Қызылорда облысы туралы мағлұмат
Кіріспе ... ... ... 3
Негізгі бөлім
1.1. Қызылорда облысының географиялық орны мен климаты ... ... ..4
1.2. Байқоңыр ғарыш айлағы, Арал мәселелері және олардың зардаптары ... ... ... ... ... .7
1.3. Қызылорда облысының қазіргі экологиялық жағдайындағы кейбір келелі мәселелер ... ... ... 15
1.4. Облыстағы ауыз су тапшылығынан адамдар арасында аурулардың таралуы ... ... ... ... ... ... .25
1.5. Қызылорда облысының демографиялық жағдайы және оған экологиялық проблемалардың әсері ... ... 29
II. Қорытынды ... ... ... ... ... 32
III. Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... 33
Негізгі бөлім
1.1. Қызылорда облысының географиялық орны мен климаты ... ... ..4
1.2. Байқоңыр ғарыш айлағы, Арал мәселелері және олардың зардаптары ... ... ... ... ... .7
1.3. Қызылорда облысының қазіргі экологиялық жағдайындағы кейбір келелі мәселелер ... ... ... 15
1.4. Облыстағы ауыз су тапшылығынан адамдар арасында аурулардың таралуы ... ... ... ... ... ... .25
1.5. Қызылорда облысының демографиялық жағдайы және оған экологиялық проблемалардың әсері ... ... 29
II. Қорытынды ... ... ... ... ... 32
III. Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... 33
Қызылорда облысы - Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан. 1938 жылдың 15 қаңтар күні құрылған.Орталығы - Қызылорда қаласы. 1938 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында құрылған.
Қызылорда қаласының қалыптасу тарихы бұрынғы маңызын жоғалтпай, тек аты ғана бірнеше рет өзгергенімен (Ақмешіт – 1818ж., Перовск – 1853 ж., қайтадан Ақмешіт – 1922 ж., Қызылорда – 1925ж.,), әр кезеңде Сыр бойы атрабының әлеуметтік және мәдени орталығы болып қалыптасты. Ақмешіт 1818 жылы Қоқан хандығы кезінде Сырдария бойында алғаш қорған ретінде салынған. Оның ішіндегі ақ кірпіштен өрілген мешіттің түсіне сай бекініс Ақмешіт деп аталды.
Қызылорда облысы кенет - континенттiк ауа райы аймағында орналасқан. Күншуақ жылына 300 астам. Ең керемет ай ол- қыркүйек. Ыстықтық басылып, әлі күзгі салқын түспеген кез. Қызылорда облысының жер бедерi түрлi және ұмытылмайтын әсерлерге толы. Сырдария өлкеге, жабайы барлығына өмiр берген. Оңтүстiк - Қаратау арқаның қатал сiлемдерi. Тыс үлкен Жазықтықтар таң ғажайып суды шыныдайдың Родниктердi ұрады. Облыстың оңтүстiк-шығысы Қызылқұмның шөлiнiң аптабымен дем алады. Қарыма қызу, ән айтатын шағылдар, тұрақсыз Пескилер, шөлдiң бiр түрлi оюы - бүкiл өмiрiңе арбап есте қалады. Солтүстiкте - Арал теңiзi. Жаға көгiлдiр ақық су, Барыс-Келместiң Ұлттық табиғи қорығының қамысақтары таң ғажайып құстардың ұя салуды бөтен қарауы және сахаралық малдардың сирек түрлерiнiң табындарынан жасырады. Теңiз толқынының әлсiн-әлсiнi орта ғасырлардың тарихтың жасырын сырларын ежелгi Құрылыстардың қираған орынының қараулары ұсына сәл ашады. Осы жерделер камбаланың аулауы, ептеген балық аулау соттарын көруге, жаңадан ұсталған балықтан табағы бiлуге болады. Қызылорда облысының жер бедерiн сирек кездесетiн назар аударарлық - бұл дала. Көзқарас қашан батыстан шығыс және оңтүстiктен солтүстiкке көкжиекте ашып тастайды. Ежелгi керуен жаяу жолдарының мың желi сызбалалған кеңiстiк. Қызылорда облысының тұрғыны әр түрлi этникалық топтарға жатады. Өте ие көпшiлiк - Қазақтар, содан соң кәрестер, орыс, татарлар, украиндiктер, еврейдi, Кавказ халықтарының өкiлдерi : шешен, ингуштер, армяндар. Сан қала халғы көбiрек ауылшаруашылық. Сельалықтар шұғылданды, негiзiнде, малдың өсiруi, күрiштiң өсiруi, жемiстер және көкөнiстер. Ауылшаруашылық жерлерде көп халық салттары, дәстүр және ырымдар аман сақталды.
Қызылорда қаласының қалыптасу тарихы бұрынғы маңызын жоғалтпай, тек аты ғана бірнеше рет өзгергенімен (Ақмешіт – 1818ж., Перовск – 1853 ж., қайтадан Ақмешіт – 1922 ж., Қызылорда – 1925ж.,), әр кезеңде Сыр бойы атрабының әлеуметтік және мәдени орталығы болып қалыптасты. Ақмешіт 1818 жылы Қоқан хандығы кезінде Сырдария бойында алғаш қорған ретінде салынған. Оның ішіндегі ақ кірпіштен өрілген мешіттің түсіне сай бекініс Ақмешіт деп аталды.
Қызылорда облысы кенет - континенттiк ауа райы аймағында орналасқан. Күншуақ жылына 300 астам. Ең керемет ай ол- қыркүйек. Ыстықтық басылып, әлі күзгі салқын түспеген кез. Қызылорда облысының жер бедерi түрлi және ұмытылмайтын әсерлерге толы. Сырдария өлкеге, жабайы барлығына өмiр берген. Оңтүстiк - Қаратау арқаның қатал сiлемдерi. Тыс үлкен Жазықтықтар таң ғажайып суды шыныдайдың Родниктердi ұрады. Облыстың оңтүстiк-шығысы Қызылқұмның шөлiнiң аптабымен дем алады. Қарыма қызу, ән айтатын шағылдар, тұрақсыз Пескилер, шөлдiң бiр түрлi оюы - бүкiл өмiрiңе арбап есте қалады. Солтүстiкте - Арал теңiзi. Жаға көгiлдiр ақық су, Барыс-Келместiң Ұлттық табиғи қорығының қамысақтары таң ғажайып құстардың ұя салуды бөтен қарауы және сахаралық малдардың сирек түрлерiнiң табындарынан жасырады. Теңiз толқынының әлсiн-әлсiнi орта ғасырлардың тарихтың жасырын сырларын ежелгi Құрылыстардың қираған орынының қараулары ұсына сәл ашады. Осы жерделер камбаланың аулауы, ептеген балық аулау соттарын көруге, жаңадан ұсталған балықтан табағы бiлуге болады. Қызылорда облысының жер бедерiн сирек кездесетiн назар аударарлық - бұл дала. Көзқарас қашан батыстан шығыс және оңтүстiктен солтүстiкке көкжиекте ашып тастайды. Ежелгi керуен жаяу жолдарының мың желi сызбалалған кеңiстiк. Қызылорда облысының тұрғыны әр түрлi этникалық топтарға жатады. Өте ие көпшiлiк - Қазақтар, содан соң кәрестер, орыс, татарлар, украиндiктер, еврейдi, Кавказ халықтарының өкiлдерi : шешен, ингуштер, армяндар. Сан қала халғы көбiрек ауылшаруашылық. Сельалықтар шұғылданды, негiзiнде, малдың өсiруi, күрiштiң өсiруi, жемiстер және көкөнiстер. Ауылшаруашылық жерлерде көп халық салттары, дәстүр және ырымдар аман сақталды.
1. Елтай Н. “Аймақтың айтулы өндірісі- Уран”.// Сыр бойы.-2005.-7 қантар, 1 б.
2. Елтай Н. “Иіркөл” кеніші. // Сыр бойы.-2005.-22 қараша, 2 б.
3. Сауытбаева Г.З. Қызылорда облысының физикалық және әлеуметтік- экономикалық географиясы. – Қызылорда, “Тұмар”.-2004
4. www.Aikyn_KZ.htm- Интернет сайт
5. www.kazatomprom.htm- Интернет сайт
6. А.Рафиков “Арал тағдыры” ФАН Ташкент-1990ж.
7. А.А.Рафиков “Геоэкологиялық муаммалар” Т “Оқытушы”-1997ж
8. Э.Бахиев, Т.Б.Ещанов, М.Б.Аметов, Д.Хожаниязов,БУмамбевто “Дәуіріміздің экологиялық мәселесі”, “Білім” Нүкіс 2006.
2. Елтай Н. “Иіркөл” кеніші. // Сыр бойы.-2005.-22 қараша, 2 б.
3. Сауытбаева Г.З. Қызылорда облысының физикалық және әлеуметтік- экономикалық географиясы. – Қызылорда, “Тұмар”.-2004
4. www.Aikyn_KZ.htm- Интернет сайт
5. www.kazatomprom.htm- Интернет сайт
6. А.Рафиков “Арал тағдыры” ФАН Ташкент-1990ж.
7. А.А.Рафиков “Геоэкологиялық муаммалар” Т “Оқытушы”-1997ж
8. Э.Бахиев, Т.Б.Ещанов, М.Б.Аметов, Д.Хожаниязов,БУмамбевто “Дәуіріміздің экологиялық мәселесі”, “Білім” Нүкіс 2006.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім
1. Қызылорда облысының географиялық орны мен климаты ... ... ..4
2. Байқоңыр ғарыш айлағы, Арал мәселелері және олардың
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
3. Қызылорда облысының қазіргі экологиялық жағдайындағы кейбір келелі
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..15
4. Облыстағы ауыз су тапшылығынан адамдар арасында аурулардың
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
5. Қызылорда облысының демографиялық жағдайы және оған
экологиялық проблемалардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .29
I. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..32
II. Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 33
1. Қызылорда облысы
Қызылорда облысы
Таңбасы
Облыс орталығы Қызылорда
Әкімі Қуандықов
Болатбек
Баянұлы
Әкімшілік аумақтары
— Аудандар 7
— Қалалар 12
— Кенттер
— Ауыл аймақтар
Ұйымдастырылғаны
Территориясы
— Барлығы 226,1
ш.м. км² ()
Жұрт саны
— Барлығы 636 900 адам
({{{PopulationYear}}}) (636 900
— Тығыздығы адам)
2,8км²
Белгілері Кыз
— Пошта белгісі +7 7242
— Телефон коды xx-xx-xx
[e-kyzylorda.kz Ресми торабы]
Сырдарья өзені, Қызылорда.
Қызылорда облысы - Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан. 1938 жылдың 15
қаңтар күні құрылған.Орталығы - Қызылорда қаласы. 1938 жылы Оңтүстік
Қазақстан облысының аумағында құрылған.
Қызылорда қаласының қалыптасу тарихы бұрынғы маңызын жоғалтпай, тек аты
ғана бірнеше рет өзгергенімен (Ақмешіт – 1818ж., Перовск – 1853 ж.,
қайтадан Ақмешіт – 1922 ж., Қызылорда – 1925ж.,), әр кезеңде Сыр бойы
атрабының әлеуметтік және мәдени орталығы болып қалыптасты. Ақмешіт 1818
жылы Қоқан хандығы кезінде Сырдария бойында алғаш қорған ретінде салынған.
Оның ішіндегі ақ кірпіштен өрілген мешіттің түсіне сай бекініс Ақмешіт деп
аталды.
Қызылорда облысы кенет - континенттiк ауа райы аймағында орналасқан.
Күншуақ жылына 300 астам. Ең керемет ай ол- қыркүйек. Ыстықтық басылып,
әлі күзгі салқын түспеген кез. Қызылорда облысының жер бедерi түрлi және
ұмытылмайтын әсерлерге толы. Сырдария өлкеге, жабайы барлығына өмiр
берген. Оңтүстiк - Қаратау арқаның қатал сiлемдерi. Тыс үлкен Жазықтықтар
таң ғажайып суды шыныдайдың Родниктердi ұрады. Облыстың оңтүстiк-шығысы
Қызылқұмның шөлiнiң аптабымен дем алады. Қарыма қызу, ән айтатын шағылдар,
тұрақсыз Пескилер, шөлдiң бiр түрлi оюы - бүкiл өмiрiңе арбап есте қалады.
Солтүстiкте - Арал теңiзi. Жаға көгiлдiр ақық су, Барыс-Келместiң Ұлттық
табиғи қорығының қамысақтары таң ғажайып құстардың ұя салуды бөтен қарауы
және сахаралық малдардың сирек түрлерiнiң табындарынан жасырады. Теңiз
толқынының әлсiн-әлсiнi орта ғасырлардың тарихтың жасырын сырларын ежелгi
Құрылыстардың қираған орынының қараулары ұсына сәл ашады. Осы жерделер
камбаланың аулауы, ептеген балық аулау соттарын көруге, жаңадан ұсталған
балықтан табағы бiлуге болады. Қызылорда облысының жер бедерiн сирек
кездесетiн назар аударарлық - бұл дала. Көзқарас қашан батыстан шығыс және
оңтүстiктен солтүстiкке көкжиекте ашып тастайды. Ежелгi керуен жаяу
жолдарының мың желi сызбалалған кеңiстiк. Қызылорда облысының тұрғыны әр
түрлi этникалық топтарға жатады. Өте ие көпшiлiк - Қазақтар, содан соң
кәрестер, орыс, татарлар, украиндiктер, еврейдi, Кавказ халықтарының
өкiлдерi : шешен, ингуштер, армяндар. Сан қала халғы көбiрек
ауылшаруашылық. Сельалықтар шұғылданды, негiзiнде, малдың өсiруi, күрiштiң
өсiруi, жемiстер және көкөнiстер. Ауылшаруашылық жерлерде көп халық
салттары, дәстүр және ырымдар аман сақталды. Сырдария - қызылорда
облысының қазiргi тұрғындарының ежелгi бесiгi. Және табынумен ол туралы
бүгiнгi күн бойынша айтады: Iрiмшiк бұл, отан. Көпшiлiгi Ұлы Жiбек
жолдарын желiдегi жарық iнжу болатын кәрiнiң ескерткiштерiнiң жиыны аман
сақталды. Дженд, Сауран, Янгикент сияқты мұндай қалалардың құлағандары
есiнен тандырды. Дженд: қала қола ғасырында Туркілерге, оғыздарға жатты.
ХI ғасырлармен және Джендтiң маңғол басып кiруiне дейiн Сырдарияның
жағасынада қала болды. Мұсылман әлемнiң белгiлi қайраткерлерiн бұл жерде
өмір сүрдi. Джиhанды орта ғасырлық шығармаға сәйкес, Арал теңiзi XII
ғасырда теңiздiң Дженскийiмен шығарларды деп атады. Янгикент : мұндай
қаланың ескертуi тұңғыш рет ғасырдың қола жазбаша көздерiнде кездеседi.
Арабша : аль- Карьят аль- Хадис, персидски бойынша : Дих және нау. Холарда
- қала ХII ғасырлар огуздiк үкiметтер жалаки болды. Сауран : Сауран туралы
алғашқы құжаттар ғасырдың холарының тарихи еңбектерiнде кездеседi. Ең
маңызды стратегиялық және Сырдарияның жиегiне сауда орталығы сияқты
белгiлi бол Сауран сол кезде. (Ақ Орда ) Орданың Ағаларының Сауран-
басқаласы XIII ғасырларды ортада. Қаланың XIV ғасырының басындалары
Темiрдiң әскерлерiмен тұтқындаған. Өткiзiлген ғылыми зерттеулер VII-XVIII
ғасырлармен Саурандарды даталайды. Қызылорда облысы - отаны ата Қорқыт
ежелгi ойшы, музыкант және гуманисттың барлық түркi тiлдi әлем ерекше
ардақты. Кесенелерi бар аман сақталды - Қазақ халығының қаhармандарға,
даналарға, ақындарға, философтарына ескерткiштермен. Барлық орта
ғасырлармен даталанады. Қызылорда облысының кеңiстiгi ғарышты өздiң рухани
және заттық iске асыруына топтастырды - Қорқыт - ата - табыстардың
Байқоңыр мәңгiлiк ақиқаттардың iздестiрулерiн нышан және космодром
техникалық туристқа сөзсiз қызықты болдар сөзсiз адам баласы ойла.
Кызылордта, Облыстық өлке тану мұражайыларда, өлкенiң тарихы, оның
дәстүрлерi және қолөнерлер, өнер және табиғат туралы көрнекi және қызық
әңгiмелейдi. Осы жерде, мұражайда өлкенiң тарихы, оның дәстүрлерi және
қолөнерлер, өнер және табиғат туралы көрнекi және қызық әңгiмелейдi. Осы
жерде, ұлттық сувенирлер алу мүмкiн мұражайда алу мүмкiн. Тауарлардың
шумен, алабажақтықпен және экзотикасы, iрi нарықтардың Кызылордалықтарды
қаланың сызығында екеуiнiң бiрi кiрiп-шығып бағалау мүмкiн экспрессиялық
шығыс саудасымен шығыс базарының барлық бiртума әрi, олардан iрi
нарықтардың Кызылорда қаласының сызығында екеуiнiң бiрi кiрiп-шығып
бағалау мүмкiн, немесе облыстың кез келген басқа iрi елдi мекенiнде. Асыл
жүйрiктер, тәжiрибелi нұсқаушылар және ғажайып бәйге алаңдары - барлық
Кызылордта қалалық ат шабысын өткiзетiн орындардағы қызметтерiне. Қалалық
әсем көрiнiстiң назар аударарлықтарынан (1817 жыл ) мешiттiң Ағалары ат
қойылуға және кокандтың қиын жағдайын бекiнiс болуға жобалы Сарқырама арық
қызықты.
Әкімшілік бөлініс
Облыста 7 аудан бар.
Аудандар тізімі батыстан шығысқа қарай:
• Арал ауданы, орталығы — Арал қаласы,
• Қазалы ауданы, орталығы — Әйтеке-Би кенті,
• Қармақшы ауданы, орталығы — Жосалы кенті,
• Жалағаш ауданы, орталығы — Жалағаш кенті,
• Сырдария ауданы, орталығы — Тереңөзек кенті,
• Шиелі ауданы, орталығы — Шиелі кенті,
• Жаңақорған ауданы, орталығы — Жаңақорған кенті
• Аудан географиясы
Оңтүстік бөлігін түгелдей Арал теңізі алып жатыр. Аудан батысы мен
солтігінде Ақтөбе облысының Шалқар және Ырғыз аудандарымен, солтүстік-
шығысында Қарағанды облысының Ұлытау ауданымен, оңтүстік-шығысында
Қызылорда облысының Қазалы ауданымен, оңтүстігінде Қарақалпақстанмен
шектеседі. Тұран ойпатында орналасқан аудан батыста Үлкен және Кіші Борсық
құмдары, солтүстік-шығысын Баршақұм, шығысын Арал Қарақұмы алып жатыр. Арал
теңізі жағалауында Көкарал, Көктырнақ, Барсакелмес, Шұбартарауыз, Құланды
түбектері, Чернышев, Тұщыбас, Шевченко, Бутаков шығанақтары және Берг
мойнағы орналасқан. Қарашоқы (283 м), Алтыншоқы су (209 – 247 м
аралығында), т.б. таулар кездеседі.Жер бедері, негізінен қоңыржай белдеудің
Солтүстік Арал провинциясын алып жатқан жазық ландшафттан тұрады. Солтүстік-
батысында біршама көтеріңкі, аласа келген қыраттар мен таулар орналасқан.
2. Арал теңізі – Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белде-міндегі бірден-бір
көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі – 1066
км², тереңдігі – 30-60 метр, тұздылығы – 10-12 % болған. Қойнауы
кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол
кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір
мөлшерде бұлғын терісі игерілген. Арал өңірінің тұрғындары 1970
жылдарға дейін әлеуметтік-экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз
етілген тіршілік кешті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерде 17 балық
колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты тұрақты жұмыс
істеген.
Арал экологиясы – шөлейт аудандарда суды көп қажет ететін өндірістерді
орналастырудағы стратегиялық қателіктердің нәтижесінде пайда болған
экологиялық жағдай. 1961 жылға дейін Арал теңізінің көп жылдық орташа
деңгейі 53 абс. м, орташа аумағы 66,1 км2, көл. 1062 км3 болған. Өзендердің
теңізге құйылу мөлшерінің кемуі, теңіздің су деңгейінің азаюына, оның 2-ге
бөлінуіне әкеп соқтырды. Енді ол Үлкен Арал және Кіші Арал болып аталады
(1992 ж.). Бұл 2 көлдің арасын бөліп тұрған құрғақ жердің ауданы жылдан-
жылға ұлғаюда. Арал теңізінің тартылуы және оңтүстік ендікте суғармалы
егіндік жерлердің көбеюі қуат, жылу, ылғал алмасуының тапшылығы сол өңірдің
экологиясын және ландшафты мен ауа райын өзгертті. 1970 ж. Арал теңізіне
құйылатын өзен суының көл. 7 – 11 км3-ге дейін азайса, ал 1980 ж. теңізге
құятын өзен сулары мүлдем сарқылды. Су тазартудың және бірнеше рет
пайдаланған сулардың шығыны шөлді жерлерді жарамсыз батпақ шалшыққа
айналдырды. Ғарыштан түсірілген суреттерді талдағанда 1985 ж. табиғи көлдің
саны 28 (аум. 287,48 км2), антропогендік көлдің саны 195 (аум. 6421,71
км2), ал қолдан жасалған Сарықамыс және Арнасай көлдерінің су қорының көл.
55 км3 болды. Жылдық түсетін ылғал мөлшері де өзгерді. Мыс., 1950 – 59 ж.
ақпан – наурыз айлары ылғал көп түсетін, ал қыркүйек ең аз жауатын кезі
болса, 1970 – 79 ж. жауынның көп жауатын кезі сәуір айына, аз түсетін айы
шілдеге сәйкес келді. Тұздың атмосфераға таралуы 6 – 7 есе өсті. Арал
өңіріндегі жаз айларындағы ең жоғ. темп-ра орта есеппен 1,8 – 2,5°С-қа
жоғарылады. Бұл жалпы дүние жүзіндегі жылудың көтерілу тенденциясына
байланысты болуы да мүмкін. Сырдария атырауы мен Қазалыда жылдық орташа
салыстырмалы ауаның ылғалд. 15 – 20%-ға, ал 1960 жылдан Арал қ-нда 25 – 30%-
ға азайды. Бұл жағдай Арал құмды аймағындағы конденсаттық ылғалды азайтты.
Соның нәтижесінде жер қыртысының сулануы және шөл өсімдіктерінің ылғалдануы
едәуір қысқарды. Теңіз жағасындағы аймақта көктем және күз кезінде теңізден
келетін бриздер мүлдем жойылды. Өйткені көктемгі соңғы суықтар ұзаққа
созылып, ал алғашқы күз суықтары керісінше, 10 – 12 күн ертерек түсетін
болды. Егістік жерлерді суландырудың ұлғаюынан, шалшықтанған аумақтың
көбеюінен судың булануы өсті, ал каналдар (жасанды арналар) мен сүзгілік
(фильтрлік) көлдерден шыққан су булары микроклиматты өзгертуге әсер етті
Теңіз деңгейінің төмендеуі ауа райының өзгеруіне, сол өңірдің сусыздануына
әкелді. Бұл жерлерде 1950 – 90 ж. аралығында шаңды дауыл жиілігі 60 есе
көбейіп, кеуіп кеткен теңіз түбінен көтерілген тұзды шаң жылына 15 – 75
млн. т-ға жетті. Жыл сайын суғармалы жердің 1 га-сынан 15 т-дан 90 т-ға
дейін тұз жиналды. Бірнеше рет пайдаланған сумен суғарылғандықтан, Әмудария
және Сырдария өзендерінің төм. құйылысында орналасқан аудандардағы жер
қыртысы сортаңға (мыс., Қызылорда облысының 52%-ы) айналды. Тұзды шаңның
көтерілуі атмосфераның бір тәуліктік радиац. балансын 2 есе азайтты.
Өсімдіктерге қонған тұзды шаң, оның биол. өнімділігін төмендетті (мыс.,
сортаң жерге егілген мақтаның 1 га-сынан 7 – 8 ц-ден өнім алынды, ал бұл
сортаң емес топыраққа егілген мақта өнімділігінен 4 есе аз). Экол.
жағдайдың аэротүсіру арқылы алынған суретін талдау нәтижесінде жыл сайын 40
км3 су тиімсіз шығынданатыны белгілі болды. Арал-20
06 бағдарламасы бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстарының мәліметтері
бойынша өсімдіктердің өсіп-өнуі кезінде пайдаланылған судың мөлшері
(брутто) суғарылу мөлшерімен (нетто) салыстырғанда 1,5 – 2 есе көп екені
анықталды. Жыл сайын Әмудария су алқабында суғарылатын егістік жерден 11 –
15 км3 су, ал Сырдария су алқабынан 8 – 11 км3 су буланып, жылдан-жылға
қоршаған ортаға зиянын тигізуде. Өсімдіктердің бағалы түрлерін арамшөптер
басуда. Қызыл кітапқа енгізілген 70-тен астам жергілікті өсімдіктер сирек
кездесетін өсімдіктердің қатарына жатады және олардың болашақта мүлдем
жойылып кету қаупі бар. Табиғи ортаның азып-тозуы жергілікті халықтың
денсаулығына да зардабын тигізіп отыр. Тұрғындар пестицидтерден, т.б.
химикаттардан, түрлі улы тыңайтқыштар мен тұздан тазартылмаған сапасы төмен
суды пайдалануда. Соның нәтижесінде бұл аймақта рак ауруы, баланың өлі
тууы, генетик. ауытқулар, сүзек, сары ауру және жүрек қан тамырлары
аурулары көбеюде. Арал т. мен Әмудария және Сырдария өзендерінде 1963 жылға
дейін жылына 25 – 45 мың т балық ауланса, 1970 ж. бұл көрсеткіш 15 мың т,
ал 1982 ж. су тұздылығының 12%-дан 40%-ға дейін өсуіне байланысты балық
мүлдем ауланбады. 1994 ж. Орта Азия мемлекеттері Аралды құтқару қорын
ұйымдастырды. Қазақстанның Байқоңыр аэроғарыштық экол. орталығының
басшылығымен алғаш рет Арал өңірінің экологиялық картасы жасалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 3 желтоқсандағы №1241
Жарлығымен мақұлданған ҚР-ның 2009-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігі тұжырымдамасында атап көрсеткендей, экологиялық қауіпсіздіктің
негізгі міндеттерінің біріне экологиялық апат аймақтарын, әскери-ғарыш
полигондары мен сынақ кешендерін оңалту жатады. Міне осы айтылған
жәйттердің бәрі біздің өңірден тиісті өз орындарын алады. Мысалы, Арал апат
аймағын, Байқоңыр ғарыш аймағын және қауіпті Возрождение аралын бұған
жатқызуға әбден болады. Демек, бұлардың қолайсыз экологиялық зардаптарының
өңір халқының денсаулығына айтарлықтай зияндарын тигізіп келеді. Жеке
тоқтап айтар болсақ, Арал өңірі экологиялық аймағында (186,3 мың халық бар
178 елді-мекен) тұрады. Сондай-ақ бұл өңір тұрғындарында ішек-қарын
аурулары мен қан аздығы, әсересе әйелдер мен балалар арасында балалар өлімі
мен туа біткен аурулар және балалардың жүйке аурулары көбею үстінде.
Мысалы, облыста 2001-2003 жылдар аралығында 1408 бала алғаш тер
мүгедектігіне куәландырылды. Демек, балаларды мүгедектікке шалдықтырып
отырған негізгі аурулардың ішінде белді орынды жүйке (нерв жүйесі) аурулары
иеленеді. Өткен жылы куәландырылған 355 баланың 104-і (29,9) ал қайта
куәландырылған 1186 баланың 364 (30,6%) осындай науқасқа шалдыққан.2002
жылы бұл көрсеткіш 458 баланың 108-і (23,5%), қайта куәландырылған 1293
баланың 433-ін (33,4%) құраған-ды. Сондай-ақ өткен жылы алғаш рет 84 бала
ақыл-есі кем балалар санатына жатқызылса, қайта куәландырылғандардан өткен
жылы 250 бала (2002 жылы-317) осы дертке шалдыққан. Ал, былтыр 62 бала
(2002 жылы – 98) бала туа бітті кемтарлыққа ұшыраған. Олблыс бойынша жалпы
мүгедек балалардың 2003 жылы 1541 баланың 468-нің (2002 жылы – 1751 баланың
541) жүйке ауруына шалдыққаны анықталды. Демек осы науқастың түрі балалар
арасында жылдан-жылға етек алып еледі.
Жалпы, адам үшін бірінші байлық – денсаулық. Сондай-ақ, ертеңін ойлаған
әрбір ел алдымен халқының саулығын, ұрпағының салауатты өмр сүруін
қадағалайтынын әркез естен шығармағанда абзал. Сонымен бірге өңірде іш
сүзегімен ауыратындар саны 7 есеге өскен. Сол сияқты қоршаған ортаның
лакстануынан аймақта жүрек-тамыр және онкологиялық (обыр) аурулары
әлдеқайда жиі кездеседі. Демек, бұларды ғаламшар тұрғындарын өлім-жітімге
душар ететін, осы заманғы бірінші орындағы аурулар десе де болады. Жалпы,
планетадағы көлдердің арасында көлемі жағынан төртінші орынды иеленетін
Арал теңізі бұл күндері жер бетінен біржолата жоғалу үстінде. Өйткені,
бұрынғыдан 66 мың шаршы шақырымға жуық қана су айдыны қалып отырған сияқты.
Ғалымдар теңіз 2015 жылдары жер бетіне толық жойылады деп отыр. Ал, Арал
өңіріндегі экологиялық апат адам өміріне жыл өткен сайын өте қауіп
төндіруде. Өйткені, республика территориясында алғаш теңіз жағалауы 100
шақырымнан артық қашықтап, кіші арал оқшаулана бастаған шақта, сол құрғаған
теңіз ұлтанынан тұзды шаң көлемді аймаққа тарала бастаған сәтте
Ю.У.Новиковтың деректеріне қарағанда Арал табанынан кезінде жылына 72 млн.
Тонна тұз дүние жүзіне шаң болып тарап, ал Арал өңірінде әрбір гектар жерге
700 кг тұз аспаннан жауатынын дәлелдеген. Міне, осыған орай бұл күндері
теңіздің 70-80 пайызы жалаңаштанып құрғаған теңіз табанынан жан-жаққа тарап
ұшатын әлгі тұз шаңының көлемін есептеп шығу қиынға соқпайды. Демек, бұл
күндері әлемнің түкпір-түкпіріне жылына орта есеппен теңіз табанынан 290
млн. Тоннаның үстінде тұз-шаң тарап жататыны белгілі болды. Қазіргі
деректер бойынша Арал теңізіндегі тұздың жалпы массасы 10,7-ден 11,4 млрд.
тоннаға жетті. Аралдың тұзы таза табиғи тұз емес, құрамында тыңайтқыштар
мен гербицидтерінің қалдықтары, гексохлоран сияқты аса қауіпті химикаттар
ондаған жылдар бойы Сырдария мен Амудария ағынымен ілесіп, теңізге
құйылады.
ЕГЕСIЗ БОЛСА ЕЛ ЖЕТIМ, ЕЛСIЗ БОЛСА ЖЕР ЖЕТIМ... (Халық мақалы)
Қазақстан мен Орталық Азия экологиясының басты жауы — “Байқоңырдың”
құрылысы 1955 жылы басталып, 6717 шаршы шақырым аумақты алып жатыр. 1957
жылы тамызда алғашқы зымыран ұшырылған. Содан бергi 40 жылда әртүрлi
мақсаттағы 1100 ғарыш аппараттары және 100-ден астам континентаралық
баллистикалық зымырандар сыналыпты. Сонымен қатар соғысқа қажеттi 38 түрлi
жаппай қырып-жоятын зымырандар мен ғарыш кемелерiнiң 80-нен астам жаңа
үлгiлерi де сыналған.
Ғарыш айлағынан ұшқан зымырандардың бiрiншi бөлiктерi Қарағанды
облысындағы №25 зонаға түссе, екiншi бөлiктерi сол облыстағы №4 зонаға,
үшiншi бөлiктерi №310-зонаға (Шығыс Қазақстан) тұрақты түрде құлап, күз,
қыс, көктем айларында дауылдар мен үскiрiк аяздарды, жазда аптап ыстықты,
өрттi көбейттi.
Зымыранның радиоактивтi улы сынықтары даламызда шашылып жатыр. Онда
қолданылатын отындардағы улы, зиянды қоспалардың экологиялық зардабы
орасан.
Ресей ғарыш әскерлерiнiң негiзгi стратегиялық базасы болып саналатын
“Байқоңыр” бiздiң мемлекетiмiздiң қауiпсiздiгiне, елiмiздiң тәуелсiздiгiне
үлкен қатер тудырып отыр. Себебi, ғарыш айлағынан Камчаткадағы “Кура”
сияқты полигондарға сынақ үшiн жиi-жиi жiберiлiп тұратын СС-18, НАТО-ның
классификациясы бойынша “Стилет” деп аталатын СС-19, СС-20 зымырандары бар,
оның үстiне ғарышта ұшып жүрген ядролық “Космос” сериялы әскери
спутниктер “Байқоңырдан” басқарылады. Бiз қанша жерден атом қаруы жоқ елмiз
десек те, ядролық қаруы бар елдер арасында өзара соғыс жанжалы туа қалған
жағдайда, “Байқоңыр” бiрiншi нысана көзi болары даусыз!
Бүкiл ғаламшарымызды қоршап тұрған атмосферадағы, ауа құрамының 20,95
пайызы ғана тiршiлiкке қажеттi оттегiнiң үлесiне тиедi. Ал ендi осы
оттегiнi тазалайтын сүзгi әрi планетаның қос өкпесi — қылқан жапырақты
Сiбiр ормандары, Оңтүстiк Американың Амазонка бассейнiндегi
тропикалық ормандар мен өсiмдiктер әлемi және Орталық Азиядағы, оның
iшiнде бiздiң оңтүстiктегi Ақсу Жабағылы аршалары.
Қазiр зымыран двигательдерiне гептилден басқа небiр улы құрамды заттар,
криогендi отындар қолданылады. Яғни ерекше технологиялық әрекетпен бiздiң
өзiмiзге, өмiрiмiзге қажеттi оттегi газдары мен ауа кеңiстiгiмiз тоналып,
ғарышқа сiңiп қайтарымсыз жоғалады. Бұл қондырғылар Ресей ормандарында
емес, жерi күйiп кеткен, ауасы лас, ормансыз, теңiзi мен көлi жоқ, тақыр
“Байқоңырдың” айналасында орналасқан. 1957 жылдан берi тiршiлiкке қажеттсiз
болып қалған ауаның көлемi қанша екенiн бiр Алла ғана бiледi. Табиғат-
Ананың әр аймаққа өлшеп берген ауасы, суы, желi бар. Әрi осы космодромның
теңiз бен мұхит жағалауында емес құрылықта орналасуы күн өткен сайын
оттегiнiң ауадағы қалыпты мөлшерiн азайтуда. Тiптi сәуiр мен қазан арасында
бұл аумақта оттегi қалмайды. Оттегiнiң ауа құрамындағы аз ғана
ауытқушылығы тыныс алуға ғана емес, адам ағзасындағы зат алмасу процесiне
де керi әсерiн тигiзiп, қан аздық, ақ қан түйiршiктерiнiң көбеюi, қатерлi
iсiк, терi аурулары мен көптеген медицинаның шамасы келмейтiн дерттi
көбейттi. Бұған мутацияға ұшыраған жан-жануарлар әлемi мен өсiмдiктер
дүниесiн қосыңыз.
Ауа мен бұлттардың табиғи ағымы әлдеқашан бұзылған. Ғарыш кемелерi ұшқаннан
кейiнгi апталап басылмайтын күштi желдi, көктемде жемiс ағаштары гүлдеп
тұрған шақта аяқ астынан шалатын үсiктi, дауылдар мен бұршақты нөсерлердi
болжап бiлу мүмкiн емес. Керек десеңiз, бiздiң ауа райын болжаушылар
мен халық арасынан шыққан көрiпкелдер “Байқоңыр” жаққа көзiн көлегейлеп
қарап тұратын болған...
Осыншама қолдан жасалып жатқан зардапты апаттардың негiзгi себебi —
Ресейдiң iстен шығарылған “Satan” SS-18, 19, 20 зымырандары. Орысша МБР РС-
20А деп белгiленетiн зымырандардың ядролық оқтұмсықтары алынып тасталып,
жер серiктерiн ғарышқа ұшыруға бейiмдеген. Бұл зымырандар Кеңес одағының
басшысы Горбачев пен АҚШ президентi Рейганмен арадағы келiссөз негiзiнде
қоршаған ортаға аса қатерлi қару ретiнде жойылуға тиiс болатын. Оны сырт
көзден және халықаралық қауымдастықтан жасыру үшiн ауыр “Протон”
зымырандары деп жаңа ат берген. Және де бұл зымырандарды орбитаға шығарған
кезде болуы мүмкiн кездейсоқтықтан сақтану мақсатында 20 тонналық қосымша
отын бактары қойылған.
Зымырандарда қоршаған ортаға аса қауiптi гептил отыны қолданылады. Бұл
экологияға аса қауiптi отындарының 50-60 пайызы ғана жанып үлгерiп,
қалғандары жерiмiзге төгiледi. Гептил сұйық отыны — аса улы, тiршiлiктiң
нағыз қас жауы. Және де жануды күшейтетiн катализатор ретiнде күмiстiң ионы
қолданылады. Бұл өз кезегiнде гептилмен бiрге төгiлiп, зымыран ұшып өткен
бағыт бойында мыңдаған шаршы шақырым жерде ылғалды бұлттар мен жерден ұшқан
буларды қоюлатып, қатты буландырады. Әдетте күз, қыс, көктем айларында
көктегi кәдiмгi жай шуда бұлттар мен қатпар бұлттардың қалыңдығы 100-500
метр болса, “Протондар” ұшқаннан кейiн бұлттар буланып, қалыңдығы бiрнеше
шақырымға дейiн жетiп, жер бетiне күн сәулесiн түсiрмей орап, қымтай
жабады. Күннен тарайтын энергия көзiн тұмшалап, одан ауа райы күрт суып,
жаңбыр, артынан қалың (қыс кезiнде) қар жауып, соңы 40-50 градустық аязға
соқтырады.
2001 жылы желтоқсанда Ресей “Байқоңырдан” кетпек болып ылғалы көп
Архангелскi облысында орналасқан Плесецкi космодромынан осы “Протонның”
бiреуiн ұшырып көрген. Сонда Ресейдiң еуропалық бөлiгiнде қалыңдығы бiрнеше
метр қар жауып, Мәскеудiң өзiнде 40 градус тұрды. Соның салдарынан мыңдаған
қаңғыбас-бомждар үсiп өлген, одан кейiн бұл зымырандарды Ресей ғарыш
айлағынан ұшыруға тыйым салынды. Қазiр бұларды тек Қазақстаннан ғана
ұшырады...
Батыс елдерi өлердей қорқатын, “Сатана” деп атаған зымырандары ылғалы көп
жерлерден ұшырғанда сұмдық аязды апаттар әкелетiнi әскерилерге бұрыннан
белгiлi жағдайлар.
Мәселен, Тәжiкстан мен Өзбекстанның оңтүстiгiнде өсiрiлетiн биязы талшықты
мақта плантацияларын жазғытұрымда бұршақтан қорғап, оны жауынға айналдыру
үшiн бұлттарды күмiстi-иодтты снарядтармен атқылау тәжiрибесi қолданылады.
Ал Грузияның ылғалды таулы қыраттарындағы шай плантацияларын суғару үшiн
жаз айларында метеозымыран ұшырылып, одан күмiс иондары бүркiлiп, жауын
жаудырылады.
1997 жылы Жапон елi қысқы олимпиада өткiзерде күмiс иондарын ұшақтармен
бүркiп, қар жаумайтын жерде қалың қар жауып, айналасын ылғалды теңiз
қоршаған елде апатты жағдай қалыптасқан. Қалың бұлтты ыдырату үшiн жүздеген
истребитель-ұшақтарды қолданып жапалақтап жауған қарды зорға тоқтатқан.
Есептен шығарылған мұндай зымырандардың 150-ден астамы “Байқоңырда”
сақтаулы. Оның үстiне, оқу-жаттығу жиындарында Ресейдiң “Байқоңырдағы”
стратегиялық мақсаттағы ғарыш әскерлерi қолданыста тұрған жаңа зымырандарды
үнемдеп, есептен шығарылған зымырандарды Камчаткада орналасқан “Кура”
(аумағы 10 000 шаршы километр) нысана-полигонына Қазақстаннан сұрамай-ақ,
қалаған уақытында жiбере бередi. Егер бұл ұшырулар осылай жалғаса берсе,
жоғарыдағы ракеталар 2018 жылы ғана таусылып, оған дейiн табиғатымыздың
ойран-топалаңы шықпақ.
Бұрындары жер серiктерi Целиноград-Ақмола үстiнен ұшып өтiп, бұл
аймақтарда сұмдық аяздар болып тұратын. Қазiр бұл қала Астанаға
айналғасын қауiпсiздiктi қамтамасыз ету үшiн ғарышқа ұшатын жер
серiктерiнiң басқарылу траекториясы өзгертiлген. Қазiр бұрынғыдай қатты аяз
шанда болады. Оның есесiне, зымыран бағыты Оңтүстiк Қазақстан облысының
солтүстiк аудандары мен Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарын
бұрқасындатып, оның әсерi республиканың барлық аймақтарына тарады. Тiптi
өзбек пен қырғыз жерi түгiлi, сонау тәжiк жерiне дейiн жеттi. Өткен жылдары
қыс айларында Шығыс Қазақстан мен Моңғолиядағы, жалпы ғаламдағы сұмдық
аяздар мен оңтүстiктегi теңiз бен мұхит жағасындағы елдердегi су тасқыны да
— осы “Протондардың” әкелiп жатқан қасiретi. Бұл жер серiктерiн алып ұшатын
зымырандар өз орбитасына шыққанша ғаламшарымызды ондаған рет айналатыны
көпшiлiкке белгiлi. Сондықтан да Батыс елдерi бұл зымырандарды “Сатана” деп
атаған...
Жақында Алматыдағы Медеу шатқалындағы табиғатқа аса қажеттi қылқан
жапырақты шыршалар “байқоңырдан” ұшқан зымыранның құрбаны болды. Тұрғын
саны миллионнан әлдеқашан асқан үлкен Алматыны оттегiмен қамтамасыз етiп
отырған аса бағалы ағаштар бекерге отынға айналды.
Бұл зымырандардан келетiн әлеуметтiк шығын шаш етектен. Жыл сайын әр отбасы
үйiн жылытуға жұмсаған отынын (газ, мазут, дизель отыны, көмiр, ағаш,
электр энергиясын) қайтемiз? Балабақшалар, мектептер, денсаулық сақтау
мекемелерi, қарттар үйлерi мен басқа да мемлекеттiк мекемелердiң артығымен
пайдаланған энергокөздерiн есептеп көрiңiз. Тұмау және басқа да ауруларды
емдеуге кеткен дәрi-дәрмектерге кеткен халықтың шығынын кiм көтередi? Қарлы
борандардың зардабын жоюға, қар басқан үйлер мен авто және темiржолдарды
аршуға, құлаған ағаштардан тазартуға кеткен шығындар қанша болады? Жабайы
аңдар (ақбөкен, киiк, арқар, таутеке, жайран т.б.) көктемде төлдеп жатқанда
үсiп өлген, гептилден уланып өлген шарана-жандықтарын, жемiстер мен
өсiмдiктердi тозаңдандыруға тиiстi, табиғатқа да, адамға да аса қажеттi бал
араларын кiм есептеп жатыр? Өсiмдiктердi қорғауға тиiстi, шегiрткенiң қас
жауы, адамның досы — жойылып бара жатқан құмырсқа мен құстарды ойлап жатқан
жан бар ма?
2009 жылы “Байқоңырдан” 34 рет, 2010 жылы да осыншама рет “Протондар”
ұшырылды. Жазда өзен-көлдер мен бұлақтар кеуiп кеттi, “Ақсу Жабағылы”
қорығы орналасқан Алатау тау сiлемдерiндегi мәңгi мұздықтар мен қарлар ерiп
жоқ болды. Ал Қазақстанның батыс шекарасына жақын жердегi Ресейдiң Капустин
Яр ғарыш айлағынан және Орынбор облысындағы Ақтөбе облысының шекарасына
жақын орналасқан “Ясный” ғарыш айлағынан ұшқан зымырандар әсерiнен
Қазақстанның батысында соңғы жылдары құрғақшылық пен табиғи апаттар
көбейдi. Егiндер қурап, өзен-көлдер буланып, оттегiнiң азаюынан Жайық
өзенiнде балықтар мен су жануарлары қырылды. Ал Қазақстан бойынша ыстықтан
қорғану үшiн соңғы жылдары жаппай сұраныс көбейiп, жиi қолданыла бастаған
кондиционерлерге кеткен электр шығыны күннен-күнге еселеп артуда.
Байқоңырды үкiметiмiз 50 жылға Ресейге жалға бердi. Олардан алатын жылақы —
бар болғаны 115 миллион АҚШ доллары. Жоғарыда атап өткен жалпы шығындардың
бәрiн қосқанда бiздiң үкiмет алып отырған жылақы түкке тұрмайды. Аумағы
алты мың шаршы шақырымнан астам жердi алып жатқан “Байқоңыр” ғарыш
айлағынан Қазақ елiне орасан зияннан басқа ешбiр пайда түсiп жатқан жоқ.
Қасiреттi көп көрген көп ұлтты халқымыз қашанғы басқа елдiң зертханасындағы
тәжiрибе үшiн жаралған көжектiң күйiн кешедi? Осы елдiң иесi бар ма, бар
болса неге оны елiнiң, халқының мүддесi толғандырмайды? Адам баласына
күнделiктi жеп отырған нанынан басқа, таза ауа, таза су, экологиялық
жағынан таза өнiмдер керек емес пе? Соры қайнаған халқымыздың, ойрандалған
табиғатымыздың қорғаушысы болудың орнына Ресейдiң “Роскосмосының”
одақтасына айналған үкiмет басшыларына не дерсiң?!
Америкадан бастап, космостық державалар ғарыш айлақтарын теңiз жағасына,
мұхит ортасындағы аралдар мен атолдарға орналастырады. Себебiн жоғарыда
айттық. Атлант мұхиты жағасындағы Флорида штатында орналасқан ғарыш
айлағынан ұшқан әрбiр ғарыш кемесi үшiн НАСА сол штатқа 85 миллион доллар
экологиялық өтемақы төлейдi.
Ресей құрылықтардағы ғарыш айлақтарының табиғат пен тiршiлiктiң қас жауы
екенiн ескерiп, өз жерiндегi ғарыш айлақтарын, Қиыр Шығыстағы “Свободный”
мен Архангельскi облысындағы “Плецескiнi” теңiз жағалауына орналастырған.
Құрылықтағы “Байқоңырдан” коммерциялық ұшырулар олар үшiн шығынды көп
азайтады, әрi жергiлiктi халықтың экологиялық ақпараттардан мүлдем
хабарсыздығын және өкiметiмiздiң бейқамдығын Ресей тиiмдi пайдаланып қалуға
тырысады. “Росавиакосмос” агенттiгi 2010 жылға дейiн “Байқоңырдан”
коммерциялық ұшырулар арқылы 40 млрд. АҚШ долларынан астам пайда табуды
жоспарлаған болатын. Ол пайданы тапты да...
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары ядролық қарудан өз еркiмен бас тартқан
Қазақстанға ядролық клубқа кiретiн елдер кепiлдiк-мiндеттемелер берген.
Мұны үкiмет неге ұмытады? Ядролық қаруды жеткiзетiн құралдарды сақтайтын
және ядролық қаруы бар елдiң бiрi Ресейге сол қаруларды жерiмiзде сынатып
қою қандай қисынға жатады? Қандай саясатқа негiзделген? Сыртқы саясатта көп
векторлы бағыт жүргiзiп жатқан бiздiң елiмiзге әскери блоктарға қосылмай-
ақ, бейтарап саясат жүргiзгенi дұрыс емес пе?!.
Шенеунiктер мен кәсiпкерлердiң экологиясы нашар Қазақстанда емес, алыс
шетелдерде демалатынын естiп те, көрiп те жүрмiз. Оларды “Байқоңыр”
аумағындағы экологиялық зардаптар, сол жердегi кедейшiлiк жағдайында
тұратын, күнделiктi қорегi нан мен шайдан ғана тұратын, тойып тамақ
iшпейтiн қарапайым халықтың жай-күйiн ойлай ма?
Жерiмiздi тозаққа айналдырып, елiмiздiң қауiпсiздiгiне қатер төндiрiп
отырған, жалпы Орталық Азия елдерiне де шаш етектен зиян келтiрiп жатқан
“тажал-ғарыш айлағының” және жатжұрттық полигондардың бiз үшiн қандай
қажеттiлiгi бар? Күндердiң күнiнде оңтүстiк көршiлердiң Қазақстанға өтемақы
төлеудi талап етуге де толық құқы бар! Сонда бұл үкiмет не iстемек? Қайда
барып тығылады?
Ескi әрi есептен шығарылған, қолдану мерзiмдерi әлдеқашан өтiп кеткен,
қоршаған ортаға аса қауiптi, салмағы 700 тоннадан астам “Сатана-
Протондарды”, салмағы 300 тонналық “Союзды”, 459 тонналық “Зениттi”, 207
тонналық “Днепрдi”, ( Аллаға шүкiр 2360 тонналық “Энергия – Буранды”
ұшыруға одақ тарқағасын Ресейдiң шамасы келмей қалды) және басқа да аса
ауыр әскери зымырандарды қазақ жерiнен ұшыруға тыйым салатын уақыт жеттi
деп есептеймiз.
“Байқоңырда” орналасқан инфрақұрылымдық әскери кешендердi конверсиялап,
ядролық және басқа да зымырандарды Ресейдiң жерiне шығарып, қалған аспан
денелерiн бақылайтын комплекстердiң бiрде-бiр бұрандасын шашау шығартпау
қажет. Ресейдiң қатысуымен ғарышты зерттейтiн әрi ғарыш айлағының көп жылғы
экологиялық зардаптарын жоятын халықаралық бiрiккен ғылыми зерттеу
институттары мен кәсiпорындарын құрып, “Байқоңырды” аспан астындағы “Ғарыш”
музейiне айналдыруға да болады. Және де босаған ғимараттарға ғаламдық
ғылыми-техниканың соңғы жетiстiктерiмен жарақтандырылған космостық
техникалар мен радио-электрондық, тұрмыстық-техникалық тауарлар шығаратын
зауыттарды да орналастыруға болады. Сонда жергiлiктi халықты жаңа жұмыс
орындарымен де қамтамасыз етуге мүмкiндiк туады.
Байқоңырдың босаған ұшу алаңдарына өзiмiздiң әскери әуе күштерiнiң жаңа
ұшақтарымен қаруланған iрi базасын құруға болады. Бұл — стратегиялық
маңызға ие Каспий өңiрi, дiни экстремизм мен басқа әскери қаупi күннен-
күнге күшейiп келе жатқан оңтүстiк тараптарымыздың қауiпсiздiгiн
бақылауды оңайлатады. Өзiмiзге керектi жер серiктерiн жоғарыда аталған
Ресейдiң, Францияның, АҚШ-тың ғарыш айлақтарынан ұшыру экономикалық жағынан
да, экологиялық жағынан да, жалпы Ұлттық қауiпсiздiк жағынан да тиiмдi
болары хақ.
Жалпы, жер планетасынан ғарышқа зымыран ұшырудың жиiлеуi ғаламдық апаттар
мен табиғи тепе-теңдiктiң бұзылуына әкелеп соғатынын адамзаттың түсiнетiн
уақыты жеттi. Атом қаруынан бас тартып, оны сынауға да тыйым салған елге
ендi құрылық ортасынан зымыран ұшырудан да бас тартатын мезгiл келдi. Осы
маңызды iс-шараларды Қазақ үкiметi бастау керектiгi уақыт талабынан туындап
отыр!
Мұны тез арада қолға алу мен орындау, қоршаған ортамызды, Жер-Анамызды, ең
бастысы, елiмiздi, келешек ұрпағымызды сақтап қалудың басты кепiлi
болмақ.
3. Экологиялық дағдарыс аймағында организмге жағымсыз әсер ететін негізгі
фактор су, топырақ құрамында көп мөлшерде кездесетін токсиканттар.
Олар адам мен жануарлар организмдеріне тамақ арқылы, ауа арқылы, шаң
арқылы түсіп отырады. Соңғы жылдары организмге токсиканттардың әсер
етуі, мысалы мышьяк, кадмий, қорғасын, никель, сынап денсаулық және
қоршаған ортаны қорғауда ең басты мәселе ретінде қарастырылады,
өйткені бұл элементтердің көп мөлшері қоршаған ортаға келіп түсуде.
Сонымен қатар, адам организмінде гомеостазды реттеуші қалқанша безінің
жағдайы және Қызылорда облысының аймақтары бойынша топырақ пен судың
ластану дәрежесі туралы мәліметтер жоқ есебінде, осы себептен қалқанша
безі мен топырақ пен судың ластануы арасындағы қарым қатынасына
зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Алдымызға қойылған мәселені шешу үшін 2006-2010 жж. Қызылорда облысының
әр түрлі су көздері мен топырақтың экологиялық жағдайына жыл сайын
тексерулер мен мониторинг жүргізілді. Алынған мәліметтер Арал өңірінің әр
түрлі аймақтарында тұратын жергілікті 77 тұрғынның қан сарысуындағы
тиреоидты гормондардың құрамы салыстырылып тексерілді.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінде Арал өңірі халқының әл-
аухатын түбегейлі өзгерту шаралары жөніндегі ережесіне (18.01.1992 ж)
негізделген, аудандастыруға сәйкес барлық тексерілгендер үш топқа бөлінді.
1-ші топты Жаңақорған мен Шиелі аудандарында тұратын 35 зерттелген ер
адамдардан 10 дені сау ер адам таңдап алынды және 30 зерттелген әйелдерден
таңдап алынған 12 дені сау әйелдер құрады (Арал теңізінен 700 км жоғары
қашықтықта орналасқан) - салыстырмалы экологиялық қолайлы аудан;
2-ші топты Жалағаш ауданы мен Қызылорда қаласында тұратын 25 зерттелген
ер адамдардан 15 дені сау ер адам таңдап алынды және 32 зерттелген
әйелдерден 20 дені сау таңдап алынған әйелдер құрады (Арал теңізінен 200-
ден 500 км дейін қашықтықта орналасқан) - экологиялық дағдарыс аймағы;
3-ші топты Арал және Қазалы аудандарында тұратын 19 зерттелген ер
адамдардан 9 дені сау ер адам таңдап алынды және 32 зерттелген әйелдерден
таңдап алынған 11 дені сау әйелдер құрады (территория көлемі Арал теңізінен
200 км қашықтықта орналасқан) - экологиялық апат аймағы.
Қоршаған ортаның нысаналарын зерттеу және аталған Арал өңірінің
аудандарынан үлгілер алу үшін біз зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Ол үшін
алынған су (құдықтардан әр аудан бойынша 15 үлгіден алынды) және топырақ
үлгілерінде (әр аудан бойынша негізгі 10, ал қосымша 5 үлгіден алынды)
элементтерді титриметриялық және вольтамперометриялық әдістерді, ал
салыстыру үшін атомдық-адсорбциялық әдісті пайдаланып талдау жүргіздік.
Алғашқыда топырақтағы және ашық су көздеріндегі ауыр металл
иондарының мөлшеріне, кейін 2002-2006 жж Арал өңірінің әр түрлі
аймақтарында тұратын ер адамдар мен әйелдердің тиреоидты статусына
мониторинг жүргізілді. Жыл мезгілдері бойынша (2004 ж қыс, көктем, жаз және
күз) топырақта және ашық су көздеріндегі токсиканттардың мөлшерінің
өзгерісіне, сонымен бірге Арал өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын ер
адамдар мен әйелдердің тиреоидты статусының салыстырмалы өзгерісіне зерттеу
жұмыстары жүргізілді.
Мұнан басқа 2003 жылы біз топырақтан және әр түрлі су көздерінен алынған
(құдықтар, скважиналар, ашық су көздері) сынамалардың құрамындағы
аммонидің, нитраттардың, нитриттердің, сульфиттердің және хлоридтердің
мөлшерін салыстырдық. Топырақ үлгілері санитарлық-қорғалған суқоймалардың 5
орнынан, 0-15 см тереңдіктегі жоғарғы қабаттан алынды.
Гипофиздің тиреотропты гормоны мөлшерін (ТТГ, мМЕл), қалқанша безі
гормоны – трийодтиронин мөлшерін (Т3, нмольл) және қан сарысуындағы
тироксин (тетрайодтиронин, Т4, нмольл) мөлшерін IMMUNOTECH фирмасының
жиынтығын пайдаланып радиоиммунологиялық әдіспен анықтадық. Қан талдаулары
Қызылорда қаласындағы № 1 емханада және облыстық диагностикалық орталық
зертханаларында жүргізілді.
Топырақ, су және қан сынамаларына барлығы 6000 жуық талдау жүргізілді.
Алынған мәліметтер компьютерлік Microsoft Excel программасын пайдаланып,
статистикалық өңделді және өлшеулер p( 0,05 ең анық деп саналады.
Қызылорда облысы су көздерінің ластану деңгейінің мониторингі
Жүргізілген зерттеулер тексерілген жылдарға байланысты суда металл
иондарының мөлшерінің өзгерісі бар екенін көрсетті. Қорғасын иондарының ШРК
0,03 мгдм3 тең. 2 суретте көрсетілгендей, 2002 жылы судағы қорғасын
иондарының мөлшері СА, ҚҚ және ОА сәйкесінше, 0,05±0,003 мгдм3, 0,03±0,002
мгдм3 және 0,02±0,002 мгдм3 құрады.
Кейінгі жылдары суда токсиканттардың құрамы бойынша айқын заңдылық
байқалған жоқ, бірақ, олардың анағұрлым жоғары концентрациясы 2004 және
2005 жылдары байқалса, ал минималды мөлшері 2006 жылы анықталды.
2008 жылы СА, ҚҚ және ОА ашық су көздеріндегі суда кадмий иондарының
мөлшері сәйкесінше 0,007±0,0004 0,004±0,0002 және 0,003±0,0003 мгдм тең
болды, қалыпты жағдайда кадмийдің ШРК 0,001 мгдм тең, ол 2 суретте
көрсетілген. Барлық жылдары суда кадмий ионының деңгейі ШРК 2-9 есе жоғары
болды.
Сондай-ақ, Арал өңірінің әр түрлі аймақтары бойынша ашық су
қоймаларындағы суда ШРК 0,5 мгдм3 тең болатын мыс иондарының мөлшерінің
өзгерісінде бірдей заңдылықтың бар екені байқалған жоқ.
ОА - оңтүстік аймақ; ҚҚ – Қызылорда қаласы; СА - солтүстік аймақ
2 сурет - 2004-2009 жылдар аралығында Қызылорда облысының әр түрлі
аймақтарының ашық су қоймаларындағы суда қорғасын (Pb, ШРК=003, мгдм3)
және кадмий (Cd, ШРК=0,001) иондарының мөлшерінің өзгерістері
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім
1. Қызылорда облысының географиялық орны мен климаты ... ... ..4
2. Байқоңыр ғарыш айлағы, Арал мәселелері және олардың
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
3. Қызылорда облысының қазіргі экологиялық жағдайындағы кейбір келелі
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..15
4. Облыстағы ауыз су тапшылығынан адамдар арасында аурулардың
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
5. Қызылорда облысының демографиялық жағдайы және оған
экологиялық проблемалардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .29
I. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..32
II. Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 33
1. Қызылорда облысы
Қызылорда облысы
Таңбасы
Облыс орталығы Қызылорда
Әкімі Қуандықов
Болатбек
Баянұлы
Әкімшілік аумақтары
— Аудандар 7
— Қалалар 12
— Кенттер
— Ауыл аймақтар
Ұйымдастырылғаны
Территориясы
— Барлығы 226,1
ш.м. км² ()
Жұрт саны
— Барлығы 636 900 адам
({{{PopulationYear}}}) (636 900
— Тығыздығы адам)
2,8км²
Белгілері Кыз
— Пошта белгісі +7 7242
— Телефон коды xx-xx-xx
[e-kyzylorda.kz Ресми торабы]
Сырдарья өзені, Қызылорда.
Қызылорда облысы - Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан. 1938 жылдың 15
қаңтар күні құрылған.Орталығы - Қызылорда қаласы. 1938 жылы Оңтүстік
Қазақстан облысының аумағында құрылған.
Қызылорда қаласының қалыптасу тарихы бұрынғы маңызын жоғалтпай, тек аты
ғана бірнеше рет өзгергенімен (Ақмешіт – 1818ж., Перовск – 1853 ж.,
қайтадан Ақмешіт – 1922 ж., Қызылорда – 1925ж.,), әр кезеңде Сыр бойы
атрабының әлеуметтік және мәдени орталығы болып қалыптасты. Ақмешіт 1818
жылы Қоқан хандығы кезінде Сырдария бойында алғаш қорған ретінде салынған.
Оның ішіндегі ақ кірпіштен өрілген мешіттің түсіне сай бекініс Ақмешіт деп
аталды.
Қызылорда облысы кенет - континенттiк ауа райы аймағында орналасқан.
Күншуақ жылына 300 астам. Ең керемет ай ол- қыркүйек. Ыстықтық басылып,
әлі күзгі салқын түспеген кез. Қызылорда облысының жер бедерi түрлi және
ұмытылмайтын әсерлерге толы. Сырдария өлкеге, жабайы барлығына өмiр
берген. Оңтүстiк - Қаратау арқаның қатал сiлемдерi. Тыс үлкен Жазықтықтар
таң ғажайып суды шыныдайдың Родниктердi ұрады. Облыстың оңтүстiк-шығысы
Қызылқұмның шөлiнiң аптабымен дем алады. Қарыма қызу, ән айтатын шағылдар,
тұрақсыз Пескилер, шөлдiң бiр түрлi оюы - бүкiл өмiрiңе арбап есте қалады.
Солтүстiкте - Арал теңiзi. Жаға көгiлдiр ақық су, Барыс-Келместiң Ұлттық
табиғи қорығының қамысақтары таң ғажайып құстардың ұя салуды бөтен қарауы
және сахаралық малдардың сирек түрлерiнiң табындарынан жасырады. Теңiз
толқынының әлсiн-әлсiнi орта ғасырлардың тарихтың жасырын сырларын ежелгi
Құрылыстардың қираған орынының қараулары ұсына сәл ашады. Осы жерделер
камбаланың аулауы, ептеген балық аулау соттарын көруге, жаңадан ұсталған
балықтан табағы бiлуге болады. Қызылорда облысының жер бедерiн сирек
кездесетiн назар аударарлық - бұл дала. Көзқарас қашан батыстан шығыс және
оңтүстiктен солтүстiкке көкжиекте ашып тастайды. Ежелгi керуен жаяу
жолдарының мың желi сызбалалған кеңiстiк. Қызылорда облысының тұрғыны әр
түрлi этникалық топтарға жатады. Өте ие көпшiлiк - Қазақтар, содан соң
кәрестер, орыс, татарлар, украиндiктер, еврейдi, Кавказ халықтарының
өкiлдерi : шешен, ингуштер, армяндар. Сан қала халғы көбiрек
ауылшаруашылық. Сельалықтар шұғылданды, негiзiнде, малдың өсiруi, күрiштiң
өсiруi, жемiстер және көкөнiстер. Ауылшаруашылық жерлерде көп халық
салттары, дәстүр және ырымдар аман сақталды. Сырдария - қызылорда
облысының қазiргi тұрғындарының ежелгi бесiгi. Және табынумен ол туралы
бүгiнгi күн бойынша айтады: Iрiмшiк бұл, отан. Көпшiлiгi Ұлы Жiбек
жолдарын желiдегi жарық iнжу болатын кәрiнiң ескерткiштерiнiң жиыны аман
сақталды. Дженд, Сауран, Янгикент сияқты мұндай қалалардың құлағандары
есiнен тандырды. Дженд: қала қола ғасырында Туркілерге, оғыздарға жатты.
ХI ғасырлармен және Джендтiң маңғол басып кiруiне дейiн Сырдарияның
жағасынада қала болды. Мұсылман әлемнiң белгiлi қайраткерлерiн бұл жерде
өмір сүрдi. Джиhанды орта ғасырлық шығармаға сәйкес, Арал теңiзi XII
ғасырда теңiздiң Дженскийiмен шығарларды деп атады. Янгикент : мұндай
қаланың ескертуi тұңғыш рет ғасырдың қола жазбаша көздерiнде кездеседi.
Арабша : аль- Карьят аль- Хадис, персидски бойынша : Дих және нау. Холарда
- қала ХII ғасырлар огуздiк үкiметтер жалаки болды. Сауран : Сауран туралы
алғашқы құжаттар ғасырдың холарының тарихи еңбектерiнде кездеседi. Ең
маңызды стратегиялық және Сырдарияның жиегiне сауда орталығы сияқты
белгiлi бол Сауран сол кезде. (Ақ Орда ) Орданың Ағаларының Сауран-
басқаласы XIII ғасырларды ортада. Қаланың XIV ғасырының басындалары
Темiрдiң әскерлерiмен тұтқындаған. Өткiзiлген ғылыми зерттеулер VII-XVIII
ғасырлармен Саурандарды даталайды. Қызылорда облысы - отаны ата Қорқыт
ежелгi ойшы, музыкант және гуманисттың барлық түркi тiлдi әлем ерекше
ардақты. Кесенелерi бар аман сақталды - Қазақ халығының қаhармандарға,
даналарға, ақындарға, философтарына ескерткiштермен. Барлық орта
ғасырлармен даталанады. Қызылорда облысының кеңiстiгi ғарышты өздiң рухани
және заттық iске асыруына топтастырды - Қорқыт - ата - табыстардың
Байқоңыр мәңгiлiк ақиқаттардың iздестiрулерiн нышан және космодром
техникалық туристқа сөзсiз қызықты болдар сөзсiз адам баласы ойла.
Кызылордта, Облыстық өлке тану мұражайыларда, өлкенiң тарихы, оның
дәстүрлерi және қолөнерлер, өнер және табиғат туралы көрнекi және қызық
әңгiмелейдi. Осы жерде, мұражайда өлкенiң тарихы, оның дәстүрлерi және
қолөнерлер, өнер және табиғат туралы көрнекi және қызық әңгiмелейдi. Осы
жерде, ұлттық сувенирлер алу мүмкiн мұражайда алу мүмкiн. Тауарлардың
шумен, алабажақтықпен және экзотикасы, iрi нарықтардың Кызылордалықтарды
қаланың сызығында екеуiнiң бiрi кiрiп-шығып бағалау мүмкiн экспрессиялық
шығыс саудасымен шығыс базарының барлық бiртума әрi, олардан iрi
нарықтардың Кызылорда қаласының сызығында екеуiнiң бiрi кiрiп-шығып
бағалау мүмкiн, немесе облыстың кез келген басқа iрi елдi мекенiнде. Асыл
жүйрiктер, тәжiрибелi нұсқаушылар және ғажайып бәйге алаңдары - барлық
Кызылордта қалалық ат шабысын өткiзетiн орындардағы қызметтерiне. Қалалық
әсем көрiнiстiң назар аударарлықтарынан (1817 жыл ) мешiттiң Ағалары ат
қойылуға және кокандтың қиын жағдайын бекiнiс болуға жобалы Сарқырама арық
қызықты.
Әкімшілік бөлініс
Облыста 7 аудан бар.
Аудандар тізімі батыстан шығысқа қарай:
• Арал ауданы, орталығы — Арал қаласы,
• Қазалы ауданы, орталығы — Әйтеке-Би кенті,
• Қармақшы ауданы, орталығы — Жосалы кенті,
• Жалағаш ауданы, орталығы — Жалағаш кенті,
• Сырдария ауданы, орталығы — Тереңөзек кенті,
• Шиелі ауданы, орталығы — Шиелі кенті,
• Жаңақорған ауданы, орталығы — Жаңақорған кенті
• Аудан географиясы
Оңтүстік бөлігін түгелдей Арал теңізі алып жатыр. Аудан батысы мен
солтігінде Ақтөбе облысының Шалқар және Ырғыз аудандарымен, солтүстік-
шығысында Қарағанды облысының Ұлытау ауданымен, оңтүстік-шығысында
Қызылорда облысының Қазалы ауданымен, оңтүстігінде Қарақалпақстанмен
шектеседі. Тұран ойпатында орналасқан аудан батыста Үлкен және Кіші Борсық
құмдары, солтүстік-шығысын Баршақұм, шығысын Арал Қарақұмы алып жатыр. Арал
теңізі жағалауында Көкарал, Көктырнақ, Барсакелмес, Шұбартарауыз, Құланды
түбектері, Чернышев, Тұщыбас, Шевченко, Бутаков шығанақтары және Берг
мойнағы орналасқан. Қарашоқы (283 м), Алтыншоқы су (209 – 247 м
аралығында), т.б. таулар кездеседі.Жер бедері, негізінен қоңыржай белдеудің
Солтүстік Арал провинциясын алып жатқан жазық ландшафттан тұрады. Солтүстік-
батысында біршама көтеріңкі, аласа келген қыраттар мен таулар орналасқан.
2. Арал теңізі – Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белде-міндегі бірден-бір
көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі – 1066
км², тереңдігі – 30-60 метр, тұздылығы – 10-12 % болған. Қойнауы
кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол
кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір
мөлшерде бұлғын терісі игерілген. Арал өңірінің тұрғындары 1970
жылдарға дейін әлеуметтік-экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз
етілген тіршілік кешті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерде 17 балық
колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты тұрақты жұмыс
істеген.
Арал экологиясы – шөлейт аудандарда суды көп қажет ететін өндірістерді
орналастырудағы стратегиялық қателіктердің нәтижесінде пайда болған
экологиялық жағдай. 1961 жылға дейін Арал теңізінің көп жылдық орташа
деңгейі 53 абс. м, орташа аумағы 66,1 км2, көл. 1062 км3 болған. Өзендердің
теңізге құйылу мөлшерінің кемуі, теңіздің су деңгейінің азаюына, оның 2-ге
бөлінуіне әкеп соқтырды. Енді ол Үлкен Арал және Кіші Арал болып аталады
(1992 ж.). Бұл 2 көлдің арасын бөліп тұрған құрғақ жердің ауданы жылдан-
жылға ұлғаюда. Арал теңізінің тартылуы және оңтүстік ендікте суғармалы
егіндік жерлердің көбеюі қуат, жылу, ылғал алмасуының тапшылығы сол өңірдің
экологиясын және ландшафты мен ауа райын өзгертті. 1970 ж. Арал теңізіне
құйылатын өзен суының көл. 7 – 11 км3-ге дейін азайса, ал 1980 ж. теңізге
құятын өзен сулары мүлдем сарқылды. Су тазартудың және бірнеше рет
пайдаланған сулардың шығыны шөлді жерлерді жарамсыз батпақ шалшыққа
айналдырды. Ғарыштан түсірілген суреттерді талдағанда 1985 ж. табиғи көлдің
саны 28 (аум. 287,48 км2), антропогендік көлдің саны 195 (аум. 6421,71
км2), ал қолдан жасалған Сарықамыс және Арнасай көлдерінің су қорының көл.
55 км3 болды. Жылдық түсетін ылғал мөлшері де өзгерді. Мыс., 1950 – 59 ж.
ақпан – наурыз айлары ылғал көп түсетін, ал қыркүйек ең аз жауатын кезі
болса, 1970 – 79 ж. жауынның көп жауатын кезі сәуір айына, аз түсетін айы
шілдеге сәйкес келді. Тұздың атмосфераға таралуы 6 – 7 есе өсті. Арал
өңіріндегі жаз айларындағы ең жоғ. темп-ра орта есеппен 1,8 – 2,5°С-қа
жоғарылады. Бұл жалпы дүние жүзіндегі жылудың көтерілу тенденциясына
байланысты болуы да мүмкін. Сырдария атырауы мен Қазалыда жылдық орташа
салыстырмалы ауаның ылғалд. 15 – 20%-ға, ал 1960 жылдан Арал қ-нда 25 – 30%-
ға азайды. Бұл жағдай Арал құмды аймағындағы конденсаттық ылғалды азайтты.
Соның нәтижесінде жер қыртысының сулануы және шөл өсімдіктерінің ылғалдануы
едәуір қысқарды. Теңіз жағасындағы аймақта көктем және күз кезінде теңізден
келетін бриздер мүлдем жойылды. Өйткені көктемгі соңғы суықтар ұзаққа
созылып, ал алғашқы күз суықтары керісінше, 10 – 12 күн ертерек түсетін
болды. Егістік жерлерді суландырудың ұлғаюынан, шалшықтанған аумақтың
көбеюінен судың булануы өсті, ал каналдар (жасанды арналар) мен сүзгілік
(фильтрлік) көлдерден шыққан су булары микроклиматты өзгертуге әсер етті
Теңіз деңгейінің төмендеуі ауа райының өзгеруіне, сол өңірдің сусыздануына
әкелді. Бұл жерлерде 1950 – 90 ж. аралығында шаңды дауыл жиілігі 60 есе
көбейіп, кеуіп кеткен теңіз түбінен көтерілген тұзды шаң жылына 15 – 75
млн. т-ға жетті. Жыл сайын суғармалы жердің 1 га-сынан 15 т-дан 90 т-ға
дейін тұз жиналды. Бірнеше рет пайдаланған сумен суғарылғандықтан, Әмудария
және Сырдария өзендерінің төм. құйылысында орналасқан аудандардағы жер
қыртысы сортаңға (мыс., Қызылорда облысының 52%-ы) айналды. Тұзды шаңның
көтерілуі атмосфераның бір тәуліктік радиац. балансын 2 есе азайтты.
Өсімдіктерге қонған тұзды шаң, оның биол. өнімділігін төмендетті (мыс.,
сортаң жерге егілген мақтаның 1 га-сынан 7 – 8 ц-ден өнім алынды, ал бұл
сортаң емес топыраққа егілген мақта өнімділігінен 4 есе аз). Экол.
жағдайдың аэротүсіру арқылы алынған суретін талдау нәтижесінде жыл сайын 40
км3 су тиімсіз шығынданатыны белгілі болды. Арал-20
06 бағдарламасы бойынша жүргізілген зерттеу жұмыстарының мәліметтері
бойынша өсімдіктердің өсіп-өнуі кезінде пайдаланылған судың мөлшері
(брутто) суғарылу мөлшерімен (нетто) салыстырғанда 1,5 – 2 есе көп екені
анықталды. Жыл сайын Әмудария су алқабында суғарылатын егістік жерден 11 –
15 км3 су, ал Сырдария су алқабынан 8 – 11 км3 су буланып, жылдан-жылға
қоршаған ортаға зиянын тигізуде. Өсімдіктердің бағалы түрлерін арамшөптер
басуда. Қызыл кітапқа енгізілген 70-тен астам жергілікті өсімдіктер сирек
кездесетін өсімдіктердің қатарына жатады және олардың болашақта мүлдем
жойылып кету қаупі бар. Табиғи ортаның азып-тозуы жергілікті халықтың
денсаулығына да зардабын тигізіп отыр. Тұрғындар пестицидтерден, т.б.
химикаттардан, түрлі улы тыңайтқыштар мен тұздан тазартылмаған сапасы төмен
суды пайдалануда. Соның нәтижесінде бұл аймақта рак ауруы, баланың өлі
тууы, генетик. ауытқулар, сүзек, сары ауру және жүрек қан тамырлары
аурулары көбеюде. Арал т. мен Әмудария және Сырдария өзендерінде 1963 жылға
дейін жылына 25 – 45 мың т балық ауланса, 1970 ж. бұл көрсеткіш 15 мың т,
ал 1982 ж. су тұздылығының 12%-дан 40%-ға дейін өсуіне байланысты балық
мүлдем ауланбады. 1994 ж. Орта Азия мемлекеттері Аралды құтқару қорын
ұйымдастырды. Қазақстанның Байқоңыр аэроғарыштық экол. орталығының
басшылығымен алғаш рет Арал өңірінің экологиялық картасы жасалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 3 желтоқсандағы №1241
Жарлығымен мақұлданған ҚР-ның 2009-2015 жылдарға арналған экологиялық
қауіпсіздігі тұжырымдамасында атап көрсеткендей, экологиялық қауіпсіздіктің
негізгі міндеттерінің біріне экологиялық апат аймақтарын, әскери-ғарыш
полигондары мен сынақ кешендерін оңалту жатады. Міне осы айтылған
жәйттердің бәрі біздің өңірден тиісті өз орындарын алады. Мысалы, Арал апат
аймағын, Байқоңыр ғарыш аймағын және қауіпті Возрождение аралын бұған
жатқызуға әбден болады. Демек, бұлардың қолайсыз экологиялық зардаптарының
өңір халқының денсаулығына айтарлықтай зияндарын тигізіп келеді. Жеке
тоқтап айтар болсақ, Арал өңірі экологиялық аймағында (186,3 мың халық бар
178 елді-мекен) тұрады. Сондай-ақ бұл өңір тұрғындарында ішек-қарын
аурулары мен қан аздығы, әсересе әйелдер мен балалар арасында балалар өлімі
мен туа біткен аурулар және балалардың жүйке аурулары көбею үстінде.
Мысалы, облыста 2001-2003 жылдар аралығында 1408 бала алғаш тер
мүгедектігіне куәландырылды. Демек, балаларды мүгедектікке шалдықтырып
отырған негізгі аурулардың ішінде белді орынды жүйке (нерв жүйесі) аурулары
иеленеді. Өткен жылы куәландырылған 355 баланың 104-і (29,9) ал қайта
куәландырылған 1186 баланың 364 (30,6%) осындай науқасқа шалдыққан.2002
жылы бұл көрсеткіш 458 баланың 108-і (23,5%), қайта куәландырылған 1293
баланың 433-ін (33,4%) құраған-ды. Сондай-ақ өткен жылы алғаш рет 84 бала
ақыл-есі кем балалар санатына жатқызылса, қайта куәландырылғандардан өткен
жылы 250 бала (2002 жылы-317) осы дертке шалдыққан. Ал, былтыр 62 бала
(2002 жылы – 98) бала туа бітті кемтарлыққа ұшыраған. Олблыс бойынша жалпы
мүгедек балалардың 2003 жылы 1541 баланың 468-нің (2002 жылы – 1751 баланың
541) жүйке ауруына шалдыққаны анықталды. Демек осы науқастың түрі балалар
арасында жылдан-жылға етек алып еледі.
Жалпы, адам үшін бірінші байлық – денсаулық. Сондай-ақ, ертеңін ойлаған
әрбір ел алдымен халқының саулығын, ұрпағының салауатты өмр сүруін
қадағалайтынын әркез естен шығармағанда абзал. Сонымен бірге өңірде іш
сүзегімен ауыратындар саны 7 есеге өскен. Сол сияқты қоршаған ортаның
лакстануынан аймақта жүрек-тамыр және онкологиялық (обыр) аурулары
әлдеқайда жиі кездеседі. Демек, бұларды ғаламшар тұрғындарын өлім-жітімге
душар ететін, осы заманғы бірінші орындағы аурулар десе де болады. Жалпы,
планетадағы көлдердің арасында көлемі жағынан төртінші орынды иеленетін
Арал теңізі бұл күндері жер бетінен біржолата жоғалу үстінде. Өйткені,
бұрынғыдан 66 мың шаршы шақырымға жуық қана су айдыны қалып отырған сияқты.
Ғалымдар теңіз 2015 жылдары жер бетіне толық жойылады деп отыр. Ал, Арал
өңіріндегі экологиялық апат адам өміріне жыл өткен сайын өте қауіп
төндіруде. Өйткені, республика территориясында алғаш теңіз жағалауы 100
шақырымнан артық қашықтап, кіші арал оқшаулана бастаған шақта, сол құрғаған
теңіз ұлтанынан тұзды шаң көлемді аймаққа тарала бастаған сәтте
Ю.У.Новиковтың деректеріне қарағанда Арал табанынан кезінде жылына 72 млн.
Тонна тұз дүние жүзіне шаң болып тарап, ал Арал өңірінде әрбір гектар жерге
700 кг тұз аспаннан жауатынын дәлелдеген. Міне, осыған орай бұл күндері
теңіздің 70-80 пайызы жалаңаштанып құрғаған теңіз табанынан жан-жаққа тарап
ұшатын әлгі тұз шаңының көлемін есептеп шығу қиынға соқпайды. Демек, бұл
күндері әлемнің түкпір-түкпіріне жылына орта есеппен теңіз табанынан 290
млн. Тоннаның үстінде тұз-шаң тарап жататыны белгілі болды. Қазіргі
деректер бойынша Арал теңізіндегі тұздың жалпы массасы 10,7-ден 11,4 млрд.
тоннаға жетті. Аралдың тұзы таза табиғи тұз емес, құрамында тыңайтқыштар
мен гербицидтерінің қалдықтары, гексохлоран сияқты аса қауіпті химикаттар
ондаған жылдар бойы Сырдария мен Амудария ағынымен ілесіп, теңізге
құйылады.
ЕГЕСIЗ БОЛСА ЕЛ ЖЕТIМ, ЕЛСIЗ БОЛСА ЖЕР ЖЕТIМ... (Халық мақалы)
Қазақстан мен Орталық Азия экологиясының басты жауы — “Байқоңырдың”
құрылысы 1955 жылы басталып, 6717 шаршы шақырым аумақты алып жатыр. 1957
жылы тамызда алғашқы зымыран ұшырылған. Содан бергi 40 жылда әртүрлi
мақсаттағы 1100 ғарыш аппараттары және 100-ден астам континентаралық
баллистикалық зымырандар сыналыпты. Сонымен қатар соғысқа қажеттi 38 түрлi
жаппай қырып-жоятын зымырандар мен ғарыш кемелерiнiң 80-нен астам жаңа
үлгiлерi де сыналған.
Ғарыш айлағынан ұшқан зымырандардың бiрiншi бөлiктерi Қарағанды
облысындағы №25 зонаға түссе, екiншi бөлiктерi сол облыстағы №4 зонаға,
үшiншi бөлiктерi №310-зонаға (Шығыс Қазақстан) тұрақты түрде құлап, күз,
қыс, көктем айларында дауылдар мен үскiрiк аяздарды, жазда аптап ыстықты,
өрттi көбейттi.
Зымыранның радиоактивтi улы сынықтары даламызда шашылып жатыр. Онда
қолданылатын отындардағы улы, зиянды қоспалардың экологиялық зардабы
орасан.
Ресей ғарыш әскерлерiнiң негiзгi стратегиялық базасы болып саналатын
“Байқоңыр” бiздiң мемлекетiмiздiң қауiпсiздiгiне, елiмiздiң тәуелсiздiгiне
үлкен қатер тудырып отыр. Себебi, ғарыш айлағынан Камчаткадағы “Кура”
сияқты полигондарға сынақ үшiн жиi-жиi жiберiлiп тұратын СС-18, НАТО-ның
классификациясы бойынша “Стилет” деп аталатын СС-19, СС-20 зымырандары бар,
оның үстiне ғарышта ұшып жүрген ядролық “Космос” сериялы әскери
спутниктер “Байқоңырдан” басқарылады. Бiз қанша жерден атом қаруы жоқ елмiз
десек те, ядролық қаруы бар елдер арасында өзара соғыс жанжалы туа қалған
жағдайда, “Байқоңыр” бiрiншi нысана көзi болары даусыз!
Бүкiл ғаламшарымызды қоршап тұрған атмосферадағы, ауа құрамының 20,95
пайызы ғана тiршiлiкке қажеттi оттегiнiң үлесiне тиедi. Ал ендi осы
оттегiнi тазалайтын сүзгi әрi планетаның қос өкпесi — қылқан жапырақты
Сiбiр ормандары, Оңтүстiк Американың Амазонка бассейнiндегi
тропикалық ормандар мен өсiмдiктер әлемi және Орталық Азиядағы, оның
iшiнде бiздiң оңтүстiктегi Ақсу Жабағылы аршалары.
Қазiр зымыран двигательдерiне гептилден басқа небiр улы құрамды заттар,
криогендi отындар қолданылады. Яғни ерекше технологиялық әрекетпен бiздiң
өзiмiзге, өмiрiмiзге қажеттi оттегi газдары мен ауа кеңiстiгiмiз тоналып,
ғарышқа сiңiп қайтарымсыз жоғалады. Бұл қондырғылар Ресей ормандарында
емес, жерi күйiп кеткен, ауасы лас, ормансыз, теңiзi мен көлi жоқ, тақыр
“Байқоңырдың” айналасында орналасқан. 1957 жылдан берi тiршiлiкке қажеттсiз
болып қалған ауаның көлемi қанша екенiн бiр Алла ғана бiледi. Табиғат-
Ананың әр аймаққа өлшеп берген ауасы, суы, желi бар. Әрi осы космодромның
теңiз бен мұхит жағалауында емес құрылықта орналасуы күн өткен сайын
оттегiнiң ауадағы қалыпты мөлшерiн азайтуда. Тiптi сәуiр мен қазан арасында
бұл аумақта оттегi қалмайды. Оттегiнiң ауа құрамындағы аз ғана
ауытқушылығы тыныс алуға ғана емес, адам ағзасындағы зат алмасу процесiне
де керi әсерiн тигiзiп, қан аздық, ақ қан түйiршiктерiнiң көбеюi, қатерлi
iсiк, терi аурулары мен көптеген медицинаның шамасы келмейтiн дерттi
көбейттi. Бұған мутацияға ұшыраған жан-жануарлар әлемi мен өсiмдiктер
дүниесiн қосыңыз.
Ауа мен бұлттардың табиғи ағымы әлдеқашан бұзылған. Ғарыш кемелерi ұшқаннан
кейiнгi апталап басылмайтын күштi желдi, көктемде жемiс ағаштары гүлдеп
тұрған шақта аяқ астынан шалатын үсiктi, дауылдар мен бұршақты нөсерлердi
болжап бiлу мүмкiн емес. Керек десеңiз, бiздiң ауа райын болжаушылар
мен халық арасынан шыққан көрiпкелдер “Байқоңыр” жаққа көзiн көлегейлеп
қарап тұратын болған...
Осыншама қолдан жасалып жатқан зардапты апаттардың негiзгi себебi —
Ресейдiң iстен шығарылған “Satan” SS-18, 19, 20 зымырандары. Орысша МБР РС-
20А деп белгiленетiн зымырандардың ядролық оқтұмсықтары алынып тасталып,
жер серiктерiн ғарышқа ұшыруға бейiмдеген. Бұл зымырандар Кеңес одағының
басшысы Горбачев пен АҚШ президентi Рейганмен арадағы келiссөз негiзiнде
қоршаған ортаға аса қатерлi қару ретiнде жойылуға тиiс болатын. Оны сырт
көзден және халықаралық қауымдастықтан жасыру үшiн ауыр “Протон”
зымырандары деп жаңа ат берген. Және де бұл зымырандарды орбитаға шығарған
кезде болуы мүмкiн кездейсоқтықтан сақтану мақсатында 20 тонналық қосымша
отын бактары қойылған.
Зымырандарда қоршаған ортаға аса қауiптi гептил отыны қолданылады. Бұл
экологияға аса қауiптi отындарының 50-60 пайызы ғана жанып үлгерiп,
қалғандары жерiмiзге төгiледi. Гептил сұйық отыны — аса улы, тiршiлiктiң
нағыз қас жауы. Және де жануды күшейтетiн катализатор ретiнде күмiстiң ионы
қолданылады. Бұл өз кезегiнде гептилмен бiрге төгiлiп, зымыран ұшып өткен
бағыт бойында мыңдаған шаршы шақырым жерде ылғалды бұлттар мен жерден ұшқан
буларды қоюлатып, қатты буландырады. Әдетте күз, қыс, көктем айларында
көктегi кәдiмгi жай шуда бұлттар мен қатпар бұлттардың қалыңдығы 100-500
метр болса, “Протондар” ұшқаннан кейiн бұлттар буланып, қалыңдығы бiрнеше
шақырымға дейiн жетiп, жер бетiне күн сәулесiн түсiрмей орап, қымтай
жабады. Күннен тарайтын энергия көзiн тұмшалап, одан ауа райы күрт суып,
жаңбыр, артынан қалың (қыс кезiнде) қар жауып, соңы 40-50 градустық аязға
соқтырады.
2001 жылы желтоқсанда Ресей “Байқоңырдан” кетпек болып ылғалы көп
Архангелскi облысында орналасқан Плесецкi космодромынан осы “Протонның”
бiреуiн ұшырып көрген. Сонда Ресейдiң еуропалық бөлiгiнде қалыңдығы бiрнеше
метр қар жауып, Мәскеудiң өзiнде 40 градус тұрды. Соның салдарынан мыңдаған
қаңғыбас-бомждар үсiп өлген, одан кейiн бұл зымырандарды Ресей ғарыш
айлағынан ұшыруға тыйым салынды. Қазiр бұларды тек Қазақстаннан ғана
ұшырады...
Батыс елдерi өлердей қорқатын, “Сатана” деп атаған зымырандары ылғалы көп
жерлерден ұшырғанда сұмдық аязды апаттар әкелетiнi әскерилерге бұрыннан
белгiлi жағдайлар.
Мәселен, Тәжiкстан мен Өзбекстанның оңтүстiгiнде өсiрiлетiн биязы талшықты
мақта плантацияларын жазғытұрымда бұршақтан қорғап, оны жауынға айналдыру
үшiн бұлттарды күмiстi-иодтты снарядтармен атқылау тәжiрибесi қолданылады.
Ал Грузияның ылғалды таулы қыраттарындағы шай плантацияларын суғару үшiн
жаз айларында метеозымыран ұшырылып, одан күмiс иондары бүркiлiп, жауын
жаудырылады.
1997 жылы Жапон елi қысқы олимпиада өткiзерде күмiс иондарын ұшақтармен
бүркiп, қар жаумайтын жерде қалың қар жауып, айналасын ылғалды теңiз
қоршаған елде апатты жағдай қалыптасқан. Қалың бұлтты ыдырату үшiн жүздеген
истребитель-ұшақтарды қолданып жапалақтап жауған қарды зорға тоқтатқан.
Есептен шығарылған мұндай зымырандардың 150-ден астамы “Байқоңырда”
сақтаулы. Оның үстiне, оқу-жаттығу жиындарында Ресейдiң “Байқоңырдағы”
стратегиялық мақсаттағы ғарыш әскерлерi қолданыста тұрған жаңа зымырандарды
үнемдеп, есептен шығарылған зымырандарды Камчаткада орналасқан “Кура”
(аумағы 10 000 шаршы километр) нысана-полигонына Қазақстаннан сұрамай-ақ,
қалаған уақытында жiбере бередi. Егер бұл ұшырулар осылай жалғаса берсе,
жоғарыдағы ракеталар 2018 жылы ғана таусылып, оған дейiн табиғатымыздың
ойран-топалаңы шықпақ.
Бұрындары жер серiктерi Целиноград-Ақмола үстiнен ұшып өтiп, бұл
аймақтарда сұмдық аяздар болып тұратын. Қазiр бұл қала Астанаға
айналғасын қауiпсiздiктi қамтамасыз ету үшiн ғарышқа ұшатын жер
серiктерiнiң басқарылу траекториясы өзгертiлген. Қазiр бұрынғыдай қатты аяз
шанда болады. Оның есесiне, зымыран бағыты Оңтүстiк Қазақстан облысының
солтүстiк аудандары мен Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарын
бұрқасындатып, оның әсерi республиканың барлық аймақтарына тарады. Тiптi
өзбек пен қырғыз жерi түгiлi, сонау тәжiк жерiне дейiн жеттi. Өткен жылдары
қыс айларында Шығыс Қазақстан мен Моңғолиядағы, жалпы ғаламдағы сұмдық
аяздар мен оңтүстiктегi теңiз бен мұхит жағасындағы елдердегi су тасқыны да
— осы “Протондардың” әкелiп жатқан қасiретi. Бұл жер серiктерiн алып ұшатын
зымырандар өз орбитасына шыққанша ғаламшарымызды ондаған рет айналатыны
көпшiлiкке белгiлi. Сондықтан да Батыс елдерi бұл зымырандарды “Сатана” деп
атаған...
Жақында Алматыдағы Медеу шатқалындағы табиғатқа аса қажеттi қылқан
жапырақты шыршалар “байқоңырдан” ұшқан зымыранның құрбаны болды. Тұрғын
саны миллионнан әлдеқашан асқан үлкен Алматыны оттегiмен қамтамасыз етiп
отырған аса бағалы ағаштар бекерге отынға айналды.
Бұл зымырандардан келетiн әлеуметтiк шығын шаш етектен. Жыл сайын әр отбасы
үйiн жылытуға жұмсаған отынын (газ, мазут, дизель отыны, көмiр, ағаш,
электр энергиясын) қайтемiз? Балабақшалар, мектептер, денсаулық сақтау
мекемелерi, қарттар үйлерi мен басқа да мемлекеттiк мекемелердiң артығымен
пайдаланған энергокөздерiн есептеп көрiңiз. Тұмау және басқа да ауруларды
емдеуге кеткен дәрi-дәрмектерге кеткен халықтың шығынын кiм көтередi? Қарлы
борандардың зардабын жоюға, қар басқан үйлер мен авто және темiржолдарды
аршуға, құлаған ағаштардан тазартуға кеткен шығындар қанша болады? Жабайы
аңдар (ақбөкен, киiк, арқар, таутеке, жайран т.б.) көктемде төлдеп жатқанда
үсiп өлген, гептилден уланып өлген шарана-жандықтарын, жемiстер мен
өсiмдiктердi тозаңдандыруға тиiстi, табиғатқа да, адамға да аса қажеттi бал
араларын кiм есептеп жатыр? Өсiмдiктердi қорғауға тиiстi, шегiрткенiң қас
жауы, адамның досы — жойылып бара жатқан құмырсқа мен құстарды ойлап жатқан
жан бар ма?
2009 жылы “Байқоңырдан” 34 рет, 2010 жылы да осыншама рет “Протондар”
ұшырылды. Жазда өзен-көлдер мен бұлақтар кеуiп кеттi, “Ақсу Жабағылы”
қорығы орналасқан Алатау тау сiлемдерiндегi мәңгi мұздықтар мен қарлар ерiп
жоқ болды. Ал Қазақстанның батыс шекарасына жақын жердегi Ресейдiң Капустин
Яр ғарыш айлағынан және Орынбор облысындағы Ақтөбе облысының шекарасына
жақын орналасқан “Ясный” ғарыш айлағынан ұшқан зымырандар әсерiнен
Қазақстанның батысында соңғы жылдары құрғақшылық пен табиғи апаттар
көбейдi. Егiндер қурап, өзен-көлдер буланып, оттегiнiң азаюынан Жайық
өзенiнде балықтар мен су жануарлары қырылды. Ал Қазақстан бойынша ыстықтан
қорғану үшiн соңғы жылдары жаппай сұраныс көбейiп, жиi қолданыла бастаған
кондиционерлерге кеткен электр шығыны күннен-күнге еселеп артуда.
Байқоңырды үкiметiмiз 50 жылға Ресейге жалға бердi. Олардан алатын жылақы —
бар болғаны 115 миллион АҚШ доллары. Жоғарыда атап өткен жалпы шығындардың
бәрiн қосқанда бiздiң үкiмет алып отырған жылақы түкке тұрмайды. Аумағы
алты мың шаршы шақырымнан астам жердi алып жатқан “Байқоңыр” ғарыш
айлағынан Қазақ елiне орасан зияннан басқа ешбiр пайда түсiп жатқан жоқ.
Қасiреттi көп көрген көп ұлтты халқымыз қашанғы басқа елдiң зертханасындағы
тәжiрибе үшiн жаралған көжектiң күйiн кешедi? Осы елдiң иесi бар ма, бар
болса неге оны елiнiң, халқының мүддесi толғандырмайды? Адам баласына
күнделiктi жеп отырған нанынан басқа, таза ауа, таза су, экологиялық
жағынан таза өнiмдер керек емес пе? Соры қайнаған халқымыздың, ойрандалған
табиғатымыздың қорғаушысы болудың орнына Ресейдiң “Роскосмосының”
одақтасына айналған үкiмет басшыларына не дерсiң?!
Америкадан бастап, космостық державалар ғарыш айлақтарын теңiз жағасына,
мұхит ортасындағы аралдар мен атолдарға орналастырады. Себебiн жоғарыда
айттық. Атлант мұхиты жағасындағы Флорида штатында орналасқан ғарыш
айлағынан ұшқан әрбiр ғарыш кемесi үшiн НАСА сол штатқа 85 миллион доллар
экологиялық өтемақы төлейдi.
Ресей құрылықтардағы ғарыш айлақтарының табиғат пен тiршiлiктiң қас жауы
екенiн ескерiп, өз жерiндегi ғарыш айлақтарын, Қиыр Шығыстағы “Свободный”
мен Архангельскi облысындағы “Плецескiнi” теңiз жағалауына орналастырған.
Құрылықтағы “Байқоңырдан” коммерциялық ұшырулар олар үшiн шығынды көп
азайтады, әрi жергiлiктi халықтың экологиялық ақпараттардан мүлдем
хабарсыздығын және өкiметiмiздiң бейқамдығын Ресей тиiмдi пайдаланып қалуға
тырысады. “Росавиакосмос” агенттiгi 2010 жылға дейiн “Байқоңырдан”
коммерциялық ұшырулар арқылы 40 млрд. АҚШ долларынан астам пайда табуды
жоспарлаған болатын. Ол пайданы тапты да...
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдары ядролық қарудан өз еркiмен бас тартқан
Қазақстанға ядролық клубқа кiретiн елдер кепiлдiк-мiндеттемелер берген.
Мұны үкiмет неге ұмытады? Ядролық қаруды жеткiзетiн құралдарды сақтайтын
және ядролық қаруы бар елдiң бiрi Ресейге сол қаруларды жерiмiзде сынатып
қою қандай қисынға жатады? Қандай саясатқа негiзделген? Сыртқы саясатта көп
векторлы бағыт жүргiзiп жатқан бiздiң елiмiзге әскери блоктарға қосылмай-
ақ, бейтарап саясат жүргiзгенi дұрыс емес пе?!.
Шенеунiктер мен кәсiпкерлердiң экологиясы нашар Қазақстанда емес, алыс
шетелдерде демалатынын естiп те, көрiп те жүрмiз. Оларды “Байқоңыр”
аумағындағы экологиялық зардаптар, сол жердегi кедейшiлiк жағдайында
тұратын, күнделiктi қорегi нан мен шайдан ғана тұратын, тойып тамақ
iшпейтiн қарапайым халықтың жай-күйiн ойлай ма?
Жерiмiздi тозаққа айналдырып, елiмiздiң қауiпсiздiгiне қатер төндiрiп
отырған, жалпы Орталық Азия елдерiне де шаш етектен зиян келтiрiп жатқан
“тажал-ғарыш айлағының” және жатжұрттық полигондардың бiз үшiн қандай
қажеттiлiгi бар? Күндердiң күнiнде оңтүстiк көршiлердiң Қазақстанға өтемақы
төлеудi талап етуге де толық құқы бар! Сонда бұл үкiмет не iстемек? Қайда
барып тығылады?
Ескi әрi есептен шығарылған, қолдану мерзiмдерi әлдеқашан өтiп кеткен,
қоршаған ортаға аса қауiптi, салмағы 700 тоннадан астам “Сатана-
Протондарды”, салмағы 300 тонналық “Союзды”, 459 тонналық “Зениттi”, 207
тонналық “Днепрдi”, ( Аллаға шүкiр 2360 тонналық “Энергия – Буранды”
ұшыруға одақ тарқағасын Ресейдiң шамасы келмей қалды) және басқа да аса
ауыр әскери зымырандарды қазақ жерiнен ұшыруға тыйым салатын уақыт жеттi
деп есептеймiз.
“Байқоңырда” орналасқан инфрақұрылымдық әскери кешендердi конверсиялап,
ядролық және басқа да зымырандарды Ресейдiң жерiне шығарып, қалған аспан
денелерiн бақылайтын комплекстердiң бiрде-бiр бұрандасын шашау шығартпау
қажет. Ресейдiң қатысуымен ғарышты зерттейтiн әрi ғарыш айлағының көп жылғы
экологиялық зардаптарын жоятын халықаралық бiрiккен ғылыми зерттеу
институттары мен кәсiпорындарын құрып, “Байқоңырды” аспан астындағы “Ғарыш”
музейiне айналдыруға да болады. Және де босаған ғимараттарға ғаламдық
ғылыми-техниканың соңғы жетiстiктерiмен жарақтандырылған космостық
техникалар мен радио-электрондық, тұрмыстық-техникалық тауарлар шығаратын
зауыттарды да орналастыруға болады. Сонда жергiлiктi халықты жаңа жұмыс
орындарымен де қамтамасыз етуге мүмкiндiк туады.
Байқоңырдың босаған ұшу алаңдарына өзiмiздiң әскери әуе күштерiнiң жаңа
ұшақтарымен қаруланған iрi базасын құруға болады. Бұл — стратегиялық
маңызға ие Каспий өңiрi, дiни экстремизм мен басқа әскери қаупi күннен-
күнге күшейiп келе жатқан оңтүстiк тараптарымыздың қауiпсiздiгiн
бақылауды оңайлатады. Өзiмiзге керектi жер серiктерiн жоғарыда аталған
Ресейдiң, Францияның, АҚШ-тың ғарыш айлақтарынан ұшыру экономикалық жағынан
да, экологиялық жағынан да, жалпы Ұлттық қауiпсiздiк жағынан да тиiмдi
болары хақ.
Жалпы, жер планетасынан ғарышқа зымыран ұшырудың жиiлеуi ғаламдық апаттар
мен табиғи тепе-теңдiктiң бұзылуына әкелеп соғатынын адамзаттың түсiнетiн
уақыты жеттi. Атом қаруынан бас тартып, оны сынауға да тыйым салған елге
ендi құрылық ортасынан зымыран ұшырудан да бас тартатын мезгiл келдi. Осы
маңызды iс-шараларды Қазақ үкiметi бастау керектiгi уақыт талабынан туындап
отыр!
Мұны тез арада қолға алу мен орындау, қоршаған ортамызды, Жер-Анамызды, ең
бастысы, елiмiздi, келешек ұрпағымызды сақтап қалудың басты кепiлi
болмақ.
3. Экологиялық дағдарыс аймағында организмге жағымсыз әсер ететін негізгі
фактор су, топырақ құрамында көп мөлшерде кездесетін токсиканттар.
Олар адам мен жануарлар организмдеріне тамақ арқылы, ауа арқылы, шаң
арқылы түсіп отырады. Соңғы жылдары организмге токсиканттардың әсер
етуі, мысалы мышьяк, кадмий, қорғасын, никель, сынап денсаулық және
қоршаған ортаны қорғауда ең басты мәселе ретінде қарастырылады,
өйткені бұл элементтердің көп мөлшері қоршаған ортаға келіп түсуде.
Сонымен қатар, адам организмінде гомеостазды реттеуші қалқанша безінің
жағдайы және Қызылорда облысының аймақтары бойынша топырақ пен судың
ластану дәрежесі туралы мәліметтер жоқ есебінде, осы себептен қалқанша
безі мен топырақ пен судың ластануы арасындағы қарым қатынасына
зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Алдымызға қойылған мәселені шешу үшін 2006-2010 жж. Қызылорда облысының
әр түрлі су көздері мен топырақтың экологиялық жағдайына жыл сайын
тексерулер мен мониторинг жүргізілді. Алынған мәліметтер Арал өңірінің әр
түрлі аймақтарында тұратын жергілікті 77 тұрғынның қан сарысуындағы
тиреоидты гормондардың құрамы салыстырылып тексерілді.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінде Арал өңірі халқының әл-
аухатын түбегейлі өзгерту шаралары жөніндегі ережесіне (18.01.1992 ж)
негізделген, аудандастыруға сәйкес барлық тексерілгендер үш топқа бөлінді.
1-ші топты Жаңақорған мен Шиелі аудандарында тұратын 35 зерттелген ер
адамдардан 10 дені сау ер адам таңдап алынды және 30 зерттелген әйелдерден
таңдап алынған 12 дені сау әйелдер құрады (Арал теңізінен 700 км жоғары
қашықтықта орналасқан) - салыстырмалы экологиялық қолайлы аудан;
2-ші топты Жалағаш ауданы мен Қызылорда қаласында тұратын 25 зерттелген
ер адамдардан 15 дені сау ер адам таңдап алынды және 32 зерттелген
әйелдерден 20 дені сау таңдап алынған әйелдер құрады (Арал теңізінен 200-
ден 500 км дейін қашықтықта орналасқан) - экологиялық дағдарыс аймағы;
3-ші топты Арал және Қазалы аудандарында тұратын 19 зерттелген ер
адамдардан 9 дені сау ер адам таңдап алынды және 32 зерттелген әйелдерден
таңдап алынған 11 дені сау әйелдер құрады (территория көлемі Арал теңізінен
200 км қашықтықта орналасқан) - экологиялық апат аймағы.
Қоршаған ортаның нысаналарын зерттеу және аталған Арал өңірінің
аудандарынан үлгілер алу үшін біз зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Ол үшін
алынған су (құдықтардан әр аудан бойынша 15 үлгіден алынды) және топырақ
үлгілерінде (әр аудан бойынша негізгі 10, ал қосымша 5 үлгіден алынды)
элементтерді титриметриялық және вольтамперометриялық әдістерді, ал
салыстыру үшін атомдық-адсорбциялық әдісті пайдаланып талдау жүргіздік.
Алғашқыда топырақтағы және ашық су көздеріндегі ауыр металл
иондарының мөлшеріне, кейін 2002-2006 жж Арал өңірінің әр түрлі
аймақтарында тұратын ер адамдар мен әйелдердің тиреоидты статусына
мониторинг жүргізілді. Жыл мезгілдері бойынша (2004 ж қыс, көктем, жаз және
күз) топырақта және ашық су көздеріндегі токсиканттардың мөлшерінің
өзгерісіне, сонымен бірге Арал өңірінің әр түрлі аймақтарында тұратын ер
адамдар мен әйелдердің тиреоидты статусының салыстырмалы өзгерісіне зерттеу
жұмыстары жүргізілді.
Мұнан басқа 2003 жылы біз топырақтан және әр түрлі су көздерінен алынған
(құдықтар, скважиналар, ашық су көздері) сынамалардың құрамындағы
аммонидің, нитраттардың, нитриттердің, сульфиттердің және хлоридтердің
мөлшерін салыстырдық. Топырақ үлгілері санитарлық-қорғалған суқоймалардың 5
орнынан, 0-15 см тереңдіктегі жоғарғы қабаттан алынды.
Гипофиздің тиреотропты гормоны мөлшерін (ТТГ, мМЕл), қалқанша безі
гормоны – трийодтиронин мөлшерін (Т3, нмольл) және қан сарысуындағы
тироксин (тетрайодтиронин, Т4, нмольл) мөлшерін IMMUNOTECH фирмасының
жиынтығын пайдаланып радиоиммунологиялық әдіспен анықтадық. Қан талдаулары
Қызылорда қаласындағы № 1 емханада және облыстық диагностикалық орталық
зертханаларында жүргізілді.
Топырақ, су және қан сынамаларына барлығы 6000 жуық талдау жүргізілді.
Алынған мәліметтер компьютерлік Microsoft Excel программасын пайдаланып,
статистикалық өңделді және өлшеулер p( 0,05 ең анық деп саналады.
Қызылорда облысы су көздерінің ластану деңгейінің мониторингі
Жүргізілген зерттеулер тексерілген жылдарға байланысты суда металл
иондарының мөлшерінің өзгерісі бар екенін көрсетті. Қорғасын иондарының ШРК
0,03 мгдм3 тең. 2 суретте көрсетілгендей, 2002 жылы судағы қорғасын
иондарының мөлшері СА, ҚҚ және ОА сәйкесінше, 0,05±0,003 мгдм3, 0,03±0,002
мгдм3 және 0,02±0,002 мгдм3 құрады.
Кейінгі жылдары суда токсиканттардың құрамы бойынша айқын заңдылық
байқалған жоқ, бірақ, олардың анағұрлым жоғары концентрациясы 2004 және
2005 жылдары байқалса, ал минималды мөлшері 2006 жылы анықталды.
2008 жылы СА, ҚҚ және ОА ашық су көздеріндегі суда кадмий иондарының
мөлшері сәйкесінше 0,007±0,0004 0,004±0,0002 және 0,003±0,0003 мгдм тең
болды, қалыпты жағдайда кадмийдің ШРК 0,001 мгдм тең, ол 2 суретте
көрсетілген. Барлық жылдары суда кадмий ионының деңгейі ШРК 2-9 есе жоғары
болды.
Сондай-ақ, Арал өңірінің әр түрлі аймақтары бойынша ашық су
қоймаларындағы суда ШРК 0,5 мгдм3 тең болатын мыс иондарының мөлшерінің
өзгерісінде бірдей заңдылықтың бар екені байқалған жоқ.
ОА - оңтүстік аймақ; ҚҚ – Қызылорда қаласы; СА - солтүстік аймақ
2 сурет - 2004-2009 жылдар аралығында Қызылорда облысының әр түрлі
аймақтарының ашық су қоймаларындағы суда қорғасын (Pb, ШРК=003, мгдм3)
және кадмий (Cd, ШРК=0,001) иондарының мөлшерінің өзгерістері
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz