Аэробикалық жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін арттыру теориясы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. АЭРОБИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ДЕНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Спортпен шұғылдану үшін үміткерлерді іріктеу және оның мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Акробатикаға іріктеу түрлерін және спорттық бағдарды жіктеу ... ... ... ...14
2. АКВААЭРОБИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ДЕНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 БЖСМ.нде акробатикаға тәрбиелеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.2 БЖМС.де бастапқы дайындық тобын жинақтау және іріктеу ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
1. АЭРОБИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ДЕНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Спортпен шұғылдану үшін үміткерлерді іріктеу және оның мақсаты мен міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Акробатикаға іріктеу түрлерін және спорттық бағдарды жіктеу ... ... ... ...14
2. АКВААЭРОБИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ДЕНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 БЖСМ.нде акробатикаға тәрбиелеу әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.2 БЖМС.де бастапқы дайындық тобын жинақтау және іріктеу ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі мерзімге арналған білім беру ісін дамыту тұжырымдамасында отандық білім беруді жетілдіру мен оның әлемдік білім беру аясына ықпалдасуының басты бағыттары белгіленген .
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жолдауында Қазақстандағы білім беру жүйесінің алдында тұрған негізгі мәселелерге тоқталып, оның басты міндеті – еліміздегі білім берудің ұлттық үлгісін әлемдік стандарттарға сәйкестендіре отырып, білім сапасын арттыру деп көрсетті [1].
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі- білімді де білікті, іскер де белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу маңызды, алған білімі мен біліктілігі негізінде өмірді еркін бағдарлай алатын, өзін-өзі дамытып, өз бетінше дұрыс, жауапты шешім қабылдай білетін тұлғаны тәрбиелеу мақсаты қойылған.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында ең алғаш рет әр баланың интеллектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту мәселелері сөз болады. Жеке адамды тек жеке тұлғаның өзі ғана тәрбиелеп өсіретіні айдан анық. Осыған орай бүгін педагог кадрларын дайындау жүйесінде болашақта терең мағыналы, жан-жақты ойлау,білу қабілеті бар, болашақты толық сезінетін, өз жұмысына соншалықты берілген, алда тұрған міндетін атқара білетін мамандарды тәрбиелеп өсіру жұмысының маңызы зор.«Жоғары оқу орны мамандар даярлауда білімді, ғылым мен білімді ұштастыру, оқытудың белсенді әдістері, жаңа ақпараттық технологиялар кешенін қолдана отырып даярлау негізінде студенттердің шығармашылық және практикалық қабілеттерін дамыту, қалыптастыру және дамыту үшін мүмкіндіктер туғызу арқылы жүзеге асырылады»,- делінген [2].
Дәстүрлі тәжірибе техника-тактикалық дайындыққа байланысты акробатикаға жайлап қосумен үйрету және сонымен қатар жаттықтырушы техника-тактикалық әрекеттердің базалық элементтерін үйрену үлкен роль ойнайды екенін көзден таса етеді (тік тұру, арақашықтық, қозғалту, ұстап алу, ұстап алудан босату, қысу, маневр жасау және т.б. қарапайым әрекеттер). Олар аэробикашылардың және аквааэробикашылардың дағдыларды меңгеру өзінен-өзі болады деп ойлайды [3].
Негізгі қайшылық, біздің зерттеу жүргізуге қозғау болған, ол тәжірибеде бар бастапқы дайындықта акробатиканың арасында сәйкессіздік негізін меңгеру керектігі және бұл мәселенің оқыту әдістерінде әсерінің төмен екендігі балалардың мақсаттарын есептемейтін ойын түрлеріне өз бетімен келмеушілік, шығармашылық техника-тактикалық спорттық ойын меңгерулерін өздігінен шеше алмауы.
Зерттеу проблемасы бастапқы дайындық әдістерінің жоғарыға көтеруден тұрады және тәжірибелік тексеруден ойын әдістерінің әсері жас акробатшылардың техника-тактикалық дайындық деңгейінің керектігінің құрылуынан зерттелді.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты жолдауында Қазақстандағы білім беру жүйесінің алдында тұрған негізгі мәселелерге тоқталып, оның басты міндеті – еліміздегі білім берудің ұлттық үлгісін әлемдік стандарттарға сәйкестендіре отырып, білім сапасын арттыру деп көрсетті [1].
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі- білімді де білікті, іскер де белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай қоғамды көркейтетін, дамытатын жастар тәрбиелеу маңызды, алған білімі мен біліктілігі негізінде өмірді еркін бағдарлай алатын, өзін-өзі дамытып, өз бетінше дұрыс, жауапты шешім қабылдай білетін тұлғаны тәрбиелеу мақсаты қойылған.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында ең алғаш рет әр баланың интеллектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту мәселелері сөз болады. Жеке адамды тек жеке тұлғаның өзі ғана тәрбиелеп өсіретіні айдан анық. Осыған орай бүгін педагог кадрларын дайындау жүйесінде болашақта терең мағыналы, жан-жақты ойлау,білу қабілеті бар, болашақты толық сезінетін, өз жұмысына соншалықты берілген, алда тұрған міндетін атқара білетін мамандарды тәрбиелеп өсіру жұмысының маңызы зор.«Жоғары оқу орны мамандар даярлауда білімді, ғылым мен білімді ұштастыру, оқытудың белсенді әдістері, жаңа ақпараттық технологиялар кешенін қолдана отырып даярлау негізінде студенттердің шығармашылық және практикалық қабілеттерін дамыту, қалыптастыру және дамыту үшін мүмкіндіктер туғызу арқылы жүзеге асырылады»,- делінген [2].
Дәстүрлі тәжірибе техника-тактикалық дайындыққа байланысты акробатикаға жайлап қосумен үйрету және сонымен қатар жаттықтырушы техника-тактикалық әрекеттердің базалық элементтерін үйрену үлкен роль ойнайды екенін көзден таса етеді (тік тұру, арақашықтық, қозғалту, ұстап алу, ұстап алудан босату, қысу, маневр жасау және т.б. қарапайым әрекеттер). Олар аэробикашылардың және аквааэробикашылардың дағдыларды меңгеру өзінен-өзі болады деп ойлайды [3].
Негізгі қайшылық, біздің зерттеу жүргізуге қозғау болған, ол тәжірибеде бар бастапқы дайындықта акробатиканың арасында сәйкессіздік негізін меңгеру керектігі және бұл мәселенің оқыту әдістерінде әсерінің төмен екендігі балалардың мақсаттарын есептемейтін ойын түрлеріне өз бетімен келмеушілік, шығармашылық техника-тактикалық спорттық ойын меңгерулерін өздігінен шеше алмауы.
Зерттеу проблемасы бастапқы дайындық әдістерінің жоғарыға көтеруден тұрады және тәжірибелік тексеруден ойын әдістерінің әсері жас акробатшылардың техника-тактикалық дайындық деңгейінің керектігінің құрылуынан зерттелді.
1. «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. 15.12. 2012 ж.
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы // Егемен Қазақстан, 1999. – 11 маусым.
3. Қазақстан Республикасының Дене мәдениеті және спорт туралы Заңы. 1999 ж. 2 желтоқсан №490-13 ҚР // 2000ж, №1 4-11 қаңтар.
4. Брыкина А.Т. – М. Гимнастика./ под ред.: ФиС, 1999. – 351 б.
5. Авекович Н.В. Цейтин М.И. Акробатика. – М.: ФиС, 1998. – 80 б.
6. Ашмарин Б.А. Теория и методика педагогических исследований в физическом воспитании. – М.: ФиС, 1998. – 223 б.
7. Адамбеков К.Т. "Оқушылардың дене тәрбиелеудің педагогикалық негізі" п.ғ.д. дисс. авторефераты. Алматы, -1995, 38 бет.
8. Брыкина А.Т., Смолевского В.М. Гимнастика./ под ред.– М: ФиС, 2005. – 368 б.
9. Гавердовского Ю.К., Смолевского В.М. Спортивная гимнастика./под ред.– М.: ФиС, 1999. – 327 б.
10. Мұхамеджанов Б.К. «Дене мәдениеті мамандығына кіріспе» (оқу құралы), Кентау, 2007ж., 24-29 бб.
11. Әбділлаев Ә.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі: ІІ-ІІІ-ІV бөлімдер. Жоғары оқу орындарының дене шынықтыру және спорт мамандықтары студенттеріне арналған оқу құралы. Түркістан, Тұран баспаханасы, 2007 ж. -300 бет
12. Годик М.А. Спотивная метрология: Учебник для институтов физической культуры. – М.: ФиС , 1988. – 192 б.
13. Жигалов С.А., Дранч В.Я. Королевство акробатики. – М.: ФиС, 1986. – 325 б.
14. Козлов В.И., Гладышева А.А. Основы спортивной морфологии. – М.: ФиС, 1997. – 103 б.
15. Коркин В.П. Акробатика для спортсменов. – М.: ФиС, 2004. – 92 б.
16. Коркина В.П. Спортивная акробатика./ под ред.– М.: ФиС, 2001. – 384 б.
17. Мартиросов Э.Г. Методы исследования в спортивной антропологии. – М.: ФиС, 1982. – 199 б.
18. Матвеев Л.П. Основы общей теории и системы подготовки спортсменов. – Киев: Олимпийская литература, 1999. – 384 б.
19. Розин Е.Ю. Методика отбора и прогнозирования способностей к занятиям спортивной гимнастикой: Учебное пособие для студентов факультета физической культуры. – М.: 1999. – 34 б.
20. Смолевский В.М. Гавердовский Ю.К. Спортивная гимнастика. – Киев: Олимпийская литература, 1999. – 160 б.
21. Соколова Е.Г. Акробатика./ под ред.– М.: ФиС, 2003
22. Украна М.Л., Попова Н.К. Спортивная гимнастика./ под ред.– М.: ФиС, 2002. – 493 б.
23. Шлемина А.М. Украна М.Л., Гимнастика./ под ред.– м.: ФиС, 1999. – 422 б.
24. Теория и методика гимнастики./ под ред. Филиповича В.И. – М.: Просвещение, 1991. – 477 б.
25. Фарфель В.С. Двигательные способности // Теория и практика физической культуры. – 1977. - № 12. – 27-30 б.
26. Филипович В.И., МартовкийА.Н., СергиевскаяЕ.Н. Обучение и тренировка юных гимнастов. – М.: Просвещение, 1998. – 267 б.
27. Филин В.П., Фомин Н.А. Основы юношеского спорта. – М.: ФиС, 2000. – 255 б.
28. Фомин Н.А., Филин В.П. на пути к спортивному совершенствованию. – М.: ФиС, 1998. – 255 б.
29. Чернышенко Ю.К., Пилюк Н.Н., Баландин В.А. методика отбора юных акробатов на этапах начальной и начальной специализированной подготовки. – Краснодар : КГИФК, 2000. – 123 б.
30. Шлемина А.М. Юный гимнаст./ под ред. – М.: ФиС, 1999. – 254 б.
31. http://www.koktas.kz/kz/index.php?name=News&file=article&sid=25
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы // Егемен Қазақстан, 1999. – 11 маусым.
3. Қазақстан Республикасының Дене мәдениеті және спорт туралы Заңы. 1999 ж. 2 желтоқсан №490-13 ҚР // 2000ж, №1 4-11 қаңтар.
4. Брыкина А.Т. – М. Гимнастика./ под ред.: ФиС, 1999. – 351 б.
5. Авекович Н.В. Цейтин М.И. Акробатика. – М.: ФиС, 1998. – 80 б.
6. Ашмарин Б.А. Теория и методика педагогических исследований в физическом воспитании. – М.: ФиС, 1998. – 223 б.
7. Адамбеков К.Т. "Оқушылардың дене тәрбиелеудің педагогикалық негізі" п.ғ.д. дисс. авторефераты. Алматы, -1995, 38 бет.
8. Брыкина А.Т., Смолевского В.М. Гимнастика./ под ред.– М: ФиС, 2005. – 368 б.
9. Гавердовского Ю.К., Смолевского В.М. Спортивная гимнастика./под ред.– М.: ФиС, 1999. – 327 б.
10. Мұхамеджанов Б.К. «Дене мәдениеті мамандығына кіріспе» (оқу құралы), Кентау, 2007ж., 24-29 бб.
11. Әбділлаев Ә.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі: ІІ-ІІІ-ІV бөлімдер. Жоғары оқу орындарының дене шынықтыру және спорт мамандықтары студенттеріне арналған оқу құралы. Түркістан, Тұран баспаханасы, 2007 ж. -300 бет
12. Годик М.А. Спотивная метрология: Учебник для институтов физической культуры. – М.: ФиС , 1988. – 192 б.
13. Жигалов С.А., Дранч В.Я. Королевство акробатики. – М.: ФиС, 1986. – 325 б.
14. Козлов В.И., Гладышева А.А. Основы спортивной морфологии. – М.: ФиС, 1997. – 103 б.
15. Коркин В.П. Акробатика для спортсменов. – М.: ФиС, 2004. – 92 б.
16. Коркина В.П. Спортивная акробатика./ под ред.– М.: ФиС, 2001. – 384 б.
17. Мартиросов Э.Г. Методы исследования в спортивной антропологии. – М.: ФиС, 1982. – 199 б.
18. Матвеев Л.П. Основы общей теории и системы подготовки спортсменов. – Киев: Олимпийская литература, 1999. – 384 б.
19. Розин Е.Ю. Методика отбора и прогнозирования способностей к занятиям спортивной гимнастикой: Учебное пособие для студентов факультета физической культуры. – М.: 1999. – 34 б.
20. Смолевский В.М. Гавердовский Ю.К. Спортивная гимнастика. – Киев: Олимпийская литература, 1999. – 160 б.
21. Соколова Е.Г. Акробатика./ под ред.– М.: ФиС, 2003
22. Украна М.Л., Попова Н.К. Спортивная гимнастика./ под ред.– М.: ФиС, 2002. – 493 б.
23. Шлемина А.М. Украна М.Л., Гимнастика./ под ред.– м.: ФиС, 1999. – 422 б.
24. Теория и методика гимнастики./ под ред. Филиповича В.И. – М.: Просвещение, 1991. – 477 б.
25. Фарфель В.С. Двигательные способности // Теория и практика физической культуры. – 1977. - № 12. – 27-30 б.
26. Филипович В.И., МартовкийА.Н., СергиевскаяЕ.Н. Обучение и тренировка юных гимнастов. – М.: Просвещение, 1998. – 267 б.
27. Филин В.П., Фомин Н.А. Основы юношеского спорта. – М.: ФиС, 2000. – 255 б.
28. Фомин Н.А., Филин В.П. на пути к спортивному совершенствованию. – М.: ФиС, 1998. – 255 б.
29. Чернышенко Ю.К., Пилюк Н.Н., Баландин В.А. методика отбора юных акробатов на этапах начальной и начальной специализированной подготовки. – Краснодар : КГИФК, 2000. – 123 б.
30. Шлемина А.М. Юный гимнаст./ под ред. – М.: ФиС, 1999. – 254 б.
31. http://www.koktas.kz/kz/index.php?name=News&file=article&sid=25
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. АЭРОБИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ДЕНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ
ТЕОРИЯСЫ
1.1 Спортпен шұғылдану үшін үміткерлерді іріктеу және оның мақсаты мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Акробатикаға іріктеу түрлерін және спорттық бағдарды
жіктеу ... ... ... ...14
2. АКВААЭРОБИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ДЕНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН
АРТТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 БЖСМ-нде акробатикаға тәрбиелеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...40
2.2 БЖМС-де бастапқы дайындық тобын жинақтау және
іріктеу ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 59
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
мерзімге арналған білім беру ісін дамыту тұжырымдамасында отандық білім
беруді жетілдіру мен оның әлемдік білім беру аясына ықпалдасуының басты
бағыттары белгіленген .
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2050 стратегиясы – қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты жолдауында Қазақстандағы білім беру
жүйесінің алдында тұрған негізгі мәселелерге тоқталып, оның басты міндеті –
еліміздегі білім берудің ұлттық үлгісін әлемдік стандарттарға сәйкестендіре
отырып, білім сапасын арттыру деп көрсетті [1].
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі- білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу маңызды, алған білімі мен біліктілігі негізінде
өмірді еркін бағдарлай алатын, өзін-өзі дамытып, өз бетінше дұрыс, жауапты
шешім қабылдай білетін тұлғаны тәрбиелеу мақсаты қойылған.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында ең алғаш рет әр
баланың интеллектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту мәселелері
сөз болады. Жеке адамды тек жеке тұлғаның өзі ғана тәрбиелеп өсіретіні
айдан анық. Осыған орай бүгін педагог кадрларын дайындау жүйесінде
болашақта терең мағыналы, жан-жақты ойлау,білу қабілеті бар, болашақты
толық сезінетін, өз жұмысына соншалықты берілген, алда тұрған міндетін
атқара білетін мамандарды тәрбиелеп өсіру жұмысының маңызы зор.Жоғары оқу
орны мамандар даярлауда білімді, ғылым мен білімді ұштастыру, оқытудың
белсенді әдістері, жаңа ақпараттық технологиялар кешенін қолдана отырып
даярлау негізінде студенттердің шығармашылық және практикалық қабілеттерін
дамыту, қалыптастыру және дамыту үшін мүмкіндіктер туғызу арқылы жүзеге
асырылады,- делінген [2].
Дәстүрлі тәжірибе техника-тактикалық дайындыққа байланысты
акробатикаға жайлап қосумен үйрету және сонымен қатар жаттықтырушы техника-
тактикалық әрекеттердің базалық элементтерін үйрену үлкен роль ойнайды
екенін көзден таса етеді (тік тұру, арақашықтық, қозғалту, ұстап алу, ұстап
алудан босату, қысу, маневр жасау және т.б. қарапайым әрекеттер). Олар
аэробикашылардың және аквааэробикашылардың дағдыларды меңгеру өзінен-өзі
болады деп ойлайды [3].
Негізгі қайшылық, біздің зерттеу жүргізуге қозғау болған, ол
тәжірибеде бар бастапқы дайындықта акробатиканың арасында сәйкессіздік
негізін меңгеру керектігі және бұл мәселенің оқыту әдістерінде әсерінің
төмен екендігі балалардың мақсаттарын есептемейтін ойын түрлеріне өз
бетімен келмеушілік, шығармашылық техника-тактикалық спорттық ойын
меңгерулерін өздігінен шеше алмауы.
Зерттеу проблемасы бастапқы дайындық әдістерінің жоғарыға көтеруден
тұрады және тәжірибелік тексеруден ойын әдістерінің әсері жас
акробатшылардың техника-тактикалық дайындық деңгейінің керектігінің
құрылуынан зерттелді.
Қойылған проблеманың шешімі ойын әдістерін оқытуды қолдану негізінде
жүреді және жаттығу соңғы технология және педагогика және денешынықтыру
теориясында өңделген. Мамандандырылған қозғалыс ойындарын іріктеу кезінде
тәжірибесі есептелінді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі: Қазіргі жұмыста экспериментті зерттеу
нәтижелері келтірілген мамандандырылған қозғалыс ойындарын қосуының әсері
және техника-тактикалық дайындықта қолдану әдістері мен арнайы дайындық
әсері бастапқы спорттық мамандықта табу. Осы мәселелердің шешімін табу
біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын айқындап, оны Акробатикалық
жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін арттыру деп алуға негіз
болды.
Диплом жұмысының мақсаты: Акробатикалық жаттығулар арқылы дене
қозғалысының белсенділігін арттырудың теориялық негізі мен әдістемесін
жасау және жүзеге асыру.
Зерттеу міндеттері:
1. Аэробиикалық жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін арттыру
жағдайларын теориялық тұрғыда қарастыру және оның кәсіби қалыптастырудағы
орнын анықтау;
2. Аэробиикалық жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін
арттыруда педагогикалық қырларын белгілеу;
3. Аквааэробикалық жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін
арттыру, оның құрамдас бөліктерін анықтау.
4. Аквааэробикалық жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін
арттыруда ғылыми-әдістемелік нақтылау.
Зерттеудің нысаны – Аэробиикалық және аквааэробикалық жаттығулар
арқылы дене қозғалысының белсенділігін арттыру үдерісі.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Диплом жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1. АЭРОБИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ДЕНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН
АРТТЫРУ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Спортпен шұғылдану үшін, үміткерлерді іріктеу және оның мақсат мен
міндеті
Дене жаттығулары бастапқы кезде еңбек қимыл әрекеттерімен тығыз
байланыста болды. Дене жаттығуларының дамуына өнер, әскери қызмет, сонымен
бірге құрамына дәстүрлі ойындар мен билер кіретін діни табынушылық салт-
дәстүрлер елеулі әсер етті. Дегенмен, материалдық қажеттілік пен жағдай
барлық уақытта дене жаттығуларының қалыптасып, дамуының қозғаушы күші
болды. Дене жаттығуларын меңгеру басынан бастап басты негізде жетілген
білімге, біліктілікке және дағдыға байланысты болды. Қоғамның және оның
ішінде дене тәрбиесінің даму деңгейіне қарай дене жаттығуларының еңбекпен
және басқа тікелей қолданбалы әрекеттермен байланысы тікелей тәуелділік
сипатын жоғалтты. Енді олар белгілі бір өндірістік немесе әскери
жағдайларға байланысты болмайды. Мысалы, табиғи жүгіруден (олжаны қуалау
немесе жаудан құтылу үшін қашу), яғни белгілі бір қажеттіліктен немесе
қауіптің дәрежесінен табиғи кедергілерге байланысты жүгіруден басқа осы
нақтылы жағдайлардың нәтижесінде қысқа, орта және ұзақ қашықтыққа
кедергімен секіру пайда болды.
Дәл осы сияқты найзаны аңшылықтағы сияқты белгілі бір нысанаға емес,
ұзаққа лақтыру, ұзындыққа секіруді келісімді кедергілер арқылы орындай
бастады және т.б. Дене жаттығуларын дерексіздендіру (абстрактілеу)
нәтижесінде күрделі қозғалыс актілерінің жекелеген бөліктерін бөлек және
оны дене тәрбиесінің мақсатына пайдалану келісім бойынша "табиғи" деп
аталатын еңбек, әскери және тұрмыстық қызметтен тарихи алмасқан
жаттығулардан басқа (жүру, жүгіру, өрмелеу, секіру, лақтыру, ауырлық
көтеру, жүзу және т.б.) дене тәрбиесінің ілімі және іс-тәжірибесінің
(практикасының) даму барысында арнайы жасалынған талдауға жұмсалатын
жаттығулар қалыптасты.
Талдауға жұмсалатын жаттығулар қозғалыс негізіне үйрету, қозғалыс
сапаларын дамыту, сол сияқты педагогикалық немесе емдік міндеттерді шешу
үшін қолданылады. Бұған гимнастикалық қондырғылардың көпшілігінде
орындалатын жаттығулар, дененің жекелеген бөліктеріне (аяқ, қол, кеуде және
т.б.) арналған жаттығулар, әр түрлі заттармен орындалатын жаттығулар және
т.б. жатады.
Дене жаттығулары еңбек негізінде пайда болғандықтан, еңбекпен ортақ
қозғалыстары көп, яғни екеуінде де биомеханикалық, физиологиялық,
биохимиялық ішкі құрылыстарында ортақтық көрінеді. Дегенмен, бұл дене
жаттығулары мен еңбекті теңестіруге арналған негіз болмайды.
Еңбек адам мен табиғат арасындағы орындалатын қызмет жүйесі:
табиғаттың сыртқы көрінісін өзгерту арқылы -адам оның заттарын өз
қажеттілігіне жаратады және сонымен бірге ол өзінің де дене пішінін
өзгертеді. Алайда өндірістік жұмыс барысында адамға дене еңбегінің әсер
етуі өндірісті дамыту заңдылықтарына бағынышты бағытталған қозғаушы күш
болып саналады. Қоғамдық өндірісте еңбек өнімділігінің арттырылуы басты
негізде сол өндірістің жетілдірілуінің есебінен жүреді, мысалы, өндіріске
автоматтандыруды ендіру. Яғни мүнда дене еңбегінің үлесі азаяды және оның
тікелей жұмысының дене дамуына әсері де азаяды. Ал дене жаттығуларына
келетін болдақ, олардың әсері дене тәрбиесі жүйесі заңдылықтарымен
айқындалады.
Дене жаттығуларының көмегімен адамның дене және рухани қабілеттерін
дамыту мақсатында бағытталған әсер ету іске асырылады. Жекелеген
жағдайларда дене еңбегі дене жаттығуларымен үйлестікте, сыртқы ортаның
қолайлы жағдайында (ормандағы, даладағы жұмыс), анықталған жүктеме
өлшемімен өткізілсе дене тәрбиесінің көмекші құралы орнына жүреді. Бірақ
бұлай пайдаланылған дене еңбегі дене тәрбиесінің мақсаты мен заңдылықтарына
бағынып, оның қолданылуы мен бағыты өзгереді. Жоғарыда айтылғандарды
ескеріп, дене жаттығуларын дене тәрбиесінің заңдылықтарымен іске асатын
қызмет ретінде айқындауға болады.
Дене жаттығуларының жіктелуі - бұл оларды барынша маңызды белгілеріне
сәйкес өзара байланыстағы топтарға бөлу. Мұндай таратып, бөлудің
нәтижесінде әрбір топ белгілі орын алатын және өз кезегінде майда топтарға
бөлінетін жүйе пайда болады. Дене жаттығуларының жіктелуі мұғалімге
сипаттық қасиеттерін бөлуге жәрдемдеседі, ал содан кейін көп деңгейде
педагогикалық міндеттерге жауап беретін қажетті дене жаттығуларының
орындалуын жеңілдетеді. Дене тәрбиесі туралы ғылым үздіксіз жаңа
мәліметтермен толықтырылып отырылатындықтан, жаттығулардың жіктелуі тұрақты
болуы мүмкін емес, яғни олар уақыт өте айқындалады. Дене жаттығуларының
әрқайсысы бір емес бірнеше сипаттамалық белгілерге ие болады. Сондықтан
бірдей дене жаттығулары әр түрлі жіктемелерде ұсынылуы мүмкін. Мысалы,
белтемірге (турникке) тартылу анатомиялық белгісіне қарай құрылған жіктеме
түрінде де (қолдың және иық белдеуінің бұлшық еттеріне арналған бұлшық
еттер) және қозғалыс сапаларын дамытуы басымдылық көрсететін жіктемелерде
де (күшті басымырақ дамытуға арналған жаттығулар) ұсынылуы мүмкін.
Әрбір қозғалыс-қимылының барлығы үшін арналған бірегей жүктеменің
болуы мүмкін емес, олар барлық уақытта бірнешеу болады. Дене жаттығуларының
жүктелуне арналған негіздемесіне педагогикалық міндеттерді шешуге арналған
барынша маңызды белгісін санауға болады. Қазіргі уақытта дене
жаттығуларының бірнеше жіктелулері бар.
Дене тәрбиесі жүйесінің тарихи жинақталған белгісіне қарай жіктелуі
(гимнастика, ойындар, туризм, спорт). Бұл жіктелуге сәйкес тәжірибеде
(практикада) пайдаланылып жүрген дене жаттығулары төрт топқа бөлінеді:
ағзаның құрылысьі мен қызметіне әсерінің жіктелуі мен тиімділігі
бағаланатын, өнерлеп даярланған қозғалыс пен қимылдық әрекеттің әр
түрлілігімен, сонымен бірге барлық қозғалыстың дұрыс орындалуымен,
сұлулығьшен және үйлесімділік күрделілігімен сипатталатын гимнастикалық
жаттыгулар; қозғалыс әрекетінің қорытынды нәтижесі (озу, жоғары секіру, дәл
лақтыру және т.б.) және ағзаға бүтіндей әсер ету әсерлілігі бойынша
бағаланатын және өзгеріліп отырылатын жағдайға сәйкес әр түрлі бейнедегі
түрлерде орындалатын қозғалыс әрекетінің табиғи түрлерінен тұратын
(жүгірулер, секірулер,лақтырулар және т.б.) ойын жаттығулары; жүру, жүгіру,
секіру, кедергілерден өту, шаңғымен жүру, велосипед айдау сияқты ағзаға
тиімділігі кешенді әсер етуімен және ара қашықтық пен кедергіден өтудің
нәтижелілігімен бағаланатын туристік дене жаттығулары; барынша жоғары
спорттық нәтижелерге жету үшін маманданудың пәні болатын және олардың
орындалуы бірегей республикалық спорттық жүйелеуге (классификация) сәйкес
өнерлеп стандартталған қозғалыс әрекетінің сол топтарын біріктіретін
спорттық жаттығулар. Алғашқы үш топтың кейбір дене жаттығуларын, егер
оларға аталған белгілері тән болса, соңғы топқа жатқызуға болады (спорттық
гимнастикалық жаттығулар, спорттық ойындар жаттығулары, спорттық туристік
дене жаттығулары). Жоғарыда келтірілген жіктелудің шарттылығы дене
жаттығуларының осы топтарын сипаттайтын белгілердің айырмасынан көрінеді.
Сондықтан, мысалы, жүгіру әр түрлі әдісте орындалатын болса да барлық төрт
топта да көрсетілген. Жіктелу дене жаттығуларының сипатында жалпы бағдарлау
ретінде ғана есептеледі.
Мұғалімге көп түрлі жаттығулардың арасынан қойылған міндетті шешуге
барынша көп дәрежеде сәйкес келетіндерін таңдап, іріктеуге мүмкіндік
беретін әр түрлі белгілеріне қарай құралған бірнеше жіктелулердің болуын
оңды құбылыс деп бағалаған жөн. Табиғаттың табиғи күштері мен гигиеналық
қозғаушы күштері дене тәрбиесінің құралы ретінде Адам өзін қоршаған ортамен
үнемі өзара байланыста. Ағза мен ортаның бірлік заңдылықтары осыдан
көрінеді.
Спорт ядросы үш элементтен тұрад: спорттық іріктеу, жаттығулар және
жарыстар. Аталған осы үш элемент спорт саласындағы қызмет пен дамуды
бүтіндей іске асырудың негізгі бағыты болып табылады.
Бір қатар авторлардың ойы бойынша спорттық іріктеу – бұл спорттық
қызметтің қандайда бір түріне баланың (дарыны) бейімділігінің жоғары
деңгейін анықтауға мүмкіншілік беретін кешенді іс-шара [2].
Спорттық іріктеу – ұзақ, көпсатылы процесс, яғни спортшыны көпжылдық
дайындау кезеңдерінде, оның жеке басын бағалауда кешенді әдістермен
қамтамасыз етуде, зерттеудің түрлі әдістерін пайдаланған кезде ғана (
педагогикалық, дәрігерлік-биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және
басқа) тиімді болмақ. Спорттық бағыт пен іріктеудің әдістемелік жоспарн
В.М.Смолевский және Ю.К Гавердовский қағидалы ережелер қатарына жатқызады
[3].
Оған жетерліктей тұрақты құрлым ретінде түсінікпен қарау, бірақ жеке
тұлғаны тәрбиелеу әсерінен өзгеріске ұшырайды, сонымен қатар жетілдірудің
белгілі бір қызметін және оқытудағы жетістіктерді анықтайды.
Кеңістік психологтар, адам ағзасының анатомофизиологиялық ерекшелігін
қабілетпен өзара байланыстыра қарады. Яғни сыртқы ортаның жағдайына
байланысты, оларды дамытудағы қиыншылықтар немесе жеңілдіктер.
Қызметтің көптеген түрлері адамға талаптарының өзіндік ерекшелік-терін
ұсынады. Музыкант үшін – бұл есту, балғашы үшін – күш, қысқа қашықтыққа
жүгіретін желаяқ үшін – жылдамдық, ал ұзақ қашықтық үшін – шыдамдылық.
Қимыл-қозғалыс өнерімен байланысты спорт түрі үшін, - нәзік үйлесімділік.
Спорттық жүйе қызметіне тарту үшін белгілі бір шарттар қажет. Олардың
ішіндегі өзгелеріне қарағанда ең маңыздыларына жататындары, оған жеке
бейімділігі, жекебас бағдар, талап, қызығушылық. Оларды анықтау,
қалыптастыру мен дамыту табиғи және әлеуметтік факторлардың әсер етуімен
болады, сонымен қатар дүмпулі апаттарға да бағытталатыны айтпаса да
түсінікті [4].
Спорттық жетілдіру барысын оңтайландырудың ықтималдылығы көбінде,
спорттың қай түріне болсын бейімділік жеке жас ерекшелігінің қай кезеңінде
байқауға байланысты. Спорттық бағыт лайықты қамтамасыздан-дырылады яғни
спорттық қызметтін магистральды көздеуді қалыптастыру және оны дамытуда
жеке бейімділігіне сәйкес мақсатты, болашағынан үміт күттіретін жол таңдау.
Бірқатар авторлар, бейімділікті байқау, сонымен бірге қазіргі спорттық
жедел дамуы және халықаралық спорттық аренадағы бәсекелестің қатты асқынуы,
спорттық іріктеудің кейбір өзекті мәселелерін, оның зерттеу және
ұйымдастыру тәжірибелік аспектілерін шарттастырғанын айтып отыр. Соңғы
бірнеше онжылдықтағы іріктеу мәселелеріне, көптеген зерттеулер мен
публикациялар арналған. Спорттың дамып кеткен бірқатар елдерде спорттық
іріктеу тәжірибесі кең бұтақ жайған. Спорттық іріктеу ұғымы әзірге
толығымен түсіндірме алған жоқ. Көптеген мамандар қандай да бір спорт
түрінен жетістікке жету үшін жеке білімділікті (қабілеттілік, дарындылық)
алдынала байқаумен байланыстырады [5].
Осы ой бойынша іріктеу тәжірибесі қарама-қайшылық көрсетті. Біржағынан
ол дарынды спортшыларды іздеу белсенділігіне және оларды дайындау жүйесін
қалыптастыруға ықпал етті, ал басқа жағынан келсек - өзінің бекітілген түрі
бойынша теріс сипаты да бар, оның ішінде ең қауіптісі бұқаралық спорттық
қозғалысты жіктеу – жүйелі спорт қызметіне алғаш қадам басқандарды бірден
болашағынан үміт аз немесе болашақсыз деп бөліп тастау және осы негізде
спортшылар контингентіне жақсы спорттық дайындықтан өту үшін кіре алмау
(балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі және т.б.). Өкінішке орай біздің
жағдайда мұндай тәжірибе кеңінен таралып отыр. Мұның тереңдігі мынада,
спорттық іріктеу ұғымы спортты адам үшін таңдау емес, спорт үшін таңдау
емес, спорт үшін іріктеу ойына кеп тоғысады. Мұндай түсінік белгілі бір
шегінде антигумандық ой қалыптастырады. Спорттық бейімділікпен бағытты
анықтау үшін спортқа тарту барысында гуманистік, жалпыадами ұстанымның
барлығы болу керек, әрине спорт үшін іріктеу деп айтпау керек, бұл тек пән
таңдау және спорттық мамандану болашағы яғни жеке қажеттілікпен жеке
қызығушылыққа толығымен сәйкес келуі керек. Осы арқылы спорттың қай түрінен
болсын жетістік нәтижесінің жеке мүмкіншілігін айқындау, бірақ істің жайы
болашағын анықтауда емес тек таза спорттық нәтижесін ұлғайту мүмкіншілігін
ұстануда. Ең маңыздысы спорттық қызмет бағдарының мейлінше мақсаттылығы
нақты қандай бағытта екенін анықтау, яғни оның жеке қабілетін жетілдіруге
ықпал жасаудың тиімді болуы, тұлғаның қажетттілігі мен қызығушылығын
қанағаттандыру және қалыптастыру [6].
Іріктеуде сұрыптау деген әңгіме болмауы керек, әсіресе спортқа тарту
кезеңінде (егер, әрине денсаулығында кінарат болмаса) – қалыпты әлеуметтік
жағдайда барлығына өздерінің спорттық қызығушылығын қанағаттандыру үшін
теңдей мүмкіншілік берілуі керек.
В.М. Волков пен В.П. Филиннің ойы бойынша, спорттық іріктеу кәсіби-
бағыттағы спорттық мекемелерде конкурстық жинақтау мәселесі шешілгенде және
осы іспеттес спортшылар тобы, өздерін спорттың жоғары жетістігіне арнайтын
спортшылардың қатарын толықтыру үшін дайындалатындардың мәселесі шешілгенде
ғана өз ісін жүзеге асыра алады [7].
Спортшыларды іріктеу, құрама команданы жинақтау спорттық-бәсекелестік
негізде өткізілсе және жоғарғы шендегі жарыстарға қатысу үшін тікелей
жоғарғы спорттық жетістігінің деңгейіне байланысты алынса сонда ғана өз
үмітін ақтайды. Мұндай іріктеу спорттағы бәсекелестік сипатта заң жүзінде
шарттастырылған, және бұл ешкімді жарамсыз деп тастау емес, керісінше
спортта жетістікке жетуге ұмтылуды қалыптастырады.
Спорттық бағыттың бірнеше сәттері мен қозғалысы.
Мамандар мыныдай тұжырымға келіп отыр, яғни спорттық жеттістікке жеке
бейімділікті дұрыс анықтауға бірреттік процедура (бақылау, тестілеу және
т.б.) жүргізу жолмен аз уақыттың ішінде анықтау мүмкін емес. Екі негізгі
себептер бойынша мүмкіншілік жоқ:
1. Спорттық бейімділік – жеке сипаттық күрделі кешен (биофизикалық және
жеке - психикалық), біруақытта пайда болып, пісіп жетілмейді, яғни әртүрлі
кезеңде жетіледі, спорттық қызметтегі өтілі мен жас ерекшелігіне тәуелді;
2. Спорттық жетістікке жетудегі жеке мүмкіншілік және жеке бағдарды
іске асырудың динамикалығын, жеке жетілдірудің табиғи ерекшеліктерінің күші
өмірдегі әлеуметтік жағдайдың әсерінен өзгеруі мүмкін екендігін еске сала
кетеміз. Осыдан барып жеке спорттық бейімділіктің диагностикасын (диагноз
деген сөзден – тану, анықтау) жалғасады, сондықтан спорттық бағыттың
сүйенішін бір жолғы іс-шара ретінде емес, кезең-кезеңімен жаңарып отыратын
процесс ретінде жүзеге асыру керек [8].
С.В Брянкин өзінің қаламдастырымен көпжылдық спорттық қызметті шартты
түрде ауқымды үш кезеңге бөледі, оның әрқайсысы жеке өмірдің бірқатар
жылдарын қамтиды, - базалық дайындау кезеңі, спорттық – жетістік
мүмкіншілігін барынша жүзеге асыру кезеңі және спорттағы өміршеңдік
кезеңі спортшыны жүйелі дайындауды оңтайландыру қатарының заң-дылығы,
алғашқы спорттық бағытты қамтамасыздандыруға міндеттейді және тереңдетілген
спорттық мамандану құралын мығым таңдауға, келесі спорттық қызметтің
арақашықтығы және бағытына байланысты нақтылау [9].
Бірінші кезең және оның ішкі кезеңдері уақыт шекараларының барлығы үшін
бірыңғай емес, ол спортпен шұғылдануды бастаған уақыттағы жеке жас
ерекшелігіне байланысты, мазмұн ерекшелігі шынайы құрылған және спорттық
жаттығуларды, жарыс қызметінің сипатын, спортшыны дамытудың жеке
ерекшеліктерін, басқа да факторлар мен жағдайларды дұрыс қоя білуде. Жуық
мәнде айтуға болады, яғни жүйелі спорттық қызметті балалық және
жеткіншектік жаста бастағанда, көп жағдайда екі-үш жастан, алғашқы
жақындауда спорттық маманданудың мақсатты бағытын нақты анықтау керек және
спорттық болашағын болжауға болады. Бірақ бұл алғашқы бағыт болашақта көп
немесе азғана елеулі коррекцияға жатады, әсіресе жетіліп келе жатқан
спортшыға шынайы өмір жағдайында, жоғары жетістікті спорт саласында қалу
керек пе, әлде біртекті, жалпыға бірдей спортпен шектелу керек пе, осының
қайсысын қарайтынын шешіп алуы қажет. Іріктеуші мен бағдаршының алдына
қойған мақсаты көбінде олардың қызметіндегі басқа элементтерді қызметі мен
таңдауын алдын-ала анықтайды (міндеті, құралы және т.б.). Элементтер өз
кезегінде белгілі-бір дәрежеде мақсат қоюға әсер етеді. Сондықтан мақсатты
қою тапсырыс беруші мен орындаушының бірлесе істейтін жұмысы (іріктеуші
немесе бағдаршы) [10].
С.В.Брянкин шектеулі және көрсетілген төрт топқа бөледі:
1. Көрсету қажет: өткізілуі керек – іріктеу немесе бағдар. Тапсырыстың
келесі түрлері сәйкес болуы мүмкін. Белгілі бір қызмет үшін жарамды
адамдарды алу керек немесе белгілі бір адам үшін лайықты қызмет таңдау
керек (немесе, орналастыру жағдайында, мақсатты түрде, адамдарды қызметі
бойынша бөлу). Қандайда бір мақсат қоюдың басты сипаты тапсырысшының
алатын орнына байланысты. Егер тапсырыс беруші ел бойынша немесе қандай бір
аудан бойынша спорттық бүтіндей дамуына жауап беретін болса, онда ол
бірінші кезекте оның мүдделі болуы тиіс. Егер тапсырыс беруші тек спорттың
бір түрін дамытуға жауапты болса, онда ол бірінші оның іріктелуіне мүдделі,
сонан соң барып іріктелгендерді бағдарлама нөмірі бойынша бөледі. Егер ол
тек бір нөмір үшін ғана жауапты болса, онда оған тек іріктеу қажет [11].
Сондай-ақ тапсырыс беруші нақты адамның ғана жылжуын қамтамасыз етсе,
онда оған бағдар қажет.
Айта кетерлік бір жайт, егер тапсырыс іріктеуді іске асыру тапсырысы
ретінде берілсе, бұл тек іріктеуді ғана жүзеге асыру деген емес. Мысалы,
аудандарда спорттың жеке түрлері бойынша іріктеуге 8-10 тапсырыс алу үшін
адам қоры шектеулі болса іріктеуді іске асырмайды, тек бөледі.
2. Мақсатта болашақта жетуге тиіс спорттық нәтиже қызметінің талаптары
да айтылуы тиіс. Бұл талаптар үш түрлі болуы мүмкін:
2.1. Құзырымыздағы контингенттен үздік адамдар іріктелуі тиіс, ал
бағдар үшін бұл былай айтылады адам үшін мейлінше жарамды қызмет таңдалуы
тиіс.
Бұл талаптарға іріктеу мен бағдар сәйкес келуі тиіс;
2.2. Нақты сандық нәтиже немесе орын көрсете алатын тұлғаларды іріктеу
қажет. Бағадар мен бөлу талаптары лайықты қалыптастырылуы керек, яғни
қазіргі жағдайда С.В. Брянкин Өнім бойынша деп атап отыр;
2.3. Талаптағы бізді қанағаттандыратын абсалюттік іріктеу, бағдар
немесе бөлу, алғашқы екеуімен біріктіріле тұжырымдалады: біруақытты
қандайда бір нәтиже көрсете алатын үздіктерді алу; бағдар үшін бұл былай
айтылады: Адам белгілі бір нәтижеге жете алатындай, жарамды қызмет таңдау
қажет [12].
Осы үш түрдің біреуін, іріктеу мен бағдарды өндіретін нақты жағдайды
таңдау. Мысалы, егер қандай орын алатыны маңызды емес, тек талапкерлердің
саны командадағы орын санын арттыратын, жарысқа қатысу мақсаты болса, онда
қатысты іріктеу қолданылады, үздіктер таңдалынып алынады. Егер жалпы
командалық есепте ең жоғарғы ұпай санын жинау қажет болса және
бағдарламаның әртүрлі бойынша қатысушылар саны шектелмесе, ал жалпы саны
ғана шектелсе, онда өнім бойынша іріктеу қолданылуы тиіс. Мұндай жағдай
ауыр атлетикада жиірек болады, яғни іріктеу жарысында өз салмағы бойынша
жеңіске жеткенімен, ал негізгі жарыста ұтып кетуіне кепілдік бере алмайды.
Өз салмақ дәрежесіндегі жеңімпаздар командаға кіре алмайды, егер олардың
нашар орын алғаны белгілі болса, яғни басқа дәрежедегі екінші нөмір артық
деген сөз. Егер Жарыстың, жоғары орын алу мүмкіншілігі жол нөміріне
қатыспаған дұрыс деп мақсат қойса, онда абсалюттік іріктеу қолданылады.
Мұны, жарысқа команда толығымен қатысу үшін құралдар жетіспеген жағдайда
және мейлінше медаль алып келетін түрлерін таңдау қажет. Бұл түрі
көбінде, көптеген елдерде олимпиада алдындағы іріктеуде қолданылады. Бұл
іріктеуде құрал ретінде жиі қолданатын бірден бір жағдайы олимпиадалық
нормативтер болып табылады [13].
Мақсат қоюға барынша әсер ететін қызметтік конкурсы-үміткерлерге және
командадағы орындарына сәйкес. Қатысты іріктеу тек конкурс бір реттен
болған жағдайда іске асырылады.
Өнім бойынша іріктеу және абсалюттік іріктеу, конкурс біреуден аз
болған жағдайда да қажетті. Әсіресе абсалюттік іріктеу бойынша конкурстың
орны ерекше. Егер сұраныс ұсынысты арттырса (конкурс біреуден аз болса),
онда абсалюттік іріктеу өнім бойынша іріктеуге айналып кетеді. Егер конкурс
біреуден аз болса және барлық үміткерлер аз шамада өнімге қажетті
талаптарды орындауға қабілетті болса, онда абсалюттік іріктеу қатыстыққа
айналып кетеді.
Тек бірақ жағдайда абсалюттік іріктеу таза өтеді егер конкурс
жалқылықты арттырса және өтіп жатқан орны бойынша үміткерлер өнімге аз
шамада қажетті талаптарды орындаса. Спортта мұндай жағдай олимпиадалық
командаларды іріктеу кезінде жиі кездеседі.
3. Мақсатта спортшыны болашақта қандай жаттығулар күтіп тұрғаны туралы
ақпарат тұжырымдалуы керек. Мұндай ақпарат жарыс туралы ақпарат сияқты
міндетті түрде берілуі керек. Жоғарыда көрсетілгендей қабілеттілік түрлі
сапалық екі құрамнан тұрады - потенциал және мүмкіншілік.
Келешектегі жаттығуларды білу спортшының мүмкіншілігін анықтау үшін
ғана емес, сонымен бірге олардың потенциалын анықтау үшін де қажет.
Спорттық нәтиженің өсуін болжау үшін жаттығудың қағидалы өзгеріп
кетуіне сенімді болуы керек.
Кейбір жағдайларда спортшы жоғары потенциалды болғанымен, бірақ
жетерліктей мүмкіншілігі болмауы да мүмкін. Қазіргі спорт тәжірбиесінен
көптеген мысалдар көрсетуге болады, яғни аз жас ерекшелігінде үздік
нәтижелер көрсеткен жас спортшылар өзін жетілдіру бойынша тоқтап қалады
немесе спорттан мүлдем кетіп тынады. Әрине, олардың бір бөлігі дұрыс
жаттықпағандығында, тағы бір мойындайтын жағдай, тағы бір жағынан бүгінгі
спорттың талабына сай жаттыға алмауында, үшінші жағынан жаттыққысы
келмейді, ал кейбіреулері жаттығуға тиіс емес те. Бұл потенциал-
мүмкіншілік әліде аз деңгейінде оқытылмауына байланысты, потенциалға
қарағанда мүмкіншілік барынша көп деңгейде тұжырымдал-ғаннан деп
жорамалдауға болады, сондықтан мақсат бөлімін, құрағанда бір-ақ жаттығу
емес, ішінен лайықтысын таңдап алатындай, түрлі жаттығулар топтамалары
көрсетілуі керек [14].
4. Мақсаттың бұл бөлімінде тапсырысшы мен орындаушыға тәуелді емес,
шектелген қатарлар көрсетілуі керек. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы
іріктелген немесе бағдарланған спортшылар сәтті шығуға тиіс негізгі
жарыстардың өту уақытысы.
Көптеген жағдайлар аз мерзім көрсетуге мәжбүрлейді, яғни іріктеу сәті
мен негізгі жарыс сәтінің бөлінуі мүмкін, іріктеудің алдын, аз шамадағы
уақыт мүмкіншілігін көрсетеді. Бұл көбінде команданың құрамы туралы ресми
өтінішті алдын-ала жіберу үшін немесе басқа да шектеулі ұйымдастыру (кетіп
қалу, жерсіндіру) жағдайына қажетті [15].
Бірқатар авторлардың ойы бойынша, іріктеуде немесе бөлуде қажеттілік
үнемі болуы мүмкін. Мұндай жағдайда мақсатқа қандайда бір уақытша шектеу
қою мәнсіз, олар жұмыс тәртібінде кезеңдік нақты міндеттерді жетілдіру
кезінде анықталады. Осы ресми аспекті мақсатында басқа да мынадай
шектеулі мүмкіншіліктер айтылуы тиіс: жынысы, жас ерекшелігі, азаматтығы
ұлты, мекен-жайы және жұмыс, спорттық мекемелерге керек-жарағы, спортшының
біліктілігі, оның ағзасында фармакалогиялық дәрілердің ізі болмау керек
[16].
Аталған шектеулердің көпшілігі адамның бастапқы мәліметіне қатысты және
мейліеше оңай орындалады.
Іріктеу міндеті – қабілетті, өз уақытысында және дұрыс айқындауға,
жаңадан келгендердің дарыны мен мүмкіншілігіне қандай бір спорт түрінің
ерекшеліктеріне сәйкес келуіне қорытындыланады.
Спорттық дарын – берілген спорт түріне тумасынан сәйкес келуі, сонымен
бірге дене және психикалық қабілеті қалыптасқан, сондай-ақ спортшының
қабілеті спорттық жаттығу барысында жылдам және тиімді жетілуі. Спорттық
дарын ұғымына тамаша денсаулық пен ағзаның анатомо-физологиялық ерекшелігі
де кіретіні сөзсіз.
Жоғарыда көрсетілгендер бір-бірімен тығыз байланысты және бірін-бірі
толықтырып отырады. Мысалы бокста дене күшінің кейбір жетіспейтін тұстарын
жылдамдықпен толықтырып отыруға болады, ал семсерлесудегі кемшіліктерді
дәлдікпен, қимыл мәнін арқылы толықтырып отыруға болады.
Спорттық дарындылықты құрайтын құрамдас бөліктерінің әр қайсысының
алғашқы белгілері жаңадан келгендердің бойында анықталуы мүмкін және тиіс,
міне іріктеу өнері осыдан тұрады.
Іріктеудің құрамдық жүйесі, бір жағынан спорттық топтарды мейлінше
қабілеттілерден дұрыс жинақтауға мүмкіншілік берсе, екінші жағынан-жаңадан
келгендерді спорттың қай түріне қабілетті екенін табуына көмектеседі,
осыдан өзінің потенциялдық мүмкіншілігін толығымен ала алады.
Спорттық мамандануды сәтсіз таңдау оқушы мен жаттықтырушының уақытты
босқа жоғалтуына, еңбек пен құралдарды бекерге жоғалпауға алып келеді [17].
1.2 Акробатикаға іріктеу түрлерін және спорттық бағдарды жіктеу
Аэробика – төзімділікті көрсетуімен байланысты циклдық спорт
түрлеріндегі (жүру, жүзу және т.б.) жаттығу жүйесі.
"Аэробика" сөзі (грекше, аэро-ауа, биос-өмір) 1968 жылдан, яғни
Америкалық физиолог, профессор Кеннет Купер "Аэробика" кітабын жариялаған
соң әлемге танылған.
Аэробты жаттығулармен шұғылдану негізгі төрт фазаға бөлінеді (К.Купер,
1989 ж): қыздырыну, аэробты фаза, кедергілік (заминка), күштік жүктеме.
Қыздырыну біріншіден, аяқ, қол, арқа бұлшық еттерінің қанын тарату
және қыздыру, ал екіншіден, аэробты фазаға сәйкес келетін мәнге дейін
біртіндеп тамыр соғуын арттыратындай жүрек соғуы қарқынының жиілеуін
туындатады.
Сауықтыру әсерлілігіне жету үшін аэробты фаза ең бастысы болып
табылады. Бұл фазада жаттығудың үйлесімді созылуы күніне 30 минуттан,
аптасына 3-4 рет жүргізіледі.
Заминка кемінде 5 минутқа созылады. Осы уақыттың барлығында жүрек
соғуының жиілігін біртіндеп азайту үшін жеткілікті төменгі шапшаңдықпен
қозғалыс-қимылды жалғастыру қажет.
Күштік жүктеме, 10 минуттан кем емес жалғасады және иілгіштікке арналған
жаттығулар ендіріліп бұлшық етті нығайтады, буындардағы қозғалмалылықты
дамытады. Аэробикамен шұғылдану нәтижесінде ағза жағдайында келесі оңды
алға басушылықтар пайда болады: [15].
1. сүйек жүйесі бекиді;
2. депрессияға (қайғы, мұң т.б.), ипохондрияға (делсалдық) ұшырау азаяды;
3. ас қорыту жақсарады;
4. қартаю процесі баяулайды;
5. дене және ақыл-ой жұмыс қабілеттілігі артады;
6. жүрек ауруларының қауіптілігі төмендейді;
7. ұйқы жақсарады.
Ырғақты гимнастика
Ырғақты гимнастика – бұл басымырақ үздіксіз әдіспен (үзіліссіз, тыныс
алусыз және жаттығуды түсіндіру үшін тоқтаусыз дерлік) сезімдік – ырғақты
музыканың сүйемелдеуімен орындалатын жалпы дамыту жаттығулары, жүгіру,
секіру және би элементтері.
Америкалық киноактриса Джейн Фонда К.Купердің аэробикасының негізгі
ережесін гимнастикалық жаттығуларға пайдаланды Нәтижесінде аэробика термині
-аэробты гимнастика деген жаңа ұғымдағы мазмұнға ие болды. Сондықтан да,
бұл гимнастика ырғақты деп аталады.
Ырғақты гимнастиканың кешені кіріспе, негізгі және қорытынды
бөлімдерден тұрады және оның ұзақтығы жалпы уақыттың 20,70 және 10 %
құрайды. Мысалы, 30 минуттық ырғақты гимнастика кешенінің 6 минуты дайындық
бөліміне, 21 минуты негізгі және 3 минуты қорытынды бөлімдерге арналады.
Кіріспе бөлімі немесе қыздырыну 5-10 минутты алады және ағзаны
сабаққа дайындауға арналған. Оның мазмұны-жекелеген бұлшық ет топтарына
арналған қарапайым жаттығулар (бір орында санды көтеріп, жүру, қолды, аяқты
қозғалтып жүру, алға, солға, оңға денені ию , отыру және т.б.).
Сабақтың негізгі бөлімі әдетте 20-30 минутқа созылады және әртүрлі
бұлшық ет топтарын жетілдіруге, дене сапаларын тәрбиелеуге (күш, әбжілдік,
төзімділік және т.б.) бағытталған. Бұл бөлім үшін өте жоғары жүктеме тән.
Мамандар бір түрдегі жаттығулар бірінен соң бірі берілмейтіндей, күштік
сипаттағы жаттығулардың алдында керілу жаттығулары беріліп, жұмысқа қол,
және иық белдеуі, аяқ және кеуде бір ізбен жүйелі қосылып, ал содан кейін
циклдік жаттығулар, яғни жүгіру, секіру, би адымдары орындалуын ұсынады.
Тәжірибе көрсеткендей әрбір кешендегі жаттығудың қолайлы ұзақтығы
орташа 50 секунд болады.
Сабақтың қорытынды бөлімі 3-5 минут шамасында созылады және
жүктеменің біртіндеп түсуіне, ағзаны біршама қалыпты жағдайға келтіруге
бағытталады. Тыныс алу жаттығулары, босаңсытуға арналған жаттығулар
пайдаланылады. Шұғылдану сабағы баяу жүріспен аяқталады.
Ырғақты гимнастика сабағының міндетті элементі музыка болып табылады.
Сабақтың дайындық бөлімінде барынша байыпты және дыбысы төмен әуендер
пайдаланылады. Негізгі бөлімде қуатты және ашық үнді әуендер байыпты
әуезбен кезектесіп беріледі, яғни сабақ барысында біршама демалып және
аздап босаңсуға мүмкіндік туғызады. Қорытынды бөлім үшін шұғылданушылардың
жүйке жүйесін тыныштандыратын дыбыс әуенін шығару сипатына қарай баяу бір
шығарма жеткілікті.
Ырғақты гимнастикамен шұғылданудағы ең аз жүктеме минутына 130 рет
жүрек қан-тамыры соғуынан төмен емес орташа жиілікке сәйкес келуі тиіс.
Орта жастағы адамдар үшін дұрыс қан - тамырының соғу режимі минутына 110-
130 рет, жастар үшін минутына 130-150 рет соғуы тиіс.
Жаттығудың әсерлілігіне аптасына 2-3 рет өтілетін, созылуы 30-45
минуттан тұратын сабақ та жетеді. Жаттығудың жүктемесін мөлшерлеудің
негізгі және басты өлшем белгісі (критериі) шұғылданушылардың өзін-өзі
сезінуі, көңіл-күйі болып табылады.
Тапсырылған қарқынмен ырғақты гимнастиканың жаттығулар кешенін
орындау бір сабақта салмақты орташа 150-300 гр жоғалтуға әкеледі. Алайда,
бұл салмақ жоғалту тамақтану тәртібін (диета) дұрыс сақтамаса елеулі салмақ
түсірілмейді. Егер желінетін тамақтың қуаттылылығы қуат жұмсалуынан көп
болса, онда сабақ барысында жоғалтқан салмақ (грамдар) қалпына келеді.
Әртүрлі жастағы шұғылданушыларға жан-жақты әсер етіп қол, аяқ, кеуде бұлшық
еттерін нығайтуға, жіңішке (қыпша) бел жасауға айналма жаттығу әдісімен
аэробты би гимнастикалық жаттығуларын өткізу арқылы қол жеткізуге болады.
Бұл би-гимнастикалық жаттығуларын ауырлық заттармен және қарсыласу
жаттығуларын, сол сияқты әртүрлі қондырғыларды (тренажерларды) пайдаланып
орындалатын жаттығулармен араластырып өткізуді алдын-ала қарастырады.
Бекеттерде (10-12 бекет) аэробты жаттығулар белгілі бір жүйелілікпен
мына тәртіппен орындалады: 30 секунд-1 бекеттегі жұмыс, 20 сек. демалыс.
Шұғылданушыға тапсырылған музыкалық шапшаңдықты сүйемелдеп 3 айналымды өтуі
тиіс.
Би-гимнастикалық жаттығуларды (4,5 х10см) айналма жаттығу әдісімен
өткізу үлгісі (В.Г.Беспутчиктікі, 1996ж) Бекеттер: 1- Денсаулық дискісіне
би; 2- гантелдермен билеу; 3-дала; 4- гимнастикалық сақинамен (обруч)
билеу; 5-резина бинтпен билеу; 6- секіргіш жіппен (скакалка) билеу; 7-
іштің биі; 8- шаңғышы биі; 9-күштінің биі; 10-боксшы биі; желаяқтың биі
(дыбысты музыка қарқынымен жүгіру).
Шейпинг.
Шейпинг (ағылшынша – түр беру, қалыптастыру) – бұл әйелдерге арналған,
дене сымбатын түзетуге және ағзаның қызмет жағдайын жақсартуға бағытталған.
Оның негізгі мәні аэробиканы атлетикалық гимнастикамен үйлестіру болып
табылады. Шейпинг екі түрінен де барлық жақсыларын алған: аэробикадан
музыканы, жүрек-қан тамыры жүйесінің жұмысын жақсартатын динамикалық
жүктемелерді, артық май қорларынан арылуды; атлетикалық гимнастикадан –
локальды (шектеулі) жаттығулар тобына әсер ету мүмкіндігін.
Шейпингпен шұғылдану барысында дене жүктемелері қатаң жеке
мөлшерленеді (дозируется), өйткені бұл жағдайда шейпинг өте үлкен әсер
береді. Шейпингпен шұғылданар алдында барлық жаттығу сабақтарына
қатысушылар өзінің қалыпты жағдайын, яғни дене дамуы, ағзаның қызметтік
мүмкіндіктері, сымбат кемшілігін, жүйке жүйесінің типін анықтау үшін осы
заманғы электрондық аппаратураның жәрдемімен тестілеуден өтеді[18].
Шұғылданушылардың бастапқы мәліметтерін талдау негізінде (компьютердің
жәрдемімен) сабақтың жеке бағдарламасын алады.
Сабақ аэробты бөлімнен, яғни екінші бөлім үшін қыздырыну міндетін де
іске асыратын ырғақты гимнастикадан басталады. Одан кейін шұғылданушылар
тренажерларға ауысады немесе гантельдермен, серіппелі заттармен жаттығуды
орындайды, сол сияқты партерде (еденде) ырғақты гимнастика жаттығуларын
орындайды. Жаттығуларды көрсету және өзін-өзі бақылау үшін
видеомагнитофондар, айна жиі пайдаланылады. Жаттыққандық шамасына қарай
ағзадағы болған өзгерістерді тексеру үшін және әсер ету бағдарламасын
түзету қажеттілігінен ағымдағы тестілеу өткізіледі.
Калланетика
Калланетика – бұл әйелдер үшін негізінен изометриялық режимде
орындалатын және терең орналасқан бұлшық ет топтарының белсенділігін
туындататын 30 жаттығудан тұратын бағдарлама. Бұл бағдарламаның авторы-
америкалық Каллане Пинкей. Ол жаттығуды тыныштықта, музыкасыз, өткізуді
ұсынды, яғни оның пікірі бойынша бұлар сабақтан шығылданушы назарын
аударады, қозғалыс әсеріне алаңсыз көңіл қоюға мүмкіндік бермейді.
Мұнысымен калланетика иогты еске салады. Сабақ уақытында шұғылданушыға
айнадан өзіне қарап тұрып жаттығуларды орындау ұсынылады.
Бұл бағдарламада дене жаттығуларын аптасына екі рет 1 сағат көлемінде
қарқынды орындау қарастырылған.
Кешенді жаттығу үш бөлімнен тұрады:
1 Қыздырыну (6 жаттығу);
2 Сұлу іш (4 жаттығу); түзу сымбатты аяқтар (4 жаттығу); бөксе, санға (5
жаттығу);
3 Бұлшық еттерді созу (6 жаттығу);
4 “Іштің биі” (3 жаттығу); аяқты бекіту (2 жаттығу).
"Бір сағаттық калланетикамен шұғылдану әсері 7 сағат классикалық
гимнастиканың немесе 24 сағат аэробиканың ағзаға берген әсеріне тең" ,- деп
сендіреді Каллане Пинкей. Кейінірек, шұғылданушылар сұлу сымбаттылықты
иеленген соң сабақ күнделікті 15 минуттан өткізіледі. Жаттығуды орындау
барысында шалт қимылдардан, артық күштенуден сақтанып, иілу, қисаю, бүгілу,
шалқалай жатып аяқты, кеудені көтеру, жартылай шпагат, бұлшық еттерді
созуға арналған теңселу жаттығулары пайдаланылады.
Іріктеумен бағдардың негізгі процедура бір болғандықтан өздеріне
болжамдауды қосады, онда болжау жүйесін қолдануға болады. Бұл ондаған түрлі
жіктеу негіздерін пайдалануға мүмкіншілік береді.
Іріктеу, бағдар, қайта бағдар, бөлеу. Іріктеу мен бағдарды біз дәстүрлі
түсінеміз. Іріктеу кезінде адам белгілі қызметке жарамды ма (конкурсыз
іріктеу) немесе үміткерлердің қайсысы берілген қызметке барынша жарамды
(конкурспен іріктеу). Екінші нұсқасы қызметте конкурс жалақыдан көп болған
жағдайды іске асырылады. Алғашқы нұсқасы біріншіден конкурс жоқ болған
жағдайда, екіншіден іріктеу жүргізілген қызмет түрі абсолюттік кәсіп деп
аталатын топқа жатқызылса. Бағдар адам үшін қай қызмет жарамды екенін
анықтайды. Әдебиетте, көптеген атақты спортшылар өзінің спорт түріне дейін
басқа бір немес бірнеше спорт түрлерімен айналысқаны туралы айтылған.
Бүгінгі спортта мамандардың көптеп ауысып жатқанын айтып өтуге болады. Мұны
спортшылардың қайта бағдары деп атауымызға болады, бірақ кейбір жағдайда
істің мәнін қайта іріктеу немесе екінші рет іріктеу деген термин арқылы
түсіндіруімізге де болады [19].
Қайта бағдардың әрекетін екі деп бағалауға болады. Бір жағынан мұндай
бағдар белгісі бағыттың өте нашар жұмыс істейтінін көрсетеді, болмаса
спорттық жаттығу өте нашар дараландырылған, спортшыға өзіне лайықты спорт
түрін іздеуге тура келеді. Екінші жағынан қайта бағдарлау-дың объективті
негізі бар, осы бойынша фактордың күшінде қалуын талап етуіне құқығы бар
және толығымен заңды. Мысалы, жобамен айтқанда шыдамдылықты талап ететін,
ұзақ және біртекті жаттығуды қолданатын спорт түрі бойынша спортшылар
мұндай жаттығулардан жалығып кетеді. Ал басқа түріне ауысу кезінде, бірақ
түр жағынан жақын спорт түріне келгенде спорттық дайындықтың жетерліктей
жоғары деңгейінен өткен спортшының мұндай жаттығуларды жалғастыруға
қабілеті арта түседі. Мұндай ауысуларға тек жалығу себеп болмауы да мүмкін,
басқа да көптеген себептер болуы мүмкін (көшіп кету, спорт мектебінің
жабылуы, жаттықтырушының кетіп қалуы және т.б) [20].
Іріктеу мен бағдардың, табиғилылығы мен жасандылығы.
Адамдарды іріктеу мен бағдарлауды табиғи және жасанды деп бөлу қиын,
бірақ бұлай бөлу жұмыс істеу үшін қолайлы. Тірі табиғатқа қатысты іріктеуді
жасанды және табиғи деп бөлу, іріктеу жасаушының негізінде іске асырылады:
адам немесе табиғаттың өзі. Адамдардың қабілеті мен жарамдылығын тек
адамдардың өзі айқындайды. Сондықтан бұлай бөлудің бір-ақ түсінігі бар –
іріктеуді кім жасаса солай ұғыну. Егер іріктеу мен бағдар біле тұрып және
арнайы ұйымдыстырылып жасалса, онда оны жасанды деп атауға болады. Егер ол
білмей және арнайы ұйымдастырылмаса, онда оны табиғи деп санауға болады.
Бірқатар авторлар іріктеуді ұзақ мерзімді, ортамерзімді және
қысқамерзімді деп бөледі. Әр түрінің ұзақтығы туралы жалпы пікір әзірге
пайда болмағн. Осы іспеттес жағдай болжамдауда да байқалып отыр, яғни
іріктеуді бұлай мүшелеу қайдан пайда болып отыр [21].
С.В Брянкин келесі ыңғайды ұсынып отыр. Ұзақмерзімді іріктеу мен
бағдарлаудың мерзімін зерттеушіні қызықтыра алатын адам өмірінің
ұзақтығымен шектеуге болады. Кәсіби іріктеу үшін мейлінше лайықтысы еңбек
ету өмірінің орташа ұзақтығына тең болатын мерзімін айтуға болады. Спорттық
іріктеу үшін мұның ұзақтығын орташа уақытпен шектеуге болады, спорттық
өмірінің мерзімінде спортшы өзінің ең жоғарғы нәтижесіне жетіп және оны
тұрақты ұстап тұру мүмкіншілігі болса (10-15 жыл).
Іріктеу мен бағдардың орта мерзімінің ұзақтығын төрт жылмен шектеу
керек – бір олимпиадалық кезеңінің мерзімі, ал қысқамерзімді – бір жылмен
шектейміз, яғни бір спорттық кезеңмен сәйкес келетін.
Іріктеудің барынша қысқа мерзімінің нақты уақыт терминологиясымен беру
ыңғайлы (мыс, екіайлық, үш апталық және т.б.).
Іріктеу мен бағдардың нақтылығы және тұрақтылығы. Алғашқы түрінің мәні
іріктеу мен бағдарды іске асыру қажет, белгілі бір жарысты өткізу уақытысын
анықтауда. Екінші жағдай мұндай шектеулер жоқ және үнемі жетістікке жету
қажет, көбінде үнемі қабілетті спортшыларды іріктеу. Мұндай спорттық
тәжірибеде нақтылықты қажет ететін сияқты үнемі іріктеуді қажет етуі керек.
Бірнеше үлгісін бере отырып алғашқы түрін іске асыруда нақты құралдар,
әдістер және сынақтар мен оларды енгізудің маңызы зор, ал екіншісі үшін –
ұйымдастыруды жетілдіру және оларды енгізу.
Іріктеудің жеке және командалық түрлері (командаларды топтастыру).
Бұлай бөлу жарыстарды бір бүтін ретінде шығу үшін командаларды топтастыруда
қиындықтарды жеңу мақсатына жасалады (көпорынды қайықта ескек есу,
велоспортта командалық жарыс, футбол, баскетбол, хоккей және басқа).
Қазіргі тәжірибеміз іріктеудің осы түрінің нашар қойылғанын көрсетіп отыр,
әсіресе бұл командалық ойындарға қатысты. Спорттық командалық кезеңдік
түрлерінде спортшыны бағдарла-маның жеке нөмірлері бойынша тексеруге
мүмкіншілігі бар және әр спортшыны салыстырмалы түрде оңай анықтауға болады
(мысалы, жылдам-дығы мен ара қашықтығы бойынша велоспорт көшбасшысының
жүріп өткен жерлері, күші, ұзындығы және ескек есудегі жылдамдығы бойынша).
Бірақ мұның өзі жеткіліксіз болады. Командалық ойындарда әр ойыншыны жеке
іріктейді, ал ойын нәтижесін командалық болып көрсетеді және әр ойыншының
қосқан үлесін анықтау мүмкін емес. Тағы бір айта кетерлік жәйт, командалық
ойындарда іріктеу қиыншылығының негізгі себебі – жеке нәтижелік
көрсеткіштің болмауы [22].
Сұрыпталу мен таңдау.
Сұрыпталу – бұл белгілі бір қызметпен шұғылданғысы келетіндерді іріктеу
және бағдарлау. Таңдау – бұл белгілі бір қызметпен шұғылдануға құлықсыз
адамдарды іріктеу мен бағдарлау. Таңдаудан соң әдетте іс-шаралар өткізу
қажет (үгіт-насихат, ынталандыру) яғни адамды берілген қызметпен
шұғылдануға ынталандыру, бірақ кейде адамды қандайда бір қызметке қосу,
оның қалауынсыз жүргізіле береді.
Бұл түрі қызметтік конкурспен тығыз байланысты. Спорттағы футбол,
мәнерлеп сырғану бөлімшелерінде іріктеу сұрыпталу түрінде өткізіледі, бұл
жерден конкурстар жалқыдан көп. Мәнерлеп сырғанауда ақылы топтар да қызмет
жасайды, онда балалар спорттық топтарға, емтихан тапсыру арқылы
қабылданады. Ал спорттың цикілдік түрлері төзімділік танытумен байла-нысты
(шаңғы, ескек есу, жүгіру), әсіресе конкурс жалқыдан да аз өтетін ірі
қалаға тура келеді: жаттықтырушы мектепке барып, оқушыларды көреді сонан-
соң оларды бөлімшеге (секция) шақырады. ЖОО-дағы сұрыпталу тү-рінде өтетін
іріктеу, материалдық өндіріс саласындағы көптеген кәсіптер бойынша таңдау
түріндегі іріктеуден қатты ерекшеленеді.
Бірақ сұрыпталуды үлкен конкурстан қолма-қол шығарып тастауға болмайды,
ал таңдау – бұған қатыссыз. Керек десең конкурс жалқыдан көп болса да,
арыз бермегендердің арасынан да таңдау жасауға тура келеді.
Таңдаудың сұрыпталудың бір артықшылығы бар. Ол іріктеудің өз қалауымен
жасалатын түрі болып табылады. Мұның жәйін бір жаттықтырушы – тәжірибенің
сөзімен жақсылап сипаттап беруге болады: Біз ешқашан мектебіміз үшін
жинақтап қабылдауға хабарландыру жасамаймыз. Балалар келеді, бірақ керек
емессің деп қалай бас тартуға болады? Бала ренжіп кетеді. Кім біледі?, ол
мүмкін спортзалдан мүлдем кетіп қалатын шығар.
Әдебиеттен, спорттың басқа түрімен (қайтабағдар) шұғылданушылар-дың
арасында таңдаудың пайдалылығы мен қажеттілігін мақұлдайтын бірнеше
пікірлер табуға болады. Бірақ қазірше бұл спорттың туыс, жақын түрі болуы
керек деген жалпы ережеден басқа ештеңе ұсынылып отырған жоқ. Таза
техникалық мәселеден басқа, спорттың басқа түрімен шұғылданушылар
арасында таңдау этикалық жағынан өте қиын. Бұл қиындықты техникалық
ретінде, құралдардың, әдістердің, стандарттардың және т.б. есебінен шеше
алмаймыз, бұл тек іріктеуші мен бағдарлаушыны тәрбиелеу яғни дайындау
есебінен іске асырылады.
Іріктеу мен бағдардың түрлі формалары қолданатын құралдарымыз бен
әдістерімізге байланысты. Мұнда бірінші кезекте іріктеу мен бағдардың
жарыстық, жаттығушылық, сынақ көмегімен, тестілеу, ресми және кешендік
түрлерін атап өтеміз. Қай түрі болмасын спортшының қабілетін бағалайтын
негізгі құрал ретінде пайдаланылады. Аталған үш форма жайлы нақтырақ (9).
С.М. Вайцеховский іріктеу мен бағдарды сынақ, тест, жаттығу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. АЭРОБИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ДЕНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ
ТЕОРИЯСЫ
1.1 Спортпен шұғылдану үшін үміткерлерді іріктеу және оның мақсаты мен
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Акробатикаға іріктеу түрлерін және спорттық бағдарды
жіктеу ... ... ... ...14
2. АКВААЭРОБИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ДЕНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН
АРТТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 БЖСМ-нде акробатикаға тәрбиелеу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...40
2.2 БЖМС-де бастапқы дайындық тобын жинақтау және
іріктеу ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 59
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...63
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
мерзімге арналған білім беру ісін дамыту тұжырымдамасында отандық білім
беруді жетілдіру мен оның әлемдік білім беру аясына ықпалдасуының басты
бағыттары белгіленген .
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан-2050 стратегиясы – қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты жолдауында Қазақстандағы білім беру
жүйесінің алдында тұрған негізгі мәселелерге тоқталып, оның басты міндеті –
еліміздегі білім берудің ұлттық үлгісін әлемдік стандарттарға сәйкестендіре
отырып, білім сапасын арттыру деп көрсетті [1].
Қай мемлекеттің де негізгі тірегі- білімді де білікті, іскер де
белсенді адамдар. Сондықтан қоғам талабына сай қоғамды көркейтетін,
дамытатын жастар тәрбиелеу маңызды, алған білімі мен біліктілігі негізінде
өмірді еркін бағдарлай алатын, өзін-өзі дамытып, өз бетінше дұрыс, жауапты
шешім қабылдай білетін тұлғаны тәрбиелеу мақсаты қойылған.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында ең алғаш рет әр
баланың интеллектуалды дамуы, жеке адамның дарындылығын дамыту мәселелері
сөз болады. Жеке адамды тек жеке тұлғаның өзі ғана тәрбиелеп өсіретіні
айдан анық. Осыған орай бүгін педагог кадрларын дайындау жүйесінде
болашақта терең мағыналы, жан-жақты ойлау,білу қабілеті бар, болашақты
толық сезінетін, өз жұмысына соншалықты берілген, алда тұрған міндетін
атқара білетін мамандарды тәрбиелеп өсіру жұмысының маңызы зор.Жоғары оқу
орны мамандар даярлауда білімді, ғылым мен білімді ұштастыру, оқытудың
белсенді әдістері, жаңа ақпараттық технологиялар кешенін қолдана отырып
даярлау негізінде студенттердің шығармашылық және практикалық қабілеттерін
дамыту, қалыптастыру және дамыту үшін мүмкіндіктер туғызу арқылы жүзеге
асырылады,- делінген [2].
Дәстүрлі тәжірибе техника-тактикалық дайындыққа байланысты
акробатикаға жайлап қосумен үйрету және сонымен қатар жаттықтырушы техника-
тактикалық әрекеттердің базалық элементтерін үйрену үлкен роль ойнайды
екенін көзден таса етеді (тік тұру, арақашықтық, қозғалту, ұстап алу, ұстап
алудан босату, қысу, маневр жасау және т.б. қарапайым әрекеттер). Олар
аэробикашылардың және аквааэробикашылардың дағдыларды меңгеру өзінен-өзі
болады деп ойлайды [3].
Негізгі қайшылық, біздің зерттеу жүргізуге қозғау болған, ол
тәжірибеде бар бастапқы дайындықта акробатиканың арасында сәйкессіздік
негізін меңгеру керектігі және бұл мәселенің оқыту әдістерінде әсерінің
төмен екендігі балалардың мақсаттарын есептемейтін ойын түрлеріне өз
бетімен келмеушілік, шығармашылық техника-тактикалық спорттық ойын
меңгерулерін өздігінен шеше алмауы.
Зерттеу проблемасы бастапқы дайындық әдістерінің жоғарыға көтеруден
тұрады және тәжірибелік тексеруден ойын әдістерінің әсері жас
акробатшылардың техника-тактикалық дайындық деңгейінің керектігінің
құрылуынан зерттелді.
Қойылған проблеманың шешімі ойын әдістерін оқытуды қолдану негізінде
жүреді және жаттығу соңғы технология және педагогика және денешынықтыру
теориясында өңделген. Мамандандырылған қозғалыс ойындарын іріктеу кезінде
тәжірибесі есептелінді.
Тақырыптың зерттеу деңгейі: Қазіргі жұмыста экспериментті зерттеу
нәтижелері келтірілген мамандандырылған қозғалыс ойындарын қосуының әсері
және техника-тактикалық дайындықта қолдану әдістері мен арнайы дайындық
әсері бастапқы спорттық мамандықта табу. Осы мәселелердің шешімін табу
біздің зерттеу жұмысымыздың тақырыбын айқындап, оны Акробатикалық
жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін арттыру деп алуға негіз
болды.
Диплом жұмысының мақсаты: Акробатикалық жаттығулар арқылы дене
қозғалысының белсенділігін арттырудың теориялық негізі мен әдістемесін
жасау және жүзеге асыру.
Зерттеу міндеттері:
1. Аэробиикалық жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін арттыру
жағдайларын теориялық тұрғыда қарастыру және оның кәсіби қалыптастырудағы
орнын анықтау;
2. Аэробиикалық жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін
арттыруда педагогикалық қырларын белгілеу;
3. Аквааэробикалық жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін
арттыру, оның құрамдас бөліктерін анықтау.
4. Аквааэробикалық жаттығулар арқылы дене қозғалысының белсенділігін
арттыруда ғылыми-әдістемелік нақтылау.
Зерттеудің нысаны – Аэробиикалық және аквааэробикалық жаттығулар
арқылы дене қозғалысының белсенділігін арттыру үдерісі.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Диплом жұмысы кіріспеден, екі
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
1. АЭРОБИКАЛЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ ДЕНЕ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН
АРТТЫРУ ТЕОРИЯСЫ
1.1 Спортпен шұғылдану үшін, үміткерлерді іріктеу және оның мақсат мен
міндеті
Дене жаттығулары бастапқы кезде еңбек қимыл әрекеттерімен тығыз
байланыста болды. Дене жаттығуларының дамуына өнер, әскери қызмет, сонымен
бірге құрамына дәстүрлі ойындар мен билер кіретін діни табынушылық салт-
дәстүрлер елеулі әсер етті. Дегенмен, материалдық қажеттілік пен жағдай
барлық уақытта дене жаттығуларының қалыптасып, дамуының қозғаушы күші
болды. Дене жаттығуларын меңгеру басынан бастап басты негізде жетілген
білімге, біліктілікке және дағдыға байланысты болды. Қоғамның және оның
ішінде дене тәрбиесінің даму деңгейіне қарай дене жаттығуларының еңбекпен
және басқа тікелей қолданбалы әрекеттермен байланысы тікелей тәуелділік
сипатын жоғалтты. Енді олар белгілі бір өндірістік немесе әскери
жағдайларға байланысты болмайды. Мысалы, табиғи жүгіруден (олжаны қуалау
немесе жаудан құтылу үшін қашу), яғни белгілі бір қажеттіліктен немесе
қауіптің дәрежесінен табиғи кедергілерге байланысты жүгіруден басқа осы
нақтылы жағдайлардың нәтижесінде қысқа, орта және ұзақ қашықтыққа
кедергімен секіру пайда болды.
Дәл осы сияқты найзаны аңшылықтағы сияқты белгілі бір нысанаға емес,
ұзаққа лақтыру, ұзындыққа секіруді келісімді кедергілер арқылы орындай
бастады және т.б. Дене жаттығуларын дерексіздендіру (абстрактілеу)
нәтижесінде күрделі қозғалыс актілерінің жекелеген бөліктерін бөлек және
оны дене тәрбиесінің мақсатына пайдалану келісім бойынша "табиғи" деп
аталатын еңбек, әскери және тұрмыстық қызметтен тарихи алмасқан
жаттығулардан басқа (жүру, жүгіру, өрмелеу, секіру, лақтыру, ауырлық
көтеру, жүзу және т.б.) дене тәрбиесінің ілімі және іс-тәжірибесінің
(практикасының) даму барысында арнайы жасалынған талдауға жұмсалатын
жаттығулар қалыптасты.
Талдауға жұмсалатын жаттығулар қозғалыс негізіне үйрету, қозғалыс
сапаларын дамыту, сол сияқты педагогикалық немесе емдік міндеттерді шешу
үшін қолданылады. Бұған гимнастикалық қондырғылардың көпшілігінде
орындалатын жаттығулар, дененің жекелеген бөліктеріне (аяқ, қол, кеуде және
т.б.) арналған жаттығулар, әр түрлі заттармен орындалатын жаттығулар және
т.б. жатады.
Дене жаттығулары еңбек негізінде пайда болғандықтан, еңбекпен ортақ
қозғалыстары көп, яғни екеуінде де биомеханикалық, физиологиялық,
биохимиялық ішкі құрылыстарында ортақтық көрінеді. Дегенмен, бұл дене
жаттығулары мен еңбекті теңестіруге арналған негіз болмайды.
Еңбек адам мен табиғат арасындағы орындалатын қызмет жүйесі:
табиғаттың сыртқы көрінісін өзгерту арқылы -адам оның заттарын өз
қажеттілігіне жаратады және сонымен бірге ол өзінің де дене пішінін
өзгертеді. Алайда өндірістік жұмыс барысында адамға дене еңбегінің әсер
етуі өндірісті дамыту заңдылықтарына бағынышты бағытталған қозғаушы күш
болып саналады. Қоғамдық өндірісте еңбек өнімділігінің арттырылуы басты
негізде сол өндірістің жетілдірілуінің есебінен жүреді, мысалы, өндіріске
автоматтандыруды ендіру. Яғни мүнда дене еңбегінің үлесі азаяды және оның
тікелей жұмысының дене дамуына әсері де азаяды. Ал дене жаттығуларына
келетін болдақ, олардың әсері дене тәрбиесі жүйесі заңдылықтарымен
айқындалады.
Дене жаттығуларының көмегімен адамның дене және рухани қабілеттерін
дамыту мақсатында бағытталған әсер ету іске асырылады. Жекелеген
жағдайларда дене еңбегі дене жаттығуларымен үйлестікте, сыртқы ортаның
қолайлы жағдайында (ормандағы, даладағы жұмыс), анықталған жүктеме
өлшемімен өткізілсе дене тәрбиесінің көмекші құралы орнына жүреді. Бірақ
бұлай пайдаланылған дене еңбегі дене тәрбиесінің мақсаты мен заңдылықтарына
бағынып, оның қолданылуы мен бағыты өзгереді. Жоғарыда айтылғандарды
ескеріп, дене жаттығуларын дене тәрбиесінің заңдылықтарымен іске асатын
қызмет ретінде айқындауға болады.
Дене жаттығуларының жіктелуі - бұл оларды барынша маңызды белгілеріне
сәйкес өзара байланыстағы топтарға бөлу. Мұндай таратып, бөлудің
нәтижесінде әрбір топ белгілі орын алатын және өз кезегінде майда топтарға
бөлінетін жүйе пайда болады. Дене жаттығуларының жіктелуі мұғалімге
сипаттық қасиеттерін бөлуге жәрдемдеседі, ал содан кейін көп деңгейде
педагогикалық міндеттерге жауап беретін қажетті дене жаттығуларының
орындалуын жеңілдетеді. Дене тәрбиесі туралы ғылым үздіксіз жаңа
мәліметтермен толықтырылып отырылатындықтан, жаттығулардың жіктелуі тұрақты
болуы мүмкін емес, яғни олар уақыт өте айқындалады. Дене жаттығуларының
әрқайсысы бір емес бірнеше сипаттамалық белгілерге ие болады. Сондықтан
бірдей дене жаттығулары әр түрлі жіктемелерде ұсынылуы мүмкін. Мысалы,
белтемірге (турникке) тартылу анатомиялық белгісіне қарай құрылған жіктеме
түрінде де (қолдың және иық белдеуінің бұлшық еттеріне арналған бұлшық
еттер) және қозғалыс сапаларын дамытуы басымдылық көрсететін жіктемелерде
де (күшті басымырақ дамытуға арналған жаттығулар) ұсынылуы мүмкін.
Әрбір қозғалыс-қимылының барлығы үшін арналған бірегей жүктеменің
болуы мүмкін емес, олар барлық уақытта бірнешеу болады. Дене жаттығуларының
жүктелуне арналған негіздемесіне педагогикалық міндеттерді шешуге арналған
барынша маңызды белгісін санауға болады. Қазіргі уақытта дене
жаттығуларының бірнеше жіктелулері бар.
Дене тәрбиесі жүйесінің тарихи жинақталған белгісіне қарай жіктелуі
(гимнастика, ойындар, туризм, спорт). Бұл жіктелуге сәйкес тәжірибеде
(практикада) пайдаланылып жүрген дене жаттығулары төрт топқа бөлінеді:
ағзаның құрылысьі мен қызметіне әсерінің жіктелуі мен тиімділігі
бағаланатын, өнерлеп даярланған қозғалыс пен қимылдық әрекеттің әр
түрлілігімен, сонымен бірге барлық қозғалыстың дұрыс орындалуымен,
сұлулығьшен және үйлесімділік күрделілігімен сипатталатын гимнастикалық
жаттыгулар; қозғалыс әрекетінің қорытынды нәтижесі (озу, жоғары секіру, дәл
лақтыру және т.б.) және ағзаға бүтіндей әсер ету әсерлілігі бойынша
бағаланатын және өзгеріліп отырылатын жағдайға сәйкес әр түрлі бейнедегі
түрлерде орындалатын қозғалыс әрекетінің табиғи түрлерінен тұратын
(жүгірулер, секірулер,лақтырулар және т.б.) ойын жаттығулары; жүру, жүгіру,
секіру, кедергілерден өту, шаңғымен жүру, велосипед айдау сияқты ағзаға
тиімділігі кешенді әсер етуімен және ара қашықтық пен кедергіден өтудің
нәтижелілігімен бағаланатын туристік дене жаттығулары; барынша жоғары
спорттық нәтижелерге жету үшін маманданудың пәні болатын және олардың
орындалуы бірегей республикалық спорттық жүйелеуге (классификация) сәйкес
өнерлеп стандартталған қозғалыс әрекетінің сол топтарын біріктіретін
спорттық жаттығулар. Алғашқы үш топтың кейбір дене жаттығуларын, егер
оларға аталған белгілері тән болса, соңғы топқа жатқызуға болады (спорттық
гимнастикалық жаттығулар, спорттық ойындар жаттығулары, спорттық туристік
дене жаттығулары). Жоғарыда келтірілген жіктелудің шарттылығы дене
жаттығуларының осы топтарын сипаттайтын белгілердің айырмасынан көрінеді.
Сондықтан, мысалы, жүгіру әр түрлі әдісте орындалатын болса да барлық төрт
топта да көрсетілген. Жіктелу дене жаттығуларының сипатында жалпы бағдарлау
ретінде ғана есептеледі.
Мұғалімге көп түрлі жаттығулардың арасынан қойылған міндетті шешуге
барынша көп дәрежеде сәйкес келетіндерін таңдап, іріктеуге мүмкіндік
беретін әр түрлі белгілеріне қарай құралған бірнеше жіктелулердің болуын
оңды құбылыс деп бағалаған жөн. Табиғаттың табиғи күштері мен гигиеналық
қозғаушы күштері дене тәрбиесінің құралы ретінде Адам өзін қоршаған ортамен
үнемі өзара байланыста. Ағза мен ортаның бірлік заңдылықтары осыдан
көрінеді.
Спорт ядросы үш элементтен тұрад: спорттық іріктеу, жаттығулар және
жарыстар. Аталған осы үш элемент спорт саласындағы қызмет пен дамуды
бүтіндей іске асырудың негізгі бағыты болып табылады.
Бір қатар авторлардың ойы бойынша спорттық іріктеу – бұл спорттық
қызметтің қандайда бір түріне баланың (дарыны) бейімділігінің жоғары
деңгейін анықтауға мүмкіншілік беретін кешенді іс-шара [2].
Спорттық іріктеу – ұзақ, көпсатылы процесс, яғни спортшыны көпжылдық
дайындау кезеңдерінде, оның жеке басын бағалауда кешенді әдістермен
қамтамасыз етуде, зерттеудің түрлі әдістерін пайдаланған кезде ғана (
педагогикалық, дәрігерлік-биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және
басқа) тиімді болмақ. Спорттық бағыт пен іріктеудің әдістемелік жоспарн
В.М.Смолевский және Ю.К Гавердовский қағидалы ережелер қатарына жатқызады
[3].
Оған жетерліктей тұрақты құрлым ретінде түсінікпен қарау, бірақ жеке
тұлғаны тәрбиелеу әсерінен өзгеріске ұшырайды, сонымен қатар жетілдірудің
белгілі бір қызметін және оқытудағы жетістіктерді анықтайды.
Кеңістік психологтар, адам ағзасының анатомофизиологиялық ерекшелігін
қабілетпен өзара байланыстыра қарады. Яғни сыртқы ортаның жағдайына
байланысты, оларды дамытудағы қиыншылықтар немесе жеңілдіктер.
Қызметтің көптеген түрлері адамға талаптарының өзіндік ерекшелік-терін
ұсынады. Музыкант үшін – бұл есту, балғашы үшін – күш, қысқа қашықтыққа
жүгіретін желаяқ үшін – жылдамдық, ал ұзақ қашықтық үшін – шыдамдылық.
Қимыл-қозғалыс өнерімен байланысты спорт түрі үшін, - нәзік үйлесімділік.
Спорттық жүйе қызметіне тарту үшін белгілі бір шарттар қажет. Олардың
ішіндегі өзгелеріне қарағанда ең маңыздыларына жататындары, оған жеке
бейімділігі, жекебас бағдар, талап, қызығушылық. Оларды анықтау,
қалыптастыру мен дамыту табиғи және әлеуметтік факторлардың әсер етуімен
болады, сонымен қатар дүмпулі апаттарға да бағытталатыны айтпаса да
түсінікті [4].
Спорттық жетілдіру барысын оңтайландырудың ықтималдылығы көбінде,
спорттың қай түріне болсын бейімділік жеке жас ерекшелігінің қай кезеңінде
байқауға байланысты. Спорттық бағыт лайықты қамтамасыздан-дырылады яғни
спорттық қызметтін магистральды көздеуді қалыптастыру және оны дамытуда
жеке бейімділігіне сәйкес мақсатты, болашағынан үміт күттіретін жол таңдау.
Бірқатар авторлар, бейімділікті байқау, сонымен бірге қазіргі спорттық
жедел дамуы және халықаралық спорттық аренадағы бәсекелестің қатты асқынуы,
спорттық іріктеудің кейбір өзекті мәселелерін, оның зерттеу және
ұйымдастыру тәжірибелік аспектілерін шарттастырғанын айтып отыр. Соңғы
бірнеше онжылдықтағы іріктеу мәселелеріне, көптеген зерттеулер мен
публикациялар арналған. Спорттың дамып кеткен бірқатар елдерде спорттық
іріктеу тәжірибесі кең бұтақ жайған. Спорттық іріктеу ұғымы әзірге
толығымен түсіндірме алған жоқ. Көптеген мамандар қандай да бір спорт
түрінен жетістікке жету үшін жеке білімділікті (қабілеттілік, дарындылық)
алдынала байқаумен байланыстырады [5].
Осы ой бойынша іріктеу тәжірибесі қарама-қайшылық көрсетті. Біржағынан
ол дарынды спортшыларды іздеу белсенділігіне және оларды дайындау жүйесін
қалыптастыруға ықпал етті, ал басқа жағынан келсек - өзінің бекітілген түрі
бойынша теріс сипаты да бар, оның ішінде ең қауіптісі бұқаралық спорттық
қозғалысты жіктеу – жүйелі спорт қызметіне алғаш қадам басқандарды бірден
болашағынан үміт аз немесе болашақсыз деп бөліп тастау және осы негізде
спортшылар контингентіне жақсы спорттық дайындықтан өту үшін кіре алмау
(балалар мен жасөспірімдер спорт мектебі және т.б.). Өкінішке орай біздің
жағдайда мұндай тәжірибе кеңінен таралып отыр. Мұның тереңдігі мынада,
спорттық іріктеу ұғымы спортты адам үшін таңдау емес, спорт үшін таңдау
емес, спорт үшін іріктеу ойына кеп тоғысады. Мұндай түсінік белгілі бір
шегінде антигумандық ой қалыптастырады. Спорттық бейімділікпен бағытты
анықтау үшін спортқа тарту барысында гуманистік, жалпыадами ұстанымның
барлығы болу керек, әрине спорт үшін іріктеу деп айтпау керек, бұл тек пән
таңдау және спорттық мамандану болашағы яғни жеке қажеттілікпен жеке
қызығушылыққа толығымен сәйкес келуі керек. Осы арқылы спорттың қай түрінен
болсын жетістік нәтижесінің жеке мүмкіншілігін айқындау, бірақ істің жайы
болашағын анықтауда емес тек таза спорттық нәтижесін ұлғайту мүмкіншілігін
ұстануда. Ең маңыздысы спорттық қызмет бағдарының мейлінше мақсаттылығы
нақты қандай бағытта екенін анықтау, яғни оның жеке қабілетін жетілдіруге
ықпал жасаудың тиімді болуы, тұлғаның қажетттілігі мен қызығушылығын
қанағаттандыру және қалыптастыру [6].
Іріктеуде сұрыптау деген әңгіме болмауы керек, әсіресе спортқа тарту
кезеңінде (егер, әрине денсаулығында кінарат болмаса) – қалыпты әлеуметтік
жағдайда барлығына өздерінің спорттық қызығушылығын қанағаттандыру үшін
теңдей мүмкіншілік берілуі керек.
В.М. Волков пен В.П. Филиннің ойы бойынша, спорттық іріктеу кәсіби-
бағыттағы спорттық мекемелерде конкурстық жинақтау мәселесі шешілгенде және
осы іспеттес спортшылар тобы, өздерін спорттың жоғары жетістігіне арнайтын
спортшылардың қатарын толықтыру үшін дайындалатындардың мәселесі шешілгенде
ғана өз ісін жүзеге асыра алады [7].
Спортшыларды іріктеу, құрама команданы жинақтау спорттық-бәсекелестік
негізде өткізілсе және жоғарғы шендегі жарыстарға қатысу үшін тікелей
жоғарғы спорттық жетістігінің деңгейіне байланысты алынса сонда ғана өз
үмітін ақтайды. Мұндай іріктеу спорттағы бәсекелестік сипатта заң жүзінде
шарттастырылған, және бұл ешкімді жарамсыз деп тастау емес, керісінше
спортта жетістікке жетуге ұмтылуды қалыптастырады.
Спорттық бағыттың бірнеше сәттері мен қозғалысы.
Мамандар мыныдай тұжырымға келіп отыр, яғни спорттық жеттістікке жеке
бейімділікті дұрыс анықтауға бірреттік процедура (бақылау, тестілеу және
т.б.) жүргізу жолмен аз уақыттың ішінде анықтау мүмкін емес. Екі негізгі
себептер бойынша мүмкіншілік жоқ:
1. Спорттық бейімділік – жеке сипаттық күрделі кешен (биофизикалық және
жеке - психикалық), біруақытта пайда болып, пісіп жетілмейді, яғни әртүрлі
кезеңде жетіледі, спорттық қызметтегі өтілі мен жас ерекшелігіне тәуелді;
2. Спорттық жетістікке жетудегі жеке мүмкіншілік және жеке бағдарды
іске асырудың динамикалығын, жеке жетілдірудің табиғи ерекшеліктерінің күші
өмірдегі әлеуметтік жағдайдың әсерінен өзгеруі мүмкін екендігін еске сала
кетеміз. Осыдан барып жеке спорттық бейімділіктің диагностикасын (диагноз
деген сөзден – тану, анықтау) жалғасады, сондықтан спорттық бағыттың
сүйенішін бір жолғы іс-шара ретінде емес, кезең-кезеңімен жаңарып отыратын
процесс ретінде жүзеге асыру керек [8].
С.В Брянкин өзінің қаламдастырымен көпжылдық спорттық қызметті шартты
түрде ауқымды үш кезеңге бөледі, оның әрқайсысы жеке өмірдің бірқатар
жылдарын қамтиды, - базалық дайындау кезеңі, спорттық – жетістік
мүмкіншілігін барынша жүзеге асыру кезеңі және спорттағы өміршеңдік
кезеңі спортшыны жүйелі дайындауды оңтайландыру қатарының заң-дылығы,
алғашқы спорттық бағытты қамтамасыздандыруға міндеттейді және тереңдетілген
спорттық мамандану құралын мығым таңдауға, келесі спорттық қызметтің
арақашықтығы және бағытына байланысты нақтылау [9].
Бірінші кезең және оның ішкі кезеңдері уақыт шекараларының барлығы үшін
бірыңғай емес, ол спортпен шұғылдануды бастаған уақыттағы жеке жас
ерекшелігіне байланысты, мазмұн ерекшелігі шынайы құрылған және спорттық
жаттығуларды, жарыс қызметінің сипатын, спортшыны дамытудың жеке
ерекшеліктерін, басқа да факторлар мен жағдайларды дұрыс қоя білуде. Жуық
мәнде айтуға болады, яғни жүйелі спорттық қызметті балалық және
жеткіншектік жаста бастағанда, көп жағдайда екі-үш жастан, алғашқы
жақындауда спорттық маманданудың мақсатты бағытын нақты анықтау керек және
спорттық болашағын болжауға болады. Бірақ бұл алғашқы бағыт болашақта көп
немесе азғана елеулі коррекцияға жатады, әсіресе жетіліп келе жатқан
спортшыға шынайы өмір жағдайында, жоғары жетістікті спорт саласында қалу
керек пе, әлде біртекті, жалпыға бірдей спортпен шектелу керек пе, осының
қайсысын қарайтынын шешіп алуы қажет. Іріктеуші мен бағдаршының алдына
қойған мақсаты көбінде олардың қызметіндегі басқа элементтерді қызметі мен
таңдауын алдын-ала анықтайды (міндеті, құралы және т.б.). Элементтер өз
кезегінде белгілі-бір дәрежеде мақсат қоюға әсер етеді. Сондықтан мақсатты
қою тапсырыс беруші мен орындаушының бірлесе істейтін жұмысы (іріктеуші
немесе бағдаршы) [10].
С.В.Брянкин шектеулі және көрсетілген төрт топқа бөледі:
1. Көрсету қажет: өткізілуі керек – іріктеу немесе бағдар. Тапсырыстың
келесі түрлері сәйкес болуы мүмкін. Белгілі бір қызмет үшін жарамды
адамдарды алу керек немесе белгілі бір адам үшін лайықты қызмет таңдау
керек (немесе, орналастыру жағдайында, мақсатты түрде, адамдарды қызметі
бойынша бөлу). Қандайда бір мақсат қоюдың басты сипаты тапсырысшының
алатын орнына байланысты. Егер тапсырыс беруші ел бойынша немесе қандай бір
аудан бойынша спорттық бүтіндей дамуына жауап беретін болса, онда ол
бірінші кезекте оның мүдделі болуы тиіс. Егер тапсырыс беруші тек спорттың
бір түрін дамытуға жауапты болса, онда ол бірінші оның іріктелуіне мүдделі,
сонан соң барып іріктелгендерді бағдарлама нөмірі бойынша бөледі. Егер ол
тек бір нөмір үшін ғана жауапты болса, онда оған тек іріктеу қажет [11].
Сондай-ақ тапсырыс беруші нақты адамның ғана жылжуын қамтамасыз етсе,
онда оған бағдар қажет.
Айта кетерлік бір жайт, егер тапсырыс іріктеуді іске асыру тапсырысы
ретінде берілсе, бұл тек іріктеуді ғана жүзеге асыру деген емес. Мысалы,
аудандарда спорттың жеке түрлері бойынша іріктеуге 8-10 тапсырыс алу үшін
адам қоры шектеулі болса іріктеуді іске асырмайды, тек бөледі.
2. Мақсатта болашақта жетуге тиіс спорттық нәтиже қызметінің талаптары
да айтылуы тиіс. Бұл талаптар үш түрлі болуы мүмкін:
2.1. Құзырымыздағы контингенттен үздік адамдар іріктелуі тиіс, ал
бағдар үшін бұл былай айтылады адам үшін мейлінше жарамды қызмет таңдалуы
тиіс.
Бұл талаптарға іріктеу мен бағдар сәйкес келуі тиіс;
2.2. Нақты сандық нәтиже немесе орын көрсете алатын тұлғаларды іріктеу
қажет. Бағадар мен бөлу талаптары лайықты қалыптастырылуы керек, яғни
қазіргі жағдайда С.В. Брянкин Өнім бойынша деп атап отыр;
2.3. Талаптағы бізді қанағаттандыратын абсалюттік іріктеу, бағдар
немесе бөлу, алғашқы екеуімен біріктіріле тұжырымдалады: біруақытты
қандайда бір нәтиже көрсете алатын үздіктерді алу; бағдар үшін бұл былай
айтылады: Адам белгілі бір нәтижеге жете алатындай, жарамды қызмет таңдау
қажет [12].
Осы үш түрдің біреуін, іріктеу мен бағдарды өндіретін нақты жағдайды
таңдау. Мысалы, егер қандай орын алатыны маңызды емес, тек талапкерлердің
саны командадағы орын санын арттыратын, жарысқа қатысу мақсаты болса, онда
қатысты іріктеу қолданылады, үздіктер таңдалынып алынады. Егер жалпы
командалық есепте ең жоғарғы ұпай санын жинау қажет болса және
бағдарламаның әртүрлі бойынша қатысушылар саны шектелмесе, ал жалпы саны
ғана шектелсе, онда өнім бойынша іріктеу қолданылуы тиіс. Мұндай жағдай
ауыр атлетикада жиірек болады, яғни іріктеу жарысында өз салмағы бойынша
жеңіске жеткенімен, ал негізгі жарыста ұтып кетуіне кепілдік бере алмайды.
Өз салмақ дәрежесіндегі жеңімпаздар командаға кіре алмайды, егер олардың
нашар орын алғаны белгілі болса, яғни басқа дәрежедегі екінші нөмір артық
деген сөз. Егер Жарыстың, жоғары орын алу мүмкіншілігі жол нөміріне
қатыспаған дұрыс деп мақсат қойса, онда абсалюттік іріктеу қолданылады.
Мұны, жарысқа команда толығымен қатысу үшін құралдар жетіспеген жағдайда
және мейлінше медаль алып келетін түрлерін таңдау қажет. Бұл түрі
көбінде, көптеген елдерде олимпиада алдындағы іріктеуде қолданылады. Бұл
іріктеуде құрал ретінде жиі қолданатын бірден бір жағдайы олимпиадалық
нормативтер болып табылады [13].
Мақсат қоюға барынша әсер ететін қызметтік конкурсы-үміткерлерге және
командадағы орындарына сәйкес. Қатысты іріктеу тек конкурс бір реттен
болған жағдайда іске асырылады.
Өнім бойынша іріктеу және абсалюттік іріктеу, конкурс біреуден аз
болған жағдайда да қажетті. Әсіресе абсалюттік іріктеу бойынша конкурстың
орны ерекше. Егер сұраныс ұсынысты арттырса (конкурс біреуден аз болса),
онда абсалюттік іріктеу өнім бойынша іріктеуге айналып кетеді. Егер конкурс
біреуден аз болса және барлық үміткерлер аз шамада өнімге қажетті
талаптарды орындауға қабілетті болса, онда абсалюттік іріктеу қатыстыққа
айналып кетеді.
Тек бірақ жағдайда абсалюттік іріктеу таза өтеді егер конкурс
жалқылықты арттырса және өтіп жатқан орны бойынша үміткерлер өнімге аз
шамада қажетті талаптарды орындаса. Спортта мұндай жағдай олимпиадалық
командаларды іріктеу кезінде жиі кездеседі.
3. Мақсатта спортшыны болашақта қандай жаттығулар күтіп тұрғаны туралы
ақпарат тұжырымдалуы керек. Мұндай ақпарат жарыс туралы ақпарат сияқты
міндетті түрде берілуі керек. Жоғарыда көрсетілгендей қабілеттілік түрлі
сапалық екі құрамнан тұрады - потенциал және мүмкіншілік.
Келешектегі жаттығуларды білу спортшының мүмкіншілігін анықтау үшін
ғана емес, сонымен бірге олардың потенциалын анықтау үшін де қажет.
Спорттық нәтиженің өсуін болжау үшін жаттығудың қағидалы өзгеріп
кетуіне сенімді болуы керек.
Кейбір жағдайларда спортшы жоғары потенциалды болғанымен, бірақ
жетерліктей мүмкіншілігі болмауы да мүмкін. Қазіргі спорт тәжірбиесінен
көптеген мысалдар көрсетуге болады, яғни аз жас ерекшелігінде үздік
нәтижелер көрсеткен жас спортшылар өзін жетілдіру бойынша тоқтап қалады
немесе спорттан мүлдем кетіп тынады. Әрине, олардың бір бөлігі дұрыс
жаттықпағандығында, тағы бір мойындайтын жағдай, тағы бір жағынан бүгінгі
спорттың талабына сай жаттыға алмауында, үшінші жағынан жаттыққысы
келмейді, ал кейбіреулері жаттығуға тиіс емес те. Бұл потенциал-
мүмкіншілік әліде аз деңгейінде оқытылмауына байланысты, потенциалға
қарағанда мүмкіншілік барынша көп деңгейде тұжырымдал-ғаннан деп
жорамалдауға болады, сондықтан мақсат бөлімін, құрағанда бір-ақ жаттығу
емес, ішінен лайықтысын таңдап алатындай, түрлі жаттығулар топтамалары
көрсетілуі керек [14].
4. Мақсаттың бұл бөлімінде тапсырысшы мен орындаушыға тәуелді емес,
шектелген қатарлар көрсетілуі керек. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы
іріктелген немесе бағдарланған спортшылар сәтті шығуға тиіс негізгі
жарыстардың өту уақытысы.
Көптеген жағдайлар аз мерзім көрсетуге мәжбүрлейді, яғни іріктеу сәті
мен негізгі жарыс сәтінің бөлінуі мүмкін, іріктеудің алдын, аз шамадағы
уақыт мүмкіншілігін көрсетеді. Бұл көбінде команданың құрамы туралы ресми
өтінішті алдын-ала жіберу үшін немесе басқа да шектеулі ұйымдастыру (кетіп
қалу, жерсіндіру) жағдайына қажетті [15].
Бірқатар авторлардың ойы бойынша, іріктеуде немесе бөлуде қажеттілік
үнемі болуы мүмкін. Мұндай жағдайда мақсатқа қандайда бір уақытша шектеу
қою мәнсіз, олар жұмыс тәртібінде кезеңдік нақты міндеттерді жетілдіру
кезінде анықталады. Осы ресми аспекті мақсатында басқа да мынадай
шектеулі мүмкіншіліктер айтылуы тиіс: жынысы, жас ерекшелігі, азаматтығы
ұлты, мекен-жайы және жұмыс, спорттық мекемелерге керек-жарағы, спортшының
біліктілігі, оның ағзасында фармакалогиялық дәрілердің ізі болмау керек
[16].
Аталған шектеулердің көпшілігі адамның бастапқы мәліметіне қатысты және
мейліеше оңай орындалады.
Іріктеу міндеті – қабілетті, өз уақытысында және дұрыс айқындауға,
жаңадан келгендердің дарыны мен мүмкіншілігіне қандай бір спорт түрінің
ерекшеліктеріне сәйкес келуіне қорытындыланады.
Спорттық дарын – берілген спорт түріне тумасынан сәйкес келуі, сонымен
бірге дене және психикалық қабілеті қалыптасқан, сондай-ақ спортшының
қабілеті спорттық жаттығу барысында жылдам және тиімді жетілуі. Спорттық
дарын ұғымына тамаша денсаулық пен ағзаның анатомо-физологиялық ерекшелігі
де кіретіні сөзсіз.
Жоғарыда көрсетілгендер бір-бірімен тығыз байланысты және бірін-бірі
толықтырып отырады. Мысалы бокста дене күшінің кейбір жетіспейтін тұстарын
жылдамдықпен толықтырып отыруға болады, ал семсерлесудегі кемшіліктерді
дәлдікпен, қимыл мәнін арқылы толықтырып отыруға болады.
Спорттық дарындылықты құрайтын құрамдас бөліктерінің әр қайсысының
алғашқы белгілері жаңадан келгендердің бойында анықталуы мүмкін және тиіс,
міне іріктеу өнері осыдан тұрады.
Іріктеудің құрамдық жүйесі, бір жағынан спорттық топтарды мейлінше
қабілеттілерден дұрыс жинақтауға мүмкіншілік берсе, екінші жағынан-жаңадан
келгендерді спорттың қай түріне қабілетті екенін табуына көмектеседі,
осыдан өзінің потенциялдық мүмкіншілігін толығымен ала алады.
Спорттық мамандануды сәтсіз таңдау оқушы мен жаттықтырушының уақытты
босқа жоғалтуына, еңбек пен құралдарды бекерге жоғалпауға алып келеді [17].
1.2 Акробатикаға іріктеу түрлерін және спорттық бағдарды жіктеу
Аэробика – төзімділікті көрсетуімен байланысты циклдық спорт
түрлеріндегі (жүру, жүзу және т.б.) жаттығу жүйесі.
"Аэробика" сөзі (грекше, аэро-ауа, биос-өмір) 1968 жылдан, яғни
Америкалық физиолог, профессор Кеннет Купер "Аэробика" кітабын жариялаған
соң әлемге танылған.
Аэробты жаттығулармен шұғылдану негізгі төрт фазаға бөлінеді (К.Купер,
1989 ж): қыздырыну, аэробты фаза, кедергілік (заминка), күштік жүктеме.
Қыздырыну біріншіден, аяқ, қол, арқа бұлшық еттерінің қанын тарату
және қыздыру, ал екіншіден, аэробты фазаға сәйкес келетін мәнге дейін
біртіндеп тамыр соғуын арттыратындай жүрек соғуы қарқынының жиілеуін
туындатады.
Сауықтыру әсерлілігіне жету үшін аэробты фаза ең бастысы болып
табылады. Бұл фазада жаттығудың үйлесімді созылуы күніне 30 минуттан,
аптасына 3-4 рет жүргізіледі.
Заминка кемінде 5 минутқа созылады. Осы уақыттың барлығында жүрек
соғуының жиілігін біртіндеп азайту үшін жеткілікті төменгі шапшаңдықпен
қозғалыс-қимылды жалғастыру қажет.
Күштік жүктеме, 10 минуттан кем емес жалғасады және иілгіштікке арналған
жаттығулар ендіріліп бұлшық етті нығайтады, буындардағы қозғалмалылықты
дамытады. Аэробикамен шұғылдану нәтижесінде ағза жағдайында келесі оңды
алға басушылықтар пайда болады: [15].
1. сүйек жүйесі бекиді;
2. депрессияға (қайғы, мұң т.б.), ипохондрияға (делсалдық) ұшырау азаяды;
3. ас қорыту жақсарады;
4. қартаю процесі баяулайды;
5. дене және ақыл-ой жұмыс қабілеттілігі артады;
6. жүрек ауруларының қауіптілігі төмендейді;
7. ұйқы жақсарады.
Ырғақты гимнастика
Ырғақты гимнастика – бұл басымырақ үздіксіз әдіспен (үзіліссіз, тыныс
алусыз және жаттығуды түсіндіру үшін тоқтаусыз дерлік) сезімдік – ырғақты
музыканың сүйемелдеуімен орындалатын жалпы дамыту жаттығулары, жүгіру,
секіру және би элементтері.
Америкалық киноактриса Джейн Фонда К.Купердің аэробикасының негізгі
ережесін гимнастикалық жаттығуларға пайдаланды Нәтижесінде аэробика термині
-аэробты гимнастика деген жаңа ұғымдағы мазмұнға ие болды. Сондықтан да,
бұл гимнастика ырғақты деп аталады.
Ырғақты гимнастиканың кешені кіріспе, негізгі және қорытынды
бөлімдерден тұрады және оның ұзақтығы жалпы уақыттың 20,70 және 10 %
құрайды. Мысалы, 30 минуттық ырғақты гимнастика кешенінің 6 минуты дайындық
бөліміне, 21 минуты негізгі және 3 минуты қорытынды бөлімдерге арналады.
Кіріспе бөлімі немесе қыздырыну 5-10 минутты алады және ағзаны
сабаққа дайындауға арналған. Оның мазмұны-жекелеген бұлшық ет топтарына
арналған қарапайым жаттығулар (бір орында санды көтеріп, жүру, қолды, аяқты
қозғалтып жүру, алға, солға, оңға денені ию , отыру және т.б.).
Сабақтың негізгі бөлімі әдетте 20-30 минутқа созылады және әртүрлі
бұлшық ет топтарын жетілдіруге, дене сапаларын тәрбиелеуге (күш, әбжілдік,
төзімділік және т.б.) бағытталған. Бұл бөлім үшін өте жоғары жүктеме тән.
Мамандар бір түрдегі жаттығулар бірінен соң бірі берілмейтіндей, күштік
сипаттағы жаттығулардың алдында керілу жаттығулары беріліп, жұмысқа қол,
және иық белдеуі, аяқ және кеуде бір ізбен жүйелі қосылып, ал содан кейін
циклдік жаттығулар, яғни жүгіру, секіру, би адымдары орындалуын ұсынады.
Тәжірибе көрсеткендей әрбір кешендегі жаттығудың қолайлы ұзақтығы
орташа 50 секунд болады.
Сабақтың қорытынды бөлімі 3-5 минут шамасында созылады және
жүктеменің біртіндеп түсуіне, ағзаны біршама қалыпты жағдайға келтіруге
бағытталады. Тыныс алу жаттығулары, босаңсытуға арналған жаттығулар
пайдаланылады. Шұғылдану сабағы баяу жүріспен аяқталады.
Ырғақты гимнастика сабағының міндетті элементі музыка болып табылады.
Сабақтың дайындық бөлімінде барынша байыпты және дыбысы төмен әуендер
пайдаланылады. Негізгі бөлімде қуатты және ашық үнді әуендер байыпты
әуезбен кезектесіп беріледі, яғни сабақ барысында біршама демалып және
аздап босаңсуға мүмкіндік туғызады. Қорытынды бөлім үшін шұғылданушылардың
жүйке жүйесін тыныштандыратын дыбыс әуенін шығару сипатына қарай баяу бір
шығарма жеткілікті.
Ырғақты гимнастикамен шұғылданудағы ең аз жүктеме минутына 130 рет
жүрек қан-тамыры соғуынан төмен емес орташа жиілікке сәйкес келуі тиіс.
Орта жастағы адамдар үшін дұрыс қан - тамырының соғу режимі минутына 110-
130 рет, жастар үшін минутына 130-150 рет соғуы тиіс.
Жаттығудың әсерлілігіне аптасына 2-3 рет өтілетін, созылуы 30-45
минуттан тұратын сабақ та жетеді. Жаттығудың жүктемесін мөлшерлеудің
негізгі және басты өлшем белгісі (критериі) шұғылданушылардың өзін-өзі
сезінуі, көңіл-күйі болып табылады.
Тапсырылған қарқынмен ырғақты гимнастиканың жаттығулар кешенін
орындау бір сабақта салмақты орташа 150-300 гр жоғалтуға әкеледі. Алайда,
бұл салмақ жоғалту тамақтану тәртібін (диета) дұрыс сақтамаса елеулі салмақ
түсірілмейді. Егер желінетін тамақтың қуаттылылығы қуат жұмсалуынан көп
болса, онда сабақ барысында жоғалтқан салмақ (грамдар) қалпына келеді.
Әртүрлі жастағы шұғылданушыларға жан-жақты әсер етіп қол, аяқ, кеуде бұлшық
еттерін нығайтуға, жіңішке (қыпша) бел жасауға айналма жаттығу әдісімен
аэробты би гимнастикалық жаттығуларын өткізу арқылы қол жеткізуге болады.
Бұл би-гимнастикалық жаттығуларын ауырлық заттармен және қарсыласу
жаттығуларын, сол сияқты әртүрлі қондырғыларды (тренажерларды) пайдаланып
орындалатын жаттығулармен араластырып өткізуді алдын-ала қарастырады.
Бекеттерде (10-12 бекет) аэробты жаттығулар белгілі бір жүйелілікпен
мына тәртіппен орындалады: 30 секунд-1 бекеттегі жұмыс, 20 сек. демалыс.
Шұғылданушыға тапсырылған музыкалық шапшаңдықты сүйемелдеп 3 айналымды өтуі
тиіс.
Би-гимнастикалық жаттығуларды (4,5 х10см) айналма жаттығу әдісімен
өткізу үлгісі (В.Г.Беспутчиктікі, 1996ж) Бекеттер: 1- Денсаулық дискісіне
би; 2- гантелдермен билеу; 3-дала; 4- гимнастикалық сақинамен (обруч)
билеу; 5-резина бинтпен билеу; 6- секіргіш жіппен (скакалка) билеу; 7-
іштің биі; 8- шаңғышы биі; 9-күштінің биі; 10-боксшы биі; желаяқтың биі
(дыбысты музыка қарқынымен жүгіру).
Шейпинг.
Шейпинг (ағылшынша – түр беру, қалыптастыру) – бұл әйелдерге арналған,
дене сымбатын түзетуге және ағзаның қызмет жағдайын жақсартуға бағытталған.
Оның негізгі мәні аэробиканы атлетикалық гимнастикамен үйлестіру болып
табылады. Шейпинг екі түрінен де барлық жақсыларын алған: аэробикадан
музыканы, жүрек-қан тамыры жүйесінің жұмысын жақсартатын динамикалық
жүктемелерді, артық май қорларынан арылуды; атлетикалық гимнастикадан –
локальды (шектеулі) жаттығулар тобына әсер ету мүмкіндігін.
Шейпингпен шұғылдану барысында дене жүктемелері қатаң жеке
мөлшерленеді (дозируется), өйткені бұл жағдайда шейпинг өте үлкен әсер
береді. Шейпингпен шұғылданар алдында барлық жаттығу сабақтарына
қатысушылар өзінің қалыпты жағдайын, яғни дене дамуы, ағзаның қызметтік
мүмкіндіктері, сымбат кемшілігін, жүйке жүйесінің типін анықтау үшін осы
заманғы электрондық аппаратураның жәрдемімен тестілеуден өтеді[18].
Шұғылданушылардың бастапқы мәліметтерін талдау негізінде (компьютердің
жәрдемімен) сабақтың жеке бағдарламасын алады.
Сабақ аэробты бөлімнен, яғни екінші бөлім үшін қыздырыну міндетін де
іске асыратын ырғақты гимнастикадан басталады. Одан кейін шұғылданушылар
тренажерларға ауысады немесе гантельдермен, серіппелі заттармен жаттығуды
орындайды, сол сияқты партерде (еденде) ырғақты гимнастика жаттығуларын
орындайды. Жаттығуларды көрсету және өзін-өзі бақылау үшін
видеомагнитофондар, айна жиі пайдаланылады. Жаттыққандық шамасына қарай
ағзадағы болған өзгерістерді тексеру үшін және әсер ету бағдарламасын
түзету қажеттілігінен ағымдағы тестілеу өткізіледі.
Калланетика
Калланетика – бұл әйелдер үшін негізінен изометриялық режимде
орындалатын және терең орналасқан бұлшық ет топтарының белсенділігін
туындататын 30 жаттығудан тұратын бағдарлама. Бұл бағдарламаның авторы-
америкалық Каллане Пинкей. Ол жаттығуды тыныштықта, музыкасыз, өткізуді
ұсынды, яғни оның пікірі бойынша бұлар сабақтан шығылданушы назарын
аударады, қозғалыс әсеріне алаңсыз көңіл қоюға мүмкіндік бермейді.
Мұнысымен калланетика иогты еске салады. Сабақ уақытында шұғылданушыға
айнадан өзіне қарап тұрып жаттығуларды орындау ұсынылады.
Бұл бағдарламада дене жаттығуларын аптасына екі рет 1 сағат көлемінде
қарқынды орындау қарастырылған.
Кешенді жаттығу үш бөлімнен тұрады:
1 Қыздырыну (6 жаттығу);
2 Сұлу іш (4 жаттығу); түзу сымбатты аяқтар (4 жаттығу); бөксе, санға (5
жаттығу);
3 Бұлшық еттерді созу (6 жаттығу);
4 “Іштің биі” (3 жаттығу); аяқты бекіту (2 жаттығу).
"Бір сағаттық калланетикамен шұғылдану әсері 7 сағат классикалық
гимнастиканың немесе 24 сағат аэробиканың ағзаға берген әсеріне тең" ,- деп
сендіреді Каллане Пинкей. Кейінірек, шұғылданушылар сұлу сымбаттылықты
иеленген соң сабақ күнделікті 15 минуттан өткізіледі. Жаттығуды орындау
барысында шалт қимылдардан, артық күштенуден сақтанып, иілу, қисаю, бүгілу,
шалқалай жатып аяқты, кеудені көтеру, жартылай шпагат, бұлшық еттерді
созуға арналған теңселу жаттығулары пайдаланылады.
Іріктеумен бағдардың негізгі процедура бір болғандықтан өздеріне
болжамдауды қосады, онда болжау жүйесін қолдануға болады. Бұл ондаған түрлі
жіктеу негіздерін пайдалануға мүмкіншілік береді.
Іріктеу, бағдар, қайта бағдар, бөлеу. Іріктеу мен бағдарды біз дәстүрлі
түсінеміз. Іріктеу кезінде адам белгілі қызметке жарамды ма (конкурсыз
іріктеу) немесе үміткерлердің қайсысы берілген қызметке барынша жарамды
(конкурспен іріктеу). Екінші нұсқасы қызметте конкурс жалақыдан көп болған
жағдайды іске асырылады. Алғашқы нұсқасы біріншіден конкурс жоқ болған
жағдайда, екіншіден іріктеу жүргізілген қызмет түрі абсолюттік кәсіп деп
аталатын топқа жатқызылса. Бағдар адам үшін қай қызмет жарамды екенін
анықтайды. Әдебиетте, көптеген атақты спортшылар өзінің спорт түріне дейін
басқа бір немес бірнеше спорт түрлерімен айналысқаны туралы айтылған.
Бүгінгі спортта мамандардың көптеп ауысып жатқанын айтып өтуге болады. Мұны
спортшылардың қайта бағдары деп атауымызға болады, бірақ кейбір жағдайда
істің мәнін қайта іріктеу немесе екінші рет іріктеу деген термин арқылы
түсіндіруімізге де болады [19].
Қайта бағдардың әрекетін екі деп бағалауға болады. Бір жағынан мұндай
бағдар белгісі бағыттың өте нашар жұмыс істейтінін көрсетеді, болмаса
спорттық жаттығу өте нашар дараландырылған, спортшыға өзіне лайықты спорт
түрін іздеуге тура келеді. Екінші жағынан қайта бағдарлау-дың объективті
негізі бар, осы бойынша фактордың күшінде қалуын талап етуіне құқығы бар
және толығымен заңды. Мысалы, жобамен айтқанда шыдамдылықты талап ететін,
ұзақ және біртекті жаттығуды қолданатын спорт түрі бойынша спортшылар
мұндай жаттығулардан жалығып кетеді. Ал басқа түріне ауысу кезінде, бірақ
түр жағынан жақын спорт түріне келгенде спорттық дайындықтың жетерліктей
жоғары деңгейінен өткен спортшының мұндай жаттығуларды жалғастыруға
қабілеті арта түседі. Мұндай ауысуларға тек жалығу себеп болмауы да мүмкін,
басқа да көптеген себептер болуы мүмкін (көшіп кету, спорт мектебінің
жабылуы, жаттықтырушының кетіп қалуы және т.б) [20].
Іріктеу мен бағдардың, табиғилылығы мен жасандылығы.
Адамдарды іріктеу мен бағдарлауды табиғи және жасанды деп бөлу қиын,
бірақ бұлай бөлу жұмыс істеу үшін қолайлы. Тірі табиғатқа қатысты іріктеуді
жасанды және табиғи деп бөлу, іріктеу жасаушының негізінде іске асырылады:
адам немесе табиғаттың өзі. Адамдардың қабілеті мен жарамдылығын тек
адамдардың өзі айқындайды. Сондықтан бұлай бөлудің бір-ақ түсінігі бар –
іріктеуді кім жасаса солай ұғыну. Егер іріктеу мен бағдар біле тұрып және
арнайы ұйымдыстырылып жасалса, онда оны жасанды деп атауға болады. Егер ол
білмей және арнайы ұйымдастырылмаса, онда оны табиғи деп санауға болады.
Бірқатар авторлар іріктеуді ұзақ мерзімді, ортамерзімді және
қысқамерзімді деп бөледі. Әр түрінің ұзақтығы туралы жалпы пікір әзірге
пайда болмағн. Осы іспеттес жағдай болжамдауда да байқалып отыр, яғни
іріктеуді бұлай мүшелеу қайдан пайда болып отыр [21].
С.В Брянкин келесі ыңғайды ұсынып отыр. Ұзақмерзімді іріктеу мен
бағдарлаудың мерзімін зерттеушіні қызықтыра алатын адам өмірінің
ұзақтығымен шектеуге болады. Кәсіби іріктеу үшін мейлінше лайықтысы еңбек
ету өмірінің орташа ұзақтығына тең болатын мерзімін айтуға болады. Спорттық
іріктеу үшін мұның ұзақтығын орташа уақытпен шектеуге болады, спорттық
өмірінің мерзімінде спортшы өзінің ең жоғарғы нәтижесіне жетіп және оны
тұрақты ұстап тұру мүмкіншілігі болса (10-15 жыл).
Іріктеу мен бағдардың орта мерзімінің ұзақтығын төрт жылмен шектеу
керек – бір олимпиадалық кезеңінің мерзімі, ал қысқамерзімді – бір жылмен
шектейміз, яғни бір спорттық кезеңмен сәйкес келетін.
Іріктеудің барынша қысқа мерзімінің нақты уақыт терминологиясымен беру
ыңғайлы (мыс, екіайлық, үш апталық және т.б.).
Іріктеу мен бағдардың нақтылығы және тұрақтылығы. Алғашқы түрінің мәні
іріктеу мен бағдарды іске асыру қажет, белгілі бір жарысты өткізу уақытысын
анықтауда. Екінші жағдай мұндай шектеулер жоқ және үнемі жетістікке жету
қажет, көбінде үнемі қабілетті спортшыларды іріктеу. Мұндай спорттық
тәжірибеде нақтылықты қажет ететін сияқты үнемі іріктеуді қажет етуі керек.
Бірнеше үлгісін бере отырып алғашқы түрін іске асыруда нақты құралдар,
әдістер және сынақтар мен оларды енгізудің маңызы зор, ал екіншісі үшін –
ұйымдастыруды жетілдіру және оларды енгізу.
Іріктеудің жеке және командалық түрлері (командаларды топтастыру).
Бұлай бөлу жарыстарды бір бүтін ретінде шығу үшін командаларды топтастыруда
қиындықтарды жеңу мақсатына жасалады (көпорынды қайықта ескек есу,
велоспортта командалық жарыс, футбол, баскетбол, хоккей және басқа).
Қазіргі тәжірибеміз іріктеудің осы түрінің нашар қойылғанын көрсетіп отыр,
әсіресе бұл командалық ойындарға қатысты. Спорттық командалық кезеңдік
түрлерінде спортшыны бағдарла-маның жеке нөмірлері бойынша тексеруге
мүмкіншілігі бар және әр спортшыны салыстырмалы түрде оңай анықтауға болады
(мысалы, жылдам-дығы мен ара қашықтығы бойынша велоспорт көшбасшысының
жүріп өткен жерлері, күші, ұзындығы және ескек есудегі жылдамдығы бойынша).
Бірақ мұның өзі жеткіліксіз болады. Командалық ойындарда әр ойыншыны жеке
іріктейді, ал ойын нәтижесін командалық болып көрсетеді және әр ойыншының
қосқан үлесін анықтау мүмкін емес. Тағы бір айта кетерлік жәйт, командалық
ойындарда іріктеу қиыншылығының негізгі себебі – жеке нәтижелік
көрсеткіштің болмауы [22].
Сұрыпталу мен таңдау.
Сұрыпталу – бұл белгілі бір қызметпен шұғылданғысы келетіндерді іріктеу
және бағдарлау. Таңдау – бұл белгілі бір қызметпен шұғылдануға құлықсыз
адамдарды іріктеу мен бағдарлау. Таңдаудан соң әдетте іс-шаралар өткізу
қажет (үгіт-насихат, ынталандыру) яғни адамды берілген қызметпен
шұғылдануға ынталандыру, бірақ кейде адамды қандайда бір қызметке қосу,
оның қалауынсыз жүргізіле береді.
Бұл түрі қызметтік конкурспен тығыз байланысты. Спорттағы футбол,
мәнерлеп сырғану бөлімшелерінде іріктеу сұрыпталу түрінде өткізіледі, бұл
жерден конкурстар жалқыдан көп. Мәнерлеп сырғанауда ақылы топтар да қызмет
жасайды, онда балалар спорттық топтарға, емтихан тапсыру арқылы
қабылданады. Ал спорттың цикілдік түрлері төзімділік танытумен байла-нысты
(шаңғы, ескек есу, жүгіру), әсіресе конкурс жалқыдан да аз өтетін ірі
қалаға тура келеді: жаттықтырушы мектепке барып, оқушыларды көреді сонан-
соң оларды бөлімшеге (секция) шақырады. ЖОО-дағы сұрыпталу тү-рінде өтетін
іріктеу, материалдық өндіріс саласындағы көптеген кәсіптер бойынша таңдау
түріндегі іріктеуден қатты ерекшеленеді.
Бірақ сұрыпталуды үлкен конкурстан қолма-қол шығарып тастауға болмайды,
ал таңдау – бұған қатыссыз. Керек десең конкурс жалқыдан көп болса да,
арыз бермегендердің арасынан да таңдау жасауға тура келеді.
Таңдаудың сұрыпталудың бір артықшылығы бар. Ол іріктеудің өз қалауымен
жасалатын түрі болып табылады. Мұның жәйін бір жаттықтырушы – тәжірибенің
сөзімен жақсылап сипаттап беруге болады: Біз ешқашан мектебіміз үшін
жинақтап қабылдауға хабарландыру жасамаймыз. Балалар келеді, бірақ керек
емессің деп қалай бас тартуға болады? Бала ренжіп кетеді. Кім біледі?, ол
мүмкін спортзалдан мүлдем кетіп қалатын шығар.
Әдебиеттен, спорттың басқа түрімен (қайтабағдар) шұғылданушылар-дың
арасында таңдаудың пайдалылығы мен қажеттілігін мақұлдайтын бірнеше
пікірлер табуға болады. Бірақ қазірше бұл спорттың туыс, жақын түрі болуы
керек деген жалпы ережеден басқа ештеңе ұсынылып отырған жоқ. Таза
техникалық мәселеден басқа, спорттың басқа түрімен шұғылданушылар
арасында таңдау этикалық жағынан өте қиын. Бұл қиындықты техникалық
ретінде, құралдардың, әдістердің, стандарттардың және т.б. есебінен шеше
алмаймыз, бұл тек іріктеуші мен бағдарлаушыны тәрбиелеу яғни дайындау
есебінен іске асырылады.
Іріктеу мен бағдардың түрлі формалары қолданатын құралдарымыз бен
әдістерімізге байланысты. Мұнда бірінші кезекте іріктеу мен бағдардың
жарыстық, жаттығушылық, сынақ көмегімен, тестілеу, ресми және кешендік
түрлерін атап өтеміз. Қай түрі болмасын спортшының қабілетін бағалайтын
негізгі құрал ретінде пайдаланылады. Аталған үш форма жайлы нақтырақ (9).
С.М. Вайцеховский іріктеу мен бағдарды сынақ, тест, жаттығу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz