1946-1970 жылдардағы Қазақстан ауыр өнеркәсібіне инженер кардларды даярлау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДА ҚАЗАҚСТАН АУЫР ӨНЕРКӘСІБІНІҢ НЕГІЗГІ САЛАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНДАҒЫ МАМАН КАДРЛАРДЫҢ ДАЯРЛАНУЫ 14
1.1 Соғыстан кейінгі жылдарда ауыр өнеркәсіптің негізгі салаларының даму ерекшеліктері 14 1.2 Жоғары оқу орындары . инженер кадрлар даярлаудың негізгі формасы 38
2 ИНЖЕНЕР . ТЕХНИКАЛЫҚ КАДРЛАРДЫҢ ӨНДІРІС САЛАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ӨМІРДЕГІ ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ 45
2.1 Инженер . техник интеллигенция ғылыми техникалық прогрестің негізгі қозғаушы күші 45 2.2 Инженер . техник қызметкерлерінің біліктілігінің көтерілуі және қоғамдық белсенділігінің артуы. өндірісті ұйымдастыру мен дамытудың алғы шарттары 51
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДА ҚАЗАҚСТАН АУЫР ӨНЕРКӘСІБІНІҢ НЕГІЗГІ САЛАЛАРЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНДАҒЫ МАМАН КАДРЛАРДЫҢ ДАЯРЛАНУЫ 14
1.1 Соғыстан кейінгі жылдарда ауыр өнеркәсіптің негізгі салаларының даму ерекшеліктері 14 1.2 Жоғары оқу орындары . инженер кадрлар даярлаудың негізгі формасы 38
2 ИНЖЕНЕР . ТЕХНИКАЛЫҚ КАДРЛАРДЫҢ ӨНДІРІС САЛАСЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ӨМІРДЕГІ ҚЫЗМЕТТЕРІНІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ 45
2.1 Инженер . техник интеллигенция ғылыми техникалық прогрестің негізгі қозғаушы күші 45 2.2 Инженер . техник қызметкерлерінің біліктілігінің көтерілуі және қоғамдық белсенділігінің артуы. өндірісті ұйымдастыру мен дамытудың алғы шарттары 51
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңде біздің еліміз үшін дүниежүзілік озық тәжірибеге негізделген индустриалы-технологиялық стратегияны қалыптастырудың маңызы өте зор. Дамыған өркениетті елдің барлығы белгілі бір тарихи кезең бойында еңбекті қажет ететін өндірістен капиталды, технология мен ғылымды қажет ететін өндіріске дейінгі жолдан өтті. Қазақстанға да осындай жолдан өтіп, көптеген қиыншылықтарды жеңуге тура келді. Тек шикізатқа бағдарланған ел болып қалмау үшін біз ғылым мен техниканың жетістігіне, жоғары технологияға сүйенген дүниежүзілік стандартқа сай сапалы өнім өндіретін өнеркәсіп орындарын дамытуымыз керек. Ауыр өнеркәсіпті өркендету аса маңызды мәселе десек, күрделі істердің тетігін білетін мамандардың санын көбейту кезек күттірмес міндеттердің бірі екені даусыз. Білімді техниканы, жақсы меңгерген тәжірибе мамандардың басшылығынсыз дамыған индустриялы елдер қатарына қосылу мүмкін еместігін өмір көрсетіп отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына 2005 жылғы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты жолдауында: «Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз, біз инновациялық экономика құра алмаймыз. Бітіру жұмысының маңыздылығы кез келген прогрестің сабақтастықтан тыс жүзеге аспайтынына да байланысты. Соғыстан кейінгі ширек ғасыр ішінде ауыр өнеркәсібі жоғары басқа салаларға қарағанда жоғары қарқынмен дамыды білікті мамандар даярлауға өңіл бөлінді, мол тәжірибе жинақталды. Ал бұл тәжірибе қазіргі күннің өзінде де көптеген жағдайда өндіріс орындарының түпкілікті жұмыс қорытындысы мамандар мен өндіріс басшыларының ұйымдастыруы болды. Олар белгіленген нақты жоспарларды, моральдық, рухани және еңбектік күш жігерді керек ететін үлкен қиыншылықтарды жеңе білді. Демек, инженер кадрларының өндірісті басшыларының жарқын өмір жолдарын көрсетудің тәуелсіз Қазақстанның жаңа инженер отрядтарын тәрбиелеуде айтарлықтай маңызы бар [1, 19 б.].
Инженер қызметінің ерекшелігі, біріншіден, бұл қызмет практикалық болып табылады; екіншіден, ол техникалық міндеттерді шешумен тікелей байланысты, үшіншіден, ғылыми білімді талап етеді. Инженерлік өнер арқылы ғылым қоғамның өндіргіш күшіне айналады. Егер ғылым техникалық әртүрлі салаларынан жалпы өте жақсы модельдер жасауға бағытталса, ал инженерлік өнер ғылымының әртүрлі салаларынан алған жан-жақты білім арқылы нағыз техникалық обьектіні жасайды. «Ғылым әртүрлі құбылыстарды жеке сөрелерге жайып қояды, ал инженер солардан білімді жинап алады», – дейді. «Р.Зекрист, Н.Селезнева «Формирование облика современно инженера» деген мақаласында инженерлердің алдында тұрған міндеттер қоршаған ортаның қажеттілігінен туады, ал қажеттілік қоғам өмірімен, ондағы болып жатқан процестермен айқындалады. Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады: инженерлер алдындағы міндеттер қоғамдағы күрделі процестердің салдары, бұл міндеттерді шешуде инженерлердің сапасы мен қабілеттілігінің, қоғамда мұндай адамдардың болуы маңызды рөл атқарады [2, 202 б.]. Әр елде бірдей міндеттер әртүрлі жылдамдықпен және әртүрлі сапалық көрсеткіштермен орындалатынын осымен түсіндіруге болады. Демек, инженерлік процесс-шығармашылық процесс.
Ғылым құбылыстар туралы мәліметтер және зерттеуге математикалық аппараттар береді, ал инженерлік өнер мұны өзіне қаруландыруға алады да, оны техниканы жасағанда пайдаланады, ол техника өз кезегінде ғылымның мәліметтерін практика жүзінде дәлелдейді және өзінің үлгісінде зерттеуге жаңа материал береді. Бұдан басқа техникалық шешімдер мен қоғам арасында кері байланыстар бар. Адамның жасаған кұралдары өмірдің міндеттерін шешеді, бірақ сонымен қатар ол адамды қалыптастырады және дамытады.
Инженердің қоғамдағы алатын орны, оның сапасы қандай болу керек? Біріншіден, өндірістен міндеттерін және оны шешу табиғатын біле тұра, қоғамда болып жатқан үрдістер мен мәдениет туралы түсінігі болу керек.
Екіншіден, инженерлік қызметті жүргізетін адамда шығармашылық дағдысы, болып, оны үздіксіз дамытып отыруы қажет. Тек нақты ғылымдар саласындағы білімді біліп қою жеткіліксіз: соқыр еліктеу ешбір жаңалыққа әкелмейді, өйткені белгілі шеңберден шыға алмайды.
Үшіншіден, шығармашлық дағдысы бар инженерлер қоғамдағы, өндірістегі процестерге қолайлы икемделеді және жағдайларды пайдаланады.
Төртіншіден, инженерлер техникалық шешімдердің ерекшеліктері мен бағасын біле тұра, ол шешімдердің мақсаттары мен идеалдарына байланысты мәселелерді мұқият қажет.
Инженер өнері (инженерия) – қоғамдық қызмет. Ол нәтижелі болу үшін сол қоғамға адамзатқа сүйіспеншілік, құрмет керек. Шынында, технологиялық процестер солар үшін толық жетілдірілуде, дамытылуда.
Ғылыми-техникалық интеллигенцияны азаматтық борышынан қашып жеке баюдың бұлдыр сағымын қуатын ұрпақ сипатында емес, салалы, мақсатты түрде өзінің таңдауын тапқан ұрпақ ретінде тәрбиелеу маңызды іс.
Өмір инженерлерден тек қана жоғары кәсіптік білімдері мен интеллектуалды-шығармашлық дағдыларын ғана емес, олардың жасампаздық орны мен рөлін түсінуін талап етеді.
Кеңес өкіметі құлап, Қазақстан нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты инженер мамандығының обьективтік себептерге байланысты беделі төмендеп, сұраныстың азаюына әкеп соқты. Шетелдік акционерлік компаниялар мен фирмалар біздің мамандарды керексінбей өз мамандарын алып келуі әдетке айнала бастады. Міне осындай жағдайда республикамызда, жаңа заманға лайықты инженер кадрларын, әсіресе ұлттық кадрларды даярлаудың маңыздылығы арта түседі.
Жинақтай айтқанда, ауыр өнеркәсібінде инженер кадрларын даярлау және тәрбиелеу тарихын зерттеу ғылыми-танымдық және практикалық маңызы бар іс.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақстанның индустриалдық дамуы алпысыншы жылдардың ортасынан бастап кең көлемде зерттеле
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңде біздің еліміз үшін дүниежүзілік озық тәжірибеге негізделген индустриалы-технологиялық стратегияны қалыптастырудың маңызы өте зор. Дамыған өркениетті елдің барлығы белгілі бір тарихи кезең бойында еңбекті қажет ететін өндірістен капиталды, технология мен ғылымды қажет ететін өндіріске дейінгі жолдан өтті. Қазақстанға да осындай жолдан өтіп, көптеген қиыншылықтарды жеңуге тура келді. Тек шикізатқа бағдарланған ел болып қалмау үшін біз ғылым мен техниканың жетістігіне, жоғары технологияға сүйенген дүниежүзілік стандартқа сай сапалы өнім өндіретін өнеркәсіп орындарын дамытуымыз керек. Ауыр өнеркәсіпті өркендету аса маңызды мәселе десек, күрделі істердің тетігін білетін мамандардың санын көбейту кезек күттірмес міндеттердің бірі екені даусыз. Білімді техниканы, жақсы меңгерген тәжірибе мамандардың басшылығынсыз дамыған индустриялы елдер қатарына қосылу мүмкін еместігін өмір көрсетіп отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына 2005 жылғы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты жолдауында: «Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз, біз инновациялық экономика құра алмаймыз. Бітіру жұмысының маңыздылығы кез келген прогрестің сабақтастықтан тыс жүзеге аспайтынына да байланысты. Соғыстан кейінгі ширек ғасыр ішінде ауыр өнеркәсібі жоғары басқа салаларға қарағанда жоғары қарқынмен дамыды білікті мамандар даярлауға өңіл бөлінді, мол тәжірибе жинақталды. Ал бұл тәжірибе қазіргі күннің өзінде де көптеген жағдайда өндіріс орындарының түпкілікті жұмыс қорытындысы мамандар мен өндіріс басшыларының ұйымдастыруы болды. Олар белгіленген нақты жоспарларды, моральдық, рухани және еңбектік күш жігерді керек ететін үлкен қиыншылықтарды жеңе білді. Демек, инженер кадрларының өндірісті басшыларының жарқын өмір жолдарын көрсетудің тәуелсіз Қазақстанның жаңа инженер отрядтарын тәрбиелеуде айтарлықтай маңызы бар [1, 19 б.].
Инженер қызметінің ерекшелігі, біріншіден, бұл қызмет практикалық болып табылады; екіншіден, ол техникалық міндеттерді шешумен тікелей байланысты, үшіншіден, ғылыми білімді талап етеді. Инженерлік өнер арқылы ғылым қоғамның өндіргіш күшіне айналады. Егер ғылым техникалық әртүрлі салаларынан жалпы өте жақсы модельдер жасауға бағытталса, ал инженерлік өнер ғылымының әртүрлі салаларынан алған жан-жақты білім арқылы нағыз техникалық обьектіні жасайды. «Ғылым әртүрлі құбылыстарды жеке сөрелерге жайып қояды, ал инженер солардан білімді жинап алады», – дейді. «Р.Зекрист, Н.Селезнева «Формирование облика современно инженера» деген мақаласында инженерлердің алдында тұрған міндеттер қоршаған ортаның қажеттілігінен туады, ал қажеттілік қоғам өмірімен, ондағы болып жатқан процестермен айқындалады. Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады: инженерлер алдындағы міндеттер қоғамдағы күрделі процестердің салдары, бұл міндеттерді шешуде инженерлердің сапасы мен қабілеттілігінің, қоғамда мұндай адамдардың болуы маңызды рөл атқарады [2, 202 б.]. Әр елде бірдей міндеттер әртүрлі жылдамдықпен және әртүрлі сапалық көрсеткіштермен орындалатынын осымен түсіндіруге болады. Демек, инженерлік процесс-шығармашылық процесс.
Ғылым құбылыстар туралы мәліметтер және зерттеуге математикалық аппараттар береді, ал инженерлік өнер мұны өзіне қаруландыруға алады да, оны техниканы жасағанда пайдаланады, ол техника өз кезегінде ғылымның мәліметтерін практика жүзінде дәлелдейді және өзінің үлгісінде зерттеуге жаңа материал береді. Бұдан басқа техникалық шешімдер мен қоғам арасында кері байланыстар бар. Адамның жасаған кұралдары өмірдің міндеттерін шешеді, бірақ сонымен қатар ол адамды қалыптастырады және дамытады.
Инженердің қоғамдағы алатын орны, оның сапасы қандай болу керек? Біріншіден, өндірістен міндеттерін және оны шешу табиғатын біле тұра, қоғамда болып жатқан үрдістер мен мәдениет туралы түсінігі болу керек.
Екіншіден, инженерлік қызметті жүргізетін адамда шығармашылық дағдысы, болып, оны үздіксіз дамытып отыруы қажет. Тек нақты ғылымдар саласындағы білімді біліп қою жеткіліксіз: соқыр еліктеу ешбір жаңалыққа әкелмейді, өйткені белгілі шеңберден шыға алмайды.
Үшіншіден, шығармашлық дағдысы бар инженерлер қоғамдағы, өндірістегі процестерге қолайлы икемделеді және жағдайларды пайдаланады.
Төртіншіден, инженерлер техникалық шешімдердің ерекшеліктері мен бағасын біле тұра, ол шешімдердің мақсаттары мен идеалдарына байланысты мәселелерді мұқият қажет.
Инженер өнері (инженерия) – қоғамдық қызмет. Ол нәтижелі болу үшін сол қоғамға адамзатқа сүйіспеншілік, құрмет керек. Шынында, технологиялық процестер солар үшін толық жетілдірілуде, дамытылуда.
Ғылыми-техникалық интеллигенцияны азаматтық борышынан қашып жеке баюдың бұлдыр сағымын қуатын ұрпақ сипатында емес, салалы, мақсатты түрде өзінің таңдауын тапқан ұрпақ ретінде тәрбиелеу маңызды іс.
Өмір инженерлерден тек қана жоғары кәсіптік білімдері мен интеллектуалды-шығармашлық дағдыларын ғана емес, олардың жасампаздық орны мен рөлін түсінуін талап етеді.
Кеңес өкіметі құлап, Қазақстан нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты инженер мамандығының обьективтік себептерге байланысты беделі төмендеп, сұраныстың азаюына әкеп соқты. Шетелдік акционерлік компаниялар мен фирмалар біздің мамандарды керексінбей өз мамандарын алып келуі әдетке айнала бастады. Міне осындай жағдайда республикамызда, жаңа заманға лайықты инженер кадрларын, әсіресе ұлттық кадрларды даярлаудың маңыздылығы арта түседі.
Жинақтай айтқанда, ауыр өнеркәсібінде инженер кадрларын даярлау және тәрбиелеу тарихын зерттеу ғылыми-танымдық және практикалық маңызы бар іс.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақстанның индустриалдық дамуы алпысыншы жылдардың ортасынан бастап кең көлемде зерттеле
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсүлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы. - Алматы, 2005. - 19 бет.
2. Баишев С.Б. Вопросы социально-экономического развития Советского Казахстана / С.Б.Баишев. - Алматы, 1981. - 294 с.
3. Асылбеков М.Х. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстане (1917-1970г.г.) / М.Х.Асылбеков. - Алматы, 1976. - 72 с.
4. Кунхожаев Н.Р. Деятельность партийных организаций Южного Казахстана по руководству промышленностью / Н.Р.Кунхожаев. - Алматы: Жалын, 1969. - 195 с.
5. Соловьев А.В. Цветная металлургия Казахстана / А.В. Соловьев. -Алматы: Наука, 1974. - 139 с.
6. Сулейменов Р.Б. Социалистический путь культурного процесса отсталых периодов / Р.Б.Сулейменов, Х.И.Бейсенов. - Алматы, 1967. - 424 с.
7. Абжанов Х.М. Интеллигенции Казахстана: история, теория, современность / Х.М.Абжанов, Л.Гуревич. - Алматы: Мектеп, 1992. - 125 с.
8. Жаманбаев К.Ж. Высшая школа в Казахстане: исторический опыт коммунистической партии Казахстана по руководству высшей школы за 50 лет (1920-1970г.г.) / К.Ж.Жаманбаев. - Алматы: Мектеп, 1972. - 172 с.
9. Садықұлы Т. Сарыарқаның мыс алыбы Жезқазған өнеркәсіп аймағының қалыптасуы және даму тарихы (XIX ғ. ортасы ХХғ.) / Т.Садықұлы. - Қарағанды: Нұрлы әлем, 1998. - 264 бет.
10. Сактаганова Г. История осуществления советского опыта экономической модернизации в Казахстане (1946-1970г.г.) / Г.Сактаганова. - Караганда, 2004. - 301 с.
11. Кембаев Б.А. Развитие науки и техники в Казахстане / Б.А.Кембаев, Ю.В.Комлев. - Алматы: Наука, 2004. - 326 с.
12. Атауов С. Борьба парторганизации Казахстана за развитие тяжелой промышленности (1956-1965) :автореф.дисс...д.и.н. / С.Атауов. - Чимкент, 1982.
13. Кенжебаев Н.Т. Роль рабочих факультетов в подготовке кадров советской интеллигенции в Казахстане (1942-1940 г.г.): автореф.дисс...канд.ист.наук / Н.Т.Кенжебаев. - Алматы, 1984.
14. Джагфаров Н.Р. Руководство Компартии Казахстана подготовкой интеллигенции республики (1951-1959гг.): автореф.дисс.канд.ист.наук / Н.Р.Джагфаров. - 1974.
15. Капаева А.Т. Научная интеллигенция Казахстана (1946-1961): автореф. дис...канд.ист.наук / А.Т.Капаева. - Алматы, 1989.
16. Мананников Б.Н. КП Казахстана в борьбе за распространение технико-экономических знаний и внедрение в производство (1950-1965г.г.): автореф. дисс...канд.ист.наук / Б.Н.Мананников. - Алматы, 1971. - 38 с.
17. Рыбакова О.Б. Инженерно-техническая интеллигенция на современном этапе развития социализма: автореф.дисс...философ.наук / О.Б.Рыбакова. - М., 1986. - 21 с.
18. Абжаппарова Б.Ж. Роль инженерно-технических интеллигенции в развитие промышленности Казахстана (1961-1976г.г.): автореф.дисс.кан.ист.н. / Б.Ж.Абжаппарова. - Алматы, 1993.
19. Аубакиров С.С. Рост инженерно-технических интеллигенции Казахстана (1946-1960г.г.) / С.С.Аубакиров. - Алматы: Жалын, 1984. - 542 c.
20. Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам: сб. документов - в 3-х т. - Москва, 1968. - т. 3. - 302 с.
21. Қазақ ССР тарихы: бес томдық. - Алматы, 1984. - 3-ші т. - 656 бет.
22. Пинегина Л.А. Джезказган - город меди / Л.А.Пинегина, С.А.Федюкин. - Алматы, 1966 - 452 c.
23. Об итогах выполнения пятилетного плана развития СССР и союзных республик на 1951-1955 г.г. - М., 1956. - 452 с.
24. ҚазССР тарихы: бес томдық. - Алматы, 1984. - 4-ші т. - 687 бет.
25. Казахстан за 40 лет: стат. сборник. - Алматы, 1960. - 250 с.
26. Народное хозяйство Казахстана в 1967 г. Алматы, 1968. - 122 с.
27. Очерки рудного Алтая. - Усть-Каменогорск, 1971. - 189 с.
28. Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза 1941-1945 годов : сб. документов и материалов. - Алматы, 1964. - 113 с.
29. Магнитка Казахстана.- Алматы: Казахстан, 1983. - 245 c.
30. Қазақ Совет Энциклопедиясы: 30 томдық. - Алматы, 1977. - 10-шы т. - 317 бет.
31. Қазақ Советтік Социалисттік республикасы: энциклопедиялық анықтама. - Алматы, 1980. - 236 бет.
32. Hазарбаев Н.А. Рынок и социально-экономическое развитие / Н.А.Hазарбаев. - М., 1965.
33. Қазақстандық Социалистік Еңбек Ерлері. - Алматы, 1969. - 2-ші т. - 425 бет.
34. Очерки истории Коммунистической партии Казахстана. - Алматы, 1984. - 388 с.
35. Народное хозяйство Казахстана. - Алматы: Наука, 1968. - 486 c.
36. Ахмедова Н.Б. Проблемы развития и размещения промышленности Казахстана / Н.Б.Ахмедова. - Алматы: Наука, 1971. - 217 с.
37. Народное хозяйства КазССР в 1960-61 годах. - Алматы, 1963. - 445 с.
38. Народное хозяйства Казахстана. - Алматы: Наука, 1970.
39. XIII - съезд Компартии Казахстана. - Алматы, 1972. - 22 с.
40. Қазақ СССР тарихы: социализм дәуірі. - Алматы, 1964. - 575 бет.
41. Атауов С.А. Қазақстан индустриясы / С.А.Атауов. - Алматы, 1980. - 236 бет.
42. Қазақстан тарихы. Очерктер. - Алматы, 1994. - 361 бет.
43. Тастанов Ш. Казахский политехнический институт / Ш.Тастанов, С.Розенберг. - Алматы. 1967. - 415 с.
44. Вопросы истории Компартии Казахстана: вып.4. - 1965. - 164 с.
45. Джолдасбеков У. Казахский государственный университет им. С.М.Кирова / У.Джолдасбеков, К.Ахметов. - Алматы, 1976. - 576 с.
46. Жуломанов К.Д. Совершенствование высшего образования в Казахстане (1966-1975г.г.) / К.Д.Жуломанов. - Алматы: Мектеп, 1976. - 777 c.
47. А.А.Астахов. Капитальное вложение в высшей школу / А.А.Астахов, Ф.Ф.Семенов. - М., 1972. - 458 c.
48. Қазақ Совет Энциклопедиясы. 30 томдық. - Алматы, 1974. - т.4.
49. Тастанов Ш.Ю. Первая кузница инженерных кадров / Ш.Ю.Тастанов, Г.Шибанов. - Алматы, 1960. - 51 с.
50. Сагитаев Ж. Труженники / Ж.Сагитаев. // Народное хозяйство Казахстана. -1970. - №8. - 82 с.
51. Қазақ Совет Энциклопедиясы: 30 томдық. - Алматы, 1973. - 3-ші том. - 856 с.
52. Вопросы истории Компартии Казахстана: Вып: 3. - 1966. - 107 с.
53. Маркс К. Принципы коммунизма: сб. сочинении / К.Маркс, Ф.Энгельс. - М., Наука, 1955. - Т.4. - 335 с.
54. Тастанов Ш.Ю. Научно-техническая революция и вопросы высшего образования / Ш.Ю.Тастанов. - Алматы, 1975. - 468 с.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсүлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан Халқына Жолдауы. - Алматы, 2005. - 19 бет.
2. Баишев С.Б. Вопросы социально-экономического развития Советского Казахстана / С.Б.Баишев. - Алматы, 1981. - 294 с.
3. Асылбеков М.Х. Формирование и развитие кадров железнодорожников Казахстане (1917-1970г.г.) / М.Х.Асылбеков. - Алматы, 1976. - 72 с.
4. Кунхожаев Н.Р. Деятельность партийных организаций Южного Казахстана по руководству промышленностью / Н.Р.Кунхожаев. - Алматы: Жалын, 1969. - 195 с.
5. Соловьев А.В. Цветная металлургия Казахстана / А.В. Соловьев. -Алматы: Наука, 1974. - 139 с.
6. Сулейменов Р.Б. Социалистический путь культурного процесса отсталых периодов / Р.Б.Сулейменов, Х.И.Бейсенов. - Алматы, 1967. - 424 с.
7. Абжанов Х.М. Интеллигенции Казахстана: история, теория, современность / Х.М.Абжанов, Л.Гуревич. - Алматы: Мектеп, 1992. - 125 с.
8. Жаманбаев К.Ж. Высшая школа в Казахстане: исторический опыт коммунистической партии Казахстана по руководству высшей школы за 50 лет (1920-1970г.г.) / К.Ж.Жаманбаев. - Алматы: Мектеп, 1972. - 172 с.
9. Садықұлы Т. Сарыарқаның мыс алыбы Жезқазған өнеркәсіп аймағының қалыптасуы және даму тарихы (XIX ғ. ортасы ХХғ.) / Т.Садықұлы. - Қарағанды: Нұрлы әлем, 1998. - 264 бет.
10. Сактаганова Г. История осуществления советского опыта экономической модернизации в Казахстане (1946-1970г.г.) / Г.Сактаганова. - Караганда, 2004. - 301 с.
11. Кембаев Б.А. Развитие науки и техники в Казахстане / Б.А.Кембаев, Ю.В.Комлев. - Алматы: Наука, 2004. - 326 с.
12. Атауов С. Борьба парторганизации Казахстана за развитие тяжелой промышленности (1956-1965) :автореф.дисс...д.и.н. / С.Атауов. - Чимкент, 1982.
13. Кенжебаев Н.Т. Роль рабочих факультетов в подготовке кадров советской интеллигенции в Казахстане (1942-1940 г.г.): автореф.дисс...канд.ист.наук / Н.Т.Кенжебаев. - Алматы, 1984.
14. Джагфаров Н.Р. Руководство Компартии Казахстана подготовкой интеллигенции республики (1951-1959гг.): автореф.дисс.канд.ист.наук / Н.Р.Джагфаров. - 1974.
15. Капаева А.Т. Научная интеллигенция Казахстана (1946-1961): автореф. дис...канд.ист.наук / А.Т.Капаева. - Алматы, 1989.
16. Мананников Б.Н. КП Казахстана в борьбе за распространение технико-экономических знаний и внедрение в производство (1950-1965г.г.): автореф. дисс...канд.ист.наук / Б.Н.Мананников. - Алматы, 1971. - 38 с.
17. Рыбакова О.Б. Инженерно-техническая интеллигенция на современном этапе развития социализма: автореф.дисс...философ.наук / О.Б.Рыбакова. - М., 1986. - 21 с.
18. Абжаппарова Б.Ж. Роль инженерно-технических интеллигенции в развитие промышленности Казахстана (1961-1976г.г.): автореф.дисс.кан.ист.н. / Б.Ж.Абжаппарова. - Алматы, 1993.
19. Аубакиров С.С. Рост инженерно-технических интеллигенции Казахстана (1946-1960г.г.) / С.С.Аубакиров. - Алматы: Жалын, 1984. - 542 c.
20. Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам: сб. документов - в 3-х т. - Москва, 1968. - т. 3. - 302 с.
21. Қазақ ССР тарихы: бес томдық. - Алматы, 1984. - 3-ші т. - 656 бет.
22. Пинегина Л.А. Джезказган - город меди / Л.А.Пинегина, С.А.Федюкин. - Алматы, 1966 - 452 c.
23. Об итогах выполнения пятилетного плана развития СССР и союзных республик на 1951-1955 г.г. - М., 1956. - 452 с.
24. ҚазССР тарихы: бес томдық. - Алматы, 1984. - 4-ші т. - 687 бет.
25. Казахстан за 40 лет: стат. сборник. - Алматы, 1960. - 250 с.
26. Народное хозяйство Казахстана в 1967 г. Алматы, 1968. - 122 с.
27. Очерки рудного Алтая. - Усть-Каменогорск, 1971. - 189 с.
28. Казахстан в период Великой Отечественной войны Советского Союза 1941-1945 годов : сб. документов и материалов. - Алматы, 1964. - 113 с.
29. Магнитка Казахстана.- Алматы: Казахстан, 1983. - 245 c.
30. Қазақ Совет Энциклопедиясы: 30 томдық. - Алматы, 1977. - 10-шы т. - 317 бет.
31. Қазақ Советтік Социалисттік республикасы: энциклопедиялық анықтама. - Алматы, 1980. - 236 бет.
32. Hазарбаев Н.А. Рынок и социально-экономическое развитие / Н.А.Hазарбаев. - М., 1965.
33. Қазақстандық Социалистік Еңбек Ерлері. - Алматы, 1969. - 2-ші т. - 425 бет.
34. Очерки истории Коммунистической партии Казахстана. - Алматы, 1984. - 388 с.
35. Народное хозяйство Казахстана. - Алматы: Наука, 1968. - 486 c.
36. Ахмедова Н.Б. Проблемы развития и размещения промышленности Казахстана / Н.Б.Ахмедова. - Алматы: Наука, 1971. - 217 с.
37. Народное хозяйства КазССР в 1960-61 годах. - Алматы, 1963. - 445 с.
38. Народное хозяйства Казахстана. - Алматы: Наука, 1970.
39. XIII - съезд Компартии Казахстана. - Алматы, 1972. - 22 с.
40. Қазақ СССР тарихы: социализм дәуірі. - Алматы, 1964. - 575 бет.
41. Атауов С.А. Қазақстан индустриясы / С.А.Атауов. - Алматы, 1980. - 236 бет.
42. Қазақстан тарихы. Очерктер. - Алматы, 1994. - 361 бет.
43. Тастанов Ш. Казахский политехнический институт / Ш.Тастанов, С.Розенберг. - Алматы. 1967. - 415 с.
44. Вопросы истории Компартии Казахстана: вып.4. - 1965. - 164 с.
45. Джолдасбеков У. Казахский государственный университет им. С.М.Кирова / У.Джолдасбеков, К.Ахметов. - Алматы, 1976. - 576 с.
46. Жуломанов К.Д. Совершенствование высшего образования в Казахстане (1966-1975г.г.) / К.Д.Жуломанов. - Алматы: Мектеп, 1976. - 777 c.
47. А.А.Астахов. Капитальное вложение в высшей школу / А.А.Астахов, Ф.Ф.Семенов. - М., 1972. - 458 c.
48. Қазақ Совет Энциклопедиясы. 30 томдық. - Алматы, 1974. - т.4.
49. Тастанов Ш.Ю. Первая кузница инженерных кадров / Ш.Ю.Тастанов, Г.Шибанов. - Алматы, 1960. - 51 с.
50. Сагитаев Ж. Труженники / Ж.Сагитаев. // Народное хозяйство Казахстана. -1970. - №8. - 82 с.
51. Қазақ Совет Энциклопедиясы: 30 томдық. - Алматы, 1973. - 3-ші том. - 856 с.
52. Вопросы истории Компартии Казахстана: Вып: 3. - 1966. - 107 с.
53. Маркс К. Принципы коммунизма: сб. сочинении / К.Маркс, Ф.Энгельс. - М., Наука, 1955. - Т.4. - 335 с.
54. Тастанов Ш.Ю. Научно-техническая революция и вопросы высшего образования / Ш.Ю.Тастанов. - Алматы, 1975. - 468 с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Мемлекеттік-құқықтық пәндер
және халықаралық қатынастар кафедрасы
Қазақстан және шетелдер
тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: 1946-1970 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН АУЫР ӨНЕРКӘСІБІНЕ ИНЖЕНЕР
КАРДЛАРДЫ ДАЯРЛАУ
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстан ауыр өнеркәсібінің негізгі
салаларЫНың дамуы және ондағы маман кадрлардың даярлануы
14
1.1 Соғыстан кейінгі жылдарда ауыр өнеркәсіптің негізгі салаларының даму
ерекшеліктері
14 1.2 Жоғары оқу орындары –
инженер кадрлар даярлаудың негізгі формасы
38
2 Инженер – техникалық кадрлардың өндіріс саласындағы және қоғамдық
өмірдегі қызметтерінің негізгі бағыттары
45
2.1 Инженер – техник интеллигенция ғылыми техникалық прогрестің негізгі
қозғаушы күші
45 2.2 Инженер – техник
қызметкерлерінің біліктілігінің көтерілуі және қоғамдық белсенділігінің
артуы- өндірісті ұйымдастыру мен дамытудың алғы шарттары
51 Қорытынды
60
әдебиеттер тізімі
66
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңде біздің еліміз үшін
дүниежүзілік озық тәжірибеге негізделген индустриалы-технологиялық
стратегияны қалыптастырудың маңызы өте зор. Дамыған өркениетті елдің
барлығы белгілі бір тарихи кезең бойында еңбекті қажет ететін
өндірістен капиталды, технология мен ғылымды қажет ететін өндіріске дейінгі
жолдан өтті. Қазақстанға да осындай жолдан өтіп, көптеген қиыншылықтарды
жеңуге тура келді. Тек шикізатқа бағдарланған ел болып қалмау үшін біз
ғылым мен техниканың жетістігіне, жоғары технологияға сүйенген дүниежүзілік
стандартқа сай сапалы өнім өндіретін өнеркәсіп орындарын дамытуымыз керек.
Ауыр өнеркәсіпті өркендету аса маңызды мәселе десек, күрделі істердің
тетігін білетін мамандардың санын көбейту кезек күттірмес міндеттердің
бірі екені даусыз. Білімді техниканы, жақсы меңгерген тәжірибе мамандардың
басшылығынсыз дамыған индустриялы елдер қатарына қосылу мүмкін еместігін
өмір көрсетіп отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан халқына 2005 жылғы Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
және саяси жедел жаңару жолында атты жолдауында: Осы заманғы білім
беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы
заманғы басқарушыларсыз, біз инновациялық экономика құра алмаймыз.
Бітіру жұмысының маңыздылығы кез келген прогрестің сабақтастықтан тыс
жүзеге аспайтынына да байланысты. Соғыстан кейінгі ширек ғасыр ішінде ауыр
өнеркәсібі жоғары басқа салаларға қарағанда жоғары қарқынмен
дамыды білікті мамандар даярлауға өңіл бөлінді, мол тәжірибе
жинақталды. Ал бұл тәжірибе қазіргі күннің өзінде де көптеген
жағдайда өндіріс орындарының түпкілікті жұмыс қорытындысы мамандар
мен өндіріс басшыларының ұйымдастыруы болды. Олар белгіленген нақты
жоспарларды, моральдық, рухани және еңбектік күш жігерді керек ететін
үлкен қиыншылықтарды жеңе білді. Демек, инженер кадрларының өндірісті
басшыларының жарқын өмір жолдарын көрсетудің тәуелсіз Қазақстанның жаңа
инженер отрядтарын тәрбиелеуде айтарлықтай маңызы бар [1, 19 б.].
Инженер қызметінің ерекшелігі, біріншіден, бұл қызмет практикалық
болып табылады; екіншіден, ол техникалық міндеттерді шешумен тікелей
байланысты, үшіншіден, ғылыми білімді талап етеді. Инженерлік өнер арқылы
ғылым қоғамның өндіргіш күшіне айналады. Егер ғылым техникалық әртүрлі
салаларынан жалпы өте жақсы модельдер жасауға бағытталса, ал инженерлік
өнер ғылымының әртүрлі салаларынан алған жан-жақты білім арқылы нағыз
техникалық обьектіні жасайды. Ғылым әртүрлі құбылыстарды жеке сөрелерге
жайып қояды, ал инженер солардан білімді жинап алады, – дейді. Р.Зекрист,
Н.Селезнева Формирование облика современно инженера деген мақаласында
инженерлердің алдында тұрған міндеттер қоршаған ортаның қажеттілігінен
туады, ал қажеттілік қоғам өмірімен, ондағы болып жатқан процестермен
айқындалады. Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады: инженерлер алдындағы
міндеттер қоғамдағы күрделі процестердің салдары, бұл міндеттерді шешуде
инженерлердің сапасы мен қабілеттілігінің, қоғамда мұндай адамдардың болуы
маңызды рөл атқарады [2, 202 б.]. Әр елде бірдей міндеттер әртүрлі
жылдамдықпен және әртүрлі сапалық көрсеткіштермен орындалатынын осымен
түсіндіруге болады. Демек, инженерлік процесс-шығармашылық процесс.
Ғылым құбылыстар туралы мәліметтер және зерттеуге математикалық
аппараттар береді, ал инженерлік өнер мұны өзіне қаруландыруға алады да,
оны техниканы жасағанда пайдаланады, ол техника өз кезегінде ғылымның
мәліметтерін практика жүзінде дәлелдейді және өзінің үлгісінде зерттеуге
жаңа материал береді. Бұдан басқа техникалық шешімдер мен қоғам арасында
кері байланыстар бар. Адамның жасаған кұралдары өмірдің міндеттерін шешеді,
бірақ сонымен қатар ол адамды қалыптастырады және дамытады.
Инженердің қоғамдағы алатын орны, оның сапасы қандай болу керек?
Біріншіден, өндірістен міндеттерін және оны шешу табиғатын біле тұра,
қоғамда болып жатқан үрдістер мен мәдениет туралы түсінігі болу керек.
Екіншіден, инженерлік қызметті жүргізетін адамда шығармашылық
дағдысы, болып, оны үздіксіз дамытып отыруы қажет. Тек нақты ғылымдар
саласындағы білімді біліп қою жеткіліксіз: соқыр еліктеу ешбір жаңалыққа
әкелмейді, өйткені белгілі шеңберден шыға алмайды.
Үшіншіден, шығармашлық дағдысы бар инженерлер қоғамдағы, өндірістегі
процестерге қолайлы икемделеді және жағдайларды пайдаланады.
Төртіншіден, инженерлер техникалық шешімдердің ерекшеліктері мен
бағасын біле тұра, ол шешімдердің мақсаттары мен идеалдарына байланысты
мәселелерді мұқият қажет.
Инженер өнері (инженерия) – қоғамдық қызмет. Ол нәтижелі болу үшін
сол қоғамға адамзатқа сүйіспеншілік, құрмет керек. Шынында, технологиялық
процестер солар үшін толық жетілдірілуде, дамытылуда.
Ғылыми-техникалық интеллигенцияны азаматтық борышынан қашып жеке
баюдың бұлдыр сағымын қуатын ұрпақ сипатында емес, салалы, мақсатты түрде
өзінің таңдауын тапқан ұрпақ ретінде тәрбиелеу маңызды іс.
Өмір инженерлерден тек қана жоғары кәсіптік білімдері мен
интеллектуалды-шығармашлық дағдыларын ғана емес, олардың жасампаздық орны
мен рөлін түсінуін талап етеді.
Кеңес өкіметі құлап, Қазақстан нарықтық қатынастарға көшуіне
байланысты инженер мамандығының обьективтік себептерге байланысты беделі
төмендеп, сұраныстың азаюына әкеп соқты. Шетелдік акционерлік компаниялар
мен фирмалар біздің мамандарды керексінбей өз мамандарын алып келуі әдетке
айнала бастады. Міне осындай жағдайда республикамызда, жаңа заманға лайықты
инженер кадрларын, әсіресе ұлттық кадрларды даярлаудың маңыздылығы арта
түседі.
Жинақтай айтқанда, ауыр өнеркәсібінде инженер кадрларын даярлау және
тәрбиелеу тарихын зерттеу ғылыми-танымдық және практикалық маңызы бар іс.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақстанның индустриалдық дамуы
алпысыншы жылдардың ортасынан бастап кең көлемде зерттеле бастады. Бұл
мәселені зерттеу қоғамтану ғылымының әртүрлі салаларында еңбек еткен
ғалымдардың күш-жігерінің нәтижесінде іске асты. Әсіресе Қазақстанның
индустриалдық дамуын ғылыми тұрғыда зерттеуде Қазақстан Ғылым Академиясының
академиктері С.Баишев пен Т.Әшімбаев бастаған экономист-ғалымдардың үлесі
қомақты болды. Олардың еңбектерінде Кеңес Одағы кезіндегі Қазақстан
экономикасының қайта құрылымының тәжірибесіне жан-жақты қорытынды жасалды
[3, 4-5 б.].
Кеңестік дәуірде жүзеге аса бастаған түбегейлі бетбұрыстарды, оның
ішінде экономикадағы өзгерістерді сипаттайтын үрдістердің бірі –
индустриаландыру саясаты. Оның Қазақстанда жүзеге асуы, нәтижелері,
республика өнеркәсібінің одақтық экономикадағы орны мен рөлін, өндіріс
орындарының кеңейіп өрістеу кезеңіндегі жұмысшы табының жүріп өткен тарихи
жолдарын нақты материалдар негізінде зерттеп жария еткен. И.С.Шапиро,
М.Х.Асылбеков, Н.А.Ерофеев, С.Б.Нұрмұхамедов, А.Р.Ахметов, В.Кольцов және
басқалардың күрделі еңбектері жарық көрді [4, 15 б.].
XX ғ. 70-80-жылдарында жарық көрген А.Қ.Қошанов, А.Г.Сармурзин,
Ю.И.Романов, Н.Б.Ахмедова, Н.Р.Кунқожаев, М.Кұлыбеков, С.А.Атауов,
А.Ш.Алтаев еңбектерінде Қазақстанның өнеркәсібінің қалыптасуының, дамуының
тарихи және экономикалық аспектілері, өндіріске ғылыми - техникалық
жаңалықтарды енгізу үшін күрес қамтылған [5, 10-16 б.].
Зерттеу мақсаттары, оның обьектілері, хронологиялық шеңберлері бөлек
болғанымен, бұл зерттеулерден республикамыздағы өндіріс орындарының
дамуының ортақ тенденцияларын, заңдылықтарын анықтауға болады.
Өткен ғасырдың екінші жартысында ауыр өнеркәсібінің жеке салаларының
дамуы мен ірі кәсіпорындарының тарихына арналған зерттеулер шықты.
О.М.Малыбаев, Н.Дауылбаев, А.В.Соловьев, В.Я.Басин, Д.А.Шаймуханов,
К.М.Туманчин, Я.П.Белоусов, Ф.Сандригайло, Т.Садықұлы, Р.Ж.Хобдабергенов,
А.Пинегина және С.А.Федюкин т.б. еңбектерінде қара және түсті металлургия,
соғыс кезіндегі ауыр индустрия, Қостанай-Торғай өндірістік кешені,
Қазақстан магниткасы, Соколов-Сарыбай комбинаты, қазыналы Сарыарқа, Шымкент
қорғасын зауыты туралы деректі мағлұматтар қамтылған [6, 16-19 б.].
Қазақстан мәдениетін зерттеген Ә.К.Канапин, А.Ишмұханбетов,
Р.Б.Сулейменов, Х.И.Бисенов, К.Нүрпеисов, X.Хабиев, М.Койгелдиев,
Ц.Р.Розенберг, X.Әбжановтар еңбектерінде республика интеллигенциясының
қалыптасу мен дамуы туралы бай материалдарға талдау жасап, мұндағы табыстар
мен жетістіктерге, кемшіліктерге баға берілді [7, 38-45 б.].
Республикамыздың мәдени құрлысын әр қырынан қарастырып, талқылаған
академик Р.Б.Сүлейменов Х.И.Бисеновпен бірігіп жазған Социалистический
путь культурного прогресса ранее отсталых народов (1967) және өзінің
Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане
(1982) кітаптарында Қазақстандағы мәдени революцияның өту кезеңдеріне жан-
жақты талдау жасайды [8, 75-79 б.].
Қазақстанда жоғары және арнайы орта оқу орындарының тарихын
зсрттеген Қ.Жаманбаевтың, Қ.Жоламанның, А.Қапышев, Ж.Амантаевтың
Т.Катаевтың т.б. еңбектерінде республикада маман кадрлар даярлау мәселесі
жөнінде нақты деректер қамтылған. Ш.Ю.Тастановтың еңбектерінде техникалық
интеллигенцияның соғыстан кейінгі бесжылдықтарда жоғары және орта арнаулы
оқу орындарында даярлануы қарастырылады [9, 25-29 б.].
Жекеленген институттар мен университет қызметіне арналған
кітаптардан әртүрлі мамандықтар бойынша студенттердің қабылдануы оқытушы-
профессор кадрлардың сапасын жақсарту жайлары, оқу-тәрбие процесіндегі
тәжірибелер талданады.
1998 жылы Тілеген Садықұлының Сарыарқаның мыс алыбы (Жезқазған
өнеркәсіп аймағының қалыптасу және даму тарихы XIX ғ. ортасы - XX ғ.)
монографиясы жарық көрді. Бұл монографияның ІІІ-ІV тарауларында үлкен
Жезқазған құрылысы, Жезқазған өнеркәсіп кешенің даму динамикасы, жетістігі,
қиыншылығы, өнеркәсіп бірлестігінің одақтық экономикадағы орны мен рөлі,
нарықтық қатынасқа көшудің бастапқы қадамдары архив деректері негізінде
зерттеліп, құнды құжаттар келтірілген. 2004 жылы З.Г.Сақтағанованың
История осуществления советского опыта экономической модернизации в
Казахстане (1946-1970г.) монографиясы және осы тақырыпта докторлық
диссертациясы қорғалды [10, 16-19 б.].
Кітапта соғыстан кейінгі күрделі кезең кезіндегі Қазақстан
экономикасының жаңару мәселесі қарастырылады. Автор қазіргі кездегі
концептуальдық тұрғыдан Қазақстан экономикалық тарихының әртүрлі
аспектілерін талдайды [12, 32-35 б.]. Әсіресе, 1965 жылғы экономикалық
реформаның мәнін, іске асуын және оның салдарын жақсы көрсете білген.
Б.А.Кембаев пен Ю.В.Комлевтің Развитие науки и техники в Казахстане (2004
г.) монографиясының ІV тарауында XX ғ. 50-70 жылдарындағы ғылыми техникалық
прогрестің интенсивті дамуы негізінде өнеркәсіптің ауыр индустрия саласының
өсу көрсеткіштерінің жоғарылағанын көреміз [11, 13-18 б.].
Маман кадрлар даярлау мәселесіне біршама көңіл аударылған. Партиялық
тұрғыдан жазылғандықтан бұл диссертацияларда Қазақстан табиғи байлығын
игеруде лениндік ұлттық саясаттың дұрыстығы, партияның қамқорлығы баса
айтылған және буржуазиялық тарихшылар мен экономистерінің Қазақстанның
индустрияландыру тарихын бұрмаланғаны шындыққа жанаспайды деген
қорытындыға келген. Л.Я.Гуревичтің докторлық диссертациясы 1946-1985 жылдар
аралығын қамтып, Қазақстандағы ғылым, жоғары білім саласындағы тоталитарлық
саясатты әшкерелеуге арналған [13, 15-19 б.].
Т.Ғ.Бурин Қазақстанның ғылыми-педагогикалық интеллегенциясы
тарихының мәселелері (1970-1990 ж.) тоқталған. Н.Р.Джагфаров 1951-1959
жылдар арасындағы республикада өңдірістік-техникалық интеллигенцияны
даярлау мен тәрбиелеуде Қазақстан Компартиясының рөлін зерттеу нысанасына
алған [14, 3-9 б.]. А.Т.Капаеваның Қазақстандағы ғылыми интеллигенцияның
(1946-1961) деген, Ғ.Қ.Кенжебаевтың Қазақстан ғылымы: тәжірибе,
проблемалар (1971-1990 ж.ж.) кандидаттық диссертацияларда Қазақстан
ғылымының, ғылыми-техникалық интеллигенцияның даму жолдарына талдау
жасалынған [15, 6-14 б.].
Біздің зерттеу тақырыбымызға қатысы бар ғылыми-техникалық білімді
халыққа насихаттау және ғылым мен озат тәжірибені өндіріске енгізу
проблемалары С.И.Матвеенков пен Б.Н.Мананниковтың еңбектерінде
қарастырылған. Мұндағы құнды пікір-ғылыми-техникалық революцияның негізгі
күші машина емес, адам екендігін баса айтқан [16, 12-18 б.].
О.Б.Рыбакова Инженерно-техническая интеллигенция на современном
этапе развития социализма атты 1986 жылы философия ғылымдарының кандидаты
дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясында ғылыми-техникалық революция
кезіндегі мамандарға қойылатын талаптар белгіленген, жоғары техникалық оқу
орындарында алған білім саласының жұмыс кезінде іске асуы анықталған,
инженердерді даярлау деңгейінің көтерілуіне субьективтік факторлардың рөлі
Куйбышев политехникалық институтының тәжірибесі бойынша негізделген [17, 36-
39 б.].
Біздің зерттеу тақырыбымызға қатысы бар диссертациялар
С.С.Әбубәкіров пен Б.Ж.Абжаппарованың жұмыстары. С.С.Әбубәкіров
диссертациясы мен монографиясында 1946-1960 жылдардағы Қазақстан инженер-
техникалық интеллигенциясының әлеуметтік дамуындағы негізгі тенденциялар
талданып сараланған. Сондай-ақ олардың сандық өсуі мен сапалық жақсаруы да
сөз болады. Бірақ қорытындылары мен тұжырымдарында Кеңестік идеологияның
әсері айқын байқалады. Мысалы, біздің республикамыздағы интеллигенцияның
әлеуметтік өсу көздері озық үлгі ғана емес, ол бүгінгі буржуазиялық
қоғамның сиқын да айқын әшкерелейді. Өйткені капиталистік елдердегі жоғары
оқу орындарын ат төбеліндей шағын топ жеке бастарының пайдасына үстемдікпен
пайдаланып отырғаны белгілі [18, 12-16 б.] деген пікірлерді қазіргі шындық
жоққа шығарып отырғаны белгілі.
Б.Ж.Абжаппарованың кандидаттық диссертациясы 1961-1970 жылдардағы
инженер-техникалық интеллигенцияның өндірісті дамытудағы рөлі деп аталады.
Бұл жұмыста да республика инженер-техникалық интеллигенциясының әлеуметтік
дамуы, оның қоғамдық құрылымдағы рөлі, өндірісті дамытудағы үлесі,
қоғамадық-саяси жұмыстардағы белсенділік талданылады. Тоқсаныншы жылдардың
басында жазылғандықтан диссертация авторы ғылыми тұжырымындарын жаңа
көзқарас тұрғысынан жазуға тырысқандық көрінеді [19, 16-19 б.].
Қорыта айтқанда, өндіріс, ғылыми техникалық прогресс тақырыбтарына
жазылған еңбектер мен қорғалған диссертациялар көп болуына қарамастан, 1946-
1970 жылдары Қазақстанның ауыр өнеркәсібін жоғары білімі бар инженер
кадрларды даярлау және тәрбиелеу мәселесі арнайы зерттеу обьектісі
болмағанын көреміз.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмыстың басты
мақсаты сан алуан деректерді саралай отырып, Қазақстан ауыр өнеркәсібіне
инженер кадрларды даярлау мен тәрбиелеудің жолдары мен формаларын анықтау
және олардың 1946-1970 жылдары республикада қалыптасқан экономикалық, саяси-
әлеуметтік ахуалмен байланысты болғанын көрсету болып табылады.
Зерттеу мақсатына сай төмендегідей міндеттер алға қойылды:
1) соғыстан кейінгі жылдарда ауыр индустрияның жедел дамуы себебін
ашу;
2) зерттеу жылдарындағы ауыр өнеркәсібінің негізгі салаларының даму
қорытындысына талдау жасау;
3) техникалық жоғары оқу орындарының дамуын сипаттау, олардың
материалдық-техникалық базасына баға беру;
4) техникалық жоғары оқу орындарының инженер кадрларын даярлауда
оқу-тәрбие жұмысын зерттеу және талдау жасау;
5) ҒТҚ-ның ғылыми-техникалық прогресті дамытудағы қызметіне баға
беру;
6) кәсіпорындарда үздіксіз білім алу және біліктілікті көтеру
мәселесінің қойылуын зерттеу;
7) инженер техникалық қызметкерлерінің әлеуметтік-саяси
белсенділігін көрсету;
8) инженер кадрларды даярлаудағы жинақталған тәжірибелерді салыстыра
отырып, жаңа талапқа сай нақты ұсыныстар жасау;
Бітіру жұмысының хронологиялық ауқымы. Ұлы Отан соғысынан кейінгі 25
жылды қамтиды. 1946-1970 жылдары Қазақстанда өндіріс, оның ішінде ауыр
индустрияның жедел дамуына ерекше мән берілді, 60-шы жылдары ғылыми
техникалық прогрестің табыстары өндіріске едәуір дәрежеде енгізіле бастады,
1965 жылғы экономикалық реформа өнеркәсіп өндірісінің құрамына елеулі
өзгеріс енгізіп, оның жаңа салаларының қалыптасуына ықпалын тигізді. Бұл
жылдары Қазақстанда 3 жоғары техникалық оқу орындары ашылды, инженер
кадрларының өндірісте де, қоғамдық өмірде де беделі жоғары болды.
Бітіру жұмысының деректік негізі. Дерек көздерінің маңызды саласы-
материалдармен құжаттар жинақтары, статистикалық жинақтар, мемуарлық
әдебиеттер. Олардың ішінде: Решения партии и правительства по
хозяйственным вопросам. ( 1917-1967 гг.) (М. 1968.) [20, 265 б.], Плоды
великого содружества. (Алма-Ата, 1968), Дружбой великой сильны. (Алма-
Ата, 1972), Вопросы истории Компартии Казахстана (выпуски), Социально-
экономические вопросы развития Казахстана в период развитого социализма 50-
70-е годы (АлмАта, 1977) [21, 23-29б.], Великий Октябрь и социально-
экономический прогресс Казахстана (Алма-Ата,1987), Развитие народного
хозяйства Казахской ССР за 50 лет Советской власти (Алма-Ата, 1967) [22],
Народное хозяйство Казахстана (Стат. Сборник, Алма-Ата, 1968) [23],
Казахстан в цифра (1980), Қазақ ССР энциклопедиясы, Энциклопедиялық
анықтама (1980), Алматы, Қарағанды энциклопедиялары .
Зерттеу мәселесін талдауда мерзімді басылымдар екі тілде кеңінен
пайдаланды. Орталық және республикалық газеттер мен журналдардан құнды
материалдар алынды. Олар мұрағат құжаттарында сирек кездесетін кемшіліктер
мен қиыншылықтардың көзін тереңірек және дәлірек ашып, заман тынысын дәл
бейнеледі.
60-жылдардың аяғында Қазахстанда социалистик құрлыстың белсенді
қатысушыларының естеліктері шыға бастады: (Годы мужания: Воспоминания
участников социалистического строительства в Казахстане, Алма-Ата, 1969)
Бұл жинақта Қарсақбай мыс балқыту зауытының бірінші директоры И.В.Деев,
белгілі шахтер Т.Күзембаев, Балқаш тау-кен металлургия комбинатының
инженерлері М.К.Бегалиева, К.Кадыржанов, Риддер полиметалл комбинатының
директоры Ю.Свядощ, Шымкент корғасын зауытының токары К.Асылбеков т.б.
естеліктері бар. Социалистік еңбек Ерлері туралы жинақтардан ауыр индустрия
саласының ардагерлері туралы мәліметтер алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңашылдығы. Соғыстан кейінгі ширек ғасырда
Қазақстанда ауыр индустрияның жедел дамуы және оның республика экономикасын
көтеруге қосқан үлесін обьективтік шындық тұрғысынан көрсету, инженер
кадрлардың ұлттық құрамындағы өзгерістерді негіздеу, қазіргі нарықтық
кезеңде инженер кадрларын даярлаудың қажеттілігі бүгінгі таңдағы зерделі
көзқараспен дәлелденген.
Бітіру жұмысының методологиялық негізі мен әдісі. Зерттеу жұмысында
қойылған мәселелерді ғылыми-танымдық тұрғыдан ашып көрсету мақсатында
тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланысты тарихилық,
обьективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптері қолданылды. Соңғы
кездерде білім, ғылым саласы қызметкерлерімен кездесулерде, 2005 жылдың
басында халыққа жолдауында Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Hазарбаевтың техникалық мамандықтарды бірінші кезекте дамыту туралы
талаптары басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы жылдары жарық көрген көрнекті
ғылымдардың Кеңес кезінде Қазақстан экономикасын зерттеуде ұсынған жаңа
концепциялар да ескерілді.
Бітіру жұмысының практикалық маңыздылығы. Бітіру жұмыстың
практикалық маңызы сол, оның нәтижелері елімізде қазіргі кезде жүріп жатқан
білім беру саласындағы тұжырымдар мен бағдарламаларды қайта қарауға
септігін тигізері деп сенеміз.
Бітіру жұмысының құрылымы мен логикасы. Бітіру жұмысы мақсаттары мен
міндеттеріне қарай айқындалатындығынан кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және де пайдаланылған әдебиеттер тізіміне тұрады.
1 Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстан ауыр өнеркәсібінің негізгі
салаларЫНың дамуы және ондағы маман кадрлардың даярлануы
1.1 Соғыстан кейінгі жылдарда ауыр өнеркәсіптің негізгі салаларының
даму ерекшеліктері
Халық шаруашылығын қалпына келтіру мен одан әрі өркендету бүкіл ел
үшін болған ортақ міндетті орындауда Қазақстанның алған орны ерекше
болды.Қазақстан территориясында соғыс болмаса да, оның зардаптары
республика экономикасы үшін де ауыр болған еді. Көптеген күрделі
проблемаларды шешу керек еді. Әсіресе еңбек ресурстарының мәселесі қатты
шиеленісті. Миграциялық процестер, еңбекке мобилизациялаудың аяқталуы,
өндірістен әйелдер, кәрілер мен жас өспірімдердің кете бастауы жұмыс
кадрларының проблемасын туғызды. Соғыс жылдары жұмысшылардың мамандық
деңгейі төмендеді. Республиканың үкімет органдары жұмысшы кадрлардың
тапшылығын жою үшін бірнеше шаралар жүргізді: кәсіптік-техникалық мектептер
мен училищелер ашылды, ұйымдасқан жоспарлы қабылдау жүйесі кеңейтілді,
жұмысшы қатары соғыстан қайтқандардың есебінен толықтырылды. Партия мен
үкімет директиваларына сәйкес халық шаруашылығын бейбіт жолға
көшіргендіктен оның жекелеген салаларының дамуындағы арақатынас өзгерді.
Шаруашылық құрылыс пен мәдени құрылысқа мемлекеттік бюджет пен күрделі
қаржы қайта бөлінді. Әскери шығындар барынша қысқартылды. Соғыс қажеттерін
өтеуге жұмыс істеген жүздеген косіпорындар азаматтық өнімдер шығару үшін
қайта құрылды. Еліміздің соғыстан кейінгі дамуының бағдарламасын КСРО
Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясы 1946 ж. наурызда бекіткен КСРО халық
шаруашылығын қалпына келтіру мен дамытудың 1946-1950 жылдарға арналған
бесжылдық жоспары туралы Заң белгілеп берді. Бесжылдық жоспарда өндіріс
құрал жабдықтарын өндіріуге, ауыр индустрияның металлургия, көмір
өнеркәсібі мен машина жасау сияқты салаларын тездете дамытуға баса көңіл
бөлінді. Республиканың халық шаруашылығына бесжылдықта 8,8 млд. сом
көлемінде (ескі баға өлшемі бойынша) күрделі қаржы жұмсау көзделді.
Өнеркәсіп өнімін өндіру жөнінде Қазақстан бесжылдықтың аяғына қарай 1940
жылғы дәрежесінен 2,2 есе асып түсуге тиіс болды [21, 301-302 б.]. Төртінші
бесжылдықта Қазақ металлургиялық зауытын салып бітіру және Қарағанды
металлургия зауытының құрылысын бастау, темір рудаларын, мыстың
өнеркәсіптік қорын барлау көзделді. бесжылдықтың аяғына таман мыс өндіру
соғысқа дейінгі деңгейінен 2,6 есе арттырылуы тиіс болды. Қорғасын,
молибден, вольфрам, басқа да түсті және сирек металдар қазып шығару мен
өңдеуді көбейту, электр станцияларының қуатын арттыру жоспарланды [22, 219
б.].
Төртінші бесжылдық жоспарды бүкіл совет халқы мақұлдап қарсы алды.
Бұл жерде республиканың партия және кәсіподақ ұйымдарының еңбекшілер
арасындағы бұқаралық-саяси жұмыстың кең көлемде жүргізілгенін атап айтқан
жөн. Бұл туралы Кеңес өкіметі кезінде өндіріс тақырыбына жазылған еңбектер
мен диссертациялардан көруге болады. Соғыстан кейінгі халықтың еңбектегі
ерлігі арқасында төртінші бесжылдық мерзімінен бұрын орындалды. Республика
халық шаруашылығының аса маңызды салаларының бірі - түсті металлургияны
дамытуға зор көңіл бөлінді. Өскеменде қорғасын мырыш комбинаты одан әрі
салынды. 1947 жылы ол алғашқы мырыш берді. Балхаш мыс қорыту зауытының
қуатын арттыру жөніндегі жұмыстар жалғастырылды. Текелі қорғасын-мырыш
комбинатының екінші кезегі іске қосуға әзірленді. Шымкент, Ленингорск
қорғасын зауыттарымен жұмыс істеп тұрған басқа да кәсіпорындар қайта
құрылып кеңейтілді. Балхаш мыс қорыту, Шымкент, Ленингорск қорғасын
зауыттарының және басқа кәсіпорындарының шикізат базасы ұлғайды. Қоңырат,
Мырғалымсай рудниктерінің көлемі ұлғайып кеңейді.
Мысалы, соғыс жағдайына байланысты уақытша тоқтатылған өндіріс
орындарының бірі - құрылысы 30-шы жылдардың аяғында басталған Үлкен
Жезқазған комбинаты. Кеңестер Одағының соғыстан кейінгі экономикасына үлкен
үлес қосуға тиісті үлкен Жезқазғанның құрылысын жандандыру аса маңызды
стратегиялық міндеттердің бірі болды.
Үлкен Жезқазғанның болашақ тағдыры ең жоғары деңгейде шешілді. 1945
жылдың қаңтарында Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің төрағасы Сталинге
Қазақстан Компартиясы және үкіметінің (КазСНК) атынан Жезқазған өндіріс
аймағының жағдайы жан-жақты айтылған және жаңа комбинат құрылысын қайта
жалғастырудың жолдары ұсынылған хабарлама жіберілді [10, 161 б.].
1945 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша Жезқазғандағы барланған
мыстың қоры 8 млн. 645 мың тоннаға жеткен. Барланған кеннің көлемі жағынан
Жезқазған Одақ бойынша бірінші орынға, дүние жүзінде Солтүстік Родезиядан
кейінгі екінші орында еді. Мамандардың пікірінше, ондағы кен желісінің
ыңғайлы орналасқаны сондай, Оралдағы мыс кеніштердегі шығыннан әлдеқайда аз
көлемінде мол кен өндіруге болады деп есептелінген еді.
Алайда, геологиялық барлаудың осындай мәліметтеріне қарамастан
экономикалық жағынан тиімді Жезқазған қазба байлығын игеру соғыстың
зардабынан тоқтап қалды. Соғыс аяқталар кезеңдегі мамандардың сарабына
жүгінсек, Жезқазған комбинатының құрамына кіруге тиісті ірі кәсіпорындардың
іске қосылуының кешеуілдеуі мыс өндіру ісін ұлғайту былай тұрсын, тіпті
Қарсақпай, Балқаш зауыттарының кенге деген сұранысын қанағаттандырмау қаупі
туды. Себебі ескі шахталарда өндірілген кеннің көлемі де, оның құрамындағы
металл мөлшері де жыл сайын азая бастады. Байыту фабрикасының іске
қосылмауы 800 шақырым қашықтықтағы Балқаш зауытына тасылатын кеннің өзіндік
құнын қымбаттатып жіберді. Фабрика жұмыс істеген жағдайда онда өңделіп,
дайындалған концентрат тасымалдау көлемін 10 есе азайттар еді. 1944 жылдың
20 шілдесінде СНК-нің шешімен құрылған Қазмысқұрылыс арнаулы құрылыс-
монтаж тресі Үлкен Жезқазғаның қайтадан жандануының бастамасы болды. Бірақ
құрылған трестің материалдық базасы әлі нашар еді. 1946 жылдың көктеміне
өндіріс алаңында 2 экскаватор, 2 бетон араластырғыш қана бар еді. Тресте
транспорт та жеткіліксіз еді. Бар болғаны 2 паравоз, 18 думпкар және 30
вагон, 15 автомашина болған. Жұмыс күшінің, әсіресе маман жұмысшылар өте аз
болған. Әрине, мұндай өндірістік базамен кең көлемде құрылыс жұмысын
жүргізу мүмкін емес еді. Сондықтан 1946 ж. Қазмысқұрылыс тресі түсті
металлургия Министрлігінен Ауыр индустрия кәсіпорнын салатын Министрлікке
берілген еді. Тресті механизмдермен, құрал-жабдықтармен, инструменттер
жабдықтау жақсарды. Құрылыс алаңдары жұмысшы күшімен және инженер-
техникалық қызметкерлермен толықтырылды. Алайда, үкімет тарапынан ауқымды
бағдарлама қабылдамайынша, құрылысты қарқынды жүргізу мүмкін емес еді.
Сондықтан, КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі 1946 жылдың наурызында Жезқазған
мыс өндіру комбинатының құрылысын қайта жалғастыру туралы қаулы қабылдады.
Жаңа комбинат құрылысын халық шаруашылығының аса маңызды міндеттерінің бірі
ретінде есептеп Кеңес үкіметі төмендегі кәсіпорын құрылысын тез арада
бастауды жоспарланды: - Жылдың өнімділігі 4,4 млн. т. кен өндіретін кенішті
іске қосу; - Күніне 12 мың т. кен өңдейтін байыту фабрикасының құрылысын
аяқтау;
Жылдық қуаты 50 мың т., қара мыс балқыту жететін жаңа зауыттың
құрылысын бастау жобаланды [10, 163 б.].
Құрылыстағы маман жұмыскер мен инженер-техник кадрларды тұрақтандыру
үшін 1945 жылдың 1 тамызында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумының
жарлығымен Қиыр Солтүстік аймақтарда жүретін жалақы, материалдық
ынталандыру жөніндегі жаңа тарифтік келісімдер Жезқазған өнеркәсіп
орындарында да қолданылатын болды. Төлемақы мөлшері 2-2,5 еседей өсті. 1948
жылы 18 мамырда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Жезқазған комбинаты
құрылысын аяқтау туралы қаулы қабылданды [2, 23 б.]. Аз уақыт ішінде
Қазмысқұрылыс көптеген жаңа техника мен маман жұмыскерлер алды. Одан әрі
үкімет Жезқазғанды техникамен қамтамасыз етуге ерекше мән беріп отырды:
тәжірбиелі жұмысшылар мен инженер кадрлар жіберді, қомақты қаржылар бөлді.
Жезқазғанның ең ірі құрылысы-кен байыту фабрикасы. Оның құрылысы 1947 жылы
салына басталып, 1955 жылы ақпан айында іске қосылды [21, 122 б.]. Сонымен
соғыс аяқталысымен қайта жанданған алып құрылыс он жылдам астам уақыт, яғни
1957 жылға дейін азап лагері аталған Степлаг тұтқындарының қолымен
салынғанын көреміз. Төртінші бесжылдықтағыдай елуінші жылдардың бірінші
жартысында да түсті металлургия даму үстінде болды. Руда өндіру 87 пайыз
тазартылмаған мыс өндіру - 1,8, қорғасын - 2,2 , мырыш өндіру - 2,5 есе
өсті [22, 119 б.]. Өскемен қорғасын зауыты мен оттегі станциясы, Зыряновск
қорғасын комбинатының байыту фабрикасы пайдалануға берілді. Зыряновск
қорғасын комбинатында қорғасын-мырыш концентратын, ал Балхаш мыс қорыту
зауытында тазартылған мыс өндіру ұйымдастырылды [23].
Жезқазғанда бес қуатты шахта және байыту фабрикасы іске қосылды.
Шымкент қорғасын зауыты өндірісі тоқтатылмастан түбегейлі қайта құрылды.
Республика түсті металлургиясының бесжылдық ішіндегі жалпы өнімі 2,1 есе
өсті [24, 250 б.]. Жетіжылдық ішінде (1959-1965 ж.ж.) Қазақстан түсті
металлургиясына КСРО-ның барлық металлургия саласына жұмсалған қаржының 20
пайызын құраған еді. Жеті жылдықта бұл саланың жалпы өнімі 1958 жылмен
салыстырғанда 1,7 есе өсті [25, 112 б.]. Кенді Алтайдың түсті металлургия
кәсіпорындарының қарқындап өсуі соғыстан кейінгі екінші бесжылдық және одан
кейінгі жылдар болды. Бұған мүмкіншілік жасаған өлкенің мол байлығы еді.
Кенді Алтай жерінде 700-ге жақын полиметалл кендері және Қалбанарым
жотасының аудандарында 250-ден аса сирек металлдар анықталған. Соғыстан
кейінгі жылдары ондағы кен шығатын және кен шықпайтын пайдалы қазбалар
ашылды: Ново-Березовское, Иртышское, Глубочанское, Ново-Шемонанхинское,
Вавилонское, Никитинское және тағы басқалар. Түсті және сирек кездесетін
металлдардың бары, арзан электроэнергия алуға мүмкіндік туғызатын таулы
өзендердің молдығы, көптеген құрылыс материалдардың бары (әктас қоры,
тоқпақ тас, ұсақталған тас, балшық, ағаш) – түсті металлургияның күшті
базасының дамуының негізі еді. Кенді Алтайда түсті металлургия одан әрі
дамуына КСРО-ның Министерлер Кеңесінің 1950 жылғы 21 наурыздағы Қаулысы
үлкен рөл атқарды. Қаулыда көрсетілген маңызды саяси және халық шаруашылық
міндет-аз уақыт ішінде қорғаныс өнеркәсібінің артта қалушылығын жойып,
елдің қорғасынға қажеттілігін қамтамасыз ету.
1952 жылы 8 сәуірде Одақтық үкіметтің үлкен Зыряновскіні салу және
оның бесжылдық дамуы туралы қаулысы қабылданды [26, 183 б.].
Бесінші бесжылдық жылдары түсті металлургия кәсіпорындары үшін үлкен
құрылыс және жаңа обьектілерді іске қосу, техника мен технологияны
жетілдіру жылдары болды. Аз уақыт ішінде (бір жылдан сәл аса) салынып, 1952
жылы маусым айында Өскемен қорғасын зауыты іске қосылды, 1955 жылы маусым
айында толық жұмыс істеуші қатарына Өскемен, Новоцинковый зауыттары, 1955
жылдың желтоқсан айында күкірт газдарын пайдаланатын күкірт-қышқыл цехы
қосылды. Зыряновск қорғасын комбинатында Капитальная шахтасы және қуатты
байыту фабрикасы және Лениногорск полиметалл комбинатында – Скиповая
шахтасы берілді, Өскемен ГЭС-і салынды. Жеті жылдық кезінде халық
шаруашылығын басқаруда, кейбір мәселелерді шешуде валюнтаристік және
субъективтік элементтердің болуына қарамастан, еңбекшіледің, әсіресе
жастардың, еңбектегі ерліктері өз нәтежесін берді. Жеті жыл ішінде Кенді
Алтайда 26 ірі өндірістік өнеркәсіп орындары, бірқатар жаңа өндірістік
цехтар іске қосылды. Солардың арасында ірі өндірістік кәсіпорындары
мыналар: Ертіс химия-металлургия зауыты, Өскемен титан-магний комбинаты,
Огневск кен байыту фабрикасы және т.б. Өскемен қорғасын-мырыш комбинатының
шығарған түсті металлдары дүниежүзілік ең жақсы стандарттан кем түспеді
және дүниежүзілік рынокта үлкен сұраныс тапты. 24 ел, жер шарының бес
бөлігі комбинаттың түсті металдарын сатып алды [26, 189 б.].
Лениногорск кеншілері Кеңес Одағында бірінші рет кен шығарудың
еріксіз блокты құлату (принудительное блоковое обрушение) жүйесін қолданды.
Бұл әдіс Шығыс Қазақстан кен орындарында кең таралды. 1970 жылы облыста осы
әдіспен кендердің 90 пайызы өндірілді, жылдық экономикалық эффекті 600 мың
сом болды.
Осы жүйені терең зерттеп және өндіріске енгізген бір топ жетекші
инженерлер мен ғалымдарға 1961 жылы сәуір айында Лениндік сыйлық берілді.
Олар Ц.М.Малкин, Ц.Н.Бублис, В.Г.Береза, А.Ч.Мусин, А.Н.Джакунбаев,
Зыряновск комбинатының инженері А.С.Травников [26, 189б.].
Зерттеушілер бұл салада мынадай жетістіктерді атап көрсетеді. Түсті
металлургия кәсіпорындарында алдыңғы қатарлы техника және жаңа технология
қолданыла бастады, кен шикізаттарын қайта өндеу, металл шығару
көрсеткіштері жақсарды, шығарылатын компоненттердің саны ұлғайды. Сала
өндірісінде қорғасын, мырыш және мысты балқытуды механикаландыру,
автоматтық бақылау және металлургиялық процестерді реттеу жөнге қойылды.
Мысалы, Өскемен қорғасын-мырыш комбинатында дүние жүзіде бірінші рет
балқытылған металлды құюдың автоматтық линиясы мен катодты мырыштың
штабелевкасы іске қосылды.
Металлургия өндіріс орындарында ұсақтау және сүйікті отын мен
флюстерді (ізбест тас, құм тасымалдау, шахтаның компоненттерін араластыру
т.б, операциялар механикаландырылған. Бірақ осындай фактылармен қатар
зерттеуші З.Г.Сагтаганова түсті металлургия саласындағы әлі де шешілмеген
проблемаларды атап көрсетеді. Олар-өндірістің ұтымсыздығы мен
нәтижесіздігі, техниканы пайдаланудың формальдық сипат алуы, әлі де болса
өндірісті механикаландырудың төменгі деңгейі. Кейбір зауыттарда құрал-
жабдықтар ескірген, көптеген техникалық процестер қолмен істелген. Мысалы,
Ертіс полиметалл комбинатында 1965 жылы жұмысшылар 1929 жылы шыққан құрал-
жабдықтармен жұмыс істеген. Металлургия цехтерінда қол еңбегі басым еңбек
жағдайлары өте нашар болған. 1950-1960 жылдары түсті металлургияның
көптеген өнеркәсіп объектілері өндірістік қуатты игергенмен өнімді
өткізудің таршылығынан оны толық іске асыра алмады. Мысалы, Ертіс химия-
металлургия зауыты өте иірегей өнім – сирек кездесетін металдарды, КСРО-да
сұраныс болмағаннан кейін толық өндірістік қуатында жұмыс істей алмады.
Ниобиды кесек түрінде шығару қуаттары іш жүзіне аспады. Ал оны өткізу үшін
дүниежүзі рынокқа серіктестік іздеуге республиканың компетенциясы жоқ еді,
оған Орталықтың ғана құқы бар еді. Лениногор, Зырянов, Белоус кенбайыту
фабрикаларында асыл металдар кеннен тиімді алынбаған. Бастапқы кендегі
алтын мен күмістің 30-40% шығынға ұшыраған. Текелі кен байыту фабрикасында
қорғасын мен мырыш шығыны 30 және 40 пайызға дейін жеткен. [27, 207 б.].
Сонымен, индустрияның негізгі салаларының бірі – түсті индустриядан
жалпы ауыр индустрия дамуындағы жетістіктер мен шешілмеген проблемаларда
толық аңғаруға болады. Бір жағынан, түсті металлургияның алдыңғы қатарлы
салаларының және жаңа кәсіпорындардың пайда болуы, металлдар шығаруының
өсуі, жеке технологиялық жетістіктер. Екінші жағынан, сала дамуындағы
стагнация тенденциясы: жоспарлардың орындалмауы, өндірісте формальды
көрсеткіштердің көбейуі, жоспарлауда, жабдықтауда, ресурстарды бөлуде
үйлесімділіктің болмауы, көптеген ресурстардың шығындық сипаты.
Біз зерттеп отырған жылдарда қара металлургияның кеңінен дамуына
ерекше мән берілді. Қара металлургияның маңызын айта келе, В.И. Ленин
темірді өркениет негізі (фундамент) деп бағалаған болатын. Берілген бұл
бағада темірдің адамзат қоғамында атқарған және атқаратын да зор тарихи
рөліне ерекше көңіл аударылғанын көреміз. Бүгінде темір және оның
қорытпалары адам қызметі мен тұрмысының барлық әрекет өрісіне және
өнеркәсіп өндірісінің алдыңғы қатарлы салалары, көлік, құрылыс т.б. нақты
енгенін көреміз. Бірақ, соңғы кезде темірді алмастырушы – пластмасса,
стеклопластиктер өмірде кең қолданыла бастағанына қарамастан, металл әлі де
көп уақыт негізгі конструктивтік материал болып қала береді, ал қара
металлургияның деңгейі елдің индустриалдық дамуын анықтайтыны белгілі. Қара
металлургияның дамуында елдің өндірістік орталықтарын рудамен, отынмен
қамтамасыз етуде Қарағанды облысының маңызы ерекше болды. Егер соғысқа
дейін Қазақстан көмірі, Қазақстан мұнайы, мысы және Қазақстан наны бүкіл
елге белгілі болса, Отан соғысының жеңіспен аяқталу кезінде Кеңес елі
Қазақстан болаты туралы естіді. Мысалы, Қарағанды металлургиялық зауыты
өмірге қалай келіп еді. Бұл зауыттың тарихына қысқаша тоқталсақ: Еліміз
1942 жылға аяқ басты. Майдан көп мөлшерде металлды қажет етті, өйткені ол
снарядтар да, жаңа әскери техника да еді. Барлық шойын мен болаттың
жартысынан көбін шығаратын елдің Оңтүстік-батыс аудандарынан уақытша
айырылғанан кейін Орталық пен Оралдың зауыттарын кеңейту және жаңа тау-кен
кәсіп-орындары мен металлургия зауыттарын салуға тура келді.
1943 жылы маусым айында 11-де Қарағанды қалалық Кеңесінің
шешімімен Қарағанды металлургия зауытын салуға жер бөлінді. Бөлінген жер
көлемі – 36,6 гектар еді [28, 274 б.].
Соғыс жағдайында зауытты салу өте қиын міндет еді. Бірақ соғыс
уақытының қиыншылығына қарамастан Қарағанды металлургия зауытын салуға
партия және үкімет, облыстық органдар тұрақты көмек көрсетіп отырды.
Бірінші кезекте құрылысты маман жұмысшылармен қамтамасыз ету, оларға тиісті
үй-тұрмыстық жағдай жасау, тамақ пен жылы киім-кешекпен қамтамасыз ету және
құрылыс материалдарымен, механизмдермен, құралдармен жабдықтау міндеттері
тұр еді.
Орал зауыттарынан тәжірибелі инженерлер, маман жұмысшылар жіберілді.
1944 жыл тек қана зауыт тарихында емес, Қазақстан қара металлургиясы
тарихын да ең асулы кезең болды.
Алғашқы болат балқыту рәсіміне, бірінші мартен пешін пайдалануын
қабылдауға 1944 жылы 30 желтоқсанда Қазақ ССР Халық Комиссарлары
төрағасының орынбасары Д.А.Қонаев бастаған Мемлекеттік комиссия мүшелері
қатысты. Сол сәт былай суреттелді: Сағат 16-да Магнитогорскінің өкілі
пештің аға шеберінің міндетін атқарушы А.И.Дремлюга жабқышты ашып,
Толтыруды баста! деген команда берді. Болат балқытушылар Иван Сергеевич
Гусеев болып темір-терсек кесектерін алды да, пештің астауына лақтырды.
Кезекте тәжірибелі металлургиямен қатар Сәрсенбаев, Куснитдинов, Саденов,
Убайдуллаев, Рузаев сияқты жас балқытушылар да тұр еді. Бұл оқиға еңбек
майданында үлкен жеңістің көрінісі еді. Бірнеше күннен кейін Москвадан
И.В.Сталиннің құрылысшылар мен монтажшыларды қиын соғыс жағдайында үлкен
жеңіске жеткендігімен құттықтау телеграммасы келді [29, 35-47 б.]:
Поздравляю стройтелей и монтажников Казметаллургстроя и работников
Казахского металлургического завода с окончанием строительства и вводом в
действие мартеновской печи, благодаря самоотверженному труду строителей и
металлургов в трудных условиях военного времени успешно осуществляется
строительство первого металлургического завода в КазССР. Желаю вам успехов
в деле скорейшего завершения строительства Казахского металлургического
завода – базы для дальнейшего развития индустриализации Казахской
республики. И.Сталин. Соғыс жылдарында мартен пешін іске қосқан ерлігі
үшін құрылысшылар мен металлургтер 1946 жылы жоғары наградалармен
марапатталды. Ленин орденімен Қазметалқұрылыс тресінің басқарушысы
Виталий Григорьевич Белов, Қазметаллург зауытының директоры Василий
Дмитриевич Бакст, еңбек Қызыл Ту орденімен металлургия зауытының
механикалық цехының бастығы Тихон Иванович Тихонов, болат балқытушы
Алтынбек Дарибаев т.б. наградталды [29, 13 б.].
Соғыстан кейінгі бесжылдықтар кезінде қара металлургияның даму
қарқыны толастаған жоқ. Әсіресе, Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинаты мен
оның шикізат қорының маңыздылығы ерекше еді, өйткені бұл ауданның темір-
руда қорының Криворожск темір-руда бассейні мен бүкіл елге белгілі
Лотерингия бассейінің қорын қоса алғаннан артық еді. Сондықтан да,
Қазақстанның, Оралдың, Сібірдің және Кеңес Одағының басқа да экономикалық
аудандарының металлургия өнеркәсібін өркендетуде бұл ауданның аса маңызы
бар еді. Қостанайдың Оңтүстік-батысында Соколов кен орны 1949 жылы ашылды.
1951-1964 жылдарда қорының шамасы есептелді және бекітілді. 1954 жылдан
жылына 9,5 млн. тонна руда өндіретін карьер іске қосылды. Кеннің Оңтүстік,
Орталық, Солтүстік, 6-эпицентр аталатын учаскелері бар. Магнетит рудалары
мартендік, донналы, күкірт болып бөлінеді: бай магнетит рудаларында 55,6 %
, кедей рудаларда 31,2% темір бар. Басты руда минералдары: магнетит, пирит,
мартит, гематит.
Сарыбай кен орны. Қостанай қаласының Солтүстік-батысында орналасқан.
1949 жылы ашылды. 1949-1956 жылдарда барланды. 1957-1965 жылдары қорының
шамасы бекітілді. Руданың бастапқы магнетиті, бастапқы сульфидтідотыққан-
мартиті, шала мартиті т.б. түрлері бар. Мартендік рудалардағы темір мөлшері
54%-тен жоғары, күкірт пен фосфор 0,15-тен төмен. Пайдалы компоненттер:
кобальт, мыс, мырыш, қорғасын, никель, күміс, кадмий.
1944. Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинаты. 1954 жылы маусымда
құрылған. Қостанай облысының Рудный қаласында орналасқан.
Комбинатта Сарыбай (қуаты 20 млн. тонна шикі темір рудасы) және
Соколов 9,5 млн. тонна жентек өндіру, 170 млн. тонна кен
қазбаларын шығару қуаты болды. Комбинат өнімдері Магнитогорск,
Ново-Кузнецк, Төменгі Тагиль, Орск-Халилово, Қарағанды
металлургия комбинаттарына, Челябинск, Батыс Сібір металлургия
зауыттарына жөнелтілді [30, 317 б.].
1970 жылдың сәуірінде Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинатында
ылғалды магнит сепарациясы фабрикасының 14 секциясы және басқа жаңа қуатты
обьектілер қатарға қосылды. Қазметаллқұрылыс тресінің құрылысшылары мен
монтажшылары және Қазақстан Магниткасының майдаланушылары В.И.Ленин юбилейі
қарсаңында қуатты оттегі-конвертор цехын салуды аяқтады. Қарағанды
металлургия зауытында 1970 жылы 18 сәуірде Қазақстанның алғашқы
конверторлық болаты алынды. Шілденің екінші жартысында Лисаковка кен-байыту
комбинаты Қарағанды металлургия зауытына алғашқы мыңдаған тонна темір
рудасын жөнелтті. Минералдық шикізаттың ірі базасы ретінде Қазақстан қара
металлургияның аса маңызды өнімдерін шығару жөнінде жалпы одақ көлемінде
көрнекті рөлге ие болғанын көреміз.
Жетпісінші жылдардың аяғында хронит рудасының 92,6%, темір рудасы
жентегінің 25%-тен астамы, сфероқорытпаларының 19%-тен астамы, шойынның
3,5%, прокаттың 4,6% Қазақстанда шығарылды.
Қара металлургия – қаржыландыру және оны тұтыну жағынан республикада
үшінші орында болды. Индустрияның басқа салаларының ішінде жалпы өнімнің
өсу қарқыны жағынан ең жоғары орында еді. 1960 жылы олар –640%, ал 1965жылы
– 1633% (1950ж. салыстырғанда ). Темір кенін өндіру 1955-1965ж.ж. 59 есе,
шойын 1960-1965 жылымен 6 есеге жуық, болат – 4,8 есе, қара металлдар
прокаты – 1,6 есеге өсті [31, 30 б.]. Бірақ қара металургияның дамуындағы
елеулі жетістіктеріне қарамастан, бұл саланың индустриялды дамуы
проблемалар мен қайшылықтардан жанап өте алмады. Бұрынғыша, қаржы кеп
жұмсалатын және табиғатқа зиян сипаты басым индустрия саласы болып қала
берді. Төменгі деңгейлі техникалық прогресс өндірісті тиімді, қалдықсыз
дамытуға мүмкіндік бермеді. Минералдық шикізатты өндіру мен пайдаланудың
технологиясының төмендігі және басқа себептер жер қойнауынан алынатын
барлық пайдалы қазбалардың 1-5% ғана өнім ретінде іске қосылып, қалғандары
қалдық категориясына жатқызылды. Кешенді шикізаттан бір және бірнеше
элементтерді алу мүмкіншілігі шектеле бастаған жағдайда, шикізат базасы
жасанды түрде (искуственно) тарылды. Мысалы, Соколов-Сарыбайдың темір
рудаларын байытқанда бір ғана компоненті – темір ғана алынды. Компонентті
шикізат байытылмағандықтын одан алынбаған бағалы заттар қалдықта қалып
отырған. Он жылдап жиналған мұндай қалдықтар 200 млн. тоннаға жеткен, жыл
сайын 12-13 млн. тонна тағы да қосылып отырған. Бұл қалдықтарды қайта
өңдеуде ұтымды ұйымдастырғанда қосымша бір миллионнан астам пайдалы
концентрат, 2,2 млн. күкірт қышқылын және мырыш, кобальт, қорғасын, мыс
тағы басқа металдар алуға болар еді. Қазірдің өзінде XX ғ. аяғында
Қазақстанда кеннен пайдалы компоненттерді кешенді түрде шығару бағдарламасы
өте баяу іс жүзіне асырылуда [32, 124 б.]. Көмір өнеркәсібі – соғыстан
кейінгі жылдарда қарқынды дамыған сала. Төртінші бесжылдықта Қарағанды
бассейінде бір қатар жаңа шахталарды, Екібастұзда көмір разрезін салып,
іске қосу, кокстелетін көмірдің жаңа кен орындарын барлау қажет болды.
Бесжылдықты мерзімнен бұрын орындау жолындағы күрестің алдыңғы
сапында жұмысты шапшаң істеу әдісінің көптеген шеберлері болды. Мысалы,
шахтер П.Ф.Акулов ұзарта бұрғылауды қолданып, түпкі штректі проходкалауда
рекортың еңбек өнімділігіне жетті. Ол бір сменада 17 норма орындады, ал
оның бригадасы тұтас алғанда өндірістік тапсырманы 800, ал одан соң 950
пайызға орындады [33, 423 б.].
Қазақстан еңбекшілері кәсіпкер бойынша өткізілген одақтық жарыстарға
қатысты. Қарағанды шахтерлері – Донецкінің, Кузнецкінің және Мәскеу маңы
бассейінің шахтерлерімен жарысқа түсті. 1948 жылы тамыз айында елімізде
тұңғыш рет Шахтер күні атап өтілді. Осы күн құрметіне Қарағанды көмір
бассейінің он кеншісіне Социалистік Еңбек Ері деген жоғары атақ берілді,
олардың ішінде №4445 шахтаның бастығы Т.Күзембаев, кен комбайының тұңғыш
машинистерінің бірі Б.Нұрмағамбетов, көмір өнеркәсібінің ірі маманы әрі
ұйымдастырушысы Қарағанды көмір комбинатының бастығы В.Т.Шибаев, көмір
құлатушылар бригадирлері М.Дайнакулов пен С.Шомановтар болды. Шапшаң
проходкалаудың инициаторы, проходшылар бригадирі А.Ф.Акулов та солардың
ішінде еді [34, 388 б.]. Төртінші бесжылдықта Қарағанды көмір бассейінде
жұмыс істейтін 6 жаңа шахта іске қосылды. Сайран учаскесі іске қосылды.
Көмір ашық әдіспен қазылатын Екібастұз кен орны кеңінен пайдаланыла
бастады. Бесжылдықтың аяғына таман көмірді шабу мен қопару және оны темір
жол вагондарына тиеу механикаландырылды. Қарағанды көмір бассейінің
шахталарында көмір шығарудың негізгі процестерін комплексті
механикаландыратын, жоғары өнімді 50 Донбасс, комбайыны, көмір қазып,
тиейтін және қазатын 100-ге жуық машина, көмір және топырақ тиейтін 40
машина, 1000-нан астам қуатты қырнағыш конвейер жұмыс істеді. Бесжылдықтың
соңғы жылдарында республикада көмір шығару 17,4 миллион тоннаға жетіп,
соғысқа дейінгі деңгейінен 2,5 есе асып түсті [35, 31 б.].
Бесінші бесжылдық тапсырмаларын мерзімімен бұрын орындау жолында
шахтерлер белсенділікпен кірісті.
Қарағанды шахтерлері әрбір лавада шығарылатын көмірдің өзіндік құнын
арзандату жолындағы жарыстың бастаушылары болды. Бес жылдықтың басында олар
Қазақстан өнеркәсіп кәсіпорындарының барлық жұмысшыларын, инженер-
техникалық қызметкерлері мен қызметшілерін бесінші бесжылдықтың жоспарын
мерзімінен бұрын орындауға шақырды. Қарағанды шахтері Социалистік Еңбек Ері
Г.Хайруллин кен қабаттарын шапшаң қазу жолындағы жарыс инициаторларының
бірі болды [28, 274 б.]. Оның бастамасын бүкіл бассейн шахтерлері қызу
қолдады. Кен комбайндарының машинистері Ф.Бушинский, В.Величко,
Б.Нұрмағанбетов және басқа көптеген шахтерлер бір комбайының айлық
өнімділігін нормадағы 9 мың тоннаның орнына 25 мың тоннаға жеткізді. Осының
нәтижесінде Қарағанды бассейінің забойларында көмір өндірудің тәуліктік
орташа мөлшері 25-35 пайызға дейін өсті, өнімнің өзіндік құны едәуір
төмендеді. Сөйтіп, карағандықтар өздерінің бесжылдық жоспарын мерзімінен
бұрын орындап, жоспардан тыс 3,7 миллион тонна көмір берді [34, 775 б.].
Бесінші бесжылдықта Қарағанды көмір бассейінде оннан астам шахталар
мен байыту фабрикасы пайдалануға берілді. Павлодар, Оңтүстік Қазақстан
облыстарындағы көмір кен орындары айтарлықтай дамыды. Жиырмасыншы жылдардың
басында-ақ тоқтатылып қойылған Екібастұз тас көмір кен орындары іске
қосылды. Екібастұз бассейінің экономикалық-географиялық орналасуы, қат
қалыңдығы 100 метрден жоғары тереңдікте кен қазуға қолайлы жағдайы көмір
өндіруді ашық әдіспен жүргізуге мүмкіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мемлекеттік-құқықтық пәндер
және халықаралық қатынастар кафедрасы
Қазақстан және шетелдер
тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: 1946-1970 ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН АУЫР ӨНЕРКӘСІБІНЕ ИНЖЕНЕР
КАРДЛАРДЫ ДАЯРЛАУ
Мазмұны
Кіріспе
3
1 Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстан ауыр өнеркәсібінің негізгі
салаларЫНың дамуы және ондағы маман кадрлардың даярлануы
14
1.1 Соғыстан кейінгі жылдарда ауыр өнеркәсіптің негізгі салаларының даму
ерекшеліктері
14 1.2 Жоғары оқу орындары –
инженер кадрлар даярлаудың негізгі формасы
38
2 Инженер – техникалық кадрлардың өндіріс саласындағы және қоғамдық
өмірдегі қызметтерінің негізгі бағыттары
45
2.1 Инженер – техник интеллигенция ғылыми техникалық прогрестің негізгі
қозғаушы күші
45 2.2 Инженер – техник
қызметкерлерінің біліктілігінің көтерілуі және қоғамдық белсенділігінің
артуы- өндірісті ұйымдастыру мен дамытудың алғы шарттары
51 Қорытынды
60
әдебиеттер тізімі
66
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңде біздің еліміз үшін
дүниежүзілік озық тәжірибеге негізделген индустриалы-технологиялық
стратегияны қалыптастырудың маңызы өте зор. Дамыған өркениетті елдің
барлығы белгілі бір тарихи кезең бойында еңбекті қажет ететін
өндірістен капиталды, технология мен ғылымды қажет ететін өндіріске дейінгі
жолдан өтті. Қазақстанға да осындай жолдан өтіп, көптеген қиыншылықтарды
жеңуге тура келді. Тек шикізатқа бағдарланған ел болып қалмау үшін біз
ғылым мен техниканың жетістігіне, жоғары технологияға сүйенген дүниежүзілік
стандартқа сай сапалы өнім өндіретін өнеркәсіп орындарын дамытуымыз керек.
Ауыр өнеркәсіпті өркендету аса маңызды мәселе десек, күрделі істердің
тетігін білетін мамандардың санын көбейту кезек күттірмес міндеттердің
бірі екені даусыз. Білімді техниканы, жақсы меңгерген тәжірибе мамандардың
басшылығынсыз дамыған индустриялы елдер қатарына қосылу мүмкін еместігін
өмір көрсетіп отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаев Қазақстан халқына 2005 жылғы Қазақстан экономикалық, әлеуметтік
және саяси жедел жаңару жолында атты жолдауында: Осы заманғы білім
беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы
заманғы басқарушыларсыз, біз инновациялық экономика құра алмаймыз.
Бітіру жұмысының маңыздылығы кез келген прогрестің сабақтастықтан тыс
жүзеге аспайтынына да байланысты. Соғыстан кейінгі ширек ғасыр ішінде ауыр
өнеркәсібі жоғары басқа салаларға қарағанда жоғары қарқынмен
дамыды білікті мамандар даярлауға өңіл бөлінді, мол тәжірибе
жинақталды. Ал бұл тәжірибе қазіргі күннің өзінде де көптеген
жағдайда өндіріс орындарының түпкілікті жұмыс қорытындысы мамандар
мен өндіріс басшыларының ұйымдастыруы болды. Олар белгіленген нақты
жоспарларды, моральдық, рухани және еңбектік күш жігерді керек ететін
үлкен қиыншылықтарды жеңе білді. Демек, инженер кадрларының өндірісті
басшыларының жарқын өмір жолдарын көрсетудің тәуелсіз Қазақстанның жаңа
инженер отрядтарын тәрбиелеуде айтарлықтай маңызы бар [1, 19 б.].
Инженер қызметінің ерекшелігі, біріншіден, бұл қызмет практикалық
болып табылады; екіншіден, ол техникалық міндеттерді шешумен тікелей
байланысты, үшіншіден, ғылыми білімді талап етеді. Инженерлік өнер арқылы
ғылым қоғамның өндіргіш күшіне айналады. Егер ғылым техникалық әртүрлі
салаларынан жалпы өте жақсы модельдер жасауға бағытталса, ал инженерлік
өнер ғылымының әртүрлі салаларынан алған жан-жақты білім арқылы нағыз
техникалық обьектіні жасайды. Ғылым әртүрлі құбылыстарды жеке сөрелерге
жайып қояды, ал инженер солардан білімді жинап алады, – дейді. Р.Зекрист,
Н.Селезнева Формирование облика современно инженера деген мақаласында
инженерлердің алдында тұрған міндеттер қоршаған ортаның қажеттілігінен
туады, ал қажеттілік қоғам өмірімен, ондағы болып жатқан процестермен
айқындалады. Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады: инженерлер алдындағы
міндеттер қоғамдағы күрделі процестердің салдары, бұл міндеттерді шешуде
инженерлердің сапасы мен қабілеттілігінің, қоғамда мұндай адамдардың болуы
маңызды рөл атқарады [2, 202 б.]. Әр елде бірдей міндеттер әртүрлі
жылдамдықпен және әртүрлі сапалық көрсеткіштермен орындалатынын осымен
түсіндіруге болады. Демек, инженерлік процесс-шығармашылық процесс.
Ғылым құбылыстар туралы мәліметтер және зерттеуге математикалық
аппараттар береді, ал инженерлік өнер мұны өзіне қаруландыруға алады да,
оны техниканы жасағанда пайдаланады, ол техника өз кезегінде ғылымның
мәліметтерін практика жүзінде дәлелдейді және өзінің үлгісінде зерттеуге
жаңа материал береді. Бұдан басқа техникалық шешімдер мен қоғам арасында
кері байланыстар бар. Адамның жасаған кұралдары өмірдің міндеттерін шешеді,
бірақ сонымен қатар ол адамды қалыптастырады және дамытады.
Инженердің қоғамдағы алатын орны, оның сапасы қандай болу керек?
Біріншіден, өндірістен міндеттерін және оны шешу табиғатын біле тұра,
қоғамда болып жатқан үрдістер мен мәдениет туралы түсінігі болу керек.
Екіншіден, инженерлік қызметті жүргізетін адамда шығармашылық
дағдысы, болып, оны үздіксіз дамытып отыруы қажет. Тек нақты ғылымдар
саласындағы білімді біліп қою жеткіліксіз: соқыр еліктеу ешбір жаңалыққа
әкелмейді, өйткені белгілі шеңберден шыға алмайды.
Үшіншіден, шығармашлық дағдысы бар инженерлер қоғамдағы, өндірістегі
процестерге қолайлы икемделеді және жағдайларды пайдаланады.
Төртіншіден, инженерлер техникалық шешімдердің ерекшеліктері мен
бағасын біле тұра, ол шешімдердің мақсаттары мен идеалдарына байланысты
мәселелерді мұқият қажет.
Инженер өнері (инженерия) – қоғамдық қызмет. Ол нәтижелі болу үшін
сол қоғамға адамзатқа сүйіспеншілік, құрмет керек. Шынында, технологиялық
процестер солар үшін толық жетілдірілуде, дамытылуда.
Ғылыми-техникалық интеллигенцияны азаматтық борышынан қашып жеке
баюдың бұлдыр сағымын қуатын ұрпақ сипатында емес, салалы, мақсатты түрде
өзінің таңдауын тапқан ұрпақ ретінде тәрбиелеу маңызды іс.
Өмір инженерлерден тек қана жоғары кәсіптік білімдері мен
интеллектуалды-шығармашлық дағдыларын ғана емес, олардың жасампаздық орны
мен рөлін түсінуін талап етеді.
Кеңес өкіметі құлап, Қазақстан нарықтық қатынастарға көшуіне
байланысты инженер мамандығының обьективтік себептерге байланысты беделі
төмендеп, сұраныстың азаюына әкеп соқты. Шетелдік акционерлік компаниялар
мен фирмалар біздің мамандарды керексінбей өз мамандарын алып келуі әдетке
айнала бастады. Міне осындай жағдайда республикамызда, жаңа заманға лайықты
инженер кадрларын, әсіресе ұлттық кадрларды даярлаудың маңыздылығы арта
түседі.
Жинақтай айтқанда, ауыр өнеркәсібінде инженер кадрларын даярлау және
тәрбиелеу тарихын зерттеу ғылыми-танымдық және практикалық маңызы бар іс.
Бітіру жұмысының зерттелу деңгейі. Қазақстанның индустриалдық дамуы
алпысыншы жылдардың ортасынан бастап кең көлемде зерттеле бастады. Бұл
мәселені зерттеу қоғамтану ғылымының әртүрлі салаларында еңбек еткен
ғалымдардың күш-жігерінің нәтижесінде іске асты. Әсіресе Қазақстанның
индустриалдық дамуын ғылыми тұрғыда зерттеуде Қазақстан Ғылым Академиясының
академиктері С.Баишев пен Т.Әшімбаев бастаған экономист-ғалымдардың үлесі
қомақты болды. Олардың еңбектерінде Кеңес Одағы кезіндегі Қазақстан
экономикасының қайта құрылымының тәжірибесіне жан-жақты қорытынды жасалды
[3, 4-5 б.].
Кеңестік дәуірде жүзеге аса бастаған түбегейлі бетбұрыстарды, оның
ішінде экономикадағы өзгерістерді сипаттайтын үрдістердің бірі –
индустриаландыру саясаты. Оның Қазақстанда жүзеге асуы, нәтижелері,
республика өнеркәсібінің одақтық экономикадағы орны мен рөлін, өндіріс
орындарының кеңейіп өрістеу кезеңіндегі жұмысшы табының жүріп өткен тарихи
жолдарын нақты материалдар негізінде зерттеп жария еткен. И.С.Шапиро,
М.Х.Асылбеков, Н.А.Ерофеев, С.Б.Нұрмұхамедов, А.Р.Ахметов, В.Кольцов және
басқалардың күрделі еңбектері жарық көрді [4, 15 б.].
XX ғ. 70-80-жылдарында жарық көрген А.Қ.Қошанов, А.Г.Сармурзин,
Ю.И.Романов, Н.Б.Ахмедова, Н.Р.Кунқожаев, М.Кұлыбеков, С.А.Атауов,
А.Ш.Алтаев еңбектерінде Қазақстанның өнеркәсібінің қалыптасуының, дамуының
тарихи және экономикалық аспектілері, өндіріске ғылыми - техникалық
жаңалықтарды енгізу үшін күрес қамтылған [5, 10-16 б.].
Зерттеу мақсаттары, оның обьектілері, хронологиялық шеңберлері бөлек
болғанымен, бұл зерттеулерден республикамыздағы өндіріс орындарының
дамуының ортақ тенденцияларын, заңдылықтарын анықтауға болады.
Өткен ғасырдың екінші жартысында ауыр өнеркәсібінің жеке салаларының
дамуы мен ірі кәсіпорындарының тарихына арналған зерттеулер шықты.
О.М.Малыбаев, Н.Дауылбаев, А.В.Соловьев, В.Я.Басин, Д.А.Шаймуханов,
К.М.Туманчин, Я.П.Белоусов, Ф.Сандригайло, Т.Садықұлы, Р.Ж.Хобдабергенов,
А.Пинегина және С.А.Федюкин т.б. еңбектерінде қара және түсті металлургия,
соғыс кезіндегі ауыр индустрия, Қостанай-Торғай өндірістік кешені,
Қазақстан магниткасы, Соколов-Сарыбай комбинаты, қазыналы Сарыарқа, Шымкент
қорғасын зауыты туралы деректі мағлұматтар қамтылған [6, 16-19 б.].
Қазақстан мәдениетін зерттеген Ә.К.Канапин, А.Ишмұханбетов,
Р.Б.Сулейменов, Х.И.Бисенов, К.Нүрпеисов, X.Хабиев, М.Койгелдиев,
Ц.Р.Розенберг, X.Әбжановтар еңбектерінде республика интеллигенциясының
қалыптасу мен дамуы туралы бай материалдарға талдау жасап, мұндағы табыстар
мен жетістіктерге, кемшіліктерге баға берілді [7, 38-45 б.].
Республикамыздың мәдени құрлысын әр қырынан қарастырып, талқылаған
академик Р.Б.Сүлейменов Х.И.Бисеновпен бірігіп жазған Социалистический
путь культурного прогресса ранее отсталых народов (1967) және өзінің
Ленинские идеи культурной революции и их осуществление в Казахстане
(1982) кітаптарында Қазақстандағы мәдени революцияның өту кезеңдеріне жан-
жақты талдау жасайды [8, 75-79 б.].
Қазақстанда жоғары және арнайы орта оқу орындарының тарихын
зсрттеген Қ.Жаманбаевтың, Қ.Жоламанның, А.Қапышев, Ж.Амантаевтың
Т.Катаевтың т.б. еңбектерінде республикада маман кадрлар даярлау мәселесі
жөнінде нақты деректер қамтылған. Ш.Ю.Тастановтың еңбектерінде техникалық
интеллигенцияның соғыстан кейінгі бесжылдықтарда жоғары және орта арнаулы
оқу орындарында даярлануы қарастырылады [9, 25-29 б.].
Жекеленген институттар мен университет қызметіне арналған
кітаптардан әртүрлі мамандықтар бойынша студенттердің қабылдануы оқытушы-
профессор кадрлардың сапасын жақсарту жайлары, оқу-тәрбие процесіндегі
тәжірибелер талданады.
1998 жылы Тілеген Садықұлының Сарыарқаның мыс алыбы (Жезқазған
өнеркәсіп аймағының қалыптасу және даму тарихы XIX ғ. ортасы - XX ғ.)
монографиясы жарық көрді. Бұл монографияның ІІІ-ІV тарауларында үлкен
Жезқазған құрылысы, Жезқазған өнеркәсіп кешенің даму динамикасы, жетістігі,
қиыншылығы, өнеркәсіп бірлестігінің одақтық экономикадағы орны мен рөлі,
нарықтық қатынасқа көшудің бастапқы қадамдары архив деректері негізінде
зерттеліп, құнды құжаттар келтірілген. 2004 жылы З.Г.Сақтағанованың
История осуществления советского опыта экономической модернизации в
Казахстане (1946-1970г.) монографиясы және осы тақырыпта докторлық
диссертациясы қорғалды [10, 16-19 б.].
Кітапта соғыстан кейінгі күрделі кезең кезіндегі Қазақстан
экономикасының жаңару мәселесі қарастырылады. Автор қазіргі кездегі
концептуальдық тұрғыдан Қазақстан экономикалық тарихының әртүрлі
аспектілерін талдайды [12, 32-35 б.]. Әсіресе, 1965 жылғы экономикалық
реформаның мәнін, іске асуын және оның салдарын жақсы көрсете білген.
Б.А.Кембаев пен Ю.В.Комлевтің Развитие науки и техники в Казахстане (2004
г.) монографиясының ІV тарауында XX ғ. 50-70 жылдарындағы ғылыми техникалық
прогрестің интенсивті дамуы негізінде өнеркәсіптің ауыр индустрия саласының
өсу көрсеткіштерінің жоғарылағанын көреміз [11, 13-18 б.].
Маман кадрлар даярлау мәселесіне біршама көңіл аударылған. Партиялық
тұрғыдан жазылғандықтан бұл диссертацияларда Қазақстан табиғи байлығын
игеруде лениндік ұлттық саясаттың дұрыстығы, партияның қамқорлығы баса
айтылған және буржуазиялық тарихшылар мен экономистерінің Қазақстанның
индустрияландыру тарихын бұрмаланғаны шындыққа жанаспайды деген
қорытындыға келген. Л.Я.Гуревичтің докторлық диссертациясы 1946-1985 жылдар
аралығын қамтып, Қазақстандағы ғылым, жоғары білім саласындағы тоталитарлық
саясатты әшкерелеуге арналған [13, 15-19 б.].
Т.Ғ.Бурин Қазақстанның ғылыми-педагогикалық интеллегенциясы
тарихының мәселелері (1970-1990 ж.) тоқталған. Н.Р.Джагфаров 1951-1959
жылдар арасындағы республикада өңдірістік-техникалық интеллигенцияны
даярлау мен тәрбиелеуде Қазақстан Компартиясының рөлін зерттеу нысанасына
алған [14, 3-9 б.]. А.Т.Капаеваның Қазақстандағы ғылыми интеллигенцияның
(1946-1961) деген, Ғ.Қ.Кенжебаевтың Қазақстан ғылымы: тәжірибе,
проблемалар (1971-1990 ж.ж.) кандидаттық диссертацияларда Қазақстан
ғылымының, ғылыми-техникалық интеллигенцияның даму жолдарына талдау
жасалынған [15, 6-14 б.].
Біздің зерттеу тақырыбымызға қатысы бар ғылыми-техникалық білімді
халыққа насихаттау және ғылым мен озат тәжірибені өндіріске енгізу
проблемалары С.И.Матвеенков пен Б.Н.Мананниковтың еңбектерінде
қарастырылған. Мұндағы құнды пікір-ғылыми-техникалық революцияның негізгі
күші машина емес, адам екендігін баса айтқан [16, 12-18 б.].
О.Б.Рыбакова Инженерно-техническая интеллигенция на современном
этапе развития социализма атты 1986 жылы философия ғылымдарының кандидаты
дәрежесін алу үшін жазылған диссертациясында ғылыми-техникалық революция
кезіндегі мамандарға қойылатын талаптар белгіленген, жоғары техникалық оқу
орындарында алған білім саласының жұмыс кезінде іске асуы анықталған,
инженердерді даярлау деңгейінің көтерілуіне субьективтік факторлардың рөлі
Куйбышев политехникалық институтының тәжірибесі бойынша негізделген [17, 36-
39 б.].
Біздің зерттеу тақырыбымызға қатысы бар диссертациялар
С.С.Әбубәкіров пен Б.Ж.Абжаппарованың жұмыстары. С.С.Әбубәкіров
диссертациясы мен монографиясында 1946-1960 жылдардағы Қазақстан инженер-
техникалық интеллигенциясының әлеуметтік дамуындағы негізгі тенденциялар
талданып сараланған. Сондай-ақ олардың сандық өсуі мен сапалық жақсаруы да
сөз болады. Бірақ қорытындылары мен тұжырымдарында Кеңестік идеологияның
әсері айқын байқалады. Мысалы, біздің республикамыздағы интеллигенцияның
әлеуметтік өсу көздері озық үлгі ғана емес, ол бүгінгі буржуазиялық
қоғамның сиқын да айқын әшкерелейді. Өйткені капиталистік елдердегі жоғары
оқу орындарын ат төбеліндей шағын топ жеке бастарының пайдасына үстемдікпен
пайдаланып отырғаны белгілі [18, 12-16 б.] деген пікірлерді қазіргі шындық
жоққа шығарып отырғаны белгілі.
Б.Ж.Абжаппарованың кандидаттық диссертациясы 1961-1970 жылдардағы
инженер-техникалық интеллигенцияның өндірісті дамытудағы рөлі деп аталады.
Бұл жұмыста да республика инженер-техникалық интеллигенциясының әлеуметтік
дамуы, оның қоғамдық құрылымдағы рөлі, өндірісті дамытудағы үлесі,
қоғамадық-саяси жұмыстардағы белсенділік талданылады. Тоқсаныншы жылдардың
басында жазылғандықтан диссертация авторы ғылыми тұжырымындарын жаңа
көзқарас тұрғысынан жазуға тырысқандық көрінеді [19, 16-19 б.].
Қорыта айтқанда, өндіріс, ғылыми техникалық прогресс тақырыбтарына
жазылған еңбектер мен қорғалған диссертациялар көп болуына қарамастан, 1946-
1970 жылдары Қазақстанның ауыр өнеркәсібін жоғары білімі бар инженер
кадрларды даярлау және тәрбиелеу мәселесі арнайы зерттеу обьектісі
болмағанын көреміз.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бітіру жұмыстың басты
мақсаты сан алуан деректерді саралай отырып, Қазақстан ауыр өнеркәсібіне
инженер кадрларды даярлау мен тәрбиелеудің жолдары мен формаларын анықтау
және олардың 1946-1970 жылдары республикада қалыптасқан экономикалық, саяси-
әлеуметтік ахуалмен байланысты болғанын көрсету болып табылады.
Зерттеу мақсатына сай төмендегідей міндеттер алға қойылды:
1) соғыстан кейінгі жылдарда ауыр индустрияның жедел дамуы себебін
ашу;
2) зерттеу жылдарындағы ауыр өнеркәсібінің негізгі салаларының даму
қорытындысына талдау жасау;
3) техникалық жоғары оқу орындарының дамуын сипаттау, олардың
материалдық-техникалық базасына баға беру;
4) техникалық жоғары оқу орындарының инженер кадрларын даярлауда
оқу-тәрбие жұмысын зерттеу және талдау жасау;
5) ҒТҚ-ның ғылыми-техникалық прогресті дамытудағы қызметіне баға
беру;
6) кәсіпорындарда үздіксіз білім алу және біліктілікті көтеру
мәселесінің қойылуын зерттеу;
7) инженер техникалық қызметкерлерінің әлеуметтік-саяси
белсенділігін көрсету;
8) инженер кадрларды даярлаудағы жинақталған тәжірибелерді салыстыра
отырып, жаңа талапқа сай нақты ұсыныстар жасау;
Бітіру жұмысының хронологиялық ауқымы. Ұлы Отан соғысынан кейінгі 25
жылды қамтиды. 1946-1970 жылдары Қазақстанда өндіріс, оның ішінде ауыр
индустрияның жедел дамуына ерекше мән берілді, 60-шы жылдары ғылыми
техникалық прогрестің табыстары өндіріске едәуір дәрежеде енгізіле бастады,
1965 жылғы экономикалық реформа өнеркәсіп өндірісінің құрамына елеулі
өзгеріс енгізіп, оның жаңа салаларының қалыптасуына ықпалын тигізді. Бұл
жылдары Қазақстанда 3 жоғары техникалық оқу орындары ашылды, инженер
кадрларының өндірісте де, қоғамдық өмірде де беделі жоғары болды.
Бітіру жұмысының деректік негізі. Дерек көздерінің маңызды саласы-
материалдармен құжаттар жинақтары, статистикалық жинақтар, мемуарлық
әдебиеттер. Олардың ішінде: Решения партии и правительства по
хозяйственным вопросам. ( 1917-1967 гг.) (М. 1968.) [20, 265 б.], Плоды
великого содружества. (Алма-Ата, 1968), Дружбой великой сильны. (Алма-
Ата, 1972), Вопросы истории Компартии Казахстана (выпуски), Социально-
экономические вопросы развития Казахстана в период развитого социализма 50-
70-е годы (АлмАта, 1977) [21, 23-29б.], Великий Октябрь и социально-
экономический прогресс Казахстана (Алма-Ата,1987), Развитие народного
хозяйства Казахской ССР за 50 лет Советской власти (Алма-Ата, 1967) [22],
Народное хозяйство Казахстана (Стат. Сборник, Алма-Ата, 1968) [23],
Казахстан в цифра (1980), Қазақ ССР энциклопедиясы, Энциклопедиялық
анықтама (1980), Алматы, Қарағанды энциклопедиялары .
Зерттеу мәселесін талдауда мерзімді басылымдар екі тілде кеңінен
пайдаланды. Орталық және республикалық газеттер мен журналдардан құнды
материалдар алынды. Олар мұрағат құжаттарында сирек кездесетін кемшіліктер
мен қиыншылықтардың көзін тереңірек және дәлірек ашып, заман тынысын дәл
бейнеледі.
60-жылдардың аяғында Қазахстанда социалистик құрлыстың белсенді
қатысушыларының естеліктері шыға бастады: (Годы мужания: Воспоминания
участников социалистического строительства в Казахстане, Алма-Ата, 1969)
Бұл жинақта Қарсақбай мыс балқыту зауытының бірінші директоры И.В.Деев,
белгілі шахтер Т.Күзембаев, Балқаш тау-кен металлургия комбинатының
инженерлері М.К.Бегалиева, К.Кадыржанов, Риддер полиметалл комбинатының
директоры Ю.Свядощ, Шымкент корғасын зауытының токары К.Асылбеков т.б.
естеліктері бар. Социалистік еңбек Ерлері туралы жинақтардан ауыр индустрия
саласының ардагерлері туралы мәліметтер алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңашылдығы. Соғыстан кейінгі ширек ғасырда
Қазақстанда ауыр индустрияның жедел дамуы және оның республика экономикасын
көтеруге қосқан үлесін обьективтік шындық тұрғысынан көрсету, инженер
кадрлардың ұлттық құрамындағы өзгерістерді негіздеу, қазіргі нарықтық
кезеңде инженер кадрларын даярлаудың қажеттілігі бүгінгі таңдағы зерделі
көзқараспен дәлелденген.
Бітіру жұмысының методологиялық негізі мен әдісі. Зерттеу жұмысында
қойылған мәселелерді ғылыми-танымдық тұрғыдан ашып көрсету мақсатында
тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланысты тарихилық,
обьективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптері қолданылды. Соңғы
кездерде білім, ғылым саласы қызметкерлерімен кездесулерде, 2005 жылдың
басында халыққа жолдауында Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Hазарбаевтың техникалық мамандықтарды бірінші кезекте дамыту туралы
талаптары басшылыққа алынды. Сондай-ақ соңғы жылдары жарық көрген көрнекті
ғылымдардың Кеңес кезінде Қазақстан экономикасын зерттеуде ұсынған жаңа
концепциялар да ескерілді.
Бітіру жұмысының практикалық маңыздылығы. Бітіру жұмыстың
практикалық маңызы сол, оның нәтижелері елімізде қазіргі кезде жүріп жатқан
білім беру саласындағы тұжырымдар мен бағдарламаларды қайта қарауға
септігін тигізері деп сенеміз.
Бітіру жұмысының құрылымы мен логикасы. Бітіру жұмысы мақсаттары мен
міндеттеріне қарай айқындалатындығынан кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан және де пайдаланылған әдебиеттер тізіміне тұрады.
1 Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақстан ауыр өнеркәсібінің негізгі
салаларЫНың дамуы және ондағы маман кадрлардың даярлануы
1.1 Соғыстан кейінгі жылдарда ауыр өнеркәсіптің негізгі салаларының
даму ерекшеліктері
Халық шаруашылығын қалпына келтіру мен одан әрі өркендету бүкіл ел
үшін болған ортақ міндетті орындауда Қазақстанның алған орны ерекше
болды.Қазақстан территориясында соғыс болмаса да, оның зардаптары
республика экономикасы үшін де ауыр болған еді. Көптеген күрделі
проблемаларды шешу керек еді. Әсіресе еңбек ресурстарының мәселесі қатты
шиеленісті. Миграциялық процестер, еңбекке мобилизациялаудың аяқталуы,
өндірістен әйелдер, кәрілер мен жас өспірімдердің кете бастауы жұмыс
кадрларының проблемасын туғызды. Соғыс жылдары жұмысшылардың мамандық
деңгейі төмендеді. Республиканың үкімет органдары жұмысшы кадрлардың
тапшылығын жою үшін бірнеше шаралар жүргізді: кәсіптік-техникалық мектептер
мен училищелер ашылды, ұйымдасқан жоспарлы қабылдау жүйесі кеңейтілді,
жұмысшы қатары соғыстан қайтқандардың есебінен толықтырылды. Партия мен
үкімет директиваларына сәйкес халық шаруашылығын бейбіт жолға
көшіргендіктен оның жекелеген салаларының дамуындағы арақатынас өзгерді.
Шаруашылық құрылыс пен мәдени құрылысқа мемлекеттік бюджет пен күрделі
қаржы қайта бөлінді. Әскери шығындар барынша қысқартылды. Соғыс қажеттерін
өтеуге жұмыс істеген жүздеген косіпорындар азаматтық өнімдер шығару үшін
қайта құрылды. Еліміздің соғыстан кейінгі дамуының бағдарламасын КСРО
Жоғарғы Кеңесінің бірінші сессиясы 1946 ж. наурызда бекіткен КСРО халық
шаруашылығын қалпына келтіру мен дамытудың 1946-1950 жылдарға арналған
бесжылдық жоспары туралы Заң белгілеп берді. Бесжылдық жоспарда өндіріс
құрал жабдықтарын өндіріуге, ауыр индустрияның металлургия, көмір
өнеркәсібі мен машина жасау сияқты салаларын тездете дамытуға баса көңіл
бөлінді. Республиканың халық шаруашылығына бесжылдықта 8,8 млд. сом
көлемінде (ескі баға өлшемі бойынша) күрделі қаржы жұмсау көзделді.
Өнеркәсіп өнімін өндіру жөнінде Қазақстан бесжылдықтың аяғына қарай 1940
жылғы дәрежесінен 2,2 есе асып түсуге тиіс болды [21, 301-302 б.]. Төртінші
бесжылдықта Қазақ металлургиялық зауытын салып бітіру және Қарағанды
металлургия зауытының құрылысын бастау, темір рудаларын, мыстың
өнеркәсіптік қорын барлау көзделді. бесжылдықтың аяғына таман мыс өндіру
соғысқа дейінгі деңгейінен 2,6 есе арттырылуы тиіс болды. Қорғасын,
молибден, вольфрам, басқа да түсті және сирек металдар қазып шығару мен
өңдеуді көбейту, электр станцияларының қуатын арттыру жоспарланды [22, 219
б.].
Төртінші бесжылдық жоспарды бүкіл совет халқы мақұлдап қарсы алды.
Бұл жерде республиканың партия және кәсіподақ ұйымдарының еңбекшілер
арасындағы бұқаралық-саяси жұмыстың кең көлемде жүргізілгенін атап айтқан
жөн. Бұл туралы Кеңес өкіметі кезінде өндіріс тақырыбына жазылған еңбектер
мен диссертациялардан көруге болады. Соғыстан кейінгі халықтың еңбектегі
ерлігі арқасында төртінші бесжылдық мерзімінен бұрын орындалды. Республика
халық шаруашылығының аса маңызды салаларының бірі - түсті металлургияны
дамытуға зор көңіл бөлінді. Өскеменде қорғасын мырыш комбинаты одан әрі
салынды. 1947 жылы ол алғашқы мырыш берді. Балхаш мыс қорыту зауытының
қуатын арттыру жөніндегі жұмыстар жалғастырылды. Текелі қорғасын-мырыш
комбинатының екінші кезегі іске қосуға әзірленді. Шымкент, Ленингорск
қорғасын зауыттарымен жұмыс істеп тұрған басқа да кәсіпорындар қайта
құрылып кеңейтілді. Балхаш мыс қорыту, Шымкент, Ленингорск қорғасын
зауыттарының және басқа кәсіпорындарының шикізат базасы ұлғайды. Қоңырат,
Мырғалымсай рудниктерінің көлемі ұлғайып кеңейді.
Мысалы, соғыс жағдайына байланысты уақытша тоқтатылған өндіріс
орындарының бірі - құрылысы 30-шы жылдардың аяғында басталған Үлкен
Жезқазған комбинаты. Кеңестер Одағының соғыстан кейінгі экономикасына үлкен
үлес қосуға тиісті үлкен Жезқазғанның құрылысын жандандыру аса маңызды
стратегиялық міндеттердің бірі болды.
Үлкен Жезқазғанның болашақ тағдыры ең жоғары деңгейде шешілді. 1945
жылдың қаңтарында Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің төрағасы Сталинге
Қазақстан Компартиясы және үкіметінің (КазСНК) атынан Жезқазған өндіріс
аймағының жағдайы жан-жақты айтылған және жаңа комбинат құрылысын қайта
жалғастырудың жолдары ұсынылған хабарлама жіберілді [10, 161 б.].
1945 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша Жезқазғандағы барланған
мыстың қоры 8 млн. 645 мың тоннаға жеткен. Барланған кеннің көлемі жағынан
Жезқазған Одақ бойынша бірінші орынға, дүние жүзінде Солтүстік Родезиядан
кейінгі екінші орында еді. Мамандардың пікірінше, ондағы кен желісінің
ыңғайлы орналасқаны сондай, Оралдағы мыс кеніштердегі шығыннан әлдеқайда аз
көлемінде мол кен өндіруге болады деп есептелінген еді.
Алайда, геологиялық барлаудың осындай мәліметтеріне қарамастан
экономикалық жағынан тиімді Жезқазған қазба байлығын игеру соғыстың
зардабынан тоқтап қалды. Соғыс аяқталар кезеңдегі мамандардың сарабына
жүгінсек, Жезқазған комбинатының құрамына кіруге тиісті ірі кәсіпорындардың
іске қосылуының кешеуілдеуі мыс өндіру ісін ұлғайту былай тұрсын, тіпті
Қарсақпай, Балқаш зауыттарының кенге деген сұранысын қанағаттандырмау қаупі
туды. Себебі ескі шахталарда өндірілген кеннің көлемі де, оның құрамындағы
металл мөлшері де жыл сайын азая бастады. Байыту фабрикасының іске
қосылмауы 800 шақырым қашықтықтағы Балқаш зауытына тасылатын кеннің өзіндік
құнын қымбаттатып жіберді. Фабрика жұмыс істеген жағдайда онда өңделіп,
дайындалған концентрат тасымалдау көлемін 10 есе азайттар еді. 1944 жылдың
20 шілдесінде СНК-нің шешімен құрылған Қазмысқұрылыс арнаулы құрылыс-
монтаж тресі Үлкен Жезқазғаның қайтадан жандануының бастамасы болды. Бірақ
құрылған трестің материалдық базасы әлі нашар еді. 1946 жылдың көктеміне
өндіріс алаңында 2 экскаватор, 2 бетон араластырғыш қана бар еді. Тресте
транспорт та жеткіліксіз еді. Бар болғаны 2 паравоз, 18 думпкар және 30
вагон, 15 автомашина болған. Жұмыс күшінің, әсіресе маман жұмысшылар өте аз
болған. Әрине, мұндай өндірістік базамен кең көлемде құрылыс жұмысын
жүргізу мүмкін емес еді. Сондықтан 1946 ж. Қазмысқұрылыс тресі түсті
металлургия Министрлігінен Ауыр индустрия кәсіпорнын салатын Министрлікке
берілген еді. Тресті механизмдермен, құрал-жабдықтармен, инструменттер
жабдықтау жақсарды. Құрылыс алаңдары жұмысшы күшімен және инженер-
техникалық қызметкерлермен толықтырылды. Алайда, үкімет тарапынан ауқымды
бағдарлама қабылдамайынша, құрылысты қарқынды жүргізу мүмкін емес еді.
Сондықтан, КСРО Халық Комиссарлары Кеңесі 1946 жылдың наурызында Жезқазған
мыс өндіру комбинатының құрылысын қайта жалғастыру туралы қаулы қабылдады.
Жаңа комбинат құрылысын халық шаруашылығының аса маңызды міндеттерінің бірі
ретінде есептеп Кеңес үкіметі төмендегі кәсіпорын құрылысын тез арада
бастауды жоспарланды: - Жылдың өнімділігі 4,4 млн. т. кен өндіретін кенішті
іске қосу; - Күніне 12 мың т. кен өңдейтін байыту фабрикасының құрылысын
аяқтау;
Жылдық қуаты 50 мың т., қара мыс балқыту жететін жаңа зауыттың
құрылысын бастау жобаланды [10, 163 б.].
Құрылыстағы маман жұмыскер мен инженер-техник кадрларды тұрақтандыру
үшін 1945 жылдың 1 тамызында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумының
жарлығымен Қиыр Солтүстік аймақтарда жүретін жалақы, материалдық
ынталандыру жөніндегі жаңа тарифтік келісімдер Жезқазған өнеркәсіп
орындарында да қолданылатын болды. Төлемақы мөлшері 2-2,5 еседей өсті. 1948
жылы 18 мамырда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Жезқазған комбинаты
құрылысын аяқтау туралы қаулы қабылданды [2, 23 б.]. Аз уақыт ішінде
Қазмысқұрылыс көптеген жаңа техника мен маман жұмыскерлер алды. Одан әрі
үкімет Жезқазғанды техникамен қамтамасыз етуге ерекше мән беріп отырды:
тәжірбиелі жұмысшылар мен инженер кадрлар жіберді, қомақты қаржылар бөлді.
Жезқазғанның ең ірі құрылысы-кен байыту фабрикасы. Оның құрылысы 1947 жылы
салына басталып, 1955 жылы ақпан айында іске қосылды [21, 122 б.]. Сонымен
соғыс аяқталысымен қайта жанданған алып құрылыс он жылдам астам уақыт, яғни
1957 жылға дейін азап лагері аталған Степлаг тұтқындарының қолымен
салынғанын көреміз. Төртінші бесжылдықтағыдай елуінші жылдардың бірінші
жартысында да түсті металлургия даму үстінде болды. Руда өндіру 87 пайыз
тазартылмаған мыс өндіру - 1,8, қорғасын - 2,2 , мырыш өндіру - 2,5 есе
өсті [22, 119 б.]. Өскемен қорғасын зауыты мен оттегі станциясы, Зыряновск
қорғасын комбинатының байыту фабрикасы пайдалануға берілді. Зыряновск
қорғасын комбинатында қорғасын-мырыш концентратын, ал Балхаш мыс қорыту
зауытында тазартылған мыс өндіру ұйымдастырылды [23].
Жезқазғанда бес қуатты шахта және байыту фабрикасы іске қосылды.
Шымкент қорғасын зауыты өндірісі тоқтатылмастан түбегейлі қайта құрылды.
Республика түсті металлургиясының бесжылдық ішіндегі жалпы өнімі 2,1 есе
өсті [24, 250 б.]. Жетіжылдық ішінде (1959-1965 ж.ж.) Қазақстан түсті
металлургиясына КСРО-ның барлық металлургия саласына жұмсалған қаржының 20
пайызын құраған еді. Жеті жылдықта бұл саланың жалпы өнімі 1958 жылмен
салыстырғанда 1,7 есе өсті [25, 112 б.]. Кенді Алтайдың түсті металлургия
кәсіпорындарының қарқындап өсуі соғыстан кейінгі екінші бесжылдық және одан
кейінгі жылдар болды. Бұған мүмкіншілік жасаған өлкенің мол байлығы еді.
Кенді Алтай жерінде 700-ге жақын полиметалл кендері және Қалбанарым
жотасының аудандарында 250-ден аса сирек металлдар анықталған. Соғыстан
кейінгі жылдары ондағы кен шығатын және кен шықпайтын пайдалы қазбалар
ашылды: Ново-Березовское, Иртышское, Глубочанское, Ново-Шемонанхинское,
Вавилонское, Никитинское және тағы басқалар. Түсті және сирек кездесетін
металлдардың бары, арзан электроэнергия алуға мүмкіндік туғызатын таулы
өзендердің молдығы, көптеген құрылыс материалдардың бары (әктас қоры,
тоқпақ тас, ұсақталған тас, балшық, ағаш) – түсті металлургияның күшті
базасының дамуының негізі еді. Кенді Алтайда түсті металлургия одан әрі
дамуына КСРО-ның Министерлер Кеңесінің 1950 жылғы 21 наурыздағы Қаулысы
үлкен рөл атқарды. Қаулыда көрсетілген маңызды саяси және халық шаруашылық
міндет-аз уақыт ішінде қорғаныс өнеркәсібінің артта қалушылығын жойып,
елдің қорғасынға қажеттілігін қамтамасыз ету.
1952 жылы 8 сәуірде Одақтық үкіметтің үлкен Зыряновскіні салу және
оның бесжылдық дамуы туралы қаулысы қабылданды [26, 183 б.].
Бесінші бесжылдық жылдары түсті металлургия кәсіпорындары үшін үлкен
құрылыс және жаңа обьектілерді іске қосу, техника мен технологияны
жетілдіру жылдары болды. Аз уақыт ішінде (бір жылдан сәл аса) салынып, 1952
жылы маусым айында Өскемен қорғасын зауыты іске қосылды, 1955 жылы маусым
айында толық жұмыс істеуші қатарына Өскемен, Новоцинковый зауыттары, 1955
жылдың желтоқсан айында күкірт газдарын пайдаланатын күкірт-қышқыл цехы
қосылды. Зыряновск қорғасын комбинатында Капитальная шахтасы және қуатты
байыту фабрикасы және Лениногорск полиметалл комбинатында – Скиповая
шахтасы берілді, Өскемен ГЭС-і салынды. Жеті жылдық кезінде халық
шаруашылығын басқаруда, кейбір мәселелерді шешуде валюнтаристік және
субъективтік элементтердің болуына қарамастан, еңбекшіледің, әсіресе
жастардың, еңбектегі ерліктері өз нәтежесін берді. Жеті жыл ішінде Кенді
Алтайда 26 ірі өндірістік өнеркәсіп орындары, бірқатар жаңа өндірістік
цехтар іске қосылды. Солардың арасында ірі өндірістік кәсіпорындары
мыналар: Ертіс химия-металлургия зауыты, Өскемен титан-магний комбинаты,
Огневск кен байыту фабрикасы және т.б. Өскемен қорғасын-мырыш комбинатының
шығарған түсті металлдары дүниежүзілік ең жақсы стандарттан кем түспеді
және дүниежүзілік рынокта үлкен сұраныс тапты. 24 ел, жер шарының бес
бөлігі комбинаттың түсті металдарын сатып алды [26, 189 б.].
Лениногорск кеншілері Кеңес Одағында бірінші рет кен шығарудың
еріксіз блокты құлату (принудительное блоковое обрушение) жүйесін қолданды.
Бұл әдіс Шығыс Қазақстан кен орындарында кең таралды. 1970 жылы облыста осы
әдіспен кендердің 90 пайызы өндірілді, жылдық экономикалық эффекті 600 мың
сом болды.
Осы жүйені терең зерттеп және өндіріске енгізген бір топ жетекші
инженерлер мен ғалымдарға 1961 жылы сәуір айында Лениндік сыйлық берілді.
Олар Ц.М.Малкин, Ц.Н.Бублис, В.Г.Береза, А.Ч.Мусин, А.Н.Джакунбаев,
Зыряновск комбинатының инженері А.С.Травников [26, 189б.].
Зерттеушілер бұл салада мынадай жетістіктерді атап көрсетеді. Түсті
металлургия кәсіпорындарында алдыңғы қатарлы техника және жаңа технология
қолданыла бастады, кен шикізаттарын қайта өндеу, металл шығару
көрсеткіштері жақсарды, шығарылатын компоненттердің саны ұлғайды. Сала
өндірісінде қорғасын, мырыш және мысты балқытуды механикаландыру,
автоматтық бақылау және металлургиялық процестерді реттеу жөнге қойылды.
Мысалы, Өскемен қорғасын-мырыш комбинатында дүние жүзіде бірінші рет
балқытылған металлды құюдың автоматтық линиясы мен катодты мырыштың
штабелевкасы іске қосылды.
Металлургия өндіріс орындарында ұсақтау және сүйікті отын мен
флюстерді (ізбест тас, құм тасымалдау, шахтаның компоненттерін араластыру
т.б, операциялар механикаландырылған. Бірақ осындай фактылармен қатар
зерттеуші З.Г.Сагтаганова түсті металлургия саласындағы әлі де шешілмеген
проблемаларды атап көрсетеді. Олар-өндірістің ұтымсыздығы мен
нәтижесіздігі, техниканы пайдаланудың формальдық сипат алуы, әлі де болса
өндірісті механикаландырудың төменгі деңгейі. Кейбір зауыттарда құрал-
жабдықтар ескірген, көптеген техникалық процестер қолмен істелген. Мысалы,
Ертіс полиметалл комбинатында 1965 жылы жұмысшылар 1929 жылы шыққан құрал-
жабдықтармен жұмыс істеген. Металлургия цехтерінда қол еңбегі басым еңбек
жағдайлары өте нашар болған. 1950-1960 жылдары түсті металлургияның
көптеген өнеркәсіп объектілері өндірістік қуатты игергенмен өнімді
өткізудің таршылығынан оны толық іске асыра алмады. Мысалы, Ертіс химия-
металлургия зауыты өте иірегей өнім – сирек кездесетін металдарды, КСРО-да
сұраныс болмағаннан кейін толық өндірістік қуатында жұмыс істей алмады.
Ниобиды кесек түрінде шығару қуаттары іш жүзіне аспады. Ал оны өткізу үшін
дүниежүзі рынокқа серіктестік іздеуге республиканың компетенциясы жоқ еді,
оған Орталықтың ғана құқы бар еді. Лениногор, Зырянов, Белоус кенбайыту
фабрикаларында асыл металдар кеннен тиімді алынбаған. Бастапқы кендегі
алтын мен күмістің 30-40% шығынға ұшыраған. Текелі кен байыту фабрикасында
қорғасын мен мырыш шығыны 30 және 40 пайызға дейін жеткен. [27, 207 б.].
Сонымен, индустрияның негізгі салаларының бірі – түсті индустриядан
жалпы ауыр индустрия дамуындағы жетістіктер мен шешілмеген проблемаларда
толық аңғаруға болады. Бір жағынан, түсті металлургияның алдыңғы қатарлы
салаларының және жаңа кәсіпорындардың пайда болуы, металлдар шығаруының
өсуі, жеке технологиялық жетістіктер. Екінші жағынан, сала дамуындағы
стагнация тенденциясы: жоспарлардың орындалмауы, өндірісте формальды
көрсеткіштердің көбейуі, жоспарлауда, жабдықтауда, ресурстарды бөлуде
үйлесімділіктің болмауы, көптеген ресурстардың шығындық сипаты.
Біз зерттеп отырған жылдарда қара металлургияның кеңінен дамуына
ерекше мән берілді. Қара металлургияның маңызын айта келе, В.И. Ленин
темірді өркениет негізі (фундамент) деп бағалаған болатын. Берілген бұл
бағада темірдің адамзат қоғамында атқарған және атқаратын да зор тарихи
рөліне ерекше көңіл аударылғанын көреміз. Бүгінде темір және оның
қорытпалары адам қызметі мен тұрмысының барлық әрекет өрісіне және
өнеркәсіп өндірісінің алдыңғы қатарлы салалары, көлік, құрылыс т.б. нақты
енгенін көреміз. Бірақ, соңғы кезде темірді алмастырушы – пластмасса,
стеклопластиктер өмірде кең қолданыла бастағанына қарамастан, металл әлі де
көп уақыт негізгі конструктивтік материал болып қала береді, ал қара
металлургияның деңгейі елдің индустриалдық дамуын анықтайтыны белгілі. Қара
металлургияның дамуында елдің өндірістік орталықтарын рудамен, отынмен
қамтамасыз етуде Қарағанды облысының маңызы ерекше болды. Егер соғысқа
дейін Қазақстан көмірі, Қазақстан мұнайы, мысы және Қазақстан наны бүкіл
елге белгілі болса, Отан соғысының жеңіспен аяқталу кезінде Кеңес елі
Қазақстан болаты туралы естіді. Мысалы, Қарағанды металлургиялық зауыты
өмірге қалай келіп еді. Бұл зауыттың тарихына қысқаша тоқталсақ: Еліміз
1942 жылға аяқ басты. Майдан көп мөлшерде металлды қажет етті, өйткені ол
снарядтар да, жаңа әскери техника да еді. Барлық шойын мен болаттың
жартысынан көбін шығаратын елдің Оңтүстік-батыс аудандарынан уақытша
айырылғанан кейін Орталық пен Оралдың зауыттарын кеңейту және жаңа тау-кен
кәсіп-орындары мен металлургия зауыттарын салуға тура келді.
1943 жылы маусым айында 11-де Қарағанды қалалық Кеңесінің
шешімімен Қарағанды металлургия зауытын салуға жер бөлінді. Бөлінген жер
көлемі – 36,6 гектар еді [28, 274 б.].
Соғыс жағдайында зауытты салу өте қиын міндет еді. Бірақ соғыс
уақытының қиыншылығына қарамастан Қарағанды металлургия зауытын салуға
партия және үкімет, облыстық органдар тұрақты көмек көрсетіп отырды.
Бірінші кезекте құрылысты маман жұмысшылармен қамтамасыз ету, оларға тиісті
үй-тұрмыстық жағдай жасау, тамақ пен жылы киім-кешекпен қамтамасыз ету және
құрылыс материалдарымен, механизмдермен, құралдармен жабдықтау міндеттері
тұр еді.
Орал зауыттарынан тәжірибелі инженерлер, маман жұмысшылар жіберілді.
1944 жыл тек қана зауыт тарихында емес, Қазақстан қара металлургиясы
тарихын да ең асулы кезең болды.
Алғашқы болат балқыту рәсіміне, бірінші мартен пешін пайдалануын
қабылдауға 1944 жылы 30 желтоқсанда Қазақ ССР Халық Комиссарлары
төрағасының орынбасары Д.А.Қонаев бастаған Мемлекеттік комиссия мүшелері
қатысты. Сол сәт былай суреттелді: Сағат 16-да Магнитогорскінің өкілі
пештің аға шеберінің міндетін атқарушы А.И.Дремлюга жабқышты ашып,
Толтыруды баста! деген команда берді. Болат балқытушылар Иван Сергеевич
Гусеев болып темір-терсек кесектерін алды да, пештің астауына лақтырды.
Кезекте тәжірибелі металлургиямен қатар Сәрсенбаев, Куснитдинов, Саденов,
Убайдуллаев, Рузаев сияқты жас балқытушылар да тұр еді. Бұл оқиға еңбек
майданында үлкен жеңістің көрінісі еді. Бірнеше күннен кейін Москвадан
И.В.Сталиннің құрылысшылар мен монтажшыларды қиын соғыс жағдайында үлкен
жеңіске жеткендігімен құттықтау телеграммасы келді [29, 35-47 б.]:
Поздравляю стройтелей и монтажников Казметаллургстроя и работников
Казахского металлургического завода с окончанием строительства и вводом в
действие мартеновской печи, благодаря самоотверженному труду строителей и
металлургов в трудных условиях военного времени успешно осуществляется
строительство первого металлургического завода в КазССР. Желаю вам успехов
в деле скорейшего завершения строительства Казахского металлургического
завода – базы для дальнейшего развития индустриализации Казахской
республики. И.Сталин. Соғыс жылдарында мартен пешін іске қосқан ерлігі
үшін құрылысшылар мен металлургтер 1946 жылы жоғары наградалармен
марапатталды. Ленин орденімен Қазметалқұрылыс тресінің басқарушысы
Виталий Григорьевич Белов, Қазметаллург зауытының директоры Василий
Дмитриевич Бакст, еңбек Қызыл Ту орденімен металлургия зауытының
механикалық цехының бастығы Тихон Иванович Тихонов, болат балқытушы
Алтынбек Дарибаев т.б. наградталды [29, 13 б.].
Соғыстан кейінгі бесжылдықтар кезінде қара металлургияның даму
қарқыны толастаған жоқ. Әсіресе, Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинаты мен
оның шикізат қорының маңыздылығы ерекше еді, өйткені бұл ауданның темір-
руда қорының Криворожск темір-руда бассейні мен бүкіл елге белгілі
Лотерингия бассейінің қорын қоса алғаннан артық еді. Сондықтан да,
Қазақстанның, Оралдың, Сібірдің және Кеңес Одағының басқа да экономикалық
аудандарының металлургия өнеркәсібін өркендетуде бұл ауданның аса маңызы
бар еді. Қостанайдың Оңтүстік-батысында Соколов кен орны 1949 жылы ашылды.
1951-1964 жылдарда қорының шамасы есептелді және бекітілді. 1954 жылдан
жылына 9,5 млн. тонна руда өндіретін карьер іске қосылды. Кеннің Оңтүстік,
Орталық, Солтүстік, 6-эпицентр аталатын учаскелері бар. Магнетит рудалары
мартендік, донналы, күкірт болып бөлінеді: бай магнетит рудаларында 55,6 %
, кедей рудаларда 31,2% темір бар. Басты руда минералдары: магнетит, пирит,
мартит, гематит.
Сарыбай кен орны. Қостанай қаласының Солтүстік-батысында орналасқан.
1949 жылы ашылды. 1949-1956 жылдарда барланды. 1957-1965 жылдары қорының
шамасы бекітілді. Руданың бастапқы магнетиті, бастапқы сульфидтідотыққан-
мартиті, шала мартиті т.б. түрлері бар. Мартендік рудалардағы темір мөлшері
54%-тен жоғары, күкірт пен фосфор 0,15-тен төмен. Пайдалы компоненттер:
кобальт, мыс, мырыш, қорғасын, никель, күміс, кадмий.
1944. Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинаты. 1954 жылы маусымда
құрылған. Қостанай облысының Рудный қаласында орналасқан.
Комбинатта Сарыбай (қуаты 20 млн. тонна шикі темір рудасы) және
Соколов 9,5 млн. тонна жентек өндіру, 170 млн. тонна кен
қазбаларын шығару қуаты болды. Комбинат өнімдері Магнитогорск,
Ново-Кузнецк, Төменгі Тагиль, Орск-Халилово, Қарағанды
металлургия комбинаттарына, Челябинск, Батыс Сібір металлургия
зауыттарына жөнелтілді [30, 317 б.].
1970 жылдың сәуірінде Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинатында
ылғалды магнит сепарациясы фабрикасының 14 секциясы және басқа жаңа қуатты
обьектілер қатарға қосылды. Қазметаллқұрылыс тресінің құрылысшылары мен
монтажшылары және Қазақстан Магниткасының майдаланушылары В.И.Ленин юбилейі
қарсаңында қуатты оттегі-конвертор цехын салуды аяқтады. Қарағанды
металлургия зауытында 1970 жылы 18 сәуірде Қазақстанның алғашқы
конверторлық болаты алынды. Шілденің екінші жартысында Лисаковка кен-байыту
комбинаты Қарағанды металлургия зауытына алғашқы мыңдаған тонна темір
рудасын жөнелтті. Минералдық шикізаттың ірі базасы ретінде Қазақстан қара
металлургияның аса маңызды өнімдерін шығару жөнінде жалпы одақ көлемінде
көрнекті рөлге ие болғанын көреміз.
Жетпісінші жылдардың аяғында хронит рудасының 92,6%, темір рудасы
жентегінің 25%-тен астамы, сфероқорытпаларының 19%-тен астамы, шойынның
3,5%, прокаттың 4,6% Қазақстанда шығарылды.
Қара металлургия – қаржыландыру және оны тұтыну жағынан республикада
үшінші орында болды. Индустрияның басқа салаларының ішінде жалпы өнімнің
өсу қарқыны жағынан ең жоғары орында еді. 1960 жылы олар –640%, ал 1965жылы
– 1633% (1950ж. салыстырғанда ). Темір кенін өндіру 1955-1965ж.ж. 59 есе,
шойын 1960-1965 жылымен 6 есеге жуық, болат – 4,8 есе, қара металлдар
прокаты – 1,6 есеге өсті [31, 30 б.]. Бірақ қара металургияның дамуындағы
елеулі жетістіктеріне қарамастан, бұл саланың индустриялды дамуы
проблемалар мен қайшылықтардан жанап өте алмады. Бұрынғыша, қаржы кеп
жұмсалатын және табиғатқа зиян сипаты басым индустрия саласы болып қала
берді. Төменгі деңгейлі техникалық прогресс өндірісті тиімді, қалдықсыз
дамытуға мүмкіндік бермеді. Минералдық шикізатты өндіру мен пайдаланудың
технологиясының төмендігі және басқа себептер жер қойнауынан алынатын
барлық пайдалы қазбалардың 1-5% ғана өнім ретінде іске қосылып, қалғандары
қалдық категориясына жатқызылды. Кешенді шикізаттан бір және бірнеше
элементтерді алу мүмкіншілігі шектеле бастаған жағдайда, шикізат базасы
жасанды түрде (искуственно) тарылды. Мысалы, Соколов-Сарыбайдың темір
рудаларын байытқанда бір ғана компоненті – темір ғана алынды. Компонентті
шикізат байытылмағандықтын одан алынбаған бағалы заттар қалдықта қалып
отырған. Он жылдап жиналған мұндай қалдықтар 200 млн. тоннаға жеткен, жыл
сайын 12-13 млн. тонна тағы да қосылып отырған. Бұл қалдықтарды қайта
өңдеуде ұтымды ұйымдастырғанда қосымша бір миллионнан астам пайдалы
концентрат, 2,2 млн. күкірт қышқылын және мырыш, кобальт, қорғасын, мыс
тағы басқа металдар алуға болар еді. Қазірдің өзінде XX ғ. аяғында
Қазақстанда кеннен пайдалы компоненттерді кешенді түрде шығару бағдарламасы
өте баяу іс жүзіне асырылуда [32, 124 б.]. Көмір өнеркәсібі – соғыстан
кейінгі жылдарда қарқынды дамыған сала. Төртінші бесжылдықта Қарағанды
бассейінде бір қатар жаңа шахталарды, Екібастұзда көмір разрезін салып,
іске қосу, кокстелетін көмірдің жаңа кен орындарын барлау қажет болды.
Бесжылдықты мерзімнен бұрын орындау жолындағы күрестің алдыңғы
сапында жұмысты шапшаң істеу әдісінің көптеген шеберлері болды. Мысалы,
шахтер П.Ф.Акулов ұзарта бұрғылауды қолданып, түпкі штректі проходкалауда
рекортың еңбек өнімділігіне жетті. Ол бір сменада 17 норма орындады, ал
оның бригадасы тұтас алғанда өндірістік тапсырманы 800, ал одан соң 950
пайызға орындады [33, 423 б.].
Қазақстан еңбекшілері кәсіпкер бойынша өткізілген одақтық жарыстарға
қатысты. Қарағанды шахтерлері – Донецкінің, Кузнецкінің және Мәскеу маңы
бассейінің шахтерлерімен жарысқа түсті. 1948 жылы тамыз айында елімізде
тұңғыш рет Шахтер күні атап өтілді. Осы күн құрметіне Қарағанды көмір
бассейінің он кеншісіне Социалистік Еңбек Ері деген жоғары атақ берілді,
олардың ішінде №4445 шахтаның бастығы Т.Күзембаев, кен комбайының тұңғыш
машинистерінің бірі Б.Нұрмағамбетов, көмір өнеркәсібінің ірі маманы әрі
ұйымдастырушысы Қарағанды көмір комбинатының бастығы В.Т.Шибаев, көмір
құлатушылар бригадирлері М.Дайнакулов пен С.Шомановтар болды. Шапшаң
проходкалаудың инициаторы, проходшылар бригадирі А.Ф.Акулов та солардың
ішінде еді [34, 388 б.]. Төртінші бесжылдықта Қарағанды көмір бассейінде
жұмыс істейтін 6 жаңа шахта іске қосылды. Сайран учаскесі іске қосылды.
Көмір ашық әдіспен қазылатын Екібастұз кен орны кеңінен пайдаланыла
бастады. Бесжылдықтың аяғына таман көмірді шабу мен қопару және оны темір
жол вагондарына тиеу механикаландырылды. Қарағанды көмір бассейінің
шахталарында көмір шығарудың негізгі процестерін комплексті
механикаландыратын, жоғары өнімді 50 Донбасс, комбайыны, көмір қазып,
тиейтін және қазатын 100-ге жуық машина, көмір және топырақ тиейтін 40
машина, 1000-нан астам қуатты қырнағыш конвейер жұмыс істеді. Бесжылдықтың
соңғы жылдарында республикада көмір шығару 17,4 миллион тоннаға жетіп,
соғысқа дейінгі деңгейінен 2,5 есе асып түсті [35, 31 б.].
Бесінші бесжылдық тапсырмаларын мерзімімен бұрын орындау жолында
шахтерлер белсенділікпен кірісті.
Қарағанды шахтерлері әрбір лавада шығарылатын көмірдің өзіндік құнын
арзандату жолындағы жарыстың бастаушылары болды. Бес жылдықтың басында олар
Қазақстан өнеркәсіп кәсіпорындарының барлық жұмысшыларын, инженер-
техникалық қызметкерлері мен қызметшілерін бесінші бесжылдықтың жоспарын
мерзімінен бұрын орындауға шақырды. Қарағанды шахтері Социалистік Еңбек Ері
Г.Хайруллин кен қабаттарын шапшаң қазу жолындағы жарыс инициаторларының
бірі болды [28, 274 б.]. Оның бастамасын бүкіл бассейн шахтерлері қызу
қолдады. Кен комбайндарының машинистері Ф.Бушинский, В.Величко,
Б.Нұрмағанбетов және басқа көптеген шахтерлер бір комбайының айлық
өнімділігін нормадағы 9 мың тоннаның орнына 25 мың тоннаға жеткізді. Осының
нәтижесінде Қарағанды бассейінің забойларында көмір өндірудің тәуліктік
орташа мөлшері 25-35 пайызға дейін өсті, өнімнің өзіндік құны едәуір
төмендеді. Сөйтіп, карағандықтар өздерінің бесжылдық жоспарын мерзімінен
бұрын орындап, жоспардан тыс 3,7 миллион тонна көмір берді [34, 775 б.].
Бесінші бесжылдықта Қарағанды көмір бассейінде оннан астам шахталар
мен байыту фабрикасы пайдалануға берілді. Павлодар, Оңтүстік Қазақстан
облыстарындағы көмір кен орындары айтарлықтай дамыды. Жиырмасыншы жылдардың
басында-ақ тоқтатылып қойылған Екібастұз тас көмір кен орындары іске
қосылды. Екібастұз бассейінің экономикалық-географиялық орналасуы, қат
қалыңдығы 100 метрден жоғары тереңдікте кен қазуға қолайлы жағдайы көмір
өндіруді ашық әдіспен жүргізуге мүмкіндік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz