрылып
Шометт, Эбер халық мұқтажының үндеушілеріне айналды. Заң шығарушы жиналыс
корольді биліктен босатып, Тампльге қамауға мәжбүр болды.
Буржуазия саяси топтарының арасалмағы өзгерді. Ықпалынан айрылған
фельяндар елден кетуге тырысты. Монархияның құлауы буржуазиялық
республикандықтардың өкіметін қалыптастырды. 20 қыркүйекте Заң шығарушы
жиналысты ауыстырған Ұлттық Құрылтай конвенті өз мәжілісін бастайды. 1792
жылы 22 қыркүйегінде Франция Республика болып жарияланды. Барлық үкімет
орындары 21 жастан асқан ерлердің сайлау құқы негізінде қайта сайланды.
Конвенттегі 750 депутаттың негізін жирондистер құрады. Жирондистерді ірі
сауда-өнеркәсіп буржуазия қолдады. Олар атқару кеңесі мен министрліктен
орын алды. Бриссо, Роллан сияқты жирондистердің көсемдері Париждің саяси
ықпалын шектеу үшін, департаменттегі саяси құқықты кеңейтті. Бүл
жирондистердің федерализмінің негізі еді. Жирондистердің көпшілігі
республикаға уақытша басқару формасы, Бурбондар мен Орлеандармен келісім
мүмкіндігі жоқ кездегі шарасыз амал ретінде қарады. Мемлекет ішінде
революцияны тереңдетуді қаламаған жирондистер бұхара талаптарына көз жұма
қарап, феодалдық тәуелділік жойылмады, тұрақты құн белгіленбеді.
Саяси топтар арасындағы тартыс Конвентте жаңа конституция нұсқасын
дайындауды созып жіберді. Париж ролі, департаменттер құқығы, үкіметті
сайлау жолдары мәселелерінде Тау мен Жирандо арасында бітпес талас
басталды. 1793 жылы 21 қаңтарында корольдің өлімге кесілуі Жирондистердің
ірі жеңілісі болды.
Людовиктің өлтірілуінен соң Англия үкіметі контрреволюциялық
коалицияны басқаруды шешеді. Коалиция құрамы өсіп Австрия, Пруссия,
Англия, Испания, Сардиния корольдігі, Неаполь және неміс мемлекеттері
кірді. Ресейде коалицияға ресми қосылды. Жер мәселесінің шешілмеуіне
байланысты шаруалар әскерді тастап кетіп жатты. Алыпсатарлар байыды.
Үздіксіз соғыс өнеркәсіп салаларында өндірісті қысқартты. Елді сауда
дағдарысы, қымбатшылық жайлады. Жак Рудың петициясы алыпсатарларға өлім
жазасын және күнделікті сұраныс товарларына максимум құн белгілеуді талап
етті. Кордельерлер клубында Варле, алыпсатар байығандардың мүлкін
тәркілеуге шақырды. Жирондистер бұларды құтырғандарң деп атады.
Соғыстағы сәтсіздіктерге байланысты жирондистердің коалициямен
ымыраласуынан күдіктенген Робеспьер коалициямен бітімге келуді ұсынған
әрбір адамды өлімге кесуді талап етті.
Жирандистерден Конвентті тазалауды шақырған Марат және т.б.
якобиндықтар революциялық трибуналға беріліп ақталды. Жирондистердің
Маратты және Коммуна мүшелерін қуғындауы, конвентте монтаньярлар,
якобиндықтар клубы, кордольерлер клубы, Коммуна кеңесінің және Варле мен
Рудың жирондистер билігіне қарсы бірігуін тездетті. Республика мен
революция жеңістеріне қауіп төндірген жирондистерге қарсы Ұлттық гвардия
Марат пен Робоспьер шақыруымен 31 мамырда көтерліс басталады. 2 маусымда
100 мың адам Конвент ғимаратын қоршап, жирондистермен сөзге келместен
Бриссо, Верньо, Петионды тұтқындайды. Жирондистер басқаруы құлатылды.
Якобиндықтар үкімет басына 83 департаменттің 60-да баскөтерулер
жүріп жатқан қиын кезде келді. 1793 жылдың 24 маусымында Конвент шұғыл
түрде жаңа якобиндық конституция қабылдады. Революцияны аяқтау, оның
жеңістерін интервенттер мен азамат соғыстарынан қорғау мақсатында
диктатура қажет болып, якобиндықтар революциялық үкімет жариялайды.
Конституция якобиндықтар басқару жылдарында іске қосылмады. Жаңа
конституция плебейлік топ арасында қолдау тапқаныменен, олар жекеменшікке
шексіз құқық берілуіне қарсы болды. 1793 жылдың 25 шілдесінде Жак Ру
конституцияда алыпсатарлыққа, азық-түлікті жасыруға тиым салуын талап
етті.
Қүтырғандар жаңа байлардың мүлкінің бір бөлігін тәркілеуді,
бөлісуді, армияны тазалауды, ірі меншік жақтастарын Конвенттен қууды
насихаттады. Бүл шараларға якобиндықтар түгел дерлік қарсы болды.
Революция жауларына аяусыз соққы беру үшін 10 шілдеде Қоғамдық
құтқару комитетіне қайта сайлау өтіп, жаңа үкіметті Робоспьер басқарды.
Контрреволюция мен алыпсатарлыққа қарсы күрес басталды. Алыпсатарлар өлім
жазасына кесілді.
1793 жылдың 14 шілдесінде Маратқа қастандық жасалды. Революция
жауларына қарсы күрес кең қанат жайды. Интервенттерге қарсы күресу үшін
23 тамызда жалпыхалықтық әскери міндеткерлік 18-25 жастағылар арасында
ең алдыменен бойдақтар алынды енгізілді. Ішкі саясатта революциялық
үкіметке қарсы шықты деп Жак Ру, Варле, Леклерк тұтқындалды. Шометт пен
Эбер - ұсақ буржуазия мен қолөнершілердің әлеуметтік-экономикалық
талаптарының кейбіреуін қолдайды.
1793ж. 29 қазанында Конвент азық-түлік т.б. күнделікті сұраныс
товарларына максимум баға енгізеді. Париж коммунасы, бұхара халық
Конвентке ықпал ете алатын бірден-бір күш болды.
1794ж. басына қарай Франция территориясы жаудан азат етілді. Сыртқы
қауіптің бәсеңдеуі. мүдделері әртүрлі әлеуметтік топтар өкілдері кірген
якобиндықтар ішінде өзара күресті күшейтті.
1. Робоспьер, Сен Жюст ұсақ және орта меншік иелерінің мүддесін
қорғаған демократиялық революционерлер болды. Олар соғысты жеңіске дейін
апарып, Австриямен Франция талабында бітімге келуді көздеді.
2. Париж Коммунасының жетекшілері Шометт, Эбер қолөнершілер мен
кедейленген ұсақ буржуазия ықпалындағы күш еді. Көрші мемлекеттерде де
Франция үлгісінде революция жасауға көмектесуді мақсат көрді.
3. Дантон, Демулен революция кезінде байыған жаңа байлар, орта
буржуазияның жақтастары. Пруссия, Англиямен келісімге келуді, мемлекетте
диктатураны тоқтатуды жоспарлады.
Байларға қарсы террор әлсіреді деп түсінген Эбер Робоспьерге қарсы
шықты. Кедейлердің мүдделері үшін Қоғамдық құтқару комитеті мен Конвентті
тазалауға, көтерліске шақырды. Париж Коммунасы мен Шометт көтерлісті
қаламағанымен Эбер, Шометт және олардың жақтастары тұтқындалып, 1794
жылдың 18 наурызында өлтірілді.
Үкіметке қарсы қастандық ұйымдастырмақ болды және сатқындығы үшін
деген айыппенен 5 сәуірде Дантон мен Демулен өлім жазасына кесілді. Өз
қарсыластарын шеттетуді жүзеге асырған якобиндықтар халық қолдауынан
айрылды. Конвентте революция барысында байыған жаңа буржуазия өкілдері
басым болатын. Революциялық диктатура мен терорға ауқатты шаруалар да
қарсы болды. 1794 жылдың шілдесінде монтаньярлардың көпшілігі батпаққа
қосылды. Якобиндық блок бөлшектенді. Әр жерде контрреволюциялық
қастандықтар ұйымдастырыла бастады. Тальен, Фрерон, Барраст үшін
революцияның жалғасуы олардың өлімімен аяқталады деген сөз еді. Сондықтан
олар жасырын қастандық ұйымдастыра бастайды. Қастандыққа Қоғамдық құтқару
комитеті, Жалпы қауіпсіздік комитетінің кейбір мүшелері және басқолбасшы
Карно мен Эбер, Шометтің өлтірілуіне қарсы якобиндықтар тобы қосылды. 9
термидорда Тальен талап етуімен Робоспьер, Сен Жюст, Кутон қамауға
алынды. Түрме басшысы оларды танып, абақтыға жабудан бас тартады. Алайда,
Робеспьер және оның жақтастарының жедел шешім қабылдамауының салдарынан,
олар қайта тұтқындалып, өлім жазасына кесілді. Осы оқиғамен француз
революциясының үшінші кезеңі аяқталды.
4. І Империя тұсындағы Франция. Наполеон соғыстары
Директория үкіметінің ірі буржуазиялық басқару түрі мен
кәсіпкерлікке жағдай жасай алмайтындығы айқындала түсті. 1797 жылдың 17
қазаныныда Австриямен бейбіт келісім бойынша Италия мен Швецарияда
француздық басқару орнап, Австрияның соғыстан шығуы бірінші коалицияның
жеңілгендігін көрсетті. Алайда, Англия, Россия, Австрия және Туркия
Францияға қарсы екінші коалиция құрып бірқатар жеңістерге жетеді.
Француздардан азат етілген итальян мемлекеттерінде бұрынғы феодалдық-
абсолюттік режимдер қайта орнады.
Коалицияның жеңісі роялистердің жаңа баскөтерулер мен қастандықтар
ұйымдастырумен жалғасты. Республикандықтардың Якобиндықтар клубын
жаңғырту шаралары жүрді. Осындай жағдайда ірі буржуазия үшін халық толқуы
мен монархияның қайта орнауын сақтайтын және жаулап алу саясатын жүргізу
үшін күшті өкімет құру идеясын, қатаң тәртіп орнатуды айта бастады.
Буржуазия үшін Директорияның пайдасы болмады, тіпті зияны тиді. Бұхара
халық Директорияны алыпсатарлар мен қазына тонаушылар режимі атады.
Буржуазияның ықпалды тобының арасында мемлекеттік төңкеріс
ұйымдастыру және әскери диктатура орнату жоспары құрылды. Бүл орынға
бірден-бір кандидат Наполеон Бонапарт болды.
Наполеон 1799ж. 9 қазанында Египеттен Францияға оралды. Салтанатты
қарсы алулар ұйымдастырылды. Парижге келісімен Наполеон бір айға жетпес
уақытта мемлекеттік төңкеріс жасауға дайындалды. Оған көрнекті
финансистер, банкирлер, Директория мүшелері Сийес пен Роже Дюко, сыртқы
істер министрі Талейран мен полиция министрі Фоше көмектесті. Сондай-ақ
басталар істің сәтті аяқталу үшін кейбір банкирлер маңызды адамдарды өз
жағына шығару үшін, сатып алу мақсатында қаржылай көмек жасады. Төңкеріс
жоспарына сай Бонапарт Париж гарнизонының басқолбасшысы тағайындалды.
Якобиндықтар қастандық ұйымдастырып жатыр-мыс, деген іс қозғалып, бұл
қастандықты басу генерал Бонапартқа жүктелген декрет дайындалды. Қауіп
төнді деген сылтаумен Заңшығарушы корпусты корпусты қаладан тысқары Сен-
Клу сарайына көшірді. Жолда Директория мүшелерімен келісім болып, олар
өкіметті Наполеонға беріп, отставкаға кетеді. 9 қарашада Наполеон Сен-
Клуды әскермен қоршап, өкіметті өзіне береді деген сеніммен келді.
Наполеонның конституцияға өзгеріс енгізу ұсынысы Тиран жойылсын деген
айқаймен қарсы алынды. Бес жүз Кеңесінің председателі болып отырған
Льюсен Бонапарт алдын ала дайындалғандай сыртқа шығып әскерге
командирді өлтіріп жатыр, деп айқай салды. Мюрат Наполеонның күйеу
баласы басқарған әскер залға кіріп келгенде, депутаттар қаша жөнеледі.
Терезелерден лақтырылып қуылды. Заңдылық көрінісін сақтау мақсатында
кешкісін депутаттарды күшпен жинайды. Олар директорияны тарату және
өкіметті үш консулға - Бонапарт, Роже Дюко және Сийеске беру ұсынысы мен
шешімін қабылдауға мәжбүр болды. Осылайша тарихта бір оқ атылмаған, бір
адам қаза болмаған мемлекеттік төңкеріс жүзеге асты.
Францияда ірі буржуазия мен жаңа әскери буржуазия мүддесіне қызмет
еткен әскери диктатура орнады. Наполеон революцияның демократиялық
жеңістерін жойды, тек ірі буржуазия үшін тиімділері сақталды. Заң
шығарушы өкімет үш органға Мемлекеттік Кеңес заң нұсқасын дайындау,
Трибунат заң нұсқасын талқылау, Заңшығарушы корпус заңды қабылдау,
қабылдамау бөлінді. Заңшығарушы корпустың кез-келген шешімін үкімет
тағайындаған Сенат мүшелері жоя алды. Атқарушы өкімет бірінші консулға -
Бонапартқа өтті. Ал екі консулдың тек кеңестік дауысы болды. І консул -
бас қолбасшы, жоғарғы әскери және азаматтық қызметтерге тағайындады, ішкі
және сыртқы саясатты басқарды. І Консул 21 жастан асқан француздар
сайлаған депутаттыққа кандидаттардың ішінен өз қалауынша Заңшығарушы
өкіметтің органдары мүшелерін тағайындады. Жергілікті өзін өзі басқару
жойылды. Департамент басшылығына бірінші консул қойған адамдар отырды.
1801 жылы папа Пий ҮІІ мен конкордатқа отырып, ол бойынша
Католиктік дін француздардың көпшілігінің діні жарияланды. Папа шіркеудің
сатылып кеткен жерлерін, жаңа иелерінің толық меншігі деп таныды.
Ариепископтарды француз үкіметі тағайындап, содан соң папа бекітті.
Католиктік шіркеулерде консулдар үшін дұғалар оқылуы тиіс болды. Бұхара
халыққа билік жүргізу үшін ірі буржуазияға шіркеудің қолдауы қажет болды.
Шіркеу үкіметтің тірегіне айналды.
1802 жылдың тамызында жалпы халықтық саулау - плебицит өткізіліп,
Н.Бонапарттың І консулдығы өмірлік деп белгіленді. Соңынан жаңа
республиканың Х жыл конституциясы қабылданды. Ол бойынша Наполеонның өз
мұрагерлерін тағайындау, Заңшығарушы корпус, Трибунатты тарату, бейбіт
келісімдер жасау т.б. құқығы кеңейтілді. Н.Бонапарт өз ықпалын ірі
буржуазия арасында бекіту үшін эмигранттарға рақымшылдық жариялады.
Оларға Францияға тез оралып үкіметке ант беру шарты қойылды. Отар
жерлерде құлдықты қайта орнату туралы декрет қабылданды. Өз өкіметін
қорғау мақсатында консулдық гвардия құрылды. Құрметті легион ордені
бекітілді. Француз ірі буржуазиясының мүддесін көздеген Наполеон
Францияның шексіз билеушісіне айналды. Оның билігі бүкіл Италияға,
көптеген герман мемлекеттеріне, Бельгияға, Голландияға жүрді. Австрия
қайта соғысуға шешілмеді, Пруссия асықпады, Россия соғысқа дайын емес
еді. Сондықтан француз буржуазиясының барлық күштері негізгі бәсекелесі
болған Англияға қарсы жұмылдырылды.
Осындай жағдайда Бонапарт өкіметін күшейтіп, 1804 жылдың 18
мамырында Наполеон І деген атпен император жарияланды. Оның билігі
мұрагерлік деп танылды. 2 желтоқсанда салтанатты түрде тәж кию салтанаты
өтті. Осы салтанат кезінде Наполеон бұрынға республикандықтардың бірінен,
тәж кию рәсімі өтілуінің ұнайтындығын сұрағанда, ол: Өте ұнайды Жоғарғы
мәртебелім. Бүгінгі бұндай салтанатқа осы күнді болдырмау үшін құрбан
болған 300 мың адамның жетіспеуі өкінішті-ақ, деп жауап береді. Франция
француз революциясы бағытталған монархиялы басқару түріне қайта оралды.
Наполеонның буржуазиялық - монархиясы орнады.
Жойылған дворяндық титулдар қайта қалыптасып, толықтырылды.
Титулдар, жерлер сыйға берілді. Якобиндықтардың революциялық календары
1806 жылдың 1 қаңтарында григорияндық календарьмен ауыстырылды.
Монеталарда Француз империясың деп жазылып, республика сөзі бірте-бірте
ұмыт бола бастады.
1805 жылдың тамызында құрамында Англия, Россия, Австрия және
Сицилия корольдығы бар ІІІ коалиция құрылып, алдына француз әскерлерін
Германия, Италия, Швецария және Голландиядан қууды мақсат қойды. 21
қазанда адмирал Нельсон бастаған ағылшын флоты біріккен испан-француз
флотын жояды. Ал құрлықта француз әскерлері жеңіске жетіп 13 қарашада
Венаға кіреді. Сол жылдың 2 желтоқсанында Наполеон өзінің ең ірі жеңісі
атаған Аустерлиц шайқасы болды. 1806 жылы Франц Қасиетті Рим империясының
тағынан бас тартып, империя Европаның саяси картасынан өшірілді. Осы
уақытқа дейін коалицияға қосылмаған Пруссия Францияның күшеюінен
қауіптеніп Швециямен бірге жаңа ІҮ коалицияға қосылады. Алайда, 14
қазандағы Йен мен Ауэрштадтағы екі шайқас пруссиялықтардың жеңілуімен
аяқталды. 1806ж. 27 қазанында Наполеон І-ге Берлин қаласының кілті табыс
етілді.
Континенттегі негізгі жауларын тізе бүктіргеннен соң, Наполеон
негізгі жауы Англияға шешуші соққы беруге дайындала бастайды. 1806 жылдың
21 қарашасында Берлин қаласында Континентальды блокада туралы декрет
қабылданды. Онда Европа мемлекеттеріне Англиямен барлық байланыс түрлері
жасалуына қатаң тиым салынды.
1807 жылдың 8 ақпанында Фридланд түбінде орыс-прусс біріккен
әскерін талқандағаннан соң, екі император кездесіп, 7 шілдеде Тельзит
бітіміне қол қойылды. Ол бойынша Наполеонның Европадағы бар жеңістері
Россия тарапынан танылды.
Австрия, Англия басшылығымен құрылған Ү коалиция әскерлері алдыңғы
коалициялардың кебін қуып, 1809 жылы Ваграм түбінде үлкен жеңіліске
ұшырайды. 5-6 шілдеде француз әскерлері Австрия астанасы Венаны алды.
1812 жылы француз әскерлері Россия территориясына түсіріледі. 1813 жылы
құрылған ҮІ коалиция ғана 16-19 қазанда Лейпциг түбінде жеңіске жетеді.
Лейпциг шайқасына қатысқан әскер мен жұмсалған оқ-дәрі саны жағынан
теңдесі болмағандықтан Халықтар ұрысы деген атпен тарихта белгілі.
Наполеон бұдан кейін де өзінің сәтті ұрыстарын жүргізе берді. Сегіз
ірі шайқаста жеңіске жетті. Бельгия территориясында шешуші шайқасқа
дайындалып жатқан кезде, одақтастардың Парижді алғаны туралы хабарды
естіп: олардың ішінде мұндай жоспарды жүзеге асыратындай бас жоқ еді
ғойң деген. Бүл жоспарды ұсынушы Францияның сыртқы істер министрі
Талейран болды. Ол өз императорына сатқындық жасап, коалиция басшыларына
Париж сіздерді күтіп отыр, деген хат жолдаған болатын.
1814 жылдың 31 наурызында Коалиция әскерлері Парижге енеді.
Наполеон Бонапарт француз императорлығы тағын баласына мұра етіп, тақтан
бас тартады. Наполеон Эльба аралына жер аударылды. Одан өзінің сенімді
1100 жауынгерімен қайта оралған Бонапарт 100 күндік басқаруын орнатып,
қайта жасақталған ҮІІ коалиция әскерлерімен Ватерлоо түбінде соңғы
шайқасын жүргізді. Ағылшындар тұтқынына түскен Наполеон 1815 жылдың 22
маусымында тақтан екінші рет бас тартады. Ол енді Қасиетті Елена аралына
жер аударылып, сонда 1821 жылы 52 жасында қайтыс болады.
5. Вена конгресі және Бурбондарды реставрациялау
Наполеонға қарсы халықтардың күресі француз империясының
күйреуімен аяқталды. Наполеонды жеңу жемісін монархиялық коалиция,
феодалдық абсолютистік мемлекеттер өз мүддесінде пайдаланды. Наполеондық
имприяны жою Европада дворяндық-монархиялық реакцияның салтанат құруына
әкеліп соқты.
Россия, Австрия, Пруссия, Англияның ұйымдастыруымен 1814 жылдың 1
қыркүйегінен - 1815 жылдың 9 маусымына дейін Вена конгресінің мәжілісі
өтті. Конгресс ұйымдастырушыларының мақсаты француз революциясы мен
наполеондық соғыстар нәтижесінде Европада болған саяси салдарларды жою
еді. Олар бұрынғы монархтардың жоғалттқан құқықтарын, иеліктерін қалпына
келтіру, легитимизм принципін қолдады. Вена конгресі тұңғыш рет Түркияны
қоспағанда барлық Европалық мемлекеттерін халықаралық келісім жүйесіне
тартты. Конгресске қатысушылар Францияны әлсіретуге және онда Наполеон
империясының қайта қалпына келу жолын біржолата жоюға мүдделі болды. Вена
конгресі өз қалауы бойынша Европа картасын қайта сызды. Уақытшы үкімет
басшысы, дипломат Талейран наполеондық империяны бөлісуге Францияның да
тең тең дәрежеде қатысуына қол жеткізді. Ол конгреске қатысушылардың
арасындағы келіспеушілікті шебер пайдаланып, Францияның шекарасын 1792
жылғы қалпында қалдырды. Франциямен шекарада барьерлік мемлекеттер
құрылды. Мәселен дамыған бай Бельгия әлсіз Голландиямен бірігіп
Нидерланды корольдігін құрды. Польша Россия, Пруссия және Австрия
арасында бөліске түсті. Россия Финландия мен Бессарабияны иемденді.
Италияда Сардиния корольдігі қалпына келтірілді. Оған Генуя қосылды.
Италияға Савойя мен Ницца қайтарылды. Австрия қайтадан Венеция мен
Ломбардияға ие болды. Ал, Парм, Тоскана және Модена герцогтықтары
Австрияның иелігіне айналды. Папаға Рим, Равенна, Феррара, Болония
қайтарылды. Осылайша Италия толық бытыраңқылыққа айналды. Пруссияға Рейн
облысы, Вестфалья және Померания қосылды. Даниядан Норвегия алынып
Швецияға қосылды. Швейцария шекарасы кеңейтілді және Швейцария мәңгілік
бейтарап мемлекет деп жарияланды. Сондай-ақ Вена конгресі ағылшындардың
Испания мен Франция соғыстары кезінде басып алған жерлерін заңдастырды.
1815 жылы қарашада Ватерлоо түбіндегі ұрыстан соң төрт держава арасында
Франциямен жаңа келісімге қол қойылды. Ол бойынша Францияның шекарасы
1790 жылғы қалпына келтірілді, контрибуция төлейтін болды, ол төленіп
біткенше одақтастар армиясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz